ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР. Зерттеудің əдістері мен материалдары
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік мал дәрігерлік қызметінің салалары заман талабына сай жетіліп, қоғам дамуына елеулі үлесін қосып келеді. Қой шаруашылығы - мал шаруашылығының жоғары сапалы және мол өнім беретін ұтымды саласы болып табылады. Қойдың басын және өнімін көбейту мәселесінде - инфекциялық ауруларға дер кезінде диагноз қойып, емдеу сонымен қатар, аурудың алдын алу шараларының маңызы өте зор.
Бүгінгі күні шаруашылық жануарларының арасында жиі кездесетін аурулардың ішінде жұқпалы аурулардың алатын орны ерекше. Бұндай аурулардың пайда болуына вирус, микроб, сондай-ақ, тағы басқа мөлтек денешіктер үлесін тигізеді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі мал шаруашылығы үкімет тарпынан қолдаудың арқасында, яғни мал бастарын асылдандыру құрып кете жаздаған Кеңес үкіметі кезінде ғалымдарымыз қажырлы еңбегінің арқасында дүниеге келген асыл тұқымды малдардың басын сақтап қалу, одан әрі санын көбетуде мүмкіндік туды.
Ауыл шаруашылығын нығайту мақсатында ел басымыздың қолдауымен көптеген шаралар кешенін ұйымдастыру көзделген. Осы мақсатқа жету үщін ветеринария саласының алатын орыны өте зор. Ол үшін мал басын көбейтіп, өнімділікті жоғарлату, аурулардың алдын-алып, емдеу тәрізді ветеринариялық жұмыстарды ұйымдастыру қажет.
Қазіргі таңда Республикамыздың ауыл шаруашылығы секторының алдына еліміздің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мəселесі қойылып отыр. Бұған бірден-бір себеп, мал шаруашылығының өркендеп дамуы, бірінші кезекте мал басының əртүрлі жұқпалы аурулардан таза болуына тікелей байланысты екендігі белгілі жəйт. Мал басын жоспарлы түрде көбейтуге - олардан алынатын өнімдердің сапасын жақсартуға, ауыл шаруашылық жануарларын түрлі індеттерден сақтандыруға бағытталған шаралардың тиімді жəне нəтижелі өткізілуі үлкен əсерін тигізіп келеді.
Жалпы жəне арнайы сақтандыру шараларын дер кезінде жəне жүйелі түрде іске асырып отырған жағдайда ғана өте кеңінен таралынған жұқпалы аурулардың алдын алу мүмкін болатындығы сөзсіз мəселе.Бұл мəселенің толығымен жəне дер кезінде шешілуінде малдəрігерлігі ғылымының атқаратын маңызы өте зор. Ауыл шаруашылығы жануарларының, соның ішінде қойдың арасында кең таралған жұқпалы ауруларының бірі болып саналатын - брадзоттың (секіртпенің) алдын алу жəне ауруға шалдыққан малды емдеу сұрақтарына жауаптар қарастырамыз.
Жалпы, отандық жəне шет елдік ғалымдарының зерттеу нəтижелерінде келтірілген брадзоттың антигендік құрылымы мен оның қоршаған ортада тез бейімделгіштігі, ауруға сезімтал мал арасында тез таралу мүмкіндігі сияқты ерекшеліктеріне байланысты, əртүрлі түліктерді осы індеттен сақтандыруға арналған ғылыми жұмыстардың ветеринария ғылымының дамуына қосар теориялық немесе практикалық маңыздары да зор екендігі сөзсіз жəйт.
Вирустардың және микробтардың пайда болу және таралу заңдылықтарын зерттеумен және күресу шараларын жүргізумен індеттану ғылымы айналысады. Індеттану деген терминнің батыс елдеріндегі балама сөзі эпизоотология. Індет деп кез келген аурудын ауқымды түрде аудан, облыс, мемлекет көлеміндегі мал арасында жайлаған қарқынды таралуын айтады. Сонымен бірге жұқпалы аурулар бірен-саран (спорадия) түрде, болмаса, бірнеше құрлықтарға таралуы мүмкін.
Қой шаруашылығы ертеден-ақ Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, және келешекте де солай бола береді. Оның себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан жүн, ет, тері және басқа да өнімдерді өндіруге болады. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтарымен, жаңа технологияларымен, селекция әдістерімен байытылды.
Аграрлық өнеркәсіп кешені қызметкерлерінің, соның ішінде мал шаруашылығы саласында істейтін еңбеккерлердің алдында өте маңызды міндет тұр - ол халықты жеткілікті мөлшерде және сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ету болып саналады. Бұл міндетті орындау үшін шаруашылықтарға күшті материалдық-техникалық базаны шоғырландырып, сонымен қатар, еңбекті ұйымдастырудың озық әдістерін пайдалану мәселелерін алға тарту қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жануарлар арасында байқалатын жұқпалы ауруларға адам баласы ертеден-ақ көңіл аудара бастады. Жұқпалы аурулардың белгілеріне және таралу заңдылықтарына көңіл бөлумен қатар, олармен күресу шаралары да қарастырылады. Жалпы мал шаруашылығын дұрыс жүргізу үшін белгілі бір жүйелі әрі кешенді көзқарас қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан да бұл топтағы мамандарға терең біліммен қатар көптеген мал дәрігерлік жұмыстарды іс жүзінде өз қолдарымен атқаруларына тура келеді. Мұның өзі орта буын мамандарынан ұдайы ізденісті, ғылымның, тәжірибенің жаңа жетістіктеріне құштарлықты талап ететіні даусыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда ауру қоздырушыларының даму, тарау және жұғу жолдарының, індет ошақтарында аурудың аймақтық ерекшеліктерін қағыс қалдыру, ескермеу, халық арасында ғылыми насихаттау жұмыстарының енжар жүргізілуі, сондай-ақ сақтандыру және сауықтыру шараларын дер кезінде жүргізбеу салдарынан бірқатар аурулардың індет түрінде өтуіне әкеліп соғуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанда брадзот ауруының үлкен ауқымда тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы брадзот ауруы Батыс Қазақстан өңірінде мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда.
