Зерттеу нысаны мен әдістемесі
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе 7
1 Әдеби шолу 9
1.1 Қой шаруашылығының халық үшін маңызы 9
1.2 Қой тұқымдары 11
1.3 Қойдың жүн өнімділігі 17
1.4 Моңғолияда өсірілетін қой тұқымдары 22
1.5 Моңғолияда өсірілетін Керей қой тұқымының биологиялық 27
ерекшелігі
1.6 Керей қойының селекциялық-асылдандыру жұмыстары 28
1.7 Керей қойларының өсімталдығы мен өміршеңділігі 31
1.8 Керей қойларының күтіп-бағу, азықтандыру технологиясы 32
1.9 Керей қойның өнімділігі 35
2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі 37
2.1 Шаруашылыққа сипаттама 37
2.2 Зерттеу әдістері 39
3 Зерттеу нәтижелері 41
3.1Моңғолияда өсірілетін Керей тұқымды қойдың саны 41
3.2 Керей қойының жүнінің тауарлық қасиетін анықтау 41
4.Экономикалық тиімділік 45
5.Еңбекті қорғау 46
6.Қоршаған ортаны қорғау 52
Қорытынды 55
Ұсыныс 56
Қолданылған әдебиет тізімі 58
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттардың сілтемелері
қолданылды:
ГОСТ 600 Жуылмаған жүнді таңбалау
ГОСТ 7763 Жуылмаған биязы жүн
ГОСТ 7937 Жуылмаған биязылау жүн
ГОСТ 7939 Жуылмаған қылшық жүн
ГОСТ 19779 Жуылмаған ұяң жүн
ГОСТ 21645 Жуылмаған жүннің жіңішкелігін анықтау тәсілдері
ГОСТ 21742 Жуылмаған жүннің мықтылығын анықтау тәсілдері
ГОСТ 25590 Жүннің конденциялық таза салмағы
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Аралық талшық Бұл сапасы жағынан, яғни жуандығы, иректілігі және
жұмсақтығына қарай қыл мен түбіттің аралығынан орын
алған, бойында қылдың да, түбіттіңде белгілері бар жүн
талшығы.
Будан Будандастыру жолымен алынған мал.
Будандастыру Белгілі бір мақсатпен әртүрлі тұқым өкілдерін бір
бірімен жұптастыру.
Селекция Бұл мал тұқымдары мен өсімдіктердің сорттарын шығару
және жетілдіру теориясы мен әдістерін жасап шығаратын
ғылым.
Сұрыптау Тіршілік пен өндіріс технологиясына жақсы бейімделген
малды ұрпақтан ұрпаққа іріктеп отыру.
Талшық Жүннің тері бетіне шығып тұратын бөлігі.
Тұқым Ұқсас шаруашылық-биологиялық және морфологиялық қасиет
белгідері тұқым қуалау арқылы беріліп, бір тұқымды
екіншісінен ерекшелейтін ауыл шаруашылық малдарының
бір түрінің тобы.
Түбіт Ең жіңішке (15-30 мкм), иректелген және қысқа
талшықтар.
Таза жүн түсімі Қойдан қырқылған, бірақ тазаланбаған жүнді жуылмаған
кір жүнді айтады.
Шайыр Жүнніңмай мен тер бездерінің шырындарының араласуы
нәтижесінде пайда болатын майлы зат.
Жүннің шайыры Май мен тері бездерінің шырындары тері үстінде
бір-бірімен араласып жүн шайырын құрайды.
Жүннің жіңішкелігі Жүннің сапасын көрсететін қасиеті,оны қылшықтың
көлденең қимасының диаметрін өлшеу арқылы анықтап,
микрометрмен белгілейді.
Жүннің серпімділігіОны созып, қысып, майыстырып қоя бергенде алғашқы
қалпына келу қасиетін айтады.
Жүннің беріктігі Оны үзетін салмақ күшіне төзімділік дәрежесін айтады.
Жүннің жылтырлығы Жүн талшықтарының өзіне түскен күн сәулесін тойтару
қасиетін айтады.
Жүннің ылғалдылығы Ондағы судың мөлшерін айтады.
Қылшық Ирегі аз, толқындалып, көбінесе түзу, тік өсетін,
түбітке қарағанда жуан, ірі, беріктігі мен
серпімділігі нашар жүн талшығы.
Төгрөг Моңғолияның ұлттық балютасы
Белгілер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар қолданылды:
АҚ Акционерлік қоғам
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
МЕСТ Мемлекет аралық стандарт
ТМД Тәуелсіз мемлекет достастығы
ТШ Техникалық шарт
ҚР Қазақстан Республикасы
СанЕжН Санитарлық ережелер мен нормалар
СЭС Су электр станциясы
ПӘК пайдалы әсер коэффициенті
км километр
м метр
см сантиметр
кг килограмм
ккал килокалорий
ºС градус Цельсий
ºТ градус Тернер
% пайыз
сағ. сағат
тг тенге
сек секунд
мм миллиметр
мПа мега Паскаль
кВт килловат
В ватт
л литр
Кіріспе
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып
келген, қазірде солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының
себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық
табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең
арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан
даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті-ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан
алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды.
Алға қойылған мақсат тәуелсіз мем-лекетіміздің қой өсірушілерін, мал
шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің
студенттерін, ғылыми қызметкерлерін, жалпы мал сүйер қазақ баласын қой
шаруашылығы саласындағы ғылым мен тәрбие, озат тәжірибе жетістіктерімен
егжей-тегжейлі таныстыру, сонымен бірге ғасырлар бойы жинақталған қазақ
халқының қой өсірудегі тәжірибесін жеткізу [1].
Қазіргі уақытта қой шаруашылығы саласында кішігірім шаруа қожалықтары
мен фермерлердің техникалық-материалдық жағдайларының төменгі деңгейде
болуы, алынатын өнімдердің және сатып алу бағаларының төмен және өзіндік
құнның жоғары болуына байланысты бұл сала жоғары деңгейде дами алмай отыр.
Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан күрделі
экономикалық дағдарыстар мен өзгерістерге байланысты агроөнеркәсіп кешенін
дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржылық
дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдар-ламалар қабылданып, олардың ойдағыдай
іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.Қазақстан жағдайында жүнін өндірудің
және сапасын арттырудың кең тараған арзан әрі тиімді әдісі – қойды жайып
семірту.
Ол табиғи жайылым-дағы мал азығы көздерін неғұрлым толық және
рационалды пайдалануға мүмкіндік береді, тәуліктік орташа салмақ қосуға,
малдың қоңдылығы мен тірілей массасын көтеруге және жүн өнімділігі мен
сапасынын жақсартуға көмектеседі [2].
Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан
күрделі экономикалық дағдарыстар мен өзгерістерге байланысты агро өнеркәсіп
кешенін дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ
қаржылық дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдарламалар қабылда-нып, олардың
ойдағыдай іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.
Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бағытталған қой шаруа-
шылығының биязы, биязылау, етті-майлы, қылшық жүнді, ұяң жүнді және қаракөл
бағыттары бойынша селекциялық-асылдандыру жұмыстарын барын-ша күшейтіп,
саланы индустриалды негізге айналдыра отырып, маман-дандыру мен
шоғырландырудың нәтижесінде қойдың басы мен оның өнімділігін жоғарылату тек
жеке шаруа қожалықтары мен серіктестіктердің ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік тұрғыдағы өзекті мәселеге айналып отырғаны бәрімізге мәлім.
Қойдың дұрыстап өнім беруі үшін және оның ағзасы қалыпты болуы үшін
жылына 5-5,5 ц азық өлшемі, соған тиісінше сіңімді протеин қажет. Қой
қажетінің 60-70% жайылымнан өзі тауып жейді. Бірақ ол үшін жайылым құнарлы,
жеткілікті болуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруа-шылығының
қарқынды дамуына байланысты мал бордақылау алаңдарының жетіспеушілігі бар
екендігі белгілі. Сол мақсатта 2015 жылдан бастап Қазақстанда 12 бордақылау
алаңын салу жоспарлануда [3].
Монғолияда өсірілетін қой түлігінің таралуы, тұқым құрамы мен өнімінің
мөлшерін ғалымдар 1930-жылдардан зерттей бастап, осы елде өсіріліп келген
қойларды май құйрықты Монғол қойы, Қазақтың құйрықты қойы деп екі типке
бөліп келген. Монғол елінің барлық малының 46,2 пайызын қой түлігі
құрайды. Қазір Монғолияда өзінің табиғат жер жүйесі, экологиясына
сәйкескен, өзіндік ерекшеліктері бар қойлардың оннан астам тұқым, тектері
өсіріледі.
Бұлар өніміне қарай бір неше түрге бөлінеді. Мұнда: ет-май бағытында
Торғауыт, Үзімчін, Барғы, Батыс Монғолияның құйрықты қойы, жартылай
қылшықты жүн бағытында Бәйдірік, Баяд, Говь-Алтай тұқымы және Сартул,
Дарқыт текті қойлары, биязы, биязылау жүн бағытын-да Орхон, Хаңғай, Ер
қойларын өсіріп, олардан ет, сүт, жүн және сапалы тері алынады[4].
Дипломның мақсаты: Монғолияда өсірілетін “Керей “ қылшық жүнді қой
тұқымының жүн өнімділігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- "Керей" қылшық жүнді қой тұқымының күтіп бағу азықтандыру жағдайын
зерттеу.
- "Керей" қылшық жүнді қой тұқымының жүннің тауарлық қасиеттерін
зерттеу.
- "Керей" қой тұқымының жүнінің экономикалық көрсеткіші.
1Әдеби шолу
1.1 Қой шаруашылығының халық үшін маңызы
Қой шаруашылығы - қазақ халқының ежелден келе жатқан тарихи дәстүрлі
мал шаруашылығының саласы. Халқымыздың тұрмыс тіршілігі, күнкөріс көзі қой
шаруашылығымен тікелей тамырласып жатыр. Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның
көл-көсір деген сөздерде терең ұғым бар.
Қой да киелі түліктің бірі. Оның пірі - Шопан ата (кейде Қошқар ата)
деп аталады. Сондықтан Шопан атадан тілеу тілегенде малды берсең, қойды
бер деп өтінген [5].
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі - жүн. Қойдан басқа
да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр,
жылқы, қоян т.б. Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан
өндіріледі. Сондықтан, шұға - мата жеңіл өнеркәсібі үшін қой жүнінің ма-
ңызы зор.
Тоқыма өнеркәсібінде кездеме – мата тоқу үшін, қой жүнінен басқа
шикізаттар да пайдаланылады: мысалы кендір, зығыр, жібек, мақта т.б. Соңғы
жылдары химия өндірісінің дамуына байланысты жасанды және синтетикалық
талшықтар көптеп өндіріліп, олардан тоқылатын кездеме – маталар да көбейді.
Бұл талшықтарды өндіру әрі арзан, әрі олардың кейбір қажеттері табиғи
талшықтан артық та жағдайлары бар.
Дегенмен, тоқыма өнеркәсібіне қажетті басқа шикізаттармен салыстыр-
ғанда қой жүнінің бірнеше артық қасиеттері бар:
- жүн мейілінше берік болады.
- oның беріктігін өзінің жіңішкелігіндей сым темірдің беріктігімен са-
лыстыруға болады;
- жүн жылылықты жақсы сақтайды;
- жүннің салмағы өте жеңіл;
- жүн созылғыш, жүннен жасалған киім ұйыспайды және иленбейді;
- жүнге бояу жақсы сіңеді және бояуы кетпейді;
- жүн денеге өте жағымды, тігілген бұйым көзге тартымды келеді.
Қой жүнінен кездемеден басқа да түрлі заттар жасалады. Мал
шаруашылығының бір саласы ретінде, өзінің қажеттілігін тек қой ғана
өндіретін өнімдерге (жүн, қой еті, елтірі, тондық терілер т.б.)
сұраныстарды қанағаттандыру үшін өсіріле береді. Жалпы қой шаруашылығының
өнімділі-гін, қазіргі қол жеткен зоотехния ілімі мен технологиясын жақсы
қолдану-мен, ерекше жаңалық жасамай-ақ, көп қаржы шығармай-ақ, едәуір
жақсарту-ға да көбейтуге де әбден болады.Әр саулықтан өсіретін қозы санын,
олардың өсіп салмақ қосуын, жем-шөпті тиімді пайдалануын, алынған қозыны
аман өсірудің өндірісте дәлелденген жүйелері мен әдіс-тәсілдері жеткілікті.
Егер де қой фермаларында алдыңғы қатардағы шаруашылықтарда қолданылып
жүрген қойды бағып-қағу, өсіріп тәрбиелеу технологияларын бұлжытпай
қолданып отырса, республикамызда қой басы да, оның ет өнімділігі де үлкен
жылдамдықпен өсер еді. Ол үшін қой отарларында зоотехниялық мал дәрігерлік
шаралар өз уақытында, жоспарлы түрде жүзеге асырылып отыруы тиіс.
Қазірше біздің республикада көптеген қой фермаларында зоотех-ниялық
малдәрігерлік шаралар төмен дәрежеде жүргізіледі. Кейбір ферма-ларда,
көптеген жеке шаруашылықтарда ешқандай зоотехниялық мал-дәрігерлік ғылымға
сәйкес жұмыстар жүргізілмейді. Сонымен қатар жем-шөп базасына көңіл
аударылмайды. Әрине, осындай салғырттықтан мал шаруа-шылығына зиян көп
болады. Мұндай өнімдердің шарықтап қымбаттауы, азот, фосфор
тыңайтқыштарының тапшылығы жайылым жерлердің құнар-лылығын арттыру ісіне
өзінің кері әсерін тигізуде.
Осындай жағдайда жайылым жерлерді дұрыс, жүйелі пайдаланудың маңызы
зор. Қазақстан ғалымдары бұл жөнінде де жақсы ұсыныстар жасап отыр.
Қазақтың қой шаруашылығы, қаракөл шаруашылығы және мал азығы мен жайылым
институттары көптеген, әр аймаққа арналған ұсыныстар береді. Міне, сол
ұсыныстарды басшылыққа алып пайдалансақ қойдан өте арзан, аса сапалы өнім
өндіруге жол ашылады.
Сондықтан біздің республикамызда қой малын көптеп өсіріп, арзан ет,
жүн, елтірі, тондық терілер өндіруге болады. Осы тұрғыдан алғанда, қой
шаруашылығын экстенсивті және интенсивті технологияларды өзара дұрыс
ұштастырып қолдануға әбден болады. Мәселен, алыстағы жайылымдарда көптеп
саулық қой ұстап, оның етке деген қозыларын жеделдетіп кешендерде (қалаға
жақын жерде) өсіріп, бордақылап етке сатып тұрса өте пайдалы болады. Мұндай
технологиялардың да ұсыныстары баршылық. Қой шаруа-шылығының өнімділігін
арттыруда тұқымаралық будандастырудың үлкен пайдасы бар. Сондықтан бұл
жөнінде ұмытпау керек. Қазақстанның әр өң-ірінде жасалған тәжірибе де
жеткілікті.
Қылшық жүнді қойлар да жылына екі рет көктемде және күзде
қырқады.Қылшықты тұтас жүн тұлым тәрізді болып келеді де, жүн талшық-
тарының бірнеше түрінен құралады. Осы талшықтардың (түбіт, аралық қылшық,
қыл, өлі және құрғақ қыл) жүндегі ара салмағы қылшық жүнді қойлардың
тұқымына, типіне, жасына, дербес ерекшелігіне байланыс-ты әр түрлі болып
келеді. Қылшық жүн шикізаттық құны төмен бағаланады.
Қырқылған қойдың жасына қарай, жүн ересек қой жүні және қозы жүні
болып, екіге бөлінеді.
Қырқылу мерзіміне қарай, жүн - көктемде қырқылған, күзде қырқылған
және қозының жүні болып, үшке бөлінеді. Көктемгі жүн қойдан тұтас қалпында,
ыдыратылмай қырқылып алынады. Күзем жүн ұяң және қылшық жүнді қойлардан
қырқылады. Қозы жүні шілде-тамыз айларында 5-7 айлық қозылардан қырқылады.
Қой жүні тұтас жүн, бөлшек жүн және төменгі сортқа бөлінеді. Тұтас жүн деп
көктемде қырқылған, сорты төмен, тұтас күйде тұрған жалпы жүнді айтады.
Тұтас жүн қатарына толық емес (яғни жартылай) және тұтас жүнге оралған
(одан бөлініп түскен), таза, былғанбаған жүн бөліктері жатады. Биязы және
биязылау жүннің салмағы 150 граммнан, ал ұяң және қылшық жүннің салмағы 100
граммнан төмен, ластанбаған бөліктері үкіметке бөлек (тұтас жүнге оралмай)
өткізілсе, онда олар тұтас жүннің қатарына жатпайды ол бөлшектенген жүн
болып есептеледі. Төменгі сорттарға тұтас жүн айналасындағы шетіндегі
былғанған және өсімдік қалдықтарымен араласып, ластанған жүн жатады [6].
1.2 Қой тұқымдары
Қазақстанда өсірілетін жүн бағыттағы қой тұқымдары өте көп. Биязы
жүнді қой тұқымдары. Биязы жүн қой тұқымдарының басқа қой тұқымдарынан
негізгі айырмашылығы тек біркелкі түбіттен ғана тұратын, түбіттің әрбір
талшығының жіңішкелігі 25 мкм – ден аспайтын, иректігі айқын, шайырлы,
тығыз ақ жүнділігі.
Басқа мал түрлері сияқты қазіргі қолда бар қой тұқымдары жабайы қой
тектерін қолға үйрету оны селекциялау арқылы шығарылған. Мал тұқымы жабайы
түрде кездеспейді. Мал тұқымы зоологиялық емес, зоотехникалық ұғым. Жер
бетіндегі әр түрлі өнімділік бағытында 600-ден астам қой тұқым-дары
өсіріледі. Қой өсірудің негізгі мақсаты жоғары сапалы қой тұқымдарының
түрлерін өсіру және оларды көбейтуді жақсарту. Қойдан түсетін өнімнің саны
мен сапасы, оның өсімталдығы, жер жер жағдайына, ауа райына бейімділігі,
төзімділігі, сайып келгенде, оның тұқымның сапасына, өнімі жоғары мал
тұқымын өсіруге ерекше көңіл бөлу.
П.Н. Кулешов (1926) ауыл шаруашылық мал тұқымдарының дамуына
байланысты тарихи шолу жасады. Д.А. Кисловский дүние жүзі мал шаруа-
шылығының теориясы мен тәжірибесі жөніндегі кең көлемді деректерді
жинақтап, қорытып және П.Н. Кулешовтың пікірлерін құптай отырып, үй малы
адам еңбегінің жемісі болып табылады деген ғылыми тұжырымды жақтады. Ол
тұқымдардың пайда болуына сыртқы ортаның әсер ететінін мойындаса да шешуші
шарт адамның еңбегі мен техникасы деп санады.
Қой шаруашылығында оның алдына қойылып тұрған мақсатқа сай шикізаттан
қажетті өнім алу үшін қандай еңбек құралын қолдану керектігін шешу керек.
Жоғары сапалы өнімді күш – қуатты, шикізатты аз жұмсай отырып, көп өнім алу
үшін ең таңдаулысын пайдалану керек. Өндірістің, өнеркәсіптің дамуы қой
малының әр түрлі өнімдеріне сұраныс тудырып отырады.
Соның нәтижесінде жаңа тұқым шығару ізденісі басталады. Осы мақсатта
жұмыстың нәтижесінде XIX-XX ғасырларда бір ғана Ұлыбританияда 30-дан астам
жоғары өнімді қой тұқымдары шығарылған. Ал біздің елімізде тек қана XX
ғасырдың 50-60 шы жылдарында 20 қой тұқымдары шығарылды. Жаңа қой тұқымын
шығару жұмысы ешқашан тоқталған емес. Экономикалық жағынан дамыған
мемлекеттерде биязы, жартылай биязы және жоғары сапалы ет алынатын тұқымдар
ұстайды. Мейлінше дамыған елдерде қылшық жүнді қойлар таралған.
Еуропада әлемдік генефондтың 50% құрайтын, 300 тұқым түрі өсіріл-еді.
Көптеген Еуропа елдерінде көп тұқымдық мал өсіру өздеріне тән сипат болып
табылады. Мысалы, Ұлыбританияда – 50, Италияда – 37, Францияда – 36,
Грецияда – 24, Югославия мен Болгарияда – 22 тұқым өсіріледі. Мал басы
сандары тұқымдар бойынша, жартылай биязы жүнді қойлар (49,5%), қылшық жүнді
қойлар (38,9%), ал биязы жүнді қойлар тек оншақты ғана елде өсіріледі
(11,6%). Қой тұқымдары шаруашылығында жіктеудің екі жүйесі қолданылады –
зоологиялық және өндірістік.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой құйрығының пішіні мен ұзындығы
алынады. Құйрықтың ұзындығы мен пішініне қарай барлық қой тұқымдары 5 топқа
бөлінеді. Қысқа майсыз құйрықты – олардың құйрығы тірсек буынына жетпейді
және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны – 10-12. Бұл топқа Романов,
Солтүстік Ресейдің қысқа құйрықты қойлары жатады. Ұзын майсыз құйрықты –
олардың құйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Құйрық
омыртқаларының саны 22-24.
Бұл топқа барлық биязы, және биязылау және кейбір қылшық жүнді қойлар
жатады. Қысқа майлы құйрықты – құйрығы тірсек буынына дейін және одан да
қысқалау болады. Майы құйрық түбіне жиналып, сәл бұлтиып тұрады. Ұзын
майлы құйрықты – құйрығы ұзын, тірсек буынына дейін және одан да төмен
болады. Құйрығында омыртқа болады. Құйрықты қойдың құйрығы өте келте және
құйрық түбіне май мол жиналып, құйымшақ пен сауырынды тұтастай алып тұрады.
Өндірістік жіктеу қой тұқымдары негізгі өніміне қарай топталады.
Топтың атауы да беретін басты өнімнің атымен аталады. Барлық қой тұқымдары
өндірістік жіктеуге сәйкес 8-бағыттағы топтарға бөлінеді.
I – биязы жүнді қой тұқымдары. Бұл қойлар өз арасында жүн өнім-
ділігіне қарай жүнді, жүнді – етті, етті – жүнді болып 3 топқа бөлінеді.
II – биязылау жүнді бағыттағы қой тұқымдары өзі 2-ге бөлінеді.Бірінші
жүнді - етті бағыт. Екінші етті – жүнді бағыт.
III – ұяң жүнді қойлар тобына ұяң жүн беретін қойлары жатады.
IV – тондық тері бағытына жататын қой тұқымдары.
V – елтірілік бағытқа жататын қой тұқымдары.
VI – етті – майлы бағыт.
VII – етті – жүнді бағыт.
VIII – етті-жүнді – сүтті бағыт.
Қазақстанда өсірілетін қой тұқымдары.
Қылшық жүнді қой тұқымдары:Гиссар қой тұқымы – етті-майлы қой
тұқымдарының ішінде ең ірі, дене бітімі сұлу, тұрқы ұзын, салмағы ауыр,
құйрығының көлемі үлкен байырғы қой тұқымы. Тәжікстан, Өзбекстан, Оңтүстік
Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстанда тараған.
Гиссар қойының негізгі түсі қара-қоңырлау, тұмсығы дөңес, аяқтары ұзын
да мықты. Қошқарларының салмағы орта есеппен 132 кг, таңдаулылары 192 кг,
саулықтары 92-95 кг, ал ірісі 126 кг. Туғанда қозылары 5,5-6,5 кг. Тез
жетіледі. Енесінен айырғанда қозылары 47-50 кг тартады. Ірі қойларды
бордақылағанда қошқарлары 200-240 кг жетеді. Таза ет шығымы - 68%. Жүні өте
қылшықты және өнімсіз 1,5 кг шамасында.
Жайдары қой тұқымы – Өзбекстанда ертеден өсіріліп келе жатқан негізгі
қой тұқымы. Бұл тұқымның қойлары жыл бойы жайылымда болуға әбден үйренген.
Құм-құмайт шөлді жерлерде де таулы жерлерде де өзін жақсы сезінеді. Өзбек
халқының сүйіп өсіретін, өнімін жақсы қолданатын қой тұқымы. Жайдары қойы
Оңтүстік Қазақстан да шаруа қожалықтарында ежелден кеңінен тараған, қазір
де өсірілетін пайдалы қой тұқымы.
Жайдары қойының дене бітімі мықты, еттік-майлық қасиеттері мен
көріністері жақсы дамыған, жайылымға өте көнбіс болып келеді.
Қошқарлары 80-90 кг, саулығы 55-60 кг тартады. Бордақыланған малдан 40-
50 кг ұша алынады. Сойыс шығымы 55-60%, құйрық майы 15-20 кг, кейде одан да
көп болады. Құйрығы үлкен немесе орташа, негізінен салпық емес, жақсы
тартылған. Жүні тұлымды, әртекті, қошқарларынан 2,5-3,5 кг, саулықтарынан 2-
3 кг қырқылады. Қойдың түсі көбінесе қоңыр, сары, қаралары да болады. Жүні
негізінен түбіт, аралық талшық, қылшықты болады, аздап өлі, құрғақ
талшықтар да кездеседі. Көбінесе Жинақ, Самарқан, Ташкен, Ферғана
облыстарында басым өсіріледі.
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы – бұл тұқым Қазақстанда
ертеден қалыптасқан. Әрбір аймақта өзінің жергілікті тұқым-дары шығарылған.
Еділбай қойынан кішірек, өнімділігі де төмендеу. Бірақ жергілікті жерлердің
ауа райы, азықтық жағдайына жақсы бейімделген қойлар.
Соңғы жылда бұлардың көпшілігі Еділбай қошқарларымен будан-дастырылып,
өнімділігін көтеріп жатқан шаруашылықтар аз емес. Бұл қойлардың қошқарлары
90-110 кг, саулықтары 60-70 кг, қозылары енесінен айырғанда 35-40 кг
тартады. Еттілік қасиеттері жақсы. Бұл қойларды өсіріп, келешекте жақсы
пайда көруге әбден болады.
Қаракөл қой тұқымы. Елтірілік қой тұқымдары туралы әдебиетте араб
географы Аль-Истахри айтқан. Ол 978 жылы шыққан кітабында Түркістан
өлкесінде қозыларынан алғашқы өмір сүру күндерінде сойып тамаша, басқа
елдерде болмайтын елтірілер алынатынын жазған.
Сонымен қатар жаңа туған немесе шала туған қылшық жүнді қойлардың
қозыларынан терілері де бұйралы елтірі береді. Тарихтың әр кезеңінде
елтіріге сұраныс, оны қолданыс әр түрлі деңгейде болған. Көптеген
авторлардың пікірлерін, көзқарастарын зерттей келіп И.Н. Дьяченков (1980
ж.) 16-18 ғасырларда қаракөл қойын, жалпы елтірі беретін қойлар тұқымдарын
дәйекті түрде жақсарта бастаған деп есептейді.
Капитализмнің орнауымен, нарық экономикасы мен өнеркәсіптің дамуына
байланысты елтіріге де сұраныс көбейген, оның бағасы артқан. Осындай кезде
мал өсірушілер селекциялық жұмыстарды өрістете отырып, жақсы елтірі беретін
қой тұқымын өсіре бастаған. Елтірі сол қой тұқымдарының негізгі өніміне
айналған. Қазіргі кезде елтірі беретін бірнеше қой тұқымдары бар, бірақ
дүние жүзінде елтірі беретін қой тұқымдарының ең жақсысы, ең кең тарағаны –
қаракөл қой тұқымы. Бұл тұқым Азия, Африка, Еуропа және Америкадағы елуден
астам елде өсіріледі.
Дүние жүзінде қаракөл қойының және оның будандарының саны 30
миллионнан асады, қаракөл елтірісінің жыл сайынғы өнімі 9-10 миллион дана
құрайды. Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы. Қазақстанда өзінің жергілікті
жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа тұқымын шығару мәселесі 1931 жылы
басталған. Бұл жұмысты академик В. А. Бальмонттың басқаруы-мен Е. В.
Баканова, А. И. Пшеничный жұмыс істеді. Негізгі селекциялық жұмыстар К.
Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. Жаңа тұқым шығару үшін
қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп алынды, олар таза тұқымды прекос
қошқарымен шағылыстырылды. Одан шыққан бірінші ұрпақ будандар жүнінің
сапасы жағынан бірнеше түрлі болды. Жүніне қылшық араласқан 3-4 класс будан
саулықтарына қайтадан таза тұқымды прекос қошқарлары жіберілді. Осы
шағылыстырудан шыққан екінші ұрпақтың биязы жүнді будан қошқарларымен
бірінші ұрпақта алынған биязы жүнді будан саулықтар шағылыстырылды. Олардың
төлі бірнеше жыл бойы үзбей сұрыпталып, таңдалды, соның нәтижесінде
қазақтың биязы жүнді жаңа қой тұқымы шығарылды.
1931 жылы басталған бұл жұмыс 1946 жылы жаңа тұқымды мәскеудің
бекітуімен өте нәтижелі аяқталды. Авторлары В.А. Бальмонт, Е.В. Баканова,
А.И. Пшеничный Одақтың мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары атанды.
Қорытып айтқанда, қазақтың биязы жүнді қойы бірінші, екінші ұрпақтың
прекос пен қазақы қойдың будандарын өзара өсіру нәтижесінде шығарылған. Бұл
қойлар үнемі жайып бағу жағдайында ғана өсірілді, жазда жайлауда, тауда,
көктемде, күзде Бозай мен Қаройдың шөлінде бағылды. Қара күз қыста сарытау
құмда, сөйтіп жыл он екі ай бойы даланың табиғи жайылымында өсті.
Сондықтан қазақтың биязы жүнді қойы өте төзімді, жергілікті жағдайға
бейімделген, қысқа қайратты, табиғи жайылым шөбін жақсы пайдаланатын тұқым
болып қалыптасты. Еті мен жүні өнімділігі жағынан да бұл қой сырттан
әкелінген қойдың таза тұқымдарынан қалысқан жоқ.
Қазіргі қазақтың биязы жүнді қой тұқымының малдары ірі, сүйегі мықты,
сырт пішіні жақсы, кеудесі кең, арқасы тегіс, жалпақ, сан еттері жақсы
дамыған, аяқтары түзу, тұяқтары мықты. Жыл бойына жайылымда болуға, алыс
жайлау, қыстауларға көшуге әбден бейімделген қой тұқымы.
Солтүстік қазақ мериносы – Қазақстандағы ең жоғары өнімді меринос
қойы. Аудандастыру жоспарына сәйкес бұл тұқым Павлодар, Семей, Қос-танай,
Ақмола, Солтүстік Қазақстанда өсіріледі. Қазіргі кезде Солтүстік қазақ
мериносының сипаттамасы мынадай. Малдың дене бітімі мықты, денесі ірі,
жергілікті жерде жақсы жерсінген. Аталық қошқарлары 100-110 кг, аналық-тары
55-60 кг, аталығы 13-15 кг, аналығы 6-7 кг жүн береді. Жүннің таза шығымы
4,8-5,5% , ұзындығы – қошқарларында 9-9,5 см, ал саулықтарында 7,5-8 см.
Жүні таза мериносқа жатады, сапасы 64. Жабағысы жабық, ақ, ақ-сары, шайыры
бар. Тері қатпарлары қалыпты, мойнында 1-2 қатпар болады. Төлшілдігі 110-
120%. 1981 жылдан бері австралиялық мериноспен жақсартылуда.
Қазақтың арқар – меринос қой тұқымы. Қазақстанның биік тауларында 20
млн. гектардан астам жайылымдар бар. Сол жерде өсетін аса жақсы, әртүрлі
малға жұғымды шөптер пайдаланудың экономикалық маңызы зор. ХХ-шы ғасырдың
ортасына дейін осы биік тау жайылымдары түгел жақсы пайдаланылмай келді.
Таудағы, теңіз биігінен 2000-3500 метр биіктіктегі жайылымдарды
пайдалану мақсатымен тау жағдайына жақсы бейімделген, сол жерлерде
толыққанды жан-жақты өмір сүріп жоғары өнім беретін биязы жүнді қойдың жаңа
тұқымын шығару жұмысын Қазақстан ғалым-селекционерлері 1930 жылдарда қолға
алды.
Бұл жұмысты 1934 жылдың күзінде КСРО ғылым академиясының генетика
институтының Н. С. Бутарин бастаған ғылыми қызметкерлері Қырғыз КСР-інің
“Қызыл Октябрь” асыл тұқымды кен-шарында бастады, 1933 жылдан онан әрі
Қазақстанда жүргізілді.
Бұған дейін М. Ф. Иванов қойдың арғы тегі – муфлонды биязы жүнді
қойдың саулықтарымен шағылыстырып, қойдың жаңа тұқымын шығарған еді. Ол
жұмыстар Украинада Аскания–Нова қорығында тегіс жерде жүргізілген еді.
Н. С. Бутарин өз жұмысында таулы жерде өсірілетін тұқым шығару үшін
муфлонның орнына арқарды пайдаланды, өйткені арқар биік 3000-4000 метрден
астам тауда өсетін қой тектес жануар. Сонымен қатар арқар муфлоннан ірі.
Оның құлжасы (еркегі) 200-250 кг дейін салмақ тартады, бойы да биік (125
см). Арқар құйрықты қойлардың арғы тегі болып саналады, жүні қылшықты,
түбіті қысқа келеді.
Биязы жүнді қойларды арқармен табиғи шағылыстыру мүмкін болмаған соң,
қойдың күйек алу маусымы кезінде арқардың құлжаларын атып алып, оның ұрығын
өлтірмей жедел түрде қойды қолдан ұрықтандыратын пунктке жеткізіп, күйлеп
тұрған меринос саулықтарын қолдан ұрықтандыру жұмыстары жүргізілді.
Арқармен будандастыру үшін алғаш кеңес меринос, кейінірек рамбулье,
прекос және олардың будандары пайдаланылды.
1935 жылы алғашқы гибрид ұрпақтар алынды. 1936 жылдың күзінде алғашқы
алынған гибрид ұрпақтардың ішінен өсірілген 4 қошқар арқар – меринос
қойының түпкі атасы болды. Қазақстанда бұл жұмыс Алматы облысы Қарғалы
асыл тұқымды және Шығыс Қазақстан “Тасбұлақ” кеңшарында, қазіргі Мыңбаев
атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. 1936 жылы бұл шаруашылықтарда
гибрид қошқарларының ұрығымен 300 бастан астам прекос және рамбулье
саулықтары қолдан ұрықтан-дырылды. 1937 жылы жазғытұрым бұл саулықтардан
гибрид екінші ұрпағы (376 бас) алынды.
Алайда “Тасбұлақ” және “Қарғалы” кеңшарларының табиғаты мен ауа райы
және шаруашылық жағдайлары таулы аймаққа сай келмегендіктен биязы жүнді
қойдың “таулық” тұқымын өсіруде алға қойған мақсатты орындай алмайтын
болды.
Сондықтан 1938 жылы Казақ КСР Министрлер Кеңесінің арнаулы қаулысымен
Күнгей және Іле Алатауында Алматы облысы Кеген ауданының биік таулы жерінен
“Күрмекті” ғылым академиясының экспериментальдық базасы ұйымдастырылды.
Мұнда 1938 жылы жоғарыдағы екі кеншардан алынған гибрид қойлар және олардың
рамбулье тұқымынан болған енелері әкелінді.
Қазақтың арқар-меринос қой тұқымын шығаруда (1934-1950 ж.ж.)
гибридтердің ішінде кейбір белгілері жағынан арқарға немесе биязы жүнді
қойға көбірек ұқсағандары болды. Мұнымен қатар ата-енесінің биологиялық
ерекшеліктерімен шаруашылыққа пайдалы белгілері қатар байқалған будан-дар
да кездеседі. Мұндай гибридтер селекциялық жұмыс үшін өте қолайлы еді. Олар
арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек ұқсаған басқа гибрид-термен сіңіре
будандастыруға пайдаланылды.
Арқар-меринос қойлары Алматы, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарында
өсіріледі.
Биязылау жүнді қой тұқымдары. Қазақстанда биязылау жүнді қой
шаруашылығы дамуына жол ашқан, оған ғылыми-теориялық негіз болған 1946-
1948 жылдары Қазақстанда М.Ә.Ермековтың басқаруымен жүргізілген қой
тұқымдарын сынау жұмыстарының қорытындысы болды. Сынауға мына қой тұқымдары
қатыстырылды: арқар-меринос, қазақтың биязы жүнді қойы, прекос, шығарылып
жатқан прекос құйрықты қойлар будандары, қарғалы, дегерес, еділбай, қарақол
және олардың будандары.
Биязылау жүнді қойлардың алғашқы шыққан ортасы Кіші Азия елдері болып
табылады. Мұнда біздің дәуірімізден 1000-1100 жыл бұрын қазіргі цигай
қойларына ұқсас қойлар өсірілген. Кейіннен бұл қойлар Балкан түбегіндегі
елдерге және Румыния, Венгрия мемлекеттеріне тараған. Көптеген елдерде
әртүрлі жергілікті биязылау жүнді қойлар өсірілген. Олар қылшық жүнді
қойларды биязы жүнді қойлармен будандастыру арқылы алынған. Осы заманғы
биязылау жүнді қой тұқымдарының көбінің отаны Англия болып табылады. Мұнда
18-19 ғасырларда 30-ға жуық биязылау жүнді қой тұқымдары шығарылған. Сол
қой тұқымдары дүние жүзіне таралып кетті.
Себебі бұл тұқымдары өте құнды қасиеттермен ерекшеленетін еді. Бұл
биязылау жүнді қойлар біртекті тамаша биязылау жүнімен бірге жоғарғы
еттілік қасиеттерімен сипатталатын болды. Бара –бара биязылау жүн беретін
тұқым арасынан етті бағыттағы қой тұқымдары дараланып шықты. Олар нарық-
сауда экономикасынан бұрынғы жергілікті жақсартылмаған тұқымдары, кейбір
жерде меринос қойларды да ығыстырып шығарды.
Осындай жоғарғы қасиеттерінің арқасында биязылау жүн беретін мұндай
етті қойлар дүние жүзіне тез таралып кетті. Қазіргі кезде дүние жүзіндегі
600–ден астам қой тұқымдарының 40( биязылау кроссбред жүн беретін
тұқымдарға жатады. Жүні кроссбред және кроссбред типтес биязылау жүнді-етті
қойлар Жаңа Зеландияда барлық қой шаруашылығының 97(, Аргентина, Бразилия
мен Чилиде 80-90( құрайды. Биязы жүнді қой шаруашылығының Австралия сияқты
классикалық елінде де биязылау жүнді қойдың үлесі 27( жетеді және жылдан
жылға өсуде.
Биязылау жүнді қой тұқымдары дегеніміз біркелкі жүн талшықтарынан
тұратын, талшықтары түбіт талшық-тан жуандау, 25,1-44,0 мкм немесе сапасы
58-36 аралығында, ұзындығы 6 дан 20 см дейін, кейде одан да ұзын біркелкі
жүн беретін қойлар жатады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарының Қазақстанда өсірілетін мынандай
тұқымдары бар: дегерес қой тұқымы, цигай қой тұқымы, гемпшир қой тұқымы,
қазақтың етті-жүнді биязылау жүнді қой тұқымы: а) Қалшеңгіл типі, б)
Ақсеңгір типі, в) Шу типі. Ұяң жүнді қой тұқымдары. Жалпы Қазақстанда
маңызы бар ұяң жүнді қой тұқымдары да кеңінен таралған.
Ол тұқымдар мыналар, қазақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы: қарғалы
типін, ақтөбе типі, байыс типі.Ұяң жүнді қой тұқымдарын жаңадан шығару
соңғы кезде қолға алынып келеді.Осыған дейін өндірістің, өнеркәсіптің ұяң
жүнге сұранысын 1930 жыл-дарда жаппай басталған жергілікті қылшық жүнді
қойларды биязы жүнді қошқарлармен будандастыру кезінде пайда болған
будандардан өндіріліп келді. Бірақ ұяң жүн қылшық жүнді сұрыптағанда
алынады.
Ал таза ұяң жүн және сапалы жүн беретін көне заманнан келе жатқан
сараджы қой тұқымы ғана болды. Оның жүні әртекті, бірақ негізгі түбіт пен
аралық талшықтан тұратын.
Азғантай ғана аса жуан емес (50-70 мкм) қылшығы болады. Ұяң жүндер
негізінен кілем өндіруге, сондай-ақ қолдан жасайтын мех пен көрпе жасауға
пайдаланылады. Оның таңдаулы сұрыптарынан тоқыма және камзолдық мата
өндіруге болады. Сондай сұраныстың көбейгенінен ұяң жүн халықаралық базарда
биязы және биязылау жүндерге жақын бағамен сатылады [7].
1.3 Қойдың жүн өнімділігі
Қой шаруашылғында аса маңызды өнімдерінің бірі – жүн. Жүнді тоқыма
өнеркәсібінде мата тоқуға және қой жүнінен басқа да талшықты материалдар
пайдаланады. Осы тұрғыда жүн жөнінде әлемдік және Қазақстандағы жағ-
дайларға тоқталып өтсек, соңғы жылдары әлемде қой басы 1,0 млрд. теңесті.
Ең жоғарғы қой басының саны Қытайда. Онымен қоса ертеден Австралияда, Жаңа
Зеландияда, Ұлыбританияда. Қазақстанда 1990-1999 жылдарда қой жүні барлық
саладағы шаруашылықтарда 106,6 жылғы 18,0 мың тоннадан 2000 жылы 3,6 мың
тоннаға түсті, яғни 5 есе төмендеді. Жүнді шетке шығару 0,3-ден 0,8 мың
тоннаға дейін көтерілді. Сонымен қатар, 2008-2009 жылдары біртіндеп жүн
өндіру 33,3-34,3 мың тоннаға дейін өсіп келеді.
Қой жүнінің сапасы мен қасиеті көбінесе оның терісіне байланысты,
сондықтан терінің құрылымы мен жүн талшықтарының арасында байланыс-тылық
болады. Жүн талшықтарының мал терісінде пайда болуы және өсіп-жетілуі жас
ағзадағы жүн талшықтарының фолликулалары енесінің құрсағында жатқан шағында
пайда болады.
Жүннің сапасы көбіне осы фолликулалар құрылымының ерекше-ліктеріне
байланысты болады.Қой жүнінің қалың, тығыз болып келуі, осы жүн талшықтары
пайда болатын фолликулалардың санына байланысты. Фолликулалардың саны әр
түрлі тұқымда, тіпті бір тұқымның ішінде қойдың дербес ерекшеліктеріне
байланысты әр қилы болып келеді, әрі тұқым қуалау-шылық қасиетіне сәйкес
ұрпақтан-ұрпаққа өзгерместен ауысып отырады. Мұның өзі қойдың жүнінің
тығыздығын жоғарылата түсу мақсатында фолликулалары көп қошқарларды алдын
ала сұрыптап, шаруашылықтар мен қожалықтардың тәжрибесінде кеінен
пайдалануға мүмкіндік береді.
Қылшық жүнді қойдың терісі қалың, жұмсақ және бос келеді, сондықтан да
онда жуан әрі ұзын жүн талшықтраы өседі, ал биязы жүнді қойдың терісі жұқа
әрі тығыз болып келеді және жіңішке жүн талшықтары өседі. Қылшық жүнді
қойдың жүні аздыкөпті мөлшерде қылшықтан тұрады. Технологиялық қасиеті
жағынан қылшық түбіттен әлдеқайда төмен баға-ланады.
Қылшық жүн төменгі сапалы маталар тоқуға және киіз басуға жұмсалады.
Қылшықтың кейбір жуан түрлерін құрғақ немесе өлі қылшық деп атайды.
Қаракөл қой тұқымын шығару үшін құйрықты және ұзын майлы құйрықты қойлар
пайдаланылған болуы керек. Бойында елтірілік қасиеттері бар қойларды ұдайы,
жүйелі түрде сұрыптап, іріктеп жұптаудың нәтижесінде, көп ұрпақтың
еңбегінің арқасында шығарылған қой тұқымы. Ең нәтижелі ізденіске Бұхара
аймағындағы қой өсірушілер жеткен болуы керек. Өйткені елтірі беретін
Бұхара қойы жөнінде мәліметтер 18 ғасырдың басында тарай бастаған.
Жүн талшықтарының морфологиялық құрылымы. Қойдың жабағысы құрамындағы
жүн талшықтарына байланысты биязы, биязылау, ұяң, қылшық түрлеріне
бөлінеді.
Жүн талшығының үрпі талшықтың негізгі қоректенетін органы. Ол өзі
дәнекер ұлпасынан құралады, онда қоректік заттар жеткізіп тұратын толып
жатқан тамыр капиллярлары бар, осы капиллярлардан қанмен келген қоректік
заттар жүн талшығының буылдырығына ауысып, ондағы жасушалардың, жүн
талшығының қоректенуін өсіп-жетілуін қамтамасыз етеді.
Жүн талшығының қынабы. Жүн талшығының тамыры тері ішінде бірнеше
кабатты эпидирмиялық жасушадан тұратын түтікпен қоршалған. Осы түтікті жүн
талшығының қынабы деп атайды.
Май безі. Тері ішіндегі қыл қынабының сыртқы жақтарында орналасқан екі
немесе үш май бездері болады, олардың майы арнаулы жолдар арқылы қыл
қынабының ішіне енеді. Осы май жүн талшықтарын майлап, оларды әр түрлі
сыртқы әсердің ұнамсыз ықпалынан қорғайды. Май бездерінің майы тері
бездерінен шыққан термен араласып шайыр құрайды. Жүндегі шайырдың мөлшері
қой тұқымына, жынысына, ерекшелігіне байланысты әр түрлі болып келеді.
Шайырдың ең көбі биязы жүнді, ал ең азы қылшық жүнді қойларда болады.
Тері бездері -терінің ішкі жағынан орналасқан, бірақ олардың өнімі
арнаулы жолдар арқылы терінің үстіне шығарылады. Тері бездерінің
физиологиялық екі түрлі маңызы бар: біріншіден – мал ағзасындағы жылуды
реттеуге көмектеседі; екіншіден -зат алмасудан пайда болған ағзаға жағымсыз
заттарды термен бірге сыртқа шығарады.
Жүн талшықтарының гистологиялық құрылымы. Микроскоппен қа-рағанда, жүн
талшығының үш қабаттан тұратыны байқалады. Оның біріншісін - қабыршақты
қабат; екіншісін - ортаңғы қабат, үшіншісін - өзек деп атайды. Қабыршақты
қабат бір қабатты эпителий жасушаларынан құрылған. Осы қабаттың сыртқы
көрінісі балықтың қабыршағына ұқсас болғандықтан, кейінгі кезде бұл қабат
қабыршақты, ал жеке жасушалары - қабыршақ деп аталып жүр. Қабыршақ
жасушалардың пішіні әр түрлі: сопақша, көп қырлы, шиыршық т.б. болып
келеді. Олардың көлемі де әр түрлі, кейбір қабыршақтары үлкен,ал кейбіреуі
өте ұсақтанып кетеді.
Профессор А.И.Николаевтың зерттеулеріне қарағанда, жүн талшығы
сапасына қарай қабыршақ саны әртүрлі болатыны анықталған. Мысалы, қылшық,
жүн түбітінің бірмиллиметрінде 65-тен 80-ге дейін, ал қылында 45-тен 60-қа
дейін қабыршақ болатыны байқалған.
Биязы жүнді қойдың жүн талшықтарында шиыршық пішінді қабыршақ көп
кездеседі. Шиыршық деп, саусаққа кигізілетін сақинатәрізді болып келген
қабыршақтарды айтады. Сақина тәрізді қабыршақтар ең жіңішке жүн
талшықтарының, яғни, биязы жүн мен түбіттің сыртқы қабатын құрайды. Қабықша
қабат талшықты сыртқы әрекеттерден қорғайды, сондықтан да жүнді иіріп,
ұршыққа төккен кезде оның маңызы зор.
Сақина тәрізді қабыршақтар бір-біріне қабыса бітеді, яғни бір
қабыршақтың шетін екінші қабыршақ басып жатады. Талшық сырты осылай
кетікше, бұжырлау болып келуінен жүн тез ұйысады, мұның өзі киіз басуға
ыңғайлы ке-леді.Осындай ретпен орналасқан қабыршақтар өздеріне түскен күн
сәулесін жүн талшығы-ның көлемді аумағына шашырата таратады, сондықтан да
мұндай жүннің жылтырлығы, ажары төмендеп, күңгірттеу болып кетеді.
Керісінше, қабыршақтары бір жазықтықта орналасқан сапасы төмен (жуандау
келген) жүн талшықтары талшық бетінің бір бөлігіне күн сәулесін шаққанда
молынан шағылыстырады, сондықтан олар мейлінше ажарлы, жылтыр болады.
Жүн талшықтарының түрлері. Қой жүні сапасы жағынан бірқалыпты болып
келмейді. Бұл айырмашылық жүн талшықтарының ұзындығы мен жіңішкелігіне,
иректігі мен серпімділігіне, гистологиялық құрылысына т.б. мен мал
денесінде орналасу ретіне байланысты. Осындай айырмашылық-тарға сүйене
отырып, ғылыми тұрғыдан жүн талшықтарының көптеген түрлері анықталған. Біз
солардың көп тараған негізгі түрлеріне тоқталып, сипаттап өтейік.
Қой жүнінде негізінен төрт түрлі жүн талшықтары болады:
1) қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтары;
2) қылшық;
3) аралық қылшық;
4) түбіт.
Жүннің химиялық құрамы мен қасиеті. Жүн талшықтары тұтасынан кератин
тобынан тұрады, сондықтан онда басқа ақуыз заттарға қарағанда, күкірт
едәуір көп. Жүннің құрамында шамамен: көміртегі – 50, оттегі 21-24, азот
–15-21, сутегі6-7, күкірт2-ден 5%- ға дейін химиялық зат бар. Ал күлді зат
1-3 %қана бар.
Әр түрлі жүн талшықтарында жеке амин қышқылдарының мөлшері бірдей
емес, бір типті талшықтардың гистологиялық әр қабатының өзінде түрліше.
Мысалы, ортаңғы қабат пен өзектің кератинінде тирозин болады ал, қабыршақты
қабаттың кератинінде болмайды. Жеке жүн талшықтары күкірттің мөлшері
жағынан бір-бірінен өзгеше келеді. Басқа қабаттарға қарағанда өзекте күкірт
аз. Осыған байланысты түбітте, ірі қылшық пен өлі қылшыққа қарағанда
күкірт көп. Құрғақ биязы жүнде шамамен 4 % күкірт болса, қылшық жүнде-3,3
%. Жүндегі күкірт мөлшері көбейген сайын, жүннің иірілу қасиеті жақсара
түседі.
Сілтілер мен қышқылдар жүн құрамындағы заттармен бірге химиялық
қосындылар құрап, жүннің физикалық қасиетін, кейде құрылымын өзгертеді.
Күйдіргіш сілтілердің жүнге тигізетін әсері қышқылдарға қарағанда анағұрлым
жоғары. Жүннен бұйым жасап шығаратын кәсіп орындардың деректеріне
қарағанда, күші шамалы (0,01%) күйдіргіш натридың ертін-дісінің өзі 600С
температурада жүн беріктігін 45 %-ға кемітіп жіберген.
Ал жүнді күйдіргіш натрийдің 0,05 проценттік ертіндісімен өңдегенде,
ол одан әрі пайдалануға жарамсыз күйге келген. Күйдіргіш натридің немесе
калидің 3 %-дық ертіндісін қайнатып, оған жүн тастағанда 2-3 минуттың
ішінде еріп кетеді. Ал енді күкірт қышқылының 1 %-дық ертіндісі жүннің
беріктігіне әсер етпейді. 10 %-дық ертіндісі жүннің беріктігін 30% шамасына
кемітеді. Жүнді өсімдік қалдықтарынан химиялық жолмен тазарту үшін
қолданылатын 7 %-дық күкірт қышқылы жүн талшығының сапасына онша әсер
етпейді. Суық су, сондай-ақ 100-1050С шамасындағы ыстық суда жүн
беріктігіне, созылғыштығына және ажарына кері әсерін тигізбейді. Ал 1200С
тан жоғары температура жүн сапасын бір шама кемітіп жібереді.
Жүн сапасын кемітіп, құнын төмендететін ақаулы кемістіктерге: жүн
талшығының жіңішкеруі; қылдырықтанып жүннің тікенек өсімдікпен; жемшөп
қалдығымен қоқымдануы; қи, несеп, топырақ және құммен ластануы; қойды
өшпейтін қара маймен немесе майлы бояулармен белгілеулері; ақ жүнге түсті
қылшықтардың немесе жіп сияқты заттардың араласуы; қойды дұрыс
қырықпағандықтан болатын т.б. кемшіліктер жатады.
Ақаулы және ластанған жүннің бағасы қалыпты таза жүнге қарағанда
едәуір төмен болады және олардан аз мөлшерде сапасыз мата тоқылады. Орталық
жүн өнеркәсібі ғылыми-зерттеу институтының деректеріне қарағанда, ластанған
жүннің иірім шығымы қалыпты таза жүнге қарағанда 77%, ал лас жүндікі 85%
болған. Сондықтан жүн ақаулығын, ластануын мейілінше азайтып,оның алдын алу
шараларының халық шаруашылығы үшін маңызы зор.
Жүн талшығының жіңішкеруі, қылдырықтанып, қырқылуы - қойды дұрыс
азықтандырмағандықтан болатын ақау. Ағзаның басқа жасушалары сияқты жүн
жасушаларының да құралып, өсіп-жетілуі үшін қоректік заттардың белгілі бір
мөлшері керек. Әдетте буаздығының екінші жартысындағы саулық қойды дұрыс
азықтандырмағанда, қоректік заттар жетіспей жататынының салдарынан жүннің
өсуі баяулап, кейде тіпті тоқтап қалады. Мықты және сапасы жақсы жүнді көп
қырқудың шарты қойды жыл бойы тиісті дәрежеде азықтандырып, бағып күту.
Қойды дұрыс азықтандыру жүн сапасына, мөлшеріне және қасиетіне жақсы
әсер етеді. Қой азыққа жарымаса немесе, сапасы нашар азық берілсе, одан
қырқылған жүн қысқа, жіңішке, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе 7
1 Әдеби шолу 9
1.1 Қой шаруашылығының халық үшін маңызы 9
1.2 Қой тұқымдары 11
1.3 Қойдың жүн өнімділігі 17
1.4 Моңғолияда өсірілетін қой тұқымдары 22
1.5 Моңғолияда өсірілетін Керей қой тұқымының биологиялық 27
ерекшелігі
1.6 Керей қойының селекциялық-асылдандыру жұмыстары 28
1.7 Керей қойларының өсімталдығы мен өміршеңділігі 31
1.8 Керей қойларының күтіп-бағу, азықтандыру технологиясы 32
1.9 Керей қойның өнімділігі 35
2 Зерттеу нысаны мен әдістемесі 37
2.1 Шаруашылыққа сипаттама 37
2.2 Зерттеу әдістері 39
3 Зерттеу нәтижелері 41
3.1Моңғолияда өсірілетін Керей тұқымды қойдың саны 41
3.2 Керей қойының жүнінің тауарлық қасиетін анықтау 41
4.Экономикалық тиімділік 45
5.Еңбекті қорғау 46
6.Қоршаған ортаны қорғау 52
Қорытынды 55
Ұсыныс 56
Қолданылған әдебиет тізімі 58
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттардың сілтемелері
қолданылды:
ГОСТ 600 Жуылмаған жүнді таңбалау
ГОСТ 7763 Жуылмаған биязы жүн
ГОСТ 7937 Жуылмаған биязылау жүн
ГОСТ 7939 Жуылмаған қылшық жүн
ГОСТ 19779 Жуылмаған ұяң жүн
ГОСТ 21645 Жуылмаған жүннің жіңішкелігін анықтау тәсілдері
ГОСТ 21742 Жуылмаған жүннің мықтылығын анықтау тәсілдері
ГОСТ 25590 Жүннің конденциялық таза салмағы
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Аралық талшық Бұл сапасы жағынан, яғни жуандығы, иректілігі және
жұмсақтығына қарай қыл мен түбіттің аралығынан орын
алған, бойында қылдың да, түбіттіңде белгілері бар жүн
талшығы.
Будан Будандастыру жолымен алынған мал.
Будандастыру Белгілі бір мақсатпен әртүрлі тұқым өкілдерін бір
бірімен жұптастыру.
Селекция Бұл мал тұқымдары мен өсімдіктердің сорттарын шығару
және жетілдіру теориясы мен әдістерін жасап шығаратын
ғылым.
Сұрыптау Тіршілік пен өндіріс технологиясына жақсы бейімделген
малды ұрпақтан ұрпаққа іріктеп отыру.
Талшық Жүннің тері бетіне шығып тұратын бөлігі.
Тұқым Ұқсас шаруашылық-биологиялық және морфологиялық қасиет
белгідері тұқым қуалау арқылы беріліп, бір тұқымды
екіншісінен ерекшелейтін ауыл шаруашылық малдарының
бір түрінің тобы.
Түбіт Ең жіңішке (15-30 мкм), иректелген және қысқа
талшықтар.
Таза жүн түсімі Қойдан қырқылған, бірақ тазаланбаған жүнді жуылмаған
кір жүнді айтады.
Шайыр Жүнніңмай мен тер бездерінің шырындарының араласуы
нәтижесінде пайда болатын майлы зат.
Жүннің шайыры Май мен тері бездерінің шырындары тері үстінде
бір-бірімен араласып жүн шайырын құрайды.
Жүннің жіңішкелігі Жүннің сапасын көрсететін қасиеті,оны қылшықтың
көлденең қимасының диаметрін өлшеу арқылы анықтап,
микрометрмен белгілейді.
Жүннің серпімділігіОны созып, қысып, майыстырып қоя бергенде алғашқы
қалпына келу қасиетін айтады.
Жүннің беріктігі Оны үзетін салмақ күшіне төзімділік дәрежесін айтады.
Жүннің жылтырлығы Жүн талшықтарының өзіне түскен күн сәулесін тойтару
қасиетін айтады.
Жүннің ылғалдылығы Ондағы судың мөлшерін айтады.
Қылшық Ирегі аз, толқындалып, көбінесе түзу, тік өсетін,
түбітке қарағанда жуан, ірі, беріктігі мен
серпімділігі нашар жүн талшығы.
Төгрөг Моңғолияның ұлттық балютасы
Белгілер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар қолданылды:
АҚ Акционерлік қоғам
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
МЕСТ Мемлекет аралық стандарт
ТМД Тәуелсіз мемлекет достастығы
ТШ Техникалық шарт
ҚР Қазақстан Республикасы
СанЕжН Санитарлық ережелер мен нормалар
СЭС Су электр станциясы
ПӘК пайдалы әсер коэффициенті
км километр
м метр
см сантиметр
кг килограмм
ккал килокалорий
ºС градус Цельсий
ºТ градус Тернер
% пайыз
сағ. сағат
тг тенге
сек секунд
мм миллиметр
мПа мега Паскаль
кВт килловат
В ватт
л литр
Кіріспе
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып
келген, қазірде солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының
себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. гектарға жуық
табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең
арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан
даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті-ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан
алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды.
Алға қойылған мақсат тәуелсіз мем-лекетіміздің қой өсірушілерін, мал
шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің
студенттерін, ғылыми қызметкерлерін, жалпы мал сүйер қазақ баласын қой
шаруашылығы саласындағы ғылым мен тәрбие, озат тәжірибе жетістіктерімен
егжей-тегжейлі таныстыру, сонымен бірге ғасырлар бойы жинақталған қазақ
халқының қой өсірудегі тәжірибесін жеткізу [1].
Қазіргі уақытта қой шаруашылығы саласында кішігірім шаруа қожалықтары
мен фермерлердің техникалық-материалдық жағдайларының төменгі деңгейде
болуы, алынатын өнімдердің және сатып алу бағаларының төмен және өзіндік
құнның жоғары болуына байланысты бұл сала жоғары деңгейде дами алмай отыр.
Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан күрделі
экономикалық дағдарыстар мен өзгерістерге байланысты агроөнеркәсіп кешенін
дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржылық
дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдар-ламалар қабылданып, олардың ойдағыдай
іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.Қазақстан жағдайында жүнін өндірудің
және сапасын арттырудың кең тараған арзан әрі тиімді әдісі – қойды жайып
семірту.
Ол табиғи жайылым-дағы мал азығы көздерін неғұрлым толық және
рационалды пайдалануға мүмкіндік береді, тәуліктік орташа салмақ қосуға,
малдың қоңдылығы мен тірілей массасын көтеруге және жүн өнімділігі мен
сапасынын жақсартуға көмектеседі [2].
Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан
күрделі экономикалық дағдарыстар мен өзгерістерге байланысты агро өнеркәсіп
кешенін дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ
қаржылық дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдарламалар қабылда-нып, олардың
ойдағыдай іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.
Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бағытталған қой шаруа-
шылығының биязы, биязылау, етті-майлы, қылшық жүнді, ұяң жүнді және қаракөл
бағыттары бойынша селекциялық-асылдандыру жұмыстарын барын-ша күшейтіп,
саланы индустриалды негізге айналдыра отырып, маман-дандыру мен
шоғырландырудың нәтижесінде қойдың басы мен оның өнімділігін жоғарылату тек
жеке шаруа қожалықтары мен серіктестіктердің ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік тұрғыдағы өзекті мәселеге айналып отырғаны бәрімізге мәлім.
Қойдың дұрыстап өнім беруі үшін және оның ағзасы қалыпты болуы үшін
жылына 5-5,5 ц азық өлшемі, соған тиісінше сіңімді протеин қажет. Қой
қажетінің 60-70% жайылымнан өзі тауып жейді. Бірақ ол үшін жайылым құнарлы,
жеткілікті болуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстанда мал шаруа-шылығының
қарқынды дамуына байланысты мал бордақылау алаңдарының жетіспеушілігі бар
екендігі белгілі. Сол мақсатта 2015 жылдан бастап Қазақстанда 12 бордақылау
алаңын салу жоспарлануда [3].
Монғолияда өсірілетін қой түлігінің таралуы, тұқым құрамы мен өнімінің
мөлшерін ғалымдар 1930-жылдардан зерттей бастап, осы елде өсіріліп келген
қойларды май құйрықты Монғол қойы, Қазақтың құйрықты қойы деп екі типке
бөліп келген. Монғол елінің барлық малының 46,2 пайызын қой түлігі
құрайды. Қазір Монғолияда өзінің табиғат жер жүйесі, экологиясына
сәйкескен, өзіндік ерекшеліктері бар қойлардың оннан астам тұқым, тектері
өсіріледі.
Бұлар өніміне қарай бір неше түрге бөлінеді. Мұнда: ет-май бағытында
Торғауыт, Үзімчін, Барғы, Батыс Монғолияның құйрықты қойы, жартылай
қылшықты жүн бағытында Бәйдірік, Баяд, Говь-Алтай тұқымы және Сартул,
Дарқыт текті қойлары, биязы, биязылау жүн бағытын-да Орхон, Хаңғай, Ер
қойларын өсіріп, олардан ет, сүт, жүн және сапалы тері алынады[4].
Дипломның мақсаты: Монғолияда өсірілетін “Керей “ қылшық жүнді қой
тұқымының жүн өнімділігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- "Керей" қылшық жүнді қой тұқымының күтіп бағу азықтандыру жағдайын
зерттеу.
- "Керей" қылшық жүнді қой тұқымының жүннің тауарлық қасиеттерін
зерттеу.
- "Керей" қой тұқымының жүнінің экономикалық көрсеткіші.
1Әдеби шолу
1.1 Қой шаруашылығының халық үшін маңызы
Қой шаруашылығы - қазақ халқының ежелден келе жатқан тарихи дәстүрлі
мал шаруашылығының саласы. Халқымыздың тұрмыс тіршілігі, күнкөріс көзі қой
шаруашылығымен тікелей тамырласып жатыр. Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның
көл-көсір деген сөздерде терең ұғым бар.
Қой да киелі түліктің бірі. Оның пірі - Шопан ата (кейде Қошқар ата)
деп аталады. Сондықтан Шопан атадан тілеу тілегенде малды берсең, қойды
бер деп өтінген [5].
Қой шаруашылығының аса маңызды басты өнімінің бірі - жүн. Қойдан басқа
да жүн беретін малдар, аңдар және жануарлар бар. Мысалы, түйе, ешкі, сиыр,
жылқы, қоян т.б. Бірақ барлық өндірілетін жүннің 85-90%-ы қойдан
өндіріледі. Сондықтан, шұға - мата жеңіл өнеркәсібі үшін қой жүнінің ма-
ңызы зор.
Тоқыма өнеркәсібінде кездеме – мата тоқу үшін, қой жүнінен басқа
шикізаттар да пайдаланылады: мысалы кендір, зығыр, жібек, мақта т.б. Соңғы
жылдары химия өндірісінің дамуына байланысты жасанды және синтетикалық
талшықтар көптеп өндіріліп, олардан тоқылатын кездеме – маталар да көбейді.
Бұл талшықтарды өндіру әрі арзан, әрі олардың кейбір қажеттері табиғи
талшықтан артық та жағдайлары бар.
Дегенмен, тоқыма өнеркәсібіне қажетті басқа шикізаттармен салыстыр-
ғанда қой жүнінің бірнеше артық қасиеттері бар:
- жүн мейілінше берік болады.
- oның беріктігін өзінің жіңішкелігіндей сым темірдің беріктігімен са-
лыстыруға болады;
- жүн жылылықты жақсы сақтайды;
- жүннің салмағы өте жеңіл;
- жүн созылғыш, жүннен жасалған киім ұйыспайды және иленбейді;
- жүнге бояу жақсы сіңеді және бояуы кетпейді;
- жүн денеге өте жағымды, тігілген бұйым көзге тартымды келеді.
Қой жүнінен кездемеден басқа да түрлі заттар жасалады. Мал
шаруашылығының бір саласы ретінде, өзінің қажеттілігін тек қой ғана
өндіретін өнімдерге (жүн, қой еті, елтірі, тондық терілер т.б.)
сұраныстарды қанағаттандыру үшін өсіріле береді. Жалпы қой шаруашылығының
өнімділі-гін, қазіргі қол жеткен зоотехния ілімі мен технологиясын жақсы
қолдану-мен, ерекше жаңалық жасамай-ақ, көп қаржы шығармай-ақ, едәуір
жақсарту-ға да көбейтуге де әбден болады.Әр саулықтан өсіретін қозы санын,
олардың өсіп салмақ қосуын, жем-шөпті тиімді пайдалануын, алынған қозыны
аман өсірудің өндірісте дәлелденген жүйелері мен әдіс-тәсілдері жеткілікті.
Егер де қой фермаларында алдыңғы қатардағы шаруашылықтарда қолданылып
жүрген қойды бағып-қағу, өсіріп тәрбиелеу технологияларын бұлжытпай
қолданып отырса, республикамызда қой басы да, оның ет өнімділігі де үлкен
жылдамдықпен өсер еді. Ол үшін қой отарларында зоотехниялық мал дәрігерлік
шаралар өз уақытында, жоспарлы түрде жүзеге асырылып отыруы тиіс.
Қазірше біздің республикада көптеген қой фермаларында зоотех-ниялық
малдәрігерлік шаралар төмен дәрежеде жүргізіледі. Кейбір ферма-ларда,
көптеген жеке шаруашылықтарда ешқандай зоотехниялық мал-дәрігерлік ғылымға
сәйкес жұмыстар жүргізілмейді. Сонымен қатар жем-шөп базасына көңіл
аударылмайды. Әрине, осындай салғырттықтан мал шаруа-шылығына зиян көп
болады. Мұндай өнімдердің шарықтап қымбаттауы, азот, фосфор
тыңайтқыштарының тапшылығы жайылым жерлердің құнар-лылығын арттыру ісіне
өзінің кері әсерін тигізуде.
Осындай жағдайда жайылым жерлерді дұрыс, жүйелі пайдаланудың маңызы
зор. Қазақстан ғалымдары бұл жөнінде де жақсы ұсыныстар жасап отыр.
Қазақтың қой шаруашылығы, қаракөл шаруашылығы және мал азығы мен жайылым
институттары көптеген, әр аймаққа арналған ұсыныстар береді. Міне, сол
ұсыныстарды басшылыққа алып пайдалансақ қойдан өте арзан, аса сапалы өнім
өндіруге жол ашылады.
Сондықтан біздің республикамызда қой малын көптеп өсіріп, арзан ет,
жүн, елтірі, тондық терілер өндіруге болады. Осы тұрғыдан алғанда, қой
шаруашылығын экстенсивті және интенсивті технологияларды өзара дұрыс
ұштастырып қолдануға әбден болады. Мәселен, алыстағы жайылымдарда көптеп
саулық қой ұстап, оның етке деген қозыларын жеделдетіп кешендерде (қалаға
жақын жерде) өсіріп, бордақылап етке сатып тұрса өте пайдалы болады. Мұндай
технологиялардың да ұсыныстары баршылық. Қой шаруа-шылығының өнімділігін
арттыруда тұқымаралық будандастырудың үлкен пайдасы бар. Сондықтан бұл
жөнінде ұмытпау керек. Қазақстанның әр өң-ірінде жасалған тәжірибе де
жеткілікті.
Қылшық жүнді қойлар да жылына екі рет көктемде және күзде
қырқады.Қылшықты тұтас жүн тұлым тәрізді болып келеді де, жүн талшық-
тарының бірнеше түрінен құралады. Осы талшықтардың (түбіт, аралық қылшық,
қыл, өлі және құрғақ қыл) жүндегі ара салмағы қылшық жүнді қойлардың
тұқымына, типіне, жасына, дербес ерекшелігіне байланыс-ты әр түрлі болып
келеді. Қылшық жүн шикізаттық құны төмен бағаланады.
Қырқылған қойдың жасына қарай, жүн ересек қой жүні және қозы жүні
болып, екіге бөлінеді.
Қырқылу мерзіміне қарай, жүн - көктемде қырқылған, күзде қырқылған
және қозының жүні болып, үшке бөлінеді. Көктемгі жүн қойдан тұтас қалпында,
ыдыратылмай қырқылып алынады. Күзем жүн ұяң және қылшық жүнді қойлардан
қырқылады. Қозы жүні шілде-тамыз айларында 5-7 айлық қозылардан қырқылады.
Қой жүні тұтас жүн, бөлшек жүн және төменгі сортқа бөлінеді. Тұтас жүн деп
көктемде қырқылған, сорты төмен, тұтас күйде тұрған жалпы жүнді айтады.
Тұтас жүн қатарына толық емес (яғни жартылай) және тұтас жүнге оралған
(одан бөлініп түскен), таза, былғанбаған жүн бөліктері жатады. Биязы және
биязылау жүннің салмағы 150 граммнан, ал ұяң және қылшық жүннің салмағы 100
граммнан төмен, ластанбаған бөліктері үкіметке бөлек (тұтас жүнге оралмай)
өткізілсе, онда олар тұтас жүннің қатарына жатпайды ол бөлшектенген жүн
болып есептеледі. Төменгі сорттарға тұтас жүн айналасындағы шетіндегі
былғанған және өсімдік қалдықтарымен араласып, ластанған жүн жатады [6].
1.2 Қой тұқымдары
Қазақстанда өсірілетін жүн бағыттағы қой тұқымдары өте көп. Биязы
жүнді қой тұқымдары. Биязы жүн қой тұқымдарының басқа қой тұқымдарынан
негізгі айырмашылығы тек біркелкі түбіттен ғана тұратын, түбіттің әрбір
талшығының жіңішкелігі 25 мкм – ден аспайтын, иректігі айқын, шайырлы,
тығыз ақ жүнділігі.
Басқа мал түрлері сияқты қазіргі қолда бар қой тұқымдары жабайы қой
тектерін қолға үйрету оны селекциялау арқылы шығарылған. Мал тұқымы жабайы
түрде кездеспейді. Мал тұқымы зоологиялық емес, зоотехникалық ұғым. Жер
бетіндегі әр түрлі өнімділік бағытында 600-ден астам қой тұқым-дары
өсіріледі. Қой өсірудің негізгі мақсаты жоғары сапалы қой тұқымдарының
түрлерін өсіру және оларды көбейтуді жақсарту. Қойдан түсетін өнімнің саны
мен сапасы, оның өсімталдығы, жер жер жағдайына, ауа райына бейімділігі,
төзімділігі, сайып келгенде, оның тұқымның сапасына, өнімі жоғары мал
тұқымын өсіруге ерекше көңіл бөлу.
П.Н. Кулешов (1926) ауыл шаруашылық мал тұқымдарының дамуына
байланысты тарихи шолу жасады. Д.А. Кисловский дүние жүзі мал шаруа-
шылығының теориясы мен тәжірибесі жөніндегі кең көлемді деректерді
жинақтап, қорытып және П.Н. Кулешовтың пікірлерін құптай отырып, үй малы
адам еңбегінің жемісі болып табылады деген ғылыми тұжырымды жақтады. Ол
тұқымдардың пайда болуына сыртқы ортаның әсер ететінін мойындаса да шешуші
шарт адамның еңбегі мен техникасы деп санады.
Қой шаруашылығында оның алдына қойылып тұрған мақсатқа сай шикізаттан
қажетті өнім алу үшін қандай еңбек құралын қолдану керектігін шешу керек.
Жоғары сапалы өнімді күш – қуатты, шикізатты аз жұмсай отырып, көп өнім алу
үшін ең таңдаулысын пайдалану керек. Өндірістің, өнеркәсіптің дамуы қой
малының әр түрлі өнімдеріне сұраныс тудырып отырады.
Соның нәтижесінде жаңа тұқым шығару ізденісі басталады. Осы мақсатта
жұмыстың нәтижесінде XIX-XX ғасырларда бір ғана Ұлыбританияда 30-дан астам
жоғары өнімді қой тұқымдары шығарылған. Ал біздің елімізде тек қана XX
ғасырдың 50-60 шы жылдарында 20 қой тұқымдары шығарылды. Жаңа қой тұқымын
шығару жұмысы ешқашан тоқталған емес. Экономикалық жағынан дамыған
мемлекеттерде биязы, жартылай биязы және жоғары сапалы ет алынатын тұқымдар
ұстайды. Мейлінше дамыған елдерде қылшық жүнді қойлар таралған.
Еуропада әлемдік генефондтың 50% құрайтын, 300 тұқым түрі өсіріл-еді.
Көптеген Еуропа елдерінде көп тұқымдық мал өсіру өздеріне тән сипат болып
табылады. Мысалы, Ұлыбританияда – 50, Италияда – 37, Францияда – 36,
Грецияда – 24, Югославия мен Болгарияда – 22 тұқым өсіріледі. Мал басы
сандары тұқымдар бойынша, жартылай биязы жүнді қойлар (49,5%), қылшық жүнді
қойлар (38,9%), ал биязы жүнді қойлар тек оншақты ғана елде өсіріледі
(11,6%). Қой тұқымдары шаруашылығында жіктеудің екі жүйесі қолданылады –
зоологиялық және өндірістік.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой құйрығының пішіні мен ұзындығы
алынады. Құйрықтың ұзындығы мен пішініне қарай барлық қой тұқымдары 5 топқа
бөлінеді. Қысқа майсыз құйрықты – олардың құйрығы тірсек буынына жетпейді
және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны – 10-12. Бұл топқа Романов,
Солтүстік Ресейдің қысқа құйрықты қойлары жатады. Ұзын майсыз құйрықты –
олардың құйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Құйрық
омыртқаларының саны 22-24.
Бұл топқа барлық биязы, және биязылау және кейбір қылшық жүнді қойлар
жатады. Қысқа майлы құйрықты – құйрығы тірсек буынына дейін және одан да
қысқалау болады. Майы құйрық түбіне жиналып, сәл бұлтиып тұрады. Ұзын
майлы құйрықты – құйрығы ұзын, тірсек буынына дейін және одан да төмен
болады. Құйрығында омыртқа болады. Құйрықты қойдың құйрығы өте келте және
құйрық түбіне май мол жиналып, құйымшақ пен сауырынды тұтастай алып тұрады.
Өндірістік жіктеу қой тұқымдары негізгі өніміне қарай топталады.
Топтың атауы да беретін басты өнімнің атымен аталады. Барлық қой тұқымдары
өндірістік жіктеуге сәйкес 8-бағыттағы топтарға бөлінеді.
I – биязы жүнді қой тұқымдары. Бұл қойлар өз арасында жүн өнім-
ділігіне қарай жүнді, жүнді – етті, етті – жүнді болып 3 топқа бөлінеді.
II – биязылау жүнді бағыттағы қой тұқымдары өзі 2-ге бөлінеді.Бірінші
жүнді - етті бағыт. Екінші етті – жүнді бағыт.
III – ұяң жүнді қойлар тобына ұяң жүн беретін қойлары жатады.
IV – тондық тері бағытына жататын қой тұқымдары.
V – елтірілік бағытқа жататын қой тұқымдары.
VI – етті – майлы бағыт.
VII – етті – жүнді бағыт.
VIII – етті-жүнді – сүтті бағыт.
Қазақстанда өсірілетін қой тұқымдары.
Қылшық жүнді қой тұқымдары:Гиссар қой тұқымы – етті-майлы қой
тұқымдарының ішінде ең ірі, дене бітімі сұлу, тұрқы ұзын, салмағы ауыр,
құйрығының көлемі үлкен байырғы қой тұқымы. Тәжікстан, Өзбекстан, Оңтүстік
Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстанда тараған.
Гиссар қойының негізгі түсі қара-қоңырлау, тұмсығы дөңес, аяқтары ұзын
да мықты. Қошқарларының салмағы орта есеппен 132 кг, таңдаулылары 192 кг,
саулықтары 92-95 кг, ал ірісі 126 кг. Туғанда қозылары 5,5-6,5 кг. Тез
жетіледі. Енесінен айырғанда қозылары 47-50 кг тартады. Ірі қойларды
бордақылағанда қошқарлары 200-240 кг жетеді. Таза ет шығымы - 68%. Жүні өте
қылшықты және өнімсіз 1,5 кг шамасында.
Жайдары қой тұқымы – Өзбекстанда ертеден өсіріліп келе жатқан негізгі
қой тұқымы. Бұл тұқымның қойлары жыл бойы жайылымда болуға әбден үйренген.
Құм-құмайт шөлді жерлерде де таулы жерлерде де өзін жақсы сезінеді. Өзбек
халқының сүйіп өсіретін, өнімін жақсы қолданатын қой тұқымы. Жайдары қойы
Оңтүстік Қазақстан да шаруа қожалықтарында ежелден кеңінен тараған, қазір
де өсірілетін пайдалы қой тұқымы.
Жайдары қойының дене бітімі мықты, еттік-майлық қасиеттері мен
көріністері жақсы дамыған, жайылымға өте көнбіс болып келеді.
Қошқарлары 80-90 кг, саулығы 55-60 кг тартады. Бордақыланған малдан 40-
50 кг ұша алынады. Сойыс шығымы 55-60%, құйрық майы 15-20 кг, кейде одан да
көп болады. Құйрығы үлкен немесе орташа, негізінен салпық емес, жақсы
тартылған. Жүні тұлымды, әртекті, қошқарларынан 2,5-3,5 кг, саулықтарынан 2-
3 кг қырқылады. Қойдың түсі көбінесе қоңыр, сары, қаралары да болады. Жүні
негізінен түбіт, аралық талшық, қылшықты болады, аздап өлі, құрғақ
талшықтар да кездеседі. Көбінесе Жинақ, Самарқан, Ташкен, Ферғана
облыстарында басым өсіріледі.
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы – бұл тұқым Қазақстанда
ертеден қалыптасқан. Әрбір аймақта өзінің жергілікті тұқым-дары шығарылған.
Еділбай қойынан кішірек, өнімділігі де төмендеу. Бірақ жергілікті жерлердің
ауа райы, азықтық жағдайына жақсы бейімделген қойлар.
Соңғы жылда бұлардың көпшілігі Еділбай қошқарларымен будан-дастырылып,
өнімділігін көтеріп жатқан шаруашылықтар аз емес. Бұл қойлардың қошқарлары
90-110 кг, саулықтары 60-70 кг, қозылары енесінен айырғанда 35-40 кг
тартады. Еттілік қасиеттері жақсы. Бұл қойларды өсіріп, келешекте жақсы
пайда көруге әбден болады.
Қаракөл қой тұқымы. Елтірілік қой тұқымдары туралы әдебиетте араб
географы Аль-Истахри айтқан. Ол 978 жылы шыққан кітабында Түркістан
өлкесінде қозыларынан алғашқы өмір сүру күндерінде сойып тамаша, басқа
елдерде болмайтын елтірілер алынатынын жазған.
Сонымен қатар жаңа туған немесе шала туған қылшық жүнді қойлардың
қозыларынан терілері де бұйралы елтірі береді. Тарихтың әр кезеңінде
елтіріге сұраныс, оны қолданыс әр түрлі деңгейде болған. Көптеген
авторлардың пікірлерін, көзқарастарын зерттей келіп И.Н. Дьяченков (1980
ж.) 16-18 ғасырларда қаракөл қойын, жалпы елтірі беретін қойлар тұқымдарын
дәйекті түрде жақсарта бастаған деп есептейді.
Капитализмнің орнауымен, нарық экономикасы мен өнеркәсіптің дамуына
байланысты елтіріге де сұраныс көбейген, оның бағасы артқан. Осындай кезде
мал өсірушілер селекциялық жұмыстарды өрістете отырып, жақсы елтірі беретін
қой тұқымын өсіре бастаған. Елтірі сол қой тұқымдарының негізгі өніміне
айналған. Қазіргі кезде елтірі беретін бірнеше қой тұқымдары бар, бірақ
дүние жүзінде елтірі беретін қой тұқымдарының ең жақсысы, ең кең тарағаны –
қаракөл қой тұқымы. Бұл тұқым Азия, Африка, Еуропа және Америкадағы елуден
астам елде өсіріледі.
Дүние жүзінде қаракөл қойының және оның будандарының саны 30
миллионнан асады, қаракөл елтірісінің жыл сайынғы өнімі 9-10 миллион дана
құрайды. Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы. Қазақстанда өзінің жергілікті
жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа тұқымын шығару мәселесі 1931 жылы
басталған. Бұл жұмысты академик В. А. Бальмонттың басқаруы-мен Е. В.
Баканова, А. И. Пшеничный жұмыс істеді. Негізгі селекциялық жұмыстар К.
Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. Жаңа тұқым шығару үшін
қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп алынды, олар таза тұқымды прекос
қошқарымен шағылыстырылды. Одан шыққан бірінші ұрпақ будандар жүнінің
сапасы жағынан бірнеше түрлі болды. Жүніне қылшық араласқан 3-4 класс будан
саулықтарына қайтадан таза тұқымды прекос қошқарлары жіберілді. Осы
шағылыстырудан шыққан екінші ұрпақтың биязы жүнді будан қошқарларымен
бірінші ұрпақта алынған биязы жүнді будан саулықтар шағылыстырылды. Олардың
төлі бірнеше жыл бойы үзбей сұрыпталып, таңдалды, соның нәтижесінде
қазақтың биязы жүнді жаңа қой тұқымы шығарылды.
1931 жылы басталған бұл жұмыс 1946 жылы жаңа тұқымды мәскеудің
бекітуімен өте нәтижелі аяқталды. Авторлары В.А. Бальмонт, Е.В. Баканова,
А.И. Пшеничный Одақтың мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары атанды.
Қорытып айтқанда, қазақтың биязы жүнді қойы бірінші, екінші ұрпақтың
прекос пен қазақы қойдың будандарын өзара өсіру нәтижесінде шығарылған. Бұл
қойлар үнемі жайып бағу жағдайында ғана өсірілді, жазда жайлауда, тауда,
көктемде, күзде Бозай мен Қаройдың шөлінде бағылды. Қара күз қыста сарытау
құмда, сөйтіп жыл он екі ай бойы даланың табиғи жайылымында өсті.
Сондықтан қазақтың биязы жүнді қойы өте төзімді, жергілікті жағдайға
бейімделген, қысқа қайратты, табиғи жайылым шөбін жақсы пайдаланатын тұқым
болып қалыптасты. Еті мен жүні өнімділігі жағынан да бұл қой сырттан
әкелінген қойдың таза тұқымдарынан қалысқан жоқ.
Қазіргі қазақтың биязы жүнді қой тұқымының малдары ірі, сүйегі мықты,
сырт пішіні жақсы, кеудесі кең, арқасы тегіс, жалпақ, сан еттері жақсы
дамыған, аяқтары түзу, тұяқтары мықты. Жыл бойына жайылымда болуға, алыс
жайлау, қыстауларға көшуге әбден бейімделген қой тұқымы.
Солтүстік қазақ мериносы – Қазақстандағы ең жоғары өнімді меринос
қойы. Аудандастыру жоспарына сәйкес бұл тұқым Павлодар, Семей, Қос-танай,
Ақмола, Солтүстік Қазақстанда өсіріледі. Қазіргі кезде Солтүстік қазақ
мериносының сипаттамасы мынадай. Малдың дене бітімі мықты, денесі ірі,
жергілікті жерде жақсы жерсінген. Аталық қошқарлары 100-110 кг, аналық-тары
55-60 кг, аталығы 13-15 кг, аналығы 6-7 кг жүн береді. Жүннің таза шығымы
4,8-5,5% , ұзындығы – қошқарларында 9-9,5 см, ал саулықтарында 7,5-8 см.
Жүні таза мериносқа жатады, сапасы 64. Жабағысы жабық, ақ, ақ-сары, шайыры
бар. Тері қатпарлары қалыпты, мойнында 1-2 қатпар болады. Төлшілдігі 110-
120%. 1981 жылдан бері австралиялық мериноспен жақсартылуда.
Қазақтың арқар – меринос қой тұқымы. Қазақстанның биік тауларында 20
млн. гектардан астам жайылымдар бар. Сол жерде өсетін аса жақсы, әртүрлі
малға жұғымды шөптер пайдаланудың экономикалық маңызы зор. ХХ-шы ғасырдың
ортасына дейін осы биік тау жайылымдары түгел жақсы пайдаланылмай келді.
Таудағы, теңіз биігінен 2000-3500 метр биіктіктегі жайылымдарды
пайдалану мақсатымен тау жағдайына жақсы бейімделген, сол жерлерде
толыққанды жан-жақты өмір сүріп жоғары өнім беретін биязы жүнді қойдың жаңа
тұқымын шығару жұмысын Қазақстан ғалым-селекционерлері 1930 жылдарда қолға
алды.
Бұл жұмысты 1934 жылдың күзінде КСРО ғылым академиясының генетика
институтының Н. С. Бутарин бастаған ғылыми қызметкерлері Қырғыз КСР-інің
“Қызыл Октябрь” асыл тұқымды кен-шарында бастады, 1933 жылдан онан әрі
Қазақстанда жүргізілді.
Бұған дейін М. Ф. Иванов қойдың арғы тегі – муфлонды биязы жүнді
қойдың саулықтарымен шағылыстырып, қойдың жаңа тұқымын шығарған еді. Ол
жұмыстар Украинада Аскания–Нова қорығында тегіс жерде жүргізілген еді.
Н. С. Бутарин өз жұмысында таулы жерде өсірілетін тұқым шығару үшін
муфлонның орнына арқарды пайдаланды, өйткені арқар биік 3000-4000 метрден
астам тауда өсетін қой тектес жануар. Сонымен қатар арқар муфлоннан ірі.
Оның құлжасы (еркегі) 200-250 кг дейін салмақ тартады, бойы да биік (125
см). Арқар құйрықты қойлардың арғы тегі болып саналады, жүні қылшықты,
түбіті қысқа келеді.
Биязы жүнді қойларды арқармен табиғи шағылыстыру мүмкін болмаған соң,
қойдың күйек алу маусымы кезінде арқардың құлжаларын атып алып, оның ұрығын
өлтірмей жедел түрде қойды қолдан ұрықтандыратын пунктке жеткізіп, күйлеп
тұрған меринос саулықтарын қолдан ұрықтандыру жұмыстары жүргізілді.
Арқармен будандастыру үшін алғаш кеңес меринос, кейінірек рамбулье,
прекос және олардың будандары пайдаланылды.
1935 жылы алғашқы гибрид ұрпақтар алынды. 1936 жылдың күзінде алғашқы
алынған гибрид ұрпақтардың ішінен өсірілген 4 қошқар арқар – меринос
қойының түпкі атасы болды. Қазақстанда бұл жұмыс Алматы облысы Қарғалы
асыл тұқымды және Шығыс Қазақстан “Тасбұлақ” кеңшарында, қазіргі Мыңбаев
атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. 1936 жылы бұл шаруашылықтарда
гибрид қошқарларының ұрығымен 300 бастан астам прекос және рамбулье
саулықтары қолдан ұрықтан-дырылды. 1937 жылы жазғытұрым бұл саулықтардан
гибрид екінші ұрпағы (376 бас) алынды.
Алайда “Тасбұлақ” және “Қарғалы” кеңшарларының табиғаты мен ауа райы
және шаруашылық жағдайлары таулы аймаққа сай келмегендіктен биязы жүнді
қойдың “таулық” тұқымын өсіруде алға қойған мақсатты орындай алмайтын
болды.
Сондықтан 1938 жылы Казақ КСР Министрлер Кеңесінің арнаулы қаулысымен
Күнгей және Іле Алатауында Алматы облысы Кеген ауданының биік таулы жерінен
“Күрмекті” ғылым академиясының экспериментальдық базасы ұйымдастырылды.
Мұнда 1938 жылы жоғарыдағы екі кеншардан алынған гибрид қойлар және олардың
рамбулье тұқымынан болған енелері әкелінді.
Қазақтың арқар-меринос қой тұқымын шығаруда (1934-1950 ж.ж.)
гибридтердің ішінде кейбір белгілері жағынан арқарға немесе биязы жүнді
қойға көбірек ұқсағандары болды. Мұнымен қатар ата-енесінің биологиялық
ерекшеліктерімен шаруашылыққа пайдалы белгілері қатар байқалған будан-дар
да кездеседі. Мұндай гибридтер селекциялық жұмыс үшін өте қолайлы еді. Олар
арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек ұқсаған басқа гибрид-термен сіңіре
будандастыруға пайдаланылды.
Арқар-меринос қойлары Алматы, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарында
өсіріледі.
Биязылау жүнді қой тұқымдары. Қазақстанда биязылау жүнді қой
шаруашылығы дамуына жол ашқан, оған ғылыми-теориялық негіз болған 1946-
1948 жылдары Қазақстанда М.Ә.Ермековтың басқаруымен жүргізілген қой
тұқымдарын сынау жұмыстарының қорытындысы болды. Сынауға мына қой тұқымдары
қатыстырылды: арқар-меринос, қазақтың биязы жүнді қойы, прекос, шығарылып
жатқан прекос құйрықты қойлар будандары, қарғалы, дегерес, еділбай, қарақол
және олардың будандары.
Биязылау жүнді қойлардың алғашқы шыққан ортасы Кіші Азия елдері болып
табылады. Мұнда біздің дәуірімізден 1000-1100 жыл бұрын қазіргі цигай
қойларына ұқсас қойлар өсірілген. Кейіннен бұл қойлар Балкан түбегіндегі
елдерге және Румыния, Венгрия мемлекеттеріне тараған. Көптеген елдерде
әртүрлі жергілікті биязылау жүнді қойлар өсірілген. Олар қылшық жүнді
қойларды биязы жүнді қойлармен будандастыру арқылы алынған. Осы заманғы
биязылау жүнді қой тұқымдарының көбінің отаны Англия болып табылады. Мұнда
18-19 ғасырларда 30-ға жуық биязылау жүнді қой тұқымдары шығарылған. Сол
қой тұқымдары дүние жүзіне таралып кетті.
Себебі бұл тұқымдары өте құнды қасиеттермен ерекшеленетін еді. Бұл
биязылау жүнді қойлар біртекті тамаша биязылау жүнімен бірге жоғарғы
еттілік қасиеттерімен сипатталатын болды. Бара –бара биязылау жүн беретін
тұқым арасынан етті бағыттағы қой тұқымдары дараланып шықты. Олар нарық-
сауда экономикасынан бұрынғы жергілікті жақсартылмаған тұқымдары, кейбір
жерде меринос қойларды да ығыстырып шығарды.
Осындай жоғарғы қасиеттерінің арқасында биязылау жүн беретін мұндай
етті қойлар дүние жүзіне тез таралып кетті. Қазіргі кезде дүние жүзіндегі
600–ден астам қой тұқымдарының 40( биязылау кроссбред жүн беретін
тұқымдарға жатады. Жүні кроссбред және кроссбред типтес биязылау жүнді-етті
қойлар Жаңа Зеландияда барлық қой шаруашылығының 97(, Аргентина, Бразилия
мен Чилиде 80-90( құрайды. Биязы жүнді қой шаруашылығының Австралия сияқты
классикалық елінде де биязылау жүнді қойдың үлесі 27( жетеді және жылдан
жылға өсуде.
Биязылау жүнді қой тұқымдары дегеніміз біркелкі жүн талшықтарынан
тұратын, талшықтары түбіт талшық-тан жуандау, 25,1-44,0 мкм немесе сапасы
58-36 аралығында, ұзындығы 6 дан 20 см дейін, кейде одан да ұзын біркелкі
жүн беретін қойлар жатады.
Биязылау жүнді қой тұқымдарының Қазақстанда өсірілетін мынандай
тұқымдары бар: дегерес қой тұқымы, цигай қой тұқымы, гемпшир қой тұқымы,
қазақтың етті-жүнді биязылау жүнді қой тұқымы: а) Қалшеңгіл типі, б)
Ақсеңгір типі, в) Шу типі. Ұяң жүнді қой тұқымдары. Жалпы Қазақстанда
маңызы бар ұяң жүнді қой тұқымдары да кеңінен таралған.
Ол тұқымдар мыналар, қазақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы: қарғалы
типін, ақтөбе типі, байыс типі.Ұяң жүнді қой тұқымдарын жаңадан шығару
соңғы кезде қолға алынып келеді.Осыған дейін өндірістің, өнеркәсіптің ұяң
жүнге сұранысын 1930 жыл-дарда жаппай басталған жергілікті қылшық жүнді
қойларды биязы жүнді қошқарлармен будандастыру кезінде пайда болған
будандардан өндіріліп келді. Бірақ ұяң жүн қылшық жүнді сұрыптағанда
алынады.
Ал таза ұяң жүн және сапалы жүн беретін көне заманнан келе жатқан
сараджы қой тұқымы ғана болды. Оның жүні әртекті, бірақ негізгі түбіт пен
аралық талшықтан тұратын.
Азғантай ғана аса жуан емес (50-70 мкм) қылшығы болады. Ұяң жүндер
негізінен кілем өндіруге, сондай-ақ қолдан жасайтын мех пен көрпе жасауға
пайдаланылады. Оның таңдаулы сұрыптарынан тоқыма және камзолдық мата
өндіруге болады. Сондай сұраныстың көбейгенінен ұяң жүн халықаралық базарда
биязы және биязылау жүндерге жақын бағамен сатылады [7].
1.3 Қойдың жүн өнімділігі
Қой шаруашылғында аса маңызды өнімдерінің бірі – жүн. Жүнді тоқыма
өнеркәсібінде мата тоқуға және қой жүнінен басқа да талшықты материалдар
пайдаланады. Осы тұрғыда жүн жөнінде әлемдік және Қазақстандағы жағ-
дайларға тоқталып өтсек, соңғы жылдары әлемде қой басы 1,0 млрд. теңесті.
Ең жоғарғы қой басының саны Қытайда. Онымен қоса ертеден Австралияда, Жаңа
Зеландияда, Ұлыбританияда. Қазақстанда 1990-1999 жылдарда қой жүні барлық
саладағы шаруашылықтарда 106,6 жылғы 18,0 мың тоннадан 2000 жылы 3,6 мың
тоннаға түсті, яғни 5 есе төмендеді. Жүнді шетке шығару 0,3-ден 0,8 мың
тоннаға дейін көтерілді. Сонымен қатар, 2008-2009 жылдары біртіндеп жүн
өндіру 33,3-34,3 мың тоннаға дейін өсіп келеді.
Қой жүнінің сапасы мен қасиеті көбінесе оның терісіне байланысты,
сондықтан терінің құрылымы мен жүн талшықтарының арасында байланыс-тылық
болады. Жүн талшықтарының мал терісінде пайда болуы және өсіп-жетілуі жас
ағзадағы жүн талшықтарының фолликулалары енесінің құрсағында жатқан шағында
пайда болады.
Жүннің сапасы көбіне осы фолликулалар құрылымының ерекше-ліктеріне
байланысты болады.Қой жүнінің қалың, тығыз болып келуі, осы жүн талшықтары
пайда болатын фолликулалардың санына байланысты. Фолликулалардың саны әр
түрлі тұқымда, тіпті бір тұқымның ішінде қойдың дербес ерекшеліктеріне
байланысты әр қилы болып келеді, әрі тұқым қуалау-шылық қасиетіне сәйкес
ұрпақтан-ұрпаққа өзгерместен ауысып отырады. Мұның өзі қойдың жүнінің
тығыздығын жоғарылата түсу мақсатында фолликулалары көп қошқарларды алдын
ала сұрыптап, шаруашылықтар мен қожалықтардың тәжрибесінде кеінен
пайдалануға мүмкіндік береді.
Қылшық жүнді қойдың терісі қалың, жұмсақ және бос келеді, сондықтан да
онда жуан әрі ұзын жүн талшықтраы өседі, ал биязы жүнді қойдың терісі жұқа
әрі тығыз болып келеді және жіңішке жүн талшықтары өседі. Қылшық жүнді
қойдың жүні аздыкөпті мөлшерде қылшықтан тұрады. Технологиялық қасиеті
жағынан қылшық түбіттен әлдеқайда төмен баға-ланады.
Қылшық жүн төменгі сапалы маталар тоқуға және киіз басуға жұмсалады.
Қылшықтың кейбір жуан түрлерін құрғақ немесе өлі қылшық деп атайды.
Қаракөл қой тұқымын шығару үшін құйрықты және ұзын майлы құйрықты қойлар
пайдаланылған болуы керек. Бойында елтірілік қасиеттері бар қойларды ұдайы,
жүйелі түрде сұрыптап, іріктеп жұптаудың нәтижесінде, көп ұрпақтың
еңбегінің арқасында шығарылған қой тұқымы. Ең нәтижелі ізденіске Бұхара
аймағындағы қой өсірушілер жеткен болуы керек. Өйткені елтірі беретін
Бұхара қойы жөнінде мәліметтер 18 ғасырдың басында тарай бастаған.
Жүн талшықтарының морфологиялық құрылымы. Қойдың жабағысы құрамындағы
жүн талшықтарына байланысты биязы, биязылау, ұяң, қылшық түрлеріне
бөлінеді.
Жүн талшығының үрпі талшықтың негізгі қоректенетін органы. Ол өзі
дәнекер ұлпасынан құралады, онда қоректік заттар жеткізіп тұратын толып
жатқан тамыр капиллярлары бар, осы капиллярлардан қанмен келген қоректік
заттар жүн талшығының буылдырығына ауысып, ондағы жасушалардың, жүн
талшығының қоректенуін өсіп-жетілуін қамтамасыз етеді.
Жүн талшығының қынабы. Жүн талшығының тамыры тері ішінде бірнеше
кабатты эпидирмиялық жасушадан тұратын түтікпен қоршалған. Осы түтікті жүн
талшығының қынабы деп атайды.
Май безі. Тері ішіндегі қыл қынабының сыртқы жақтарында орналасқан екі
немесе үш май бездері болады, олардың майы арнаулы жолдар арқылы қыл
қынабының ішіне енеді. Осы май жүн талшықтарын майлап, оларды әр түрлі
сыртқы әсердің ұнамсыз ықпалынан қорғайды. Май бездерінің майы тері
бездерінен шыққан термен араласып шайыр құрайды. Жүндегі шайырдың мөлшері
қой тұқымына, жынысына, ерекшелігіне байланысты әр түрлі болып келеді.
Шайырдың ең көбі биязы жүнді, ал ең азы қылшық жүнді қойларда болады.
Тері бездері -терінің ішкі жағынан орналасқан, бірақ олардың өнімі
арнаулы жолдар арқылы терінің үстіне шығарылады. Тері бездерінің
физиологиялық екі түрлі маңызы бар: біріншіден – мал ағзасындағы жылуды
реттеуге көмектеседі; екіншіден -зат алмасудан пайда болған ағзаға жағымсыз
заттарды термен бірге сыртқа шығарады.
Жүн талшықтарының гистологиялық құрылымы. Микроскоппен қа-рағанда, жүн
талшығының үш қабаттан тұратыны байқалады. Оның біріншісін - қабыршақты
қабат; екіншісін - ортаңғы қабат, үшіншісін - өзек деп атайды. Қабыршақты
қабат бір қабатты эпителий жасушаларынан құрылған. Осы қабаттың сыртқы
көрінісі балықтың қабыршағына ұқсас болғандықтан, кейінгі кезде бұл қабат
қабыршақты, ал жеке жасушалары - қабыршақ деп аталып жүр. Қабыршақ
жасушалардың пішіні әр түрлі: сопақша, көп қырлы, шиыршық т.б. болып
келеді. Олардың көлемі де әр түрлі, кейбір қабыршақтары үлкен,ал кейбіреуі
өте ұсақтанып кетеді.
Профессор А.И.Николаевтың зерттеулеріне қарағанда, жүн талшығы
сапасына қарай қабыршақ саны әртүрлі болатыны анықталған. Мысалы, қылшық,
жүн түбітінің бірмиллиметрінде 65-тен 80-ге дейін, ал қылында 45-тен 60-қа
дейін қабыршақ болатыны байқалған.
Биязы жүнді қойдың жүн талшықтарында шиыршық пішінді қабыршақ көп
кездеседі. Шиыршық деп, саусаққа кигізілетін сақинатәрізді болып келген
қабыршақтарды айтады. Сақина тәрізді қабыршақтар ең жіңішке жүн
талшықтарының, яғни, биязы жүн мен түбіттің сыртқы қабатын құрайды. Қабықша
қабат талшықты сыртқы әрекеттерден қорғайды, сондықтан да жүнді иіріп,
ұршыққа төккен кезде оның маңызы зор.
Сақина тәрізді қабыршақтар бір-біріне қабыса бітеді, яғни бір
қабыршақтың шетін екінші қабыршақ басып жатады. Талшық сырты осылай
кетікше, бұжырлау болып келуінен жүн тез ұйысады, мұның өзі киіз басуға
ыңғайлы ке-леді.Осындай ретпен орналасқан қабыршақтар өздеріне түскен күн
сәулесін жүн талшығы-ның көлемді аумағына шашырата таратады, сондықтан да
мұндай жүннің жылтырлығы, ажары төмендеп, күңгірттеу болып кетеді.
Керісінше, қабыршақтары бір жазықтықта орналасқан сапасы төмен (жуандау
келген) жүн талшықтары талшық бетінің бір бөлігіне күн сәулесін шаққанда
молынан шағылыстырады, сондықтан олар мейлінше ажарлы, жылтыр болады.
Жүн талшықтарының түрлері. Қой жүні сапасы жағынан бірқалыпты болып
келмейді. Бұл айырмашылық жүн талшықтарының ұзындығы мен жіңішкелігіне,
иректігі мен серпімділігіне, гистологиялық құрылысына т.б. мен мал
денесінде орналасу ретіне байланысты. Осындай айырмашылық-тарға сүйене
отырып, ғылыми тұрғыдан жүн талшықтарының көптеген түрлері анықталған. Біз
солардың көп тараған негізгі түрлеріне тоқталып, сипаттап өтейік.
Қой жүнінде негізінен төрт түрлі жүн талшықтары болады:
1) қылқан тәріздес қысқа жүн талшықтары;
2) қылшық;
3) аралық қылшық;
4) түбіт.
Жүннің химиялық құрамы мен қасиеті. Жүн талшықтары тұтасынан кератин
тобынан тұрады, сондықтан онда басқа ақуыз заттарға қарағанда, күкірт
едәуір көп. Жүннің құрамында шамамен: көміртегі – 50, оттегі 21-24, азот
–15-21, сутегі6-7, күкірт2-ден 5%- ға дейін химиялық зат бар. Ал күлді зат
1-3 %қана бар.
Әр түрлі жүн талшықтарында жеке амин қышқылдарының мөлшері бірдей
емес, бір типті талшықтардың гистологиялық әр қабатының өзінде түрліше.
Мысалы, ортаңғы қабат пен өзектің кератинінде тирозин болады ал, қабыршақты
қабаттың кератинінде болмайды. Жеке жүн талшықтары күкірттің мөлшері
жағынан бір-бірінен өзгеше келеді. Басқа қабаттарға қарағанда өзекте күкірт
аз. Осыған байланысты түбітте, ірі қылшық пен өлі қылшыққа қарағанда
күкірт көп. Құрғақ биязы жүнде шамамен 4 % күкірт болса, қылшық жүнде-3,3
%. Жүндегі күкірт мөлшері көбейген сайын, жүннің иірілу қасиеті жақсара
түседі.
Сілтілер мен қышқылдар жүн құрамындағы заттармен бірге химиялық
қосындылар құрап, жүннің физикалық қасиетін, кейде құрылымын өзгертеді.
Күйдіргіш сілтілердің жүнге тигізетін әсері қышқылдарға қарағанда анағұрлым
жоғары. Жүннен бұйым жасап шығаратын кәсіп орындардың деректеріне
қарағанда, күші шамалы (0,01%) күйдіргіш натридың ертін-дісінің өзі 600С
температурада жүн беріктігін 45 %-ға кемітіп жіберген.
Ал жүнді күйдіргіш натрийдің 0,05 проценттік ертіндісімен өңдегенде,
ол одан әрі пайдалануға жарамсыз күйге келген. Күйдіргіш натридің немесе
калидің 3 %-дық ертіндісін қайнатып, оған жүн тастағанда 2-3 минуттың
ішінде еріп кетеді. Ал енді күкірт қышқылының 1 %-дық ертіндісі жүннің
беріктігіне әсер етпейді. 10 %-дық ертіндісі жүннің беріктігін 30% шамасына
кемітеді. Жүнді өсімдік қалдықтарынан химиялық жолмен тазарту үшін
қолданылатын 7 %-дық күкірт қышқылы жүн талшығының сапасына онша әсер
етпейді. Суық су, сондай-ақ 100-1050С шамасындағы ыстық суда жүн
беріктігіне, созылғыштығына және ажарына кері әсерін тигізбейді. Ал 1200С
тан жоғары температура жүн сапасын бір шама кемітіп жібереді.
Жүн сапасын кемітіп, құнын төмендететін ақаулы кемістіктерге: жүн
талшығының жіңішкеруі; қылдырықтанып жүннің тікенек өсімдікпен; жемшөп
қалдығымен қоқымдануы; қи, несеп, топырақ және құммен ластануы; қойды
өшпейтін қара маймен немесе майлы бояулармен белгілеулері; ақ жүнге түсті
қылшықтардың немесе жіп сияқты заттардың араласуы; қойды дұрыс
қырықпағандықтан болатын т.б. кемшіліктер жатады.
Ақаулы және ластанған жүннің бағасы қалыпты таза жүнге қарағанда
едәуір төмен болады және олардан аз мөлшерде сапасыз мата тоқылады. Орталық
жүн өнеркәсібі ғылыми-зерттеу институтының деректеріне қарағанда, ластанған
жүннің иірім шығымы қалыпты таза жүнге қарағанда 77%, ал лас жүндікі 85%
болған. Сондықтан жүн ақаулығын, ластануын мейілінше азайтып,оның алдын алу
шараларының халық шаруашылығы үшін маңызы зор.
Жүн талшығының жіңішкеруі, қылдырықтанып, қырқылуы - қойды дұрыс
азықтандырмағандықтан болатын ақау. Ағзаның басқа жасушалары сияқты жүн
жасушаларының да құралып, өсіп-жетілуі үшін қоректік заттардың белгілі бір
мөлшері керек. Әдетте буаздығының екінші жартысындағы саулық қойды дұрыс
азықтандырмағанда, қоректік заттар жетіспей жататынының салдарынан жүннің
өсуі баяулап, кейде тіпті тоқтап қалады. Мықты және сапасы жақсы жүнді көп
қырқудың шарты қойды жыл бойы тиісті дәрежеде азықтандырып, бағып күту.
Қойды дұрыс азықтандыру жүн сапасына, мөлшеріне және қасиетіне жақсы
әсер етеді. Қой азыққа жарымаса немесе, сапасы нашар азық берілсе, одан
қырқылған жүн қысқа, жіңішке, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz