Ұлттық сөз өнерінің дамуы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4

1. Ұлттық сөз өнерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
2. Әділет жолы - ақын жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-13
3. Айтыстың дүлділ ақыны - Сүйінбай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-22
4. Ақын шығармаларының өлеңдік өлшемі-өрімі, бейнелілігі ... ... ... ... ... .23- 43

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-45

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 46

Кіріспе

Қазақ ежелден сөзге шешен, бір ауыз сөзе тоқтай білген халық болған. Көшпелі елдің мәдениеті көшкен сайын толығып кемелдене түскен. Қазақ баласы қай жерде жүрсе де, өз ойын, өз көзқарасын, әзілін өлеңмен жеткізгенді дұрыс көрген.
Талай ғасыр тарих қойнауына өзінің көз тартар көркем шежірелерімен енсе, талай тұлғалар өнегелі, өсиетті сөздерімен бүгінгі жас ұрпақтың жадында.
Ерте кезден келе жатқан қазақ халқы әдебиетінің негізгі бір саласы - ақындық өнер. Ақындар үшін сөз таласы, сөз барымтасы, сөз майданы - суырып салмалық өнер болатын. Ол - ақындық өнерді салыстыратын, жауаптала отырып, білім шарқын байқататын. Сондықтан да, суырып салма ақын бұл жайды жақсы ұғынып, әрдайым сөз саптан жүретін болған. Қыныптан қылыш суырғандай жалт еткен өнер иелері заманның қиындығына қарамастан сол кездегі би-шонжарлардан тайсалмай, өз істерінің көлеңке тұстарын бетіне басып отырған.
Ұлы ақын Жамбылдың даңқты ұстазы Сүйінбай Аронұлы - қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген әйгілі өнерпазы, табиғи зор талант иесі, суырып салма өнердің жарық жұлдыздарының бірі. Оның озық поэзиясы біздің көп ұлтты әдебиетіміздің алтын қорына қосылған әлеуметтік мәні үлкен шығармалардың қатарына жатады.
Жыр дүлдүлі Сүйінбай ақын өзінің шығармаларында үнемі қалың еңбекші көптің атынан сөйлеп, қарапайым халықтың үміті мен бақытты келешекке деген сенімін және арман-тілегі мен мұрат-мақсатын бейнелейді. Өз дәуіріндегі қоғам өмірінің ішкі сырларына жете үңіліп, оған тән барлық әлеуметтік қатынастар мен қасиеттерді халықтық көз қарас тұрғысынан бағалап, кесімді ой-пікірлерін шыншылдықпен айтып берді. Бүкіл саналы өмірі мен қажыр-қайрат, күш-қуат, бойындағы алапат арынды, ақындық талантын түгелдей туған халықтың болашағына арнады, тек қана еңбекші елге қызмет ету жолына жұмсады.
Қазақ халқының өткен ғасырдағы өмір шындығы, тарихи қоғамдық даму сипаттары мен ұлттық түр-тұлғасы ақынның шығармашылығында барынша жан-жақты көркем сәулеленген.
Сүйінбайдың поэзиясы әрқашан терең философиясымен, ой сұлулығымен және тіліндегі поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленеді. Оның ақындық, азаматтық даңқы туған жерінің шегінен асып, туысқан қырғыз, қарақалпақ халықтарына да кеңінен мәлім болған. Міне, сондықтан да академик-жазушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов Сүйінбайды айтыс өнерінің алтын діңгегі деп атаған. Ал, суретші Ә. Қастеев Сүйінбайдың ақындық талантын Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған мақаласында: Сүйінбай ақын бір ғана Жамбылдың ұстазы емес, ол күллі көркемдіктің, әдеміліктің ұстазы, - деп бағалаған.
Қазақ көркемөнерінің көрнекті өкілдері ұлы ақынның сирек кездесетін ақпа ақындық дарыны мен өнердің өзіндей нәзік жан дүниесін әрі оның дара тұрған дәстүр- өнегесі бар поэзия мектебінің негізін салған асқақ, өр тұлғасын әдебиетте, сурет пен кинода шыншылдықпен бейнелеген.
Сүйінбай Аронұлы - еңбекші халық үшін өмір сүріп, күреске шыққан мұзбалақ ақын, оның от-жалынды поэзиясы ұрпақ үшін маңызы зор мұра.

Ұлттық сөз өнерінің дамуы

Сүйінбай ақын 1815 жылы Жетісу облысы Верный уезі Ұзынағаш болысына қарайтын ауылда, яғни қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданы Қарақыстақ селосының оңтүстігіндегі Майтөбе жайлауының Бұлақ деген елді мекенінде дүниеге келген[1.1]. Тағы бір деректерде бұл басқаша, 1822 жылы шілде айында жоғарыдағы елді мекенде дүниеге келген дейді[2.132]. Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлеңдерінің ішінде оның өмер белестерін танытатын кейбір толғаулары кездеседі. Онда ақынның өлер алдындағы айтқан екі толғауы табылды. Ақын өзіне өлім қаупі төңгенін біліп, өміріне тұжырым жасайды.
Құлқайырдай ағарды сақал, мұртым,
Өтіп кетті қатарлас талай жұртым.
Керуендей бір түні жөнелермін,
Жан келіп кетпейді ме неше дүркін? - [2.134]
деп басталатын осы өлеңнің үшінші шумағында ақын өзінің 73 жасқа келгенін хабарлайды. Ал осы күнге дейін біз Сүйінбайды 68 жасында (1827-1895) өлді деп келдік.
Жетпістің үшеуіне келгенен соң,
Тарғыл тартып кеттің-ау, қайран күнім.
Бұрынғыдан, Сүйінбай, бәсеңдедің,
Секілді биыл менің мүшел жылым[2.134].
Бұл сөздерге қарағанда, Сүйінбай 1827 жылы және 1815 жылы емес, 1822 жылы туылған. Ақынның балалық шағының ең бір қызықты тұсы Майтөбе жайлауының баурайында қозы-лақ бағып, өлең айтумен өткен.
Сүйінбайдың бойындағы зор ақындық талант - атадан балаға мұра болып келе жатқан тектік тарихы бар тамырлы өнер. Себебі, ақынның арғы атасы Күсеп көп қырлы, үлкен дарын иесі атанған. әсіресе, оның атын шығарған ең басты екі түрлі ерекшелігі мынау: біріншісі - ірі жырау, жыршы; екіншісі - шебер қобызшы, күйші.
Күсеп Жиенқұлұлы - ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар феодалдық мемлекетінің шапқыншылығына қарсы аттанған қазақ елінің ерлік күресін алғашқы жырлаған жауынгер-ақындардың бірі. Ол - атақты Өтеген батыр жырының бастапқы шығарушы авторы. Оның бұдан басқа да әдеби және музыкалық шығармалары көп болған.
Өз кезінің көзі ашық, хат таныған адамы Күсеп Мың бір түн, Шахнаме, Көрұғлы, Тотының тоқсан тарауы секілді жырларды арабша, парсыша кітаптардан оқыған. аталған шығыстық сарындағы жыр-дастандарды ел арасында талмай жырлап таратқан. Ақын шамамен 1701 жылы туылып, 1791 жылы 90 жасында дүниеден өткен[3.11].
Жыраудың Жаңбыршы, Жаманақ, Арон деген үш баласы әкелерінің ақындық, күйшілік дәстүрін жалғастырушы болды. Үлкен ұлдары Жаңбыршы мен Жаманақ төңірекке дастаншы, жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі болса, ақынның кенже ұлы Арон жастайынан-ақ аса қабілетті, өткірлігімен ел аузына ілінген және бертін келе мәмілегер шешендігімен әрі ақындық дарынымен аты шыққан.
Шығыс сюжетінде айтылатын аңыз-әңгімелерде көп жырланатын Һарон Рашидтың әділетті, турашылдығын қатты ұнатқан Күсеп жырау - бұл баласының есімін Арон деп қойған. Әкесі Күсептің Өтеген батыр жырын және шығыстың Шахнаме, Көрұғлы ттағы басқа дастандарын Арон жатқа білген. Ол 1750 жылы туылып, 1835 жылы 85 жасында қаза болған[Жамбыл атындағы ауылдың тұрғыны Мұхаметжан Жылқыбаев қарияның қолында сақталған Екей елінің шежіресінен алынды].
Міне, осындай атадан балаға мирас болып, жалғасып келе жатқан ақындық салты, айқын идеялық жолы бар ортадан Сүйінбай ақын тәлім-тәрбие алып өскен. Ақынның өзінен үлкен Жаманшал, Жұмық деген ағалары, Оспан деген інісі болған. Ағасы Жаманшал көп таныған ірі ақын атанбаса да, ауыл арасында сыншыл, мысқылшыл бір қақпай өлеңдерімен ешкімге дес бермеген. Кейініректе бұл жөнінде Жаманшал Сүйінбайға: От басында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің, - деген екен. Екінші ағасы Жұмық бір бет қайсыр мінезді болса, інісі Оспан пысық, шаруаға икемді болып көзге түскен екен. Аталған ағалары мен інісі туралы Сүйінбай мынадай мінездеме айтқан:

Оның атын Оспан қойды,
Бақ-дәулетін қостан қойды.
Сенің атыңды Жұмық қойды,
Өл-өлгенше көзіңді жұмып қойды.
Менің атымды Сүйінбай қойды, -
Дүние шіркін бұйырмай қойды. [2.99]

Сүйінбай өз өлеңдерінде кедей отбасынан шыққандығын тілге тиек ете кеткен. Әкесі Аронның шаруасы тым шағын болып, кейде ішер ас, мінер атқа зар болған екен. Өзінің өмірі туралы айтқан өлеңдерінің бірінде ақын бұл жайды және Екей елінің түгел кедей болғанын толық бейнелейді. Еліне билік құрған бір төреге айтқанында ол:
Сол момынның біреуі,
Екей деген ел едім.
Сүйінбай деген мен едім,
Әкем Арон тұқымы
Салға кедей жан едім.
Көже, қатық, қой сұрап,
Дүйсен деген біреуге
Кеше күндіз кеп едім, -
дейді. Енді бір халық аңызында жоқшылық көрген Сүйінбай ауқатты ағайынынан мал дәметіп, оған жайын айтуға барса, ол малын ұрыға алдырып, зарлап отырады. Сен ақынсың, сөз білесің, алынған малдың соңынан түс, - деп, дауға араласуды талап етеді. Өзін шауып кеткен Жалайыр төресіне барып, ұрылары айдап әкеткен жылқыларын қайтаруды жүктейді. Сөзге жүйрік, албырт ақын бұл дауды қабылдап, жалайыр Солтан төренің еліне жалғыз барып, жалынды сөзін айтады. Оның бұл сапары сәтті аяқталады. Сөзден жеңілген төре Сүйінбайдың дауын қабылдап, ел-жұрттың алдында масқара болмау үшін оны ризалап аттандырады. Халық аңызы бойынша, Сүйінбай осы даудан кейін елге әбден танылып, алдына мал салады. Ал ақынның балалық шағы жоқтық азабында өтеді, шешесінен жастай айырылып, немере ағасының қолында тәрбиеленеді. Жетімдік азабын шегіп, зарығып өседі.
Е, Құдай, тарылттың ғой мені жастан,
Кем етіп, жетістірмей мал мен бастан.
Барайын деген жерге көлік таппай,
Отырмын енді, міне, жылжымастан.
Жұпан Сүйінбайдың алғаш әйелі. Жұпаннан ақынның тұңғыш ұлы Малыбай туады. Жұпан ұзаққа созылған сырқаттан қаза болған, екінші алған әйелі Еңлікпен өмірінің соңына дейін отасады. Ол жөнінде:

Тұмау десем науқасым тұман болды,
Үйімнен кетпейтұғын құдам болды.
Еңлігім, қайрат қыл да, қамыңды істе,
Тұруым бұл науқастан күмән болды, - дейді ақын.

Қазір ақынның өзге шөбере, шөпшіктері Алматы облысы, Жамбыл ауданына қарасты мекендерде тұрады. Жыр жүйрігі Сүйінбай Аронұлының шыққан тегі Ұлі жүз Шапырашты, Екей руына жатады. Екей - ақындық, күйшілік өнерімен аты шыққан ру.

Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мінеді екен ерттеп атын.
Қобызы, домбырасы үнін қосып,
Гулейді жын қаққандай кешке жақын.

Әзіл түрінде айтылса да осы шумақта үлкен, нақты тарихи шындық барына кезінде академик М. Әуезов назар аударған: Алматы облысы Жамбыл ауданына бара қалсаң, екі-екіден отыра қалып, қырманда, шабындықтың басында, мал баққан үйде, әлі де ұстасып, айтыса кетуге құмар халық [4. 9 бет].
Жаз айларында Екей елі осы күнгі Алматы облысындағы Үлкенсаз, Құлансаз, Ботасаз, Қарақия, Майтөбе жайлауларын мекендеген, қыста Қопа, Төрегелді, Өтеген, Қазыбек таулары мен жазықтарын қыстаған.
Ақындық талантты айрықша қастерлеген қарапайым халық Сүйінбай жөнінде әр түрлә аңыздар, мифологиялық сюжеттер ойлап тапқан. Мысалы, ел арасында тараған бір аңызда Сүйінбайдың қызыл-тарғыл жолбарысы болыпты деп айтылады. ол жолбарыс Сүйінбай топқа түсіп айтысарда, ақынның алдына келіп, айбатты, сесті кейіппен көсіліп жататын болған, оны ақынның өзінен басқа ешкім көре алмаған.
Ақынның болашақ айтыстағы жеңіс салтанатын қызыл-тарғыл жолбарыс күні бұрын білдіріп отырған, - деп баяндайды ел. Бұл аңыздан әрине, халықтың өзі сүйген ақын ұлына өзгеден бөлекше қарап, оны киелі, құдіретті етіп көрсеткісі келгендігін байқау қиын емес.
Азамат ақын Сүйінбай Аронұлы 1898 жыл 83 жасында қайтыс болған[3.15] деп көрсетілсе, енді бер деректерде 1895 жылы қайтыс болған[2. 134] деп көрсетеді. Ақын өз өлең жолдарында көрсеткендіктен, екінші деректі дұрыс деп ойлаймын.
Ақиық ақын Сүйінбайдың ақындық жолы мен дәстүрін кейінгі буын Жамбыл бастаған талантты шәкірттері жалғастырып әкетті. Ұлы Жамбыл Сүйінбайды рухани жебеуші пірім деп таныған:

Ақындардың ақыны,
Айлын көлдей ақылы,
Жыр тұлпары Сүйінбай.
Арғы атам аруақты ер Қарасай,
Теңселген дүбіріне тау менен сай.
Пірім бар жыр нөсерін аспанға атқа,
Сұңқардай сыңқылдаған ер Сүйінбай!

Міне ,осылайша есімі жыр, дастанға айналып, бүкіл тірлік-тынысы өлеңмен өрілген, шығармашылығында туған елдің тарихын үлкен жүрекпен, зор ақындық сүйіспеншілікпен жырлап, еңбекші бұқараның қорғаны болған Сүйінбай өмірі - шын мәнінде өнегелі де өрнекті өмір.

Әділет жолы - ақын жолы

Сүйінбай Аронұлы өлеңдері ХІХ ғасырдығы қазақ халқының тарихын, салт-санасын, тұрмыс-тіршілігін, таптық-әлеуметтік күресін, болашаққа деген үмітін бейнелейді. Өткен ғасырдығы қазақ қоғамының ішкі даму процесі мен әлеуметтік ортаның саяси және психологиялық бітімінен көрініс береді. Ақын поэзияының тақырыптық жағы алуан түрлі.
Атап айтқанда, феодалдық қоғамның билеп-төстеушілері сұлтан, төре, ел езген шонжар байлардың, дүмше молдалардың мінез-құлықын, олардың әлеуметтік ортадан алатын орны мен салмағын суреттеуге арналған. Онда олардың әрқайсысының өздеріне тән қалыптасқан амал-айласын, күй-жайын ашады. Тұтас бір тоғышар, даңкеуде, саяз ойлы жандардың сурет-галереясын жасайды. Ақынның ондай өлеңдерінің астарында бірде ащы шындық, өткір сын, үстем тап өкілдеріне арналған кек, өшпенділік жатса, бірде уытты мысқыл, кеке, әжуа-мазақ көрінеді.
Даңқты ақын Сүйінбай өзіндегі зор талант-дарынды түгелдей халық игілігіне арнаған. Үлкен, күрделі қоғамдық ортады өзі ұстанған бағытты бірден ашып айтқан:

Халықты тілмен қорғадым,
Сөз шындыққа келгенде,
Бас кессе де болмадым.
Құтылып жарлы жеткенше,
Зорларды сөзбен торладым.

Еңбекші көптің үстем тап өкілдеріне қарсы күресін қолдап, әділеттіліктің жебеуші жақтаушысы болған Сүйінбай - жер дауы, жесір дауы, ер құны тәрізді маңызды, мәнді, жауапты жиындарда халық атынан сөйлеп, өз шешімін өткізе алған ділмар-дипломат шешен. өзі қатысқан мәміле-мәжілістерде ел билеген сұлтан, төрелерді, атқа мінер болыстарды шенеген. Әрқашан да халық мұраты жайлы ойланып, өзін еңбекші елдің намысын жақтаушы уәкілімін деп санаған.
Сүйінбай Аронұлы - ел қанаған ақсүйек сұлтан, төрелерді әшкерелеп, оларға ерік беріп отырған феодалдық құрылысты сынаған. Ақынның ондай өлеңдеріне Төресің қанды қанға құйып жүрген, Зар жылатып момынды, Болмайсың жайлап айтсам, Өзге төре өлсе де сөк өлмейді, Арамнан төре мал жинар тағы басқалары жатады.
Сүйінбай - басынан өмірі сөз асырып көрмеген, қаһарлы, азуы алты қарыс зорлықшылдығымен аты шыққан аға сұлтан Тезек төреге қамықпай тура қарап, оның терістігін именбей бетіне басқан бірінші адам. Қалың бұқара халықтан қолдау тапқан ақын елдің жоғын жоқтап, кездескен жерде ылғи Тезек ісінің әділетсіздігін, жүргізіп отырған әділет қимылдарының түгелдей алдау мен қорлаудан, ұрлау мен тонаудан тұратындығын ашып айтқан. Ақынның Зар жылатып момынды атты өлеңі бастан аяқ Тезек төренің зұлымдығын, тойымы жоқ дүниеқоңыздығын көрсетуге арналған. Онда Сүйінбай Тезекке екінші ел атынан үлкен айып тағады. Төренің зорлық-зомбылығын атап-атап санап береді. Момын шаруа халыққа соншама зәбір, қиянат шектірген Тезек төрені ел маңдайына біткен сор деп бағалайды. Осы өлеңде өзін-өзі ханмын деп атаған Тезек төренің бар мінез-құлқын, ісін суреттеу арқылы Тезек сияқты үстем тап өкіліне деген қарапайым бұқараның наразылығын, ашу, ыза, кегін айтқан.

Хан емессің, қиықсың,
Қалың елді айдап жеп,
Теріңе зорға сыйыпсың,
Ұры, қары, залымның
Жаныңа бәрін жиыпсың.
Жанға жауап бермейтін,
Дүлей-мылқау сияқты,
Қиял-мінез тұйықсың.
Дүниені жұтса тоймайтын,
Түпсіз жатқан ұйықсың.
Қәдірің жоқ халыққа,
Аққан судай сұйықсың.
Судан да сусын қанады,
Оппа балшық сықылды,
Жұтқыш ылай былықсың!.. [4.25]

Мұнымен қоса, ақын - Тезектің бір жақты, сыңыр езу құлаған жағынан тұрмайтын қисықтығын да сынайды. Бұқараға тізе батырып ұрлық-зорлықты өнер көрген үстем тап өкілінің сүреңсіз тірлігі бейнеленеді.

Бұл заманда хан болдың,
Елге жүріп әкімің.
Өзің бір жеке заң болдың,
Айтқаным менің болсын деп,
Масаттанып паң болдың.
Өнерің - ұрлық-зорлықпен,
Бұқараға сор болдың.[4.24 бет]

деген ақын сөзінде ашы өмір шындығы бар. Өйткені, Сүйінбай Тезек
төреге айтқан сыны мен оған берген бағасында үнемі сол кезде болған нақты оқиға деректерін негізге алып отырған.
Сүйінбай сөздерінің өзегінде ХІХ ғасырдағы қоғам тынысы, өмір сәулесі жатқандығын сол тұста жазылған әдебиеттер мен архив документтері растайды.
Тезек жасаған зорлық, зәбірдің, дау-дамайдың шегі жоқ. Ол қанаттас отырған қырғыз ру басы феодалдарының да ішкі істеріне араласып, олардың араларындағы араздық отын өршіте түскен. 1859 жылы Тезек төре қырғыздың Бағыш руына көмектесіп, қарсылас жақтағы Сарыбағыш руын тонап, талауға қатысқан[3. 18 бет].
Ақын бұдан басқа да көптеген шығармаларында ел билеп, сұлтандық, төрелік құрған хан тұқымдарын ғана әшкерелеп қоймайды, сонымен бірге халыққа тізесі батқан бай, болыстарды, билерді, атқамінер пысықтарды да аяусыз сынайды. Оның Тілеубердіге, Сүліктен жаман, Бойың биік болғанмен, Момын малын зұлымға алып беріп, Төрт биге, Сарыбайға атты өлеңдері - әлеуметтік мәні терең шығармалар.
Тілеубердіге және Сүліктен жаман деген өлеңдерінде ақын Тілеуберді болысқа тайға таңба басқандай, өте бейнелі мінездеме береді.

Желбуаз жігіт екен жыртыңдаған,
Бұл заманның болысы күй тыңдаған.
Көп ішінде көлбеңдеп көрінем деп,
Көрінгенге соқтығып, тыртаңдаған.

Елге өктемдік етіп, халық басқаруды ойын көрген болыстың жеңілтектігін, көп қамын ойламай, жағдай, күй таңдаған кедірлігін ақын жақтырмайды. Сырттай пысық, білгіш көрінгісі кеп, қолдан келмес іске ұмтылған әкімнің күлкілі образын жасайды.
Ал Сүліктен жаман өлеңінде ақын сауда жасап, бірді оңға балаған Қайназар байдың тойымсыздығын өлтіре шенейді. Арсыздықпен тапқан малының адал еместігін айтады.

Сауда жасап Қайназар,
Осы күні болып тұр.
Төңірегіндегі қазақты,
Сүліктен жаман сорып тұр.

Ақын өлеңдерінің біраз бөлігінде қоғамдық ортада кездесетін кемшіліктер, адам бойындағы адамгершілік талаптарына сай келмейтін мінез - құлықтар мен қисынсыз қылықтар ажуаланған. Автордың Кененбай ұрығы, Не күн туды басыңа, Жұмыққа т.б. өлеңдері - екі-үш ауыз сөздің айналысында дәл ашатын сатиралық бітімдегі шебер шыққан шығармалар.
Қоғам тынысындағы өзгерістерді жіті бақылап, ондағы сан қилы құбылыстарға баға беріп, сын айтып отыруды ақын өзімнің парызым деп білген. Мәселен, ол Дәукестерге деген өлеңінде былай дейді:

Албан, Дулат - ағайын оңбадың ғой,
Бірігіп бір өзенге қонбадың ғой.
Ұялас ит таласып, табысады,
Қырбас, Жайнақ соғұрлым болмадың ғой?

Ақын мұнда Албан, Дулат руларының арасындағы ынтымақтастықтың жоқтығына күйінеді. Дулат батыры Қырбас пенен Қаратал өзенін мекендеген Албан биі Жайнақтың өзара жерге таласып, айқай-шу шығарған келеңсіз қылықтарына өкініш білдіреді. Дау-дамайға бармай-ақ келісім, бітім іздеу қажеттігін айтады.
Сонымен, Сүйінбай өз заманы туралы толғанып, философиялық қорытындылар жасаған терең ойлы ақын.
Автордың Әділеттік орнаса, Надандық, Жақсы мен жаманның айырмасы, Жақсы болса ағайын, Өсиет, Ақын боп жиырмамда, Нақылдар тағыда басқа өлеңдерінде халықтық философиялық мәселелер қозғалады. Бұл өлеңдерде, негізінен, ел басқару, халық тағдыры мен адам бойындағы жақсы, жаман дағдылар сараланады және өмірдің бағасы мен өткіншілігі жайлы ой-толғамдар, ақыл-өсиет айтылады.
Мысалы, Әділеттік орнаса, Надандық өлеңдерінде ақын әлеуметтік, қоғамдық құрылысқа өзінің көзқарасын білдірген. Алғашқы өлеңде әділетсіз басқарушысы бар елдің бақытсыз күйіне көз жіберген. халықты кіріптарлыққа тапқылатын да сол әділетсіздік деп санаған:

Жау басынар халықты,
Басқарушы оңбаса.
Малша айдап адамды,
Орынсыз күштеп зорласа,
Ауға түскен балықтай,
Шыға алмассың бұлқынып,
Әділетшіл болмаса.

Өлеңде жеке адамның қоғамдағы жетекшілік рөлі мен оның халықпен қатынас дәрежесі жайлы пікір айтылған. Халықтың мұрат-мүддесімен санаспай, оның хал-күйін, тірлік-тынысын көре білмеген басшының елге тек зиян, үлкен ауыртпалық әкелетінін ақын баса айтқан. Надандық өлеңінде ақын еркіндікке, жақсы тұрмысқа ұмтылған халықтың жолын бөгеп, кедергі болған қараңғылықты жеңуге үндейді. Бар кінәні сауатсыздық пен білімсіздік жайлаған феодалдық қоғамға артады:

Атасын алдар баласы,
Адамдыққа ебі жоқ,
Жамандық асқан заман-ай!
Білмегенге бәрібір -
Көзін жұмған надандай.

Білімсіздік пен білместік етек алып жатқан заманда күн кешіп жатқан еңбекші кедей халықтың келешегі ақынды қатты толғандырады. Көптің жұпыны, жадау тұрмысына, айла-аярлық өрістеген түнек дәуірге күйзеле көз салады. Елдің ертеңгі күні туралы көп ойланып, тынымсыз толғанған зерделі ақын бұлайша азапты халде күн кеше берудің қате екенін қинала сезінеді. Сол жайды халық құлағына жеткізу жолында шарқ ұрып, ой тұңғиығына шомады.
Сүйінбай ақынның философиялық өлеңдері әрқашан гуманистік ой-санамен ұштасып жатады. Адам тағдыры, заман жайлы терең толғанып, адамның ішкі нәзік психологиясына зер сала, ақтара қарап, оның әлеуметтік ортадағы салмағын анықтайды. Ақырында, өзінің көз жеткізген ой қорытындыларын жасайды. Адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, оған зор сенім, үміт артады. Ақын адам бойынан жақсы қасиеттердің табылатындығына еш шүбә келтірмейді. Ізгі, жақсы нышандар кімде де болсын бар, тек соның көзін таза сақтай білуге құштарлық қажет, өзін-өзі тани, бағалай білуге үйрену керек дейді.

Айтыстың дүлділ ақыны - Сүйінбай

Айтыс - халық өмірін бейнелейтін көркем әдебиет саласының бірі. Одан халықтың қуанышы да, қайғысы да, мәдени дәрежесі де, замана идеологиясы да, әдет-ғұрпы да, жалпы әлеуметтік және жеке адамдардың қарым-қатынастары да, заманына қарай өрбіген тартыстың формалары да көрінеді. Айтыс жанрынан ең мол сақталғаны - ХІХ ғасырдағы айтыстар.
ХІХ ғасыр қазақ қауымы үшін ұмытылмастай кесек-кесек ірі оқиғаларымен тарих қойнауына енсе, әдебиетімізде де небір қол бастаған көсем, сөз бастаған шешен, өткір тілді, орақ ауызды, ауызын ашқанда айбатынан сескенер ақындардан кенде емес. Күні бүгінге дейін төл әдебиетімізде ұрпаққа өсиетті, өнегелі жырларымен үлгі болып, халық арасында аты аңызға айналған ауыз әдебиетіндегі өміршең өнер айтысының одан әрі дамып, жетілуіне зор үлесін қосқан ақындардың атасы - Сүйінбай ақын.
Сүйінбай өз ізденісін бастаған уақытта, Оңтүстік, Шығыс, Орталық Қазақстан жерлерін түгел айналған болатын. Өз кезегіндегі халық ақындарының біразымен кездесіп, тілдеседі. Өзіне дейінгі ақындардан өз атасы Күсептің жырларын, Жанкісі жыраудың жырларын жақсы білген. Аға буын ақындардан Қабан, Жанақ, Жібек, Шөжелермен кездескен. Ал, өзіне тұстас Майлықожа, Майкөт, Қаңтарбай, Тезекбай, Бақтыбай, Қатаған сияқтылармен кездесіп, кейбірімен айтысқа да түскен. Ал, Сүйінбай қой соңында жүргенде ең алғаш Төбетпен қасқырдың, Сүйінбай мен қарғаның айтысы деген екі мысал айтыстарды шығарады. Бұл айтыстарды төбет шопанмен бірге қой күзетіп, оны сырт жаудан сақтаушы бейне ретінде, ал қасқыр қырда қоянды, жазықта малды жейтін қанқұмар бұзық бейнесінде сипатталады.
Дұшпанға қасқыр сынды жолдас болма,
Әрқашан өзгермейді дос-достығың, - деп, бойыңды дұшпаннан аулақ ұстап, шын досты таба біл деп салиқалы кеңес айталды. Ал, қарға айтыстың басында үсті басы маса мен шыбын-шіркей талап жүрген қозы баққан жалаңаш баланы аяп, оларды қырмақ болады. Бірақ қарғаларда бүтіндік жоқ еді. Олар өз ара Жау қарға, Қара қарға, Құзғын қарға деп үшке бөлінген, бұл ағайынды үш мықтыда бірлік, береке жоқ, бірімен бірі қағысып, таласып тірлік етуде, ақын осы қарғаларды үшке бөлуде, қазақтардың үш жүзге бөлініп, бір-бірімен қырқысатынына сын ретінде айтқан сияқты. Ақынның түпкі идеясы ел бірлігі, тыныштық екенін аңғарамыз.
Айтыскер ақынды Жалайыр, Албан, Дулат елдерінің ақындары ұстаз тұтып ардақтаған. Бақтыбай деген Жалайырдың жас ақыны Сүйінбайдан бата алып, өнер жолына түскен. Аға ақын жас қыранның талантын танып, оған елдегі уақ - түйекті термелемей, мәнді жыршертуді үйреткен. Ең алдымен халық мүддесін жырлау мақсатын ескерткен. Шын ақын өнердің өрісті жолына түсіп, қоғамдық - әлеуметтік мәселе көтеріп, ел керегіне асар халыққа рухани тәлім берер туындыларға әуестенуі керек екенін айтқан. Өзінің көп елді аралап, талай ақындармен кездескенін, сол кездесулерден түйген тәжірбиелерін ұстаз ретінде Бақтыбайдың құлағына құйған:

Мен бармаған елім жоқ,
Баспаған тағы жерім жоқ.
Қазақ пенен қырғыздың,
Бәрінің дәмін таттым-ай.
Бақтыбай шешен сен едің,
Сүйінбай деген мен едім.
Ел болған соң ақын бар,
Ақын бар жерде ақыл бар.
Ел мұқтажын айтқанның
Артығы не, кемі не?
Сол ақынды ақын дер,
Сол ақылды мақұл дер -
Жарасса сөзі елінің.

Келтірілген үзінділер Сүйінбайдың жас ақындарға берген тәлімінің бет алысын байқата алады.
Ұлы өнердің ақберені атанған Сүйінбай ақын өзінің қарсылас замандастарына сонымен кейінгі буын өкілдерінің ұлы өнерге деген бет алыстарын оларға өзінің ағалық ақ батасында беріп отырған.
Тәтті қыз Сүйінбайдың есімі мен даңқына қанық болса да, өзін көрмеген екен. Ауылына атақты ақын келді деген соң, бауырының үйіне кірсе сақал-мұрты бурыл тартқан, егде азамат ұйықтап жатыр екен. Сонда Тәтті қыз:

Менің атым - Тәтті қыз,
Басқа қыздың аты қыз.
Ақын келді дегенге,
Асығып үйге кіріп ем,
Аппақ қудай шал екен,
Мұны әрі тартыңыз,

- депті жеңгесіне қарап.
Ерке қыздың мінезіне қызыққан Сүйінбай құс жастықтан басын жұлып алып:
Сенің атың - Тәтті қыз,
Басқа қыздың аты қыз.
Сөзіне сөз айтар ем,
Тұңғышымдай жақынсыз,
Ақынның ақ батасы -
Жырдың балын татыңыз,
Дүниеден бізде өтерміз,
Сүйінбайдың сөзі деп,
Өлеңнен шашу шашыңыз!
- деп батасын беріпті.
Сүйінбай шығармаларының ішінде өзінің мәнділігімен ерекше көзге түсетіні - оның Тезек төремен кездесіп дидарласуы. Мұның өзі әлеуметтік мәні жағынан екі ақынның айтысы деуден гөрі елдегі қоғамдық екі тап өкілі егесі десек те жарасатындай. Қара халық, еңбекші ел атын бұқара тілегін көтере Сүйінбай шықса, Абылайдай атақты атаның баласы, текті төре Тезек өз табының туын ұстап, тіл безейді. Қоғамдық екі таптың өкілі белдесіп, саяси сайысқа түседі.
Сүйінбайдың айтыстары ішінде оның Қаңтарбай ақынмен тілдесуінің мәні ерекше. Қаңтарбаймен айтысқанда Сүйінбай да өз елін бай, өз руын күшті етіп көрсетуге тырысады.
Жүз жыл бойы қазақ, қырғыз халықтарының арасында жатқа айтылып, ауызша сақталған Сүйінбай мен Қатаған айтысында ХІХ ғасырдағы қазақ, қырғыз халықтарының әлеуметтік құрылысы, сұлтандар мен бай, манаптар билеген феодалдық дәуірдегі елдің ауыр тұрмысы тарихи шындық негізінде терең ашылған. Себебі, өткен замандарда тілі, әдет-ғұрпы жақын қазақ, қырғыз халқы бір-бірімен еркін араласып, туысқандық жағдайда өмір сүрген. Көрші тұрып, достық, ынтымақтастық, бірлікті берік ұстанған ағайынды халықтар бір-бірінің қуанышына ортақтасып, қасіретті, қатерлі шақтарда қайғысын бөліскен. Ежелден-ақ той-жиындарды бірге өткізіп, онда болатын дәстүрлі ұлттық ойындар бәйге, палуан күрес, ақындар айтысы тәрізді өнер жарыстарын бірге отырып тамашаласқан екен. Соның бірі бұл айтыстың тарихын былай деп баяндайды: 1847 жылы көңілсіз оқиғадан соң бір жыл өтеді: енді екі елдің арасындағы жауласу болмасын, кек қалмасын, достық, туысқандық салтымызды сақтап, Ыстықкөлдің жағасына жиналалық, ат жарыстырып, қыз қуып, ақындардың айтыстарын тамашалап тарасалық деген екі жақтан ұсыныс болады. Осыған орай, 1848 жылы жазда, уағдалы жерде, қазақ - қырғыз елінің уәкілдері бас қосқан, жеті күнге созылған үлкен ас болады. Асқа қатысушылар: Бұдан былай екі елдің бауырластық бесігіне ешкімнің қолы тимесін, - деген тоқтамға келеді. Жиынның төртінші күнінде екі елдің басты адамдары Орман ханның жүз кісілік шатырына жиналады. Мәслихатты Қара Бәйтік басқарады.
- Қазақ елінің мырзалары!
Құмырсқадай қаптаған мына отырған қырғыз - қазаққа алыстан келген Сүйінбай ақынның сәлем берсін, - дейді. Сонда Сүйінбай өлеңмен амандасып, көпшілік халыққа сәлем береді:

Ассалаумағалейкум, сәлем бердік,
Мүбәрәк күндеріңді жаңа көрдім.
Атақты ас-жиынды құттықтауға,
Бауырлас қырғыз елі саған келдік.
Алдыңа қалың қырғыз келгеннен соң,
Жарай ма, қайтып кету көңіл айтпай ?!
Қырағы аспандағы ақиықпын,
Құмарым басылмайды борандатпай.
Сүйінбай осылай тоқтатқанда, Бәйіктің тасасында отырған қағілез, қара жігіт қарғып тұрып, қолындағы домбырасын ала, айқайды салып, Сүйінбайға тиіседі.
Қатаған:

Сүйінбай тоқтап сөзіңді,
Ояйынба көзіңді !
Ақынмын деп ойлайсың,
Мен тұрғанда өзіңді.
Сыртыңнан іздеп жүруші ем,
Келтірді Құдай кезіңді.
Тырнағыма іліндің,
Күтірлетіп шайнайын,
Қыбырлаған жеріңді,

- деп Қатаған күннің бетіне көлеңке түсіргендей, дауылдата жөнеледі. Содан соң, Қатаған манаптарды, байларды мақтаумен, соларды дәріптеумен әуестенеді.

Орман батыр - көсемім,
Қырғыз бенен қазаққа,
Сөз бермеген шешенім !
Қарабек ұлы хан Қантай
Тапты сөздің есебін,

- деп келеді Қатағанның сөздері.
Ал, тарихтағы Орман ханның образы бүтіндей басқаша. Ол ХІХ ғасырда қырғыз арасында ру тартысын өршітіп момын елге тізесі батқан ірі феодал, шоң манап. Орман Ниязбеков 1840 жылы 48 жасында хан атанған. 1854 жылы Бұғы, Сарыбай руларының арасындағы ірі қақтығыстар ұйымдастырған. Оның сұрқиялық саясатына іштей кектенген халық батыры Болбай Орманды найзамен шаншып өлтірген.
Қатағанның екінші бір жер көкке сиғызбай мақтаған адамының аты - хан Жанатай.

Шоңдығына қарасаң,
Қарағай найза оқтады.
Басына темір саптады,
Күніне олжа тапқаны,

- деп хан Жанатайдың жортуылшы, жол тосушы мінездерін өлеңмен келтірді. Онысы жалған, жасанды. Хан Жанатай Қарабеков 1800 жылы туып, 1867 жылы қайтыс болған. Арғы аталары Атеке, Қарабек шынжыр балақ, шұбар төс болған манаптар. Мәселен, Атеке манап кезінде елінің ары мен ұжданына опасыздық жасап, ІІ Екатеринадан сыйлыққа 800 сом күміс ақша алған. Арғы аталарының зорлық-зомбылық дәстүрін ары қарай жалғастыруда хан Жанатай да ешкімге жол бермеген. Мысалы, оның шектен тыс есіргендігі соншалық інісі Таштанбектің асында 65 кедей жалшыны ат бәйгесіне байлаған. Міне, Қатаған ақынның мадақтаған адамдарының сұрқы мен сиқы осындай.
Ал, Сүйінбайдың сөздері мағыналы, ойлы, парасатты келеді. Қатаған ақындық сенен, сен ақындықтан алыстаған адамсың, байлыққа бас ұрасың, өшпенділік пен қызғаншақтықты қорғайсың, дарақы, беті ашық берекесіздікті мақтайсың дейді. Тегінде, Сүйінбайдың сөздері түрлі-түсті тастар секілді: бір сөздің сәулесі екінші сөзге шағылысып, жарқ-жұрқ етеді.

Бәйге атындай көсілсем,
Көре алмассың шаңымды.
Қызып тұрған темірге -
Қатаған келіп қарылды.
Менен қашан алып ең,
Кегің менен орынды.
Қабағын шытса Сүйінбай,
Тарту қылып бересің,
Қойныңдағы жарыңды.
Сүйінбайдай бұлбұлды
Жеңемін деп ойлайсың.
Ажалы жеткен торғайсың,
Қырғименен ойнайсың.
Барың болса қарышта,
Аспандағы жұлдызға,
Қол созба десе болмайсың!

- деп, Сүйінбай асқақтап кетеді.
Кемеңгер Сүйінбай Аронұлы еш уақытта жер бауырлап ұсақ-түйек тақырыптарды қозғамаған, керісінше, күрделі қоғамдық, елдік, азаматтық мәселелерді жырлаған. Мысалы, Қатаған ақын белгілі бір рушылдық, байшылдық көзқарастың шеңберінен шыға алмай, томаға-тұйықтыққа ұрынса, Сүйінбай дүниенің төрт бұрышын тең ұстап, қырғыздармен қазақтар арасындағы адал достықты ардақтайды. Сүйінбай ақын күллі қазақ халқын біртұтас алып қарайды, бөлшектемейді, ұлттық бірлікті дәріптейді. Қай тайпаны, қай атаны ауызға алса да Сүйінбай сөздің сырлысын, сұлуын табады, асқақтата айтады. Қараңызшы:

Он екі ата Жалайыр,
Аршынға қолын сермеген !
Батырлық, ерлік сонда бар,
Ақ ордада бағынып,
Дорбадан торғын жем жеген.
Немесе:
Төрт Дулаттың біреуі -
Қалың қара Ботбайым,
Ботпайымды қозғасам,
Күйдіремін шоқтайын,
Кетерсің жаным оттайын!
Қос өкпеңнен қадалдым,
Садаққа салқын оқтайын.
Етім қызып келгенде,
Сабыр қып неге тоқтайын!
Меніменен егессең,
Ұрармын жерге доптайын.
Осылайша шарықтаған Сүйінбай келе - келе бар қазақтың баласының бағын асырады, бәсін арттырады.

Сарыарқаны жайлаған,
Желіге бие жайлаған.
Мамадағы аттары,
Құлын - тайдай ойнаған.
Ерегескен дұшпанын,
Алдына салып айдаған.
Анау жатқан Арғыным,
Арғыным атқа қонғанда,
Басыңнан аттай қарғыдым.
Арғын деген сансыз ел,
Мекен еткен қоныс қып,
Дүниенің жарамын..
Ешкім басып көрген жоқ.
Бұлардың қарқын арынын !

Осылай төгілтеді Сүйінбай. Онымен де тоқтамайды, онан өрге шу дейді, ескен желдей гулейді.

Былай барсам найманым,
Құлашты кең жайғаным.
Риза қылмай жибермес,
Үйіне келген мейманын.
Найманымнан қозғасаң,
Пана болмас жиғаның.

Ал керек болса! Сүйінбайдың семсер сөзі, халқы үшін мейірлендіреді, елі үшін еміренеді. Арқаланып алған ақын енді Арқа асып, Жайық жағасына жетеді.

Айналасы көк теңіз,
Содан барып қосылған.
Еділ, Жайық екі су,
Дарияның саласы.
Арасында сол жердің,
Кіші жүздің баласы.
Қаннан кеуіп көрген жоқ
Найзасының сағасы! -
Он екі ата Байұлы
Жеті аталы - Жетіру,
Әлім менен Шөмекей,
Халқымның еді жағасы.
Па шіркін! Айтсаң осылай айт! - дегізеді.

Халқының көптігін, елінің ерлігін, өрлігін , серілігін аспандата, асқақта айта келіп, Сүйінбай аз қырғыздың өзінен бай мен бекті ғана алға тарта берген Қатағанды қауыздың ұясына тыққандай етеді.

Мен бір емен ағашпын,
Білесе де сынбаймын!
Алдаспанға жолықтың
Түбіне жетпей тынбаймын!
Сөз бастаған бұлбұлмын,
Топ бастаған дүлдүлмін,
Судан шыққан сүйрікпін,
Бәйгеде озған жүйрікпін!
Шығарма, Қатаған үніңді,
Есіңде сақта құлаған
Қанатың сынған күніңді.
Қырғыз, қазақ жиылып,
Жалпылдатпа мұныңды
- деп бірақ деседі.
Қазіргі айтыс ақындарында емес, жұрттың жөн сөзге тоқтайтын кезі ғой, жыр жекпе - жегі осылай бітеді.
Қара бәйтік:
- Сүйінбай ботам! Сен ақынның жолбарысы, адамның бұлбұлы екенсің, айтыста сен жеңдің! - дейді ақыры екі елдің бас қосқан үлкен айтысында жеңгенің үшін, саған басыңа алты ақ орда, Ыстықкөлдің ақ көбігінен жаратылған Мейіз асқан сұлу қыз, мойнында қарғысы бар екі тазы, бір бүркіт және алтын бесік сыйлаймын , - деп жұрт көзінше бәйгенің қорытындысын жариялайды.
Қалың көш, Ыстықкөлді жағалап, батысқа беттеп келе жатты.
- Көл шетіне жеттік, көшті тоқтатыңдар, соңғы рет ыстық көліме бетімді жуайын, - деп Мейіз арыз айтты. Ол көл бетіне тұрды да, сұлу саусақтары мен су тамшыларын санап тұрды, көзіне жас алды.
- Мейізжан жасыма! айтыстың сертін сақтап, біраз жер бірге әкелдім. Аз уақыттың арасында аспанымда ай ілескендей әсер қалдырдың, мұнан былай менің қырғыздағы туған қарындасым боласың. Жолың болсын, азаттық алған ақ құстай, - деп Сүйінбай Мейіздің жасты көзімен бір сүйді де, еліне қайтуына рұқсат берді.
Бұл айтыстың оның басқа айтыстарынан ерекшелігі мұнда қоғамдық - әлеуметтік мәселелер терең қозғалды. Онда үстем тап өкілдері қатты сыналды.
Жоғарыда талданған көлемді, көпке белгілі ең атақты екі айтысынан басқа ұшқыр ойлы жеңімпаз ақынның бір топ шағын айтыстары да бар. Олар - Сүйінбайдың Жантаймен, Майлықожамен, Уәзипа, Күнбаламен, Тәттіқызбен айтысы. Ақынның бұл ақындармен айтысы жоғарыда да аталып өті. Алайда, оның осы аталған ақындармен айтысының әр қайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Аталған айтыстарда ақын феодалдық қоғамдағы кедей елдің хал-күйін, тұрмыс-тіршілігін және ондағы белең алған әлеуметтік теңсіздіктерді атап көрсетеді. Рушылдық пен жікшілдік отын үрлеп, өршітіп жеке басының пайдасы үшін қолданғысы келген желөкпе даңғойлықты, қисыңсыз пысықтықты қатал сынға алады.
Ақын Сүйінбайдың Жанатай, Майлықожа ақындармен айтысы көлемнің аздығына қарамастан, айтар ойы мен мәнділігі жөнінен құнды шығармалар болып есептеледі. Майлықожа, Жанатай ақындар - өлең сөздің белгілі жүйріктері. Талай рет жиын-топқа түсіп, есімдері елге тарап кеткен атақты өнерпаздар. Үшеуі де Сүйінбаймен айтысқа түсіп, өнер жарыстырған. Бір кереметі осындай жалпы халыққа тегіс мәлім азулы ақындар ортасында Сүйінбайдың еңсесімейлінше биіктеп, асқақтап, аспандап көрінеді. Қиып түсер қылыш тілді ақынның өнерде ұстанған айқын бағыты оны кіммен, қандай айтыста болмасын әрқашан жеңіс тұғырына көтерген. Алдыаспанның жүзіндей өткір, қарайғанды қалт жібермейтін, асқан байқампаз, қырғидай қырағы Сүйінбай ақын қарсыласының жаңылыс басқан осал жерін шу дегенде - дәл басқан. Мансапқорлық пен билікшілдікке Сүйінбай халық тәуелсіздігін қорғаған батырлық пен ерлікті қарсы қойған.
Логикалық шешім, өмір тәжірибесіне сүйенген ділмарлық пен тапқырлық ақын айтыстарында өте жиі кездеседі. Мысалы, Жанатайдың шариғатшыл, бұлдыр діни түсінігін Сүйінбай бірден теріске шығарады.
Негізінен, Сүйінбай мен Майлықожа табан тіресіп айтыспаған, екеуінің арасындағы сөз алысқа бармай қысқа қайырылған. Ақындық сес, ызғар шашысып, шарпысып қана өтіскен. Сол аз сөздің өзінде-ақ Сүйінбайдың басымдылығы байқалып қалады. Сол себепті екі жақты алма кезек тыңдап отырған төреші: А, қожам! Сен мынамен айтыса алмайды екенсің, сөзі тым ұшқыр екен , - деп Майлықожаны әділ бітімге шақырады.
Нақ осындай хал Сүйінбайдың Уәзипамен, Тәттіқызбен және Кескенкекілмен айтысынан да анық байқалады. ол үшеуі де айтыс үстінде Сүйінбайдың тым үлкен ақын екендігін мойындап, ізіт сақтап, кішілік көрсетеді.
Ұлы ақының қыз-келіншектермен айтысынан бірден көзге түсетін бір ерекшелік - Сүйінбай олардың қоғамдағы рөліне, әлеуметтік жай-күйіне үнемі зер сала қарап, толғана көңіл бөліп отырған. Әсіресе, қазақ жастарының бас бостандығы, махаббат еркіндігі ақынды қатты ойландырған.
Тегінде, Кескенкекіл, Күнбала сияқты қазақ қыздарының дәрменсіз, аянышты күн кешуіне кінәлә феодалдық қоғам деп біледі Сүйінбай.

Білмейді қыз қәдірін кей ант ұрған,
Байлық десе, бас ұрып, базарлатқан.
Бір басының бағасын саудаға сап,
Опасыз дәулет үшін бай деп сатқан,
- деп күйінеді.
Айтыста әйел теңсіздігін феодалдық қоғамдығы ең қайшылығы мол, зор әлеуметтік мәселе етіп көтерген. Адам басын саудаға салып, бағасын шығарушылық - ақсүйек төре - сұлтандар мен байлардың рухани азғындығын әшкерелейтін дәлел деп қараған.
Сондықтан елін сүйген азамат ақынды халқы да төбесіне көтеріп, ақындық өнеріне ілтипатпен, құрметпен қараған.

Ақын шығармаларының өлеңдік өлшемі-өрімі, бейнелілігі

Жыр нөсері Сүйінбайдың тілінде таудың суындай тазалық, алмастың жүзіндей өткірлік бар. Ол табиғат пен адамзаттың арасындағы байланысты айтса да немесе қоғамдық қатынастарды бағалап сынаса да, яки өмірдің ағысы мен қозғалысын жырласа да оның поэзиясынан теңіз астынан терілген лағыл тастай әдемілік пен сұлулық сезіледі. Сол себепті, қарапайым адам айта беретін кез-келген ой ақын орындауында құбыла өзгеріп, сыршыл сипат алады, сиқырлы әуен-саз бітіп, белгілі бір өлшем, пішіні бар түр-реңге енеді. Оны ақын шығармаларының құрылыс-өрнегі мен көркемдік кестесі, қиыннан қиысқан шешен тілі айқын дәлелдейді.
Сөз зергері Сүйінбай өлеңдері ойдың бітуіне қарай бір, екі шумақты немесе одан да көп шумақты болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.