Төлдерді шығынсыз өсіру - ветеринарияда және мал шаруашылығының негізгі міндеттеріне жатады. Осы міндеттерді малдәрігерлерінің бақылауы мен жоспарлы түрде орындау үшін, мал ауруларын алдын алу және мал өнімін төмен түсірмей орындауда ғана жетуге болады. Әрине, бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін, мал шаруашылығында қызмет атқарып жүрген малдәрігерлерден және басқа да мамандардан білімді талап етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда ауру қоздырушыларының даму, тарау және жұғу жолдарының, сонымен қатар індет ошақтарында аурудың аймақтық ерекшеліктерін қағыс қалдыру және ескермеу, халық арасында ғылыми насихаттау жұмыстарының енжар жүргізілуі, сондай-ақ сақтандыру және сауықтыру шараларын дер кезінде жүргізбеудің салдарынан бірқатар аурулардың індет түрінде өтуіне әкеліп соғуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұның өзі осы салада істейтін оқу және ғылыми мекемелердің жұмыс нәтижесін көтере түсуін, ғылыми және озық тәжірибе жетістіктерін өндіріске дер кезінде енгізуді және мал дәрігерлігі маманының өз жұмысын өте жоғары кәсіптік дәрежеде атқара білуіне тікелей байланысты болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мал дәрігерінің маман болып қалыптасуында мал шаруашылығы өнімдерін ветеринарлық-санитариялық және микробиология және т.б пәндердің алар орны ерекше. Бұл пәндерде шаруашылықтардағы малдарды әртүрлі жұқпалы аурулардан алдын ала сақтау, санитарлық және басқа да шаралар жүргізудің негіздері белгіленеді, соның нәтижесінде шаруашылықтарды жұқпалы аурулардан алдын-ала сақтандыру, қоршаған ортаны қорғау және жоғары сапалы мал өнімдерін өндіру мүмкіндіктері туғызылады.
Қой шаруашылығы елімізде мал шаруашылығының ішінде жеке дара дамыған саланың бірі. Себебі, біздің елдің географиялық орналасуы, климаты және өсетін өсімдіктер түрлері қой шаруашылығымен шұғылдануға өте қолайлы. Сонымен қатар, қойдан адам өміріне қажетті мал өнімдері алынады. Тамаққа ет,сүт, киімге тері, жүн өнімдері күнделікті тіршілікке қажетті өнімдер.
Брадзот - жанасқанда жұқпайтын тез және жіті өтетін індет ауруы. Ұлтабар мен он екі елі ішектің қанталап, қабынуымен сипатталады. Брадзот - жағыпариялық алқабы және климат жағдайына қарамастан, қой шаруашылығымен айналысатын елдердің бәрінде де кездеседі. Морфологиясы - көп пішінді болып табылады. Грамоң, қозғалғыш таяқша, қабықша түзбейді, споралары үш жақтарына орналасқан сопақша пішінді. Жануарлар денесіндегі бауыр үстінен алынған жағындыларға тізбектер немесе ұзын жіпшелер көрінеді. Ал зақымдалған бұлшық еттерден алынған жағындыларда сыңар таяқшалар кездеседі.
Секіртпе кенет пайда болады. Аурудың аса жедел түрінде мал қалтырайды, іші кебеді, аузынан көбік ағады, мұндай жағдайда 10 -- 15 минуттың ішінде қой өліп кетеді. Секіртпенің аса жедел түріне ем қонбайды. Ал жіті түрінде -- малдың мойын тұсында және тамағының астында ісік пайда болады, кейде тістерін қайрап, бір орнында айналшықтайды, қалтырайды. Ауру қозған кезде қойлар аяқтарын алға созып, бастарын шалқайтып құлайды, 2 -- 12 сағаттан соң өледі.
Секірпемен көбіне 2 жасқа дейінгі жас төлдер ауырады. Ауруды негізінен ауру және қайта ауырған қойлар қоздырады. Секіртпемен ауырған малдың 90%-ы өледі, өлген малдың өлімтігін өртейді. Емі: ауру созылмалы болса, көпәсерлі антибиотиктер, иммунді қан сарысуы қолданылады. Секіртпе шыққан отардың қонысын өзгертеді.
Секіртпе сау малдарға топырақ, ызғар жем, су және басқалардан жұғады. Инфекция көбіне күз, қыс немесе ерте көктемде көбейеді. Бұл ауру кез-келген жастағы қойлар ауырады. Аурудың пайда болуына асқазан-ішек жұмысының нашарлауы және шөптерді көп жеуі және қойларды қырау түскен уақытта бағы себеп болады.
Брадзотты қоздырушