ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І. ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

0.1. Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері

0.2. Ауыз әдебиетінің бір түрі - тұрмыс-салт жырлары

0.3. Шешендік сөздер, мақал - мәтел, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, ертегілер

0.4. Батырлық жырлардың тәрбиелік мәні

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кіріспе

І. Халық ауыз әдебиетінің теориялық негіздері

Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры болады десек, соның сан-алуан нұсқалары қай дәуірде туған? Фольклор туындыларының жаратушысы кімдер? Оның жанрлық, көркемдік ерекшеліктері, ұлттық және тарихи сипаты неде? Ауыз әдебиетінен бөлінетін ерекшелігі қайсы дейтін көптеген сауалдар туады. Мұның бәріне жауап беру үшін фольклор шығармаларының ерекшеліктерін зерттеп, анықтау қажет.
Образдап ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол қоғам дамуының қай сатысында туды дейтін мәселе төңірегінде сан-салалы пікірлер, ғылыми тұжырымдар болды. Солардың бірі алғашқы қауымдық құрылыс кезінде фольклор сөз өнері ретінде қалыптаса қойған жоқ еді дейтін пікірге сайып келсе, белгілі совет ғалымы В.Е.Гусев мұндай сыңаржақ тұжырымдарға тойтарыс берген-ді [1,28].
Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы - тіл жетіле келіп, сөзден өлең, өлеңнен ән және би бөлініп шығады. Осыған орай халық поэзиясын орындаушылардың да қызметі өзгеріп отырған. Оларды біз фольклор шығармаларының қарапайым аноним айтушылары, ертекші, ақын, жырау, айтыс поэзиясының дарында иелері - импровизаторлар дейміз.
Қоғам дамуының сәби кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар от басы, ошақ қасындағы қарт - қариялар болған. Оларды біз халық поэзиясының қарапайым жасаушылары дейміз. Сонда фольклор шығармаларының жасаушылары да, айтушылары да халықтың өзі болып шығады. Өнері өрге жүзген дарын иелерінің аузынан шыққан үлгілі де ғибратты сөздер мен жырларды басқа айтушылар іліп әкетіп, өңдеп, дамытып, нақышына келтіре орындайтын болған. Жырау мен жыршылар көлемді эпостық жырларды айтуды үрдіс етсе, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал - мәтел, тұрмыс - салт , айтыс сияқты ұсақ формалы өлеңдерді кішігірім айтушылар тудырып, балаға жетіп, ел аузында сақталып келген көркем сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.
Ғылымда халық поэзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын фольклормстика деп атайды. Неміс ғалымы И.Ф.Кнафльдің анықтауынша бұл атау халық даналығы деген ұғымды білдіреді [3,3]. Осы пікірді ағылшын ғалымы У.Дж.Томс та дамыта түсіп, фольклорды ел арасында туған өлең-жыр, ертегі, аңыз, түрлі наным-сенімдерді жинақтайтын термин ретінде ұсынған [4,7].
Халық поэзиясы төңірегінде айтылған Н.Г.Чернышевский, В.Г.Белинский, Н.А.Добролюбов пікірлері де қызықты. Мысалы И.Г.Чернышевский қоғам дамып, ілгері басқан сайын халық поэзиясы жойылады, өйткені ол жазба әдебиетке жол беріп, жаңа дәуір адамдарын қанағаттандыра алмайды десе [5,369], В.Г.Белинский оған қарама - қарсы: фольклорда даңқты есімдер болмайды, ондағы көркем сөз авторы - әркез халық деген тұжырым жасайды [6,625].
Фольклор оның мәні туралы Н.П.Андреев, Е.В.Аничков, Ф.И.Буслаев, А.Н.Веселовский, В.Ф.Миллер, Е.Г.Кагаров, Ю.М.Соколов, В.Е.Гусев, В.Я.Пропп, В.П.Аникин, Ю.Г.Круглов, П.Г.Богатырев сияқты көптеген орыс және совет фольклористері де ғылыми пікір айтып, ой қозғаған. Мысалы, белгілі ғалым Н.П.Андреев фольклор материалдарының тарихшы, этнограф, тілші - лингвист және әдебиет тарихын зерттеушілер үшін аса маңыздылығын айта отырып, оның халық тұрмысымен тығыз байланыстырады. Б.Н.Путилов та фольклорды халықтың тұрмыстық әлеуметтік және өндірістік қатынастарымен сабақтастыра сөз етеді. Рас, Б.Н.Путилов фольклорды әдебиетпен жақындастырады [7,45]. Алайда оны бір ғана көркем сөз ретінде емес, түрлі сипаттарды бойына жинаған синкреттік өнер ретінде бағалайды [7,100]. Е.В.Аничков фольклорды діни нанымдармен байланыстырса [8,14], В.Ф.Миллер этнографиямен жақындығын сөз еткен [9,7].
Фольклор туындыларына біржақты баға берудің нәтижесі оның эстетикалық табиғатына қайшы келетінін В.Е.Гусев те атайды [1,28].
Фольклор жанрлары туралы В.Я.Пропптың пікірлері де жанды. Ол бір халықтың фольклорына тән жанрларды екінші бір елдің фольклор мұрасына қолдана салудың айтарлықтай нәтиже бермейтіндігін айта отырып, үш түрлі межені анықтайды [10,35]. Олар: а) фольклор шығармаларының поэтикасын зерттеу; ә) фольклордағы халық тұрмысымен байланысты жанрларды анықтау; б) олардың орындалу тәсілдеріне жете көңіл бөлу.
Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше сипатын қосуға болар еді. Олар - фольклордың коллективтік және ұлттық сипаты, варианттылығы, дәстүрлілігі, тарихилығы және ауызекі дамуы.
Қазақтың аңыздарында құт басы - еңбек. Осы ретпен ертеде қазақтар әр түлік малдың өз иесі болады деп, Шопан ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңді баба жайында аңыздар тудырған. Қазақ ертегілері мен эпостық жырларына ертеден енген бұл нанымдар халық санасының сәби кезеңдерінен хабар береді. Өмір, қоғам, ой-сана ылғи даму үстінде болады десек, сол нанымдар арқылы халық өзінің тіршілігі мен іс - әрекеттерін жақтаған. Ел әрекеті табиғаттың алуан түрлі күштеріне, азулы аңдарға, одан бергі жерде адамды қанаушылыққа қарсы күресте нығайып отырған. Осындай құбылыстарға халық поэзия қуатын қарсы қойған. Халық үшін оның қуаты айрықша күшті, әсерлі болған. Жылан арбау, күн жайлату, оң және теріс бата, алғыс, қарғыс бір ғана ауруға емес, жер - көкке ықпал етудің де шарасы болмақ.
Академик Ә.Марғұлан өзінің Халық жырларын туғызудағы мотивтер деген мақаласында қазақ эпосы мен ертегілерінен көрінетін түрлі ұғымдарға түсінік берген - ді [12, № 23-24]. Мысалы, ерте кездерде халық өзіне жау күштермен күресу үшін жылан, қасқыр культін тудырған. Бөріқұс, көкпар ұғым - ойындары содан туған. Жезтырнақ, қасқыр, жылан, жалмауыздардың қай - қайсысы болса да қазақ фольклорында адамға жау күштердің жиынтығы, ұнамсыз бейнелер. Солардың бәрін образдап ойлаудың өз кезеңіне тән көрінісі, дәрежесі деп түсінген жөн.
4.1. Ауыз әдебиетінің түсінігі мен түрлері
Қоғам дамуының сәби кезінде қалыптаса бастаған фольклор шығармалары мен халық поэзиясының табиғаты өзара жақын. Осыған біз халық ауыз әдебиетін де қосып жүрміз. Халық әдебиеті жазба және ауыз әдебиеті болып бөлінеді. Бірақ екеуі де образдық ойдың көрінісі, соның тікелей жемісі болып табылады. Бұлардың жасалу жолдары да бірдей емес. Алғашқысы қоғам дамуының белгілі бір сатысында, жазба мәдениеті шыққан кезеңде туады да, оның өмір көріністерін белгілі бір көзқарас, дәстүрлі әдеби әдіс, стиль және жанр ерекшелігінде суреттеп көрсететін жеке айтушылары болады. Ауыз әдебиеті болса, көркем ойлау мен көркем сөздің озық үлгісі ретінде қалыптасқан. Оның айтушылары халық арасынан шығып отырған. Келе - келе ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет сабақтасып, қатар дамып, көркем әдебиеттің арналы екі саласын жасаған. Кейде олардың сюжеттері де ортақ болған. Бірінде ол далалық сипатқа ие болса, енді бірінде қалалық мәдениетке жақын көрінеді. Бұл екі арнаның басты айырмашылығ да осында. Сол себепті жазба әдебиетті былай қойғанда, ауыз әдебиетінің өзін фольклор шығармаларының қатарына қою кейде даулы көрінеді.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен, фольклор - синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс - салты, театр, сөз, би және ән-күй өнері бір - бірінен дараланбай, тұтас күйінде көрінеді. Фольклор шығармаларына тән осы белгіні белгілі орыс фольклорисі А.Н.Веселовский де айтқан еді [2,200].
Жоғарыда аталған терминдерді саралай келгенде, фольклордың бұл сипатына халық ауыз әдебиеті деген атаудан гөрі халық поэзиясы деген ғылыми термин көп жақын. ХІХ ғасырдағы фольклористика ғылымында осы атау қолданылып та келеді. Алайда бұл да фольклор шығармаларының сипатын толық аша бермейді. Халық ауыз әдебиеті деген атауға келер болсақ, ол фольклордан жіктеліп шыққан, бірақ әлі де болса дәстүрлі байланысын үзбеген жеке бір арна болып қалмақ.
Халық поэзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс - тіршілігімен тығыз байланыста болған. Әр ел өз басынан өткерген оқиғаларды құмарта жырлайды. Олай болса, фольклор шығармалры өзінің тарихилығы жағынан авторлық сипаты бар кез келген туындыдан анағұрлым шыншыл, әсерлі де көркем.
Фольклор шығармаларының айрықша әсерлі болатын себебі - оның образдары есте қалғыш та, тілі ерекше көркем, тартымды әрі қарапайым. Осы екі сипатқа қосылатын тағы бір белгі - әрбір өлең жыр, жар - жар, айтыс, жоқтаудың өзіне тән арнаулы әуені мен музыкалық мақамының болатындығы. Ақын - жыраулардың импровизациялық дәстүрі поэзия мен музыка өнерінің синкреттік бірлігіне негізделіп, қобыз немесе домбыра аспабымен айтылған. Оның артистері - орындаушылар, ән мен поэзияны қатар меңгерген шебер импровизаторлар.
Фольклор шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасіреттері мен мұң-зары, келешектен күткен арман - тілектері, айқын көрініс тапқан. Жоқтау, сыңсу, қоштасу өлеңдерінде халық өз теңіне қосыла алмаған қазақ қыздарының ауыр тағдырына үн қосқан. Әрбір айтушы - импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық жасап, олардың түйсік - сезімен келелі ой-ниеттерге бастап отырған. Мұндай өлең - жыр мен ән-күй көп жайда өмірдің өзінен туындайды. Оған қазақ фольклорының көтерген мәселелері мен тақырыбы да айғақ бола алады. Ұсақ салт жырлары мен ертегі жанрының көтеретін мәселесі көбіне от басының тірлігіне, соның бақыты мен қайғысына құрылса, халық патриотизмі мен ерлікті дәріптейтін эпостық жырлар ел қорғау сарындарына негізделген. Мысалы, олжақұмар Қараман, баққұмар Ақшахан, өзімшіл Қодар, сараң Қарабай, өз еліне озбырлық жасайтын Ұлтанқұлдар қаншама тұлғалы болып көрінсе де, ел бірлігін ойлаған Алпамыс, Қобыланды, Баян, Құртқа образдары мен ел тілегінің қасында олардың бейнелері қораш, нәрсіз. Өйткені алғашқылары біреуді кемітсем, жәбірлесем дейтін дарашылдық рухта көрінеді. Сол себепті халық эпосы оларға сын қолданған.
Қазақ фольклорының ұнамды образдары үнемі халық ортасында, коллективтік рухта жасалған. Ерлік, махаббат, әділдік, адамгершілік - бәрі де солардың бойына жинақталған. Ақылды Аязби жаман атанса да, хан жарандарына озып шығады. Алдар көсе, Тазша бала бейнелері - халық тапқырлығының жарқын көрінісі. Эпостық жырлары келер болсақ, ондағы образдар ұлғайтылып, ұлы қаһармандар дәрежесіне жеткізген. Баян, Қозы, Қобыланды, Құртқа, Алпамыстар - жалпыхалықтық образдар болып шыққан.
Қазақ фольклорының образдары жанды әрі шынайы болып келеді. Олар адамға терең ой салып, ғибрат береді. Фольклор туындылары адам тәрбиесі, қоғам мәселелерінен шет жырланған емес. Оның басты айтар ойы - халықты, адам баласын сүйе біл, еңбек пен ерлікті қастерле, досқа жылы, қамқор, дұшпанға берік бол, жас та болсаң, елге ағалық көрсете біл, өмірден үйрен де, өрге, өнерге ұмтыл дейтін ғибрат. Мұның бәрі адам, әсіресе жас ұрпақ тәрбиесі үшін аса қажет болған. Ертегі мен эпоста көптеген образдар бар десек, солардың мінез - құлықтары, психологиясы бір - біріне қарсы қойылған. Онда бірлік пен араздық, достық пен жаулық сарындары шендескен. Мұны біз халық гуманизмінің фольклордағы көрінісі дейміз. Тұлғасы сом, жан-дүниесі таза, рухы күшті ірі образдар жасаудағы халық поэзиясының сүйенген арқауы - осылар. Шоқан мұның бәрін қазақ фольклорының халықтық сипатына жатқызып, қазақ эпосының образдары Европаның жазба әдебиетінен ешбір кем соқпайтындығын айтқан [11,162].
Фольклор шығармалары қоғам дамуының әр түрлі сатысында, негізінен еңбек процесінде жасалатын болғандықтан, пессимизм дегенді білмейді. Оның бас кейіпкерлері көбіне мұрат - мақсаттарына жетіп отырады. Мұны фольклорға тән оптимизм белгісі дейміз.
Қазақ эпосының құндылығы мен халықтығының бір белгісі - оның бай да көркем тілінде. Мұндай жырларының тілі, халықтың сөздігі, грамматикалық құрылысы жазба әдебиетімізден көп бөлек емес. Фольклор шығармаларының тілі ақындық тілдің биік табысы болумен қатар, қазақтың бүгінгі әдеби тілінің де негізін қалаған. Осы себептерден, қазақ фольклорын зерттеудің ғылыми, өміртанушылық, эстетикалық, тәрбиелік және тарихи мәні аса зор.
Ғасырлар бойы түрлі жырау, жыршы, ақын, көркем сөз зергерлерінің өңдеуінен өткендіктен, қазақ фольклоры жанр жағынан да аса іргелі, қомақты. Жанр байлығына келгенде, қазақ фольклоры жазба әдебиетке жете қабыл. Мысалы, бір ғана үйлену жырлары тойбастар, жар-жар, сыңсу, қоштасу, беташар, жұбату болып жіктеле жөнеледі. Еңбек пен түрлі әдет - ғұрыптарға байланысты салт жырлары да бірнеше топқа бөлінеді. Олар: төрт түлік мал туралы жырлар, бәдік, арбау, бата, бақсылық сарындары, наурыз, жарапазан, т.б. қазақ ертегілерін қиял-ғажайып, хайуанаттар жайындағы және шыншыл-реалистік ертегілер деп бөлер болсақ, соның әрбір жанрында жүздеген сюжеттер бар. Эпос туындыларын батырлық, тарихи және ғашықтық жырлары деп бөлсек, мұның да әр саласында келелі жырлар аз емес. Айтыс поэзиясы жөнінде де осыны айтуға болады. Бұдан көретініміз: қазақ фольклоры оқып үйренуді, ғылыми тұрғыдан терең зерттеуді тілейтін қымбат қазыналарының бірі, бүгінгі мәдениетімізге келіп құйған халық творчествосының үлкен бір арнасы.
Ерте кезеңдерде Орта Азия, Алтай және Қазақстан жерін мекендеген түркі тайпалары күнге, отқа, табиғаттың түрлі құбылыстарына табынғандықтан, қазақ фольклорында анимистік, магиялық және тотемдік белгілердің болуы да заңды. Сонымен қатар шамандық наным - сенімдер де айқын көрініс тапқан. Оның арғы тегі, Шоқанның айтуынша, көшпенділердің тұрмысымен тәкелей байланысты туған [13,171]. Монғолдар алғашқы мергендерді шаман деп атаған. Шаманизм көшпелі түркі тайпаларының арасынан елеулі орын алған. Қазақтың ертегі, эпосында шаманизм сарындары бірде өлі әруақ, бірде тірі әруаққа сиыну, енді бірде құт саналатын заттарды қастерлеу (ақты төкпеу, жеті қазына, т.б.) түрінде кездесіп отырады.
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған. Дария басы - бұлақ демекші, қандай да болсын көркем сөздің алғашқы үлгісі - фольклор. Ауыз әдебиеті, одан соң жазба әдебиет туғанда оның көптеген сюжеттері фольклордан алынған. Бұл дәстүр бүгінгі әдебиет тәжірибесінде де бар. Мысалы, Айман -Шолпан, Еңлік - Кебек, Ғ.Мүсіреповтің Қозы Көрпеш - Баян сұлу сияқты пьесаларының сюжеті мен образдары фольклорданалынған. Мұны фольклор мен әдебиет арасындағы табиғи - органикалық байланыс дейміз. Жазба әдебиет сияқты ауыз әдебиетінде де өмір шындығының сәулесі бар. Фольклор - тарихи оқиғалар ізімен қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлағының басты бір саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мұра.

4.2. Ауыз әдебиетінің бір түрі - тұрмыс-салт жырлары

Қазақ фольклорында бала бағу, бала асырау, қыз ұзату, жаназалау, бақсылық нанымдары, діни әдет - ғұрыпқа байланысты туған салт өлеңдері өте көп. Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны бытовые песни десе, біз оларды Тұрмыс - салт жырлары дейміз. Бұлардың көпшілігі анонимдік түрде туып, халық аузында сақталып келген. Тұрмыс - салт жырларының кейбіреулерінде тотемдік, мифтік ойлау, бақсылық ұғымдары мен діни әдет - ғұрыптардың да ізі бар.
Елдің тұрмыс - салты мен әдет - ғұрпы, түрлі наным - сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді Тұрмыс - салт жырлары дейміз. Бұл жырларды олардың мазмұны мен тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады. Олар: а) бақташылық жырлары; ә) діни әдет - ғұрыптар; б) үйлену жырлары; в) ұлыс жырлары; г) бөбек жырлары, жаназалау жырлары, т.б.
Бақташылық жырлары. Бір кездері жабайы аңдарды ұстап, үй түлігіне айналдырған шаруаларды халық төрт тұяқ малдың пірі деп ұғынып, солар жайында түрліше аңыздар тудырып отырған. Сол кезеңнен бастап бақташылық жырлары туса керек. Бұрын жабайы аңдарға сыйынған халық енді төрт - түлік малды құт санап, олардың Шопан ата, Шекшек ата, Жылқышы ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деген иелеріне табынған. Ел ұғымында Шопан ата - қойдың, Жылқышы ата - жылқының, Ойсыл қара - түйенің, Зеңгі баба - сиырдың, Шекшек ата - ешкінің пірі. Олар малды құт деп біліп, аязды қыстан, жұтаған жұттан, аш бөрілерден аман қалып шығудың жолдарын айтқан.
Төрт түлік мал жайындағы жырлардың өзі тілек - бата түрінде айтылады.
Шаруаның бір түлік пірі - Шопан.
Келтірмей қу, пір ата, қойға топан.
Қойды аңдыған пәленің бәрін құртып,
Бықпырт тиіп, үні өшсін қасқыр апан [13,5].
Мал бағу қамынан туған бұл жырлардың енді бір үлесі жыр формасында айтылған.
Мен бір тілек тілейін,
Ай мүйізді, шоқпақтай,
Шүйделері тоқпақтай,
Тегене құйрық қошқарлы,
Малды берсең қойды бер!
Ұлды берсең бойлы бер!
Ақылы артық ойлы бер.
Аңсағаннан ақсаған,
Қозысы өлсе қақсаған,
Үй төбенің түбінде,
Ойбай салып маңыраған,
Қозысымен жамыраған,
Қозысынан айрылса.
Қара тұтып маңыраған.
Әппақ қана сүті бар,
Шағаладай құрты бар,
Шопан ата баласы,
Қойлар бассын үйіңді.
Қойлар басса үйіңді,
Қоймай бассын үйіңді [13,7].
Халық жылқының етін, түйенің күшін, сиырдың сүтін дәріптеген. Кейде шөпке тоймайтын сиырды, қой мен ешкінің айтысын тудырып, қойдың жегені - жантақ, құйрығы жалпақ, ешкінің жегені - ошаған, құйрығы шошайған деп күлдіргі өлеңдерде шығаратын болған.
Халық төрт түлік малдың төлін анасы қалай сүйсе, адам да солай сүйе білуге тиіс деп, қозы, лақ, құлын, торпақ, ботақан, қойшы, құс жөнінде түрлі өлеңдер тудырып келген. Қойды қасқарға бермеу үшін қойшының көлігі, құралы сайлы болуға тиіс. Кейбір өлеңдер қасқырды да сөйлетеді.
Атты қойшы, ашуы қатты қойшы.
Түйелі қойшы - тұрған қойшы,
Төбесінен: ұрған қойшы,
Өгізді қойшы - өлген қойшы,
Жем болғанда көрген қойшы.
Халық мал бағудың қызығы мен қиындығы көп, соның үдесінен шыға білу керек деп ойлаған.
Ешкі бақтым - еңіреп бақтым.
Қой бақтым - қоңырау тақтым,
Сиыр бақтым - сидаң қақтым,
Жылқы бақтым - жорғалаттым,
Түйе бақтым - түйме тақтым, -
деген өлең жолдары жас буынды еңбекке, шаруашылыққа шақырған. Төрт түлік мал жөнінде мақал - мәтелдер, аңыз - ертегілер де өте көп. Мал төлден өседі.
Ұлыс жырлары. Қыс ызғары кетіп, жаздың келуі - тіршіліктің ең сәтті кезеңі саналған. Оны шығыс елдері жыл басы - Наурыз, ұлыстың ұлы күні ретінде қарсы алып, тойлайтын болған. Қазақ арасында да жыл басы - наурыздың 22 жұлдызы болып саналған. Осы орайда туған өлеңдері ұлыс жырлары дейміз. Бұл күні тоқсан шығып, күн жылиды, жердің тоңы кетіп, өсімдіктерге жан ене бастайды. Күн мен түн теңеледі. Қыстауда отырған ел жайлауға көшеді. Мал төлдеп, сүт көбейеді, жатақтар соқа - сайманын сайлап егіске шығады.
Ұлыс күні әрбір үй жеті түрлі дәннен наурыз көже жасап, бір - бірін шығаратын болған. Арпа, бидай, тары, бұршақ, жүгері сияқты түрлі дәндер елдің сол кездегі ұғымы бойынша жеті түрлі тірліктің иесіне берілген атама болып саналған. Сол көжені жұрт үй жағалап жүріп ішкен. Мұны - ұлыс тойы дейміз.
Тойға келген жұрт: Амансың ба? Ұлыс оң болсын, сүт мол болсын, қайда барсаң жол болсын. Ұлыс бақытты болсын, төрт түлік ақты болсын, бәле - жала жерге енсін деп бір - біріне жақсы тілек білдірген. Ұлыс күндері жастар ойнап - күледі, қарт - қариялар еңбек адамдарына ақ бата береді. Демек, наурыз жайындағы өлең - жырлардың да еңбекпен тығыз байланысы бар.
Ұлыс күні кәрі - жас,
Құшақтасып көріскен.
Жаңа ағытқан қозыдай,
Жамырасып өріскен.
Шалдары бата беріскен:
Сақтай көр деп терістен, - [13,17]
деп келетін жыр жолдары Наурыз мерекесінің мәнін суреттейді.
Наурыз жырлары қазақ фольклорында айтарлықтай көп емес. Оның бір саласы төрт түлікке байланысты туған өлеңдермен байланысып жатады. Ұлыс жырларының мәні ескірмек емес. Өйткені оның тамыры өте тереңде, халықтың көне дәуірлердегі тұрмыс - тіршілігімен тығыз байланысты.
Бөбек жырлары. Малдың төлі болса, адамның баласы бар. Оларды ойлы да тілді етіп, еңбекке баулу - халықтың үлкен қуанышынан саналған. Әйел бала туса, оған шілдехана жасаған. Шілдехана кезінде жастар жиналып, өлең айтқан. Ауыл шамы қырық күнге дейін сөнбеген.
Өмірге жаңа келген сәби өсіп, жетіле келе әжесінен ертегі, аңыз, жұмбақ, жаңылпаштар үйреніп, ойы мен тілін дамытатын болған. Мұны халықтық рухани тәрбие дейміз. Ертегі, мақал, жұмбақ, жаңылпаш білмеген, білгенін айта алмаған баланы мылқау деп, оған жұрт баланың тілін, әрбір дыбыстың қайдан шығатынын білдірсе, саусақтарға бас бармақ, балалы үйрек, ортан терек, шүлдір шүмек, кішкене бөбек деп ат қойғызу арқылы баланы санға үйреткен. Бір дегенім - білеу, екі дегенім - егеу, үш дегенім - үскі, төрт дегенім - төсек, бес дегенім - бесік, алты дегенім - асық, жеті дегенім - желке, сегіз дегінм - серке, тоғыз дегенім - торқа, он дегенім - оймақ, он бір қара жұмбақ деген сөз кестелері баланың лексикасын байытқан. Ол кезде жас балалар әрбір үйдің жан санын жұмбақтап, шешуін тауып отырған. Ондай жұмбақтарды: Нешік? Екі құлағы тесік, ешкің арық, қойың сарық деп бастаған. Мұндай өлеңдерде бір - біріне айтылған сұрақтар да кездесіп отырады:
Ауылың қайда?
Асқар тауда.
Қойың қайда?
Қошқар тауда.
Қойың не жейді?
Жусан жейді [13,20].
Баланы төсектен тұрғызып, брін қойға, бірін жылқыға, бірін сиырға, түйеге жұмсаған тіршілік көрінісі де өлеңге арқау болған. Төрт түлік мал жөніндегі жырлардың балаларға лайықталған саласы аса көркем әрі қызық. Олардың мазмұны көбіне күлдіргі болып келеді. Мысалы, Қой мен ешкінің айтысы жайындағы өлең оқуға жеңіл, мазмұнды әрі әсерлі.
Мұнда ешкі:
Менің жегенім жантақ,
Сенің жегенің жантақ,
Сенің құйрығың неден жалпақ? -
десе, қой:
Менің жегенім ошаған,
Сенің жегенің ошаған,
Сенің құйрығың неге шошайған? -
деп жауап қайтарады [13,21].
Айтыс үстінде олар бір-бірін мінеп, сынайды. Қой сүт-майым көп, сол себепті мен малдың құтымын десе, ешкі де қарап қалмайды. Ақыры бұл екеуі бір - біріне топалаң, келсін деп, бақ таластырады.
Жаңбырсыз жаздың ыстық аптабы мен аязды қыс малға қандай қолайсыз болса, түрлі індет те оларға жеңіл тимеген. Өйткені мал ауруы - жұттың бір түрінен саналған.
Түйе, түйе, түйелер деген өлең жас буынды бір жағынан еңбекке баулыса, екінші жағынан оларды тілге үйреткен.
Бала: - Түйе, түйе, түйелер! Тұзың қайда түйелер?
Түйе: - Балқан таудың басында, Балды қоян қасында...
Бала:
Еніп кеттім егіске,
Қойным толы жеміске.
Жемісімді жерге бердім,
Жер маған жусанын берді.
Жусанды мен қойға бердім,
Қой маған қошақанын берді.
Қошақанды мен қонаққа сойдым,
Қонақ маған қамшысын берді.
Қамшыны қызға бердім,
Қыз маған түймесін берді.
Түймені көлге бердім,
Көл көбігін берді.
Көбікті терекке бердім,
Терек маған қабығын берді.
Қабықты келіншекке бердім,
Келіншек орамалын берді.
Орамалды апама бердім,
Апам асық берді.
Асықты мұзға бердім,
Мұз суын берді.
Суды қара сиырға бердім,
Қара сиыр сүтін берді.
Сүтін пісіріп отыр едім:
Көбелек келіп күмп етті,
Көбігін ішіп ол кетті.
Жапалақ келіп жалп етті,
Жартысын ішіп ол кетті.
Сауысқан келіп саңқ етті,
Сарқып ішіп ол кетті.
Әтекем келіп еді.
Қаспағын қырып бердім.
Кейбір өлеңдерде жеті адамға жетпейтін ешкінің жүні, еті, шөпке тоймайтын торпақтың жайы мысқылданады.
Бесік жырының тәрбиелік мәні. Тұрмыс - салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөьекті жұбату үшін және оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес. Ең әуелі ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес келетін сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері арқылы оған сүйкімді, сүйсінерлік әсер етіп, жан - жүйесін жадыратады, яғни ұнамды әсермен баланы жұбатады. Екіншіден, баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны жұбатушы ана болашақтың шамшырағы мен нұр сәулесінен қуат алғандай әсерленеді. Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да жаттап, әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана жыры, бесікке бөлеу жыры, жұбату және тілек айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры нәрестені бесікке салғанда, қуаныш - тілек ретінде, көбінесе көңілді, әуезді әуенімен айтылады:
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал - жаным:
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой
... ... ... болсын есімің,
Құтты болсын бесігің -
Балғын бөбек бесік жырының жанға жайлы әуезді әуеніне жұбанып, рахатқа бөленеді. Мұның психологиялық, медициналық мәні де зор. Әуен бөбек жанына дем береді.
Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құрылады да, жыр айтушы бөбектің келешегіне сенім артып, қуанышқа бөленеді. Үміт тілек:
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып
Ұста болар ма екенсің?! [14,24]
Халық педагогикасының бұл саласы ғасырлар бойы бала тәрбиесіне өз өрнектерімен әсер етіп, қазіргі көркем әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Тұсаукесер жырлары. Тұсау кесу - әдет-ғұрыптық, ырым- рәсімдік қуаныш мәжілісінде айтылатын жыр. Көбінесе, бір жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің басқан қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне тілек білдіріп, оның ата - анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да, сыйлы адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауы ала жіппен немесе қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кешушіге сый-сияпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы мол әке-шеше бұл рәсімді кішігірім той-томалаққа айналдырып, баланың тұсауын жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді. Тұсау кесілген соң баланы ақ жайма үстімен (ақ жол тілеп) немесе қалың кілем үстімен (жолы жұмсақ болсын деп) жүргізіп:
Қаз - қаз балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз, балам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың:
Алға қарай баса бер,
Асулардан аса бер! -
деп ата-ана қуаныш білдіріп, арман-тілегін айтады.
Тұсау кесу жырын балбөбекті күтушілер оның тұсауын кескенге дейін де айтып, оның тәй-тәй басып жүруіне қуаныш білдірп, сүйеніш, жетекші іс-әрекет тәсілдерін қолданады. Тұсау кесу жырының бұл түрі тәй-тәй деп аталады:
Тәй-тәй, балам, тәй балғын,
Жүре қойшы жан балғын.
Қарыс сүйем Қаз бастың
Қадамыңнан айналдым.
Тәй - тәй - тәй!
Жүре ғой жай!
Қазақ балалар поэзиясында бірсыпыра ақындардың тұсау кесуге арналған жырлары бар. Мысалы, ақын Жақан Смақов:
Тәй - тәй бас, құлама,
Құласаң жылама! -
деп баланы батылдыққа тәрбиелейді [13,30].
Отбасында балдырғандар тәй - тәй, тұсау кесу жырларын, әуенімен әсемдеп айту арқылы балдырғанның әрі бөбекке деген сүйіспеншілігі артады, әрі оның кішіге қамқорлық сезімі қалыптасып, іс-әрекетке ықыласы молаяды. Отбасында болатын тұсау кесу рәсімі тәрбиеші балалар бақшасындағы қуыршақ ойыны арқылы да ұйымдастырылып, балаларды - халықтың әдет-ғұрпын құрметтеуге тәрбиелеуі тиіс. Бұл баланың әрі музыкаға қызығуына, сахнада ойнауға үйренуіне, сөз өнеріне бейімделуіне себепші болады.

43.1. Шешендік сөздер, мақал - мәтел, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, ертегілер

Шешендік сөздер. Қазақ фольклорында жасалып, сөйлеу тілінде көбірек қолданылатын мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш түрінде айтылатын ғибратқа толы нақыл үлгілерін шешендік сөздер деп атаймыз. Мұндағы сөздер образдап ойлау мен логикалық ойға бірдей ортақ тілдің күрделенген фразалық материалы болып саналады. Оған аузымен орақ орып, айдарынан жел есіп деген идиомалық фразаларды, қанатты сөздерді қосар болсақ, бұл үлгілердің тіл мен ойдың аса биік дамығандығын көрсететін өзінше бір сала екендігін байқаймыз. Ал афоризмдер сөйлеу тілі мен жазу тілінде қатар кездеседі.
Шешендік сөздер заңдық, нақылдық философиялық, сатиралық болып жіктеледі. Шығыс елдерінде ол Қожанасыр әңгімелері түрінде сақталған. Қазақ халқының арасында туған шешендік сөздердің табиғаты одан басқалау. Қазақ шешендік сөздері Асанқайғы мен Жиреншеден бастайды. Асан сөздері ойлы, Жиренше сөздері күлтіргілеу болып келеді. Шешендік сөздің үшінші бір өкілі - Аязби. Солардың дәстүрін біреу өлең, біреу қара сөз түрінде сақтап, дамытқан. Дүр сөздердің арғы тегі ертегі, аңыз, эпостан басталады. Аязбидің немесе Меңсұлудың жұмбақтары аса көркем әрі терең. Шешендік сөздердің бәрін билер ортасы жасапты деген пікірдің шындығы жоқ. Рас, Мөңке, Қазыбек, Әйтеке сияқты билер айтыпты дейтін сөздер бар. Бірақ ел солардың сөзін халыққа жат еді дегенді айтпайды. Ертеде қазақ шешендері би деп атаған. Осы ұғым Досбол шешеннің кезіне дейін келген. Шешендік сөздер ішінде Тәукенің Жеті жарғысының заңдық сипаты болған. Оны әдет-ғұрып заңдары дейміз. Жеті жарғы заңдарын ғана айтпасақ, шешендік сөздерді тудырған билер емес, халық арасынан шыққан от ауызды, орақ тілді Асан, Бұқар, Доспамбет сияқты ақындар, Досбол ізіндегі шешендер болған. Кейін шыққан болыс - билер ішінде сөз білгендері болмаған. Бұлар жегіш, парақор, топас, ұсақ адамдардан сайланып, жай әкім ғана болған. Халық қай кезде болса да аталы сөзді биік қадірлеген. Өйткені олардың этикалық - тәрбиелік мәні болған. Кейбіреулер шешендік сөз, тапқырлық біздің заманымызда жоқ деседі. Шешендік сөздердің кемуі жазба әдебиеттің өркен жаюуымен байланысты.
Енді біреулер шешендік сөздер бір ғана тапқырлыққа құрылады, олар өз ойларын дәлелдеп айтқан деседі. Мәселе дәлелдеуде ғана емес, олар логикалық ойға құрылып,елдің мазмұнда болған. Ежелгі Грек, Рим жұртында туған риторикалық нормалары бұл кезде ескірген. Бірақ әділет, дұрыстық жолын айтқан нақыл сөздердің бәрі бірдей ескі емес. Халық сол сөздерді қадір тұтып, сақтаған. Жазуы мен сызуы кеш туған көшпелі елдерде шешендік сөздер өзінше бір өнер, мектеп, дидактика болған. Шешендік сөздің түрі - мақал болса, одан алатын ғибрат ескірмейді, Аталы сөзге арсыз тоқтамайды деген нақыл содан қалған. Шешендік, нақыл сөздердің фольклорлық мәні бар. Сөз білмеген тілін көрсетеді дейтін ұғым шешендік өнерді жақтаудың ғажап көрінісі болса керек.
Біздің дәуірімізде әрбір жас ойлы да тілді, шешен болуға тиіс. ХІХ ғасырдағы бисымақтардың өзінен шығар ойы, елдік тұлғасы болмаған соң, есек жорға ататын болған. Оларды халық бос тілмар деп ұнатпаған. Кең ойлы кенде болмайды, жақсы сөз-жарым ырыс, іріген ауыздар шіріген сөз шығады деген мақалдар, сөзіңді ойланып барып айт, әр сөзің көпке үлгі - өнеге берерлік ұйтқы болсын дегендік. Бұл реттен шешендік сөздердің тәрбиелік - дидактикалық мәні ескірмек емес.
Шешендер түрлі топтан, рудан шыққан. Бірақ бұл өнердің кілтін топ пен ру шешпейді. Қарамеңде сияқты заман қайшылығын танып, сол тұста әділет айтқан, үлкен мен кішінің, ер мен елдің арасындағы ынтымақты жақтаған адам ғана шешкен. Көбей мен Еспембет тентектің сөзін ел тез ұмытқан, ал ол қамын жеген шешендер сөзін ұзақ уақыт ұмытпаған.
Жәнібек хан Жиреншенің әйелі өлгенде, соны естірту үшін, әкесі, шешесі, әйелі өлген қандай деп сауал қояды. Жиренше оны оңай шешеді. Бірақ қатын өлсе, қамшының сабы сынды деген ұғым феодалдық салттан туған. Кейде шешендік сөз жұмбақпен айтылған. Асқар таудың басына қар жауғалы қанша болды? Бұлақтан су аққалы қанша болды? - деген сұраққа патшаның қырық уәзірі емес, Аязби ғана дұрыс жауап берген.
Кейбір шешендік сөздер сатира түрінде айтылған. 1890 жылдары Сыр бойының аты - шулы шешені Досбол тоқсанға келіп, төсек тартап жатқанда оған қыпшақтың үш баласы Байсын, Саудақұл және Байжан келіп, көңілін сұрайды. Аттанар алдында Байсын: Уа, Досбол-аға, жасыңызда қазақ баласына қызыл тілден бәйге бермей ауызбен құс ілдіңіз. Енді төріңізден көріңіз жуық болыпты, о дүниеге не деп барасыз? - депті.
Сонда Досбол:
Уа, сабаздарым, тумақ болса, өлмек бар. Өлмейтін де адам болады: жақсының аты өлмейді, молданың хаты өлмейді. Менің о дүниеге барғанда айтар сөзім жоқ. Айтар болсам, кешегі әруақты ерлерге қонған бақ құсы бүгінде қара шыбын болды, ол ұшып соқырдың көзіне, пұшықтың мұрнына, таздың басына қонды деп барсам керек, - депті.
Шешендік сөз дау-шарға көбірек қолданылған. Кейінгі билер дауды көбейтіп, ел арасында алалық отын жаққан.
Би ру қамын жесе жақсы болады дейтін ұғымдар үстем болған. Әрбір ру тәуір сөздің бәрін өз биіне жапсырған. Бірақ халық: Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деп, ондай билерді ұнатпаған. Шоқан бұрынғы шешендерді ешкім сайлаған емес, турашыл болған соң оларды ел би деп атаған дейді. Досбол би болған емес, тек дүр сөздің ұстасы болған.
Шешендердің сөз таластыруы қазақта жиі кездеседі. Қоңырат Сапақ атты шешен болыпты. Бір жиында ол сұңқылдап сөз бермесе керек, сонда бір рудың шешені оны кміте сөйлеп: Сөйле, сөйле, құлағы жоқ шұнақ биім, құйрығы жоқ шолақ биім, - депті - міс. Сапақтың баласы жоқ екен. Сонда ол: Құлағым жоқ болса, сұңқар шығармын, құйрығым жоқ болса, тұлпар шығармын, Берейін десе, құдайдың баласы жоқ па?, жіберейін десе пәлесі жоқ па? - деген екен. Содан соң әлгі бидің он баласы өліп, Сапақ балалы болған екен деседі.
Кейбір шешендік сөздер өмірдегі диалектикалық құбылыстарға құрылады. Бір хан өзінің билеріне: Бұл дүниеде не өлмейді? - деп сауал қойса, олар өлмейтін нәрселер қатарына жер, су, ай және күнді жатқызыпты. Ал Жиренше шешен болса:
Ағын судың өлгені,
Аязда мұз боп қатқаны.
Асқар таудың өлгені,
Басын бұлттың басқаны.
Ай мен күннің өлгені,
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені,
Қар астында қалғаны.
Ажал деген атқан оқ,
Одан ешкім құтылмас,
Ол алланың қақпаны.
Дүниеде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді.
депті [15,10].
Жиренше ханның надандығын сынай отырып, аты өлмейтін жақсылардың санатына өз есімін де қосқан көрінеді.
Шешендік сөздер халық арасында жер, жесір, құн, мал дауы тұсында да айқын көрінген. Кейде оларды заңдық мәні бар нақыл сөздер деуге де болады. Қазақтың әдет - ғұрпында хандар мен билер және әдет-ғұрып заңы болған. Шешендік сөздерде соңғы әдет - ғұрып заңының таңбасы басым. Қазақтың бір елшісі қалмақ ханның алдына барғанда:
Сен темір де, мен көмір,
Еріткелі келгенмін.
Екі еліктің баласын,
Теліткелі келгенмін.
Табысуға келмесең,
Тұрысатын жеріңді айт!
Сен - қабылан, мен - арыстан
Алысқалы келгенмін, -
деп, екі елді табыстырып жіберген ғой. Кейде шешендік сөздер мақал түрінде кездеседі.
Өнер алды - қызыл тіл.
Қызыл тілін безентіп,
Шешен жігіт дауда ойнар.
Ақ балтырын түрінтіп,
Палуан жігіт тойда ойнар.
Баданасын киіп ап.
Шашақты найза қолға алып
Батыр жігіт жауда ойнар.
Дастарханын кең салып,
Жомарт жігіт күнде ойнар.
Жауға батыл тие алмай,
Бедірей-батпақ үйде ойнар, -
деген жерде елдік, ерлік мінез бен теріс мінездің ара-салмағы жақсы екшеленген [15,13].
Мақал-мәтелдер тәрбие құралы. Мақалдар - нақыл, өсиет түрін айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады (Еңбек етсең, емесің). Тура мағынада (Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынады (От жақпаған үй - қорамен тең, адам кірмеген үй - моламен тең) қолданылатын мақалдарды, көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар, зиялы адамдар шығарған мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады Өлең - сөздің патшасы, Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда, т.б. Мәтелдер тура мағынада Қадіріңді білгенге жұмса деп және ауыспалы мағынада Тікен гүлін қорғайды деп айтылады.
Қазақ халқы - сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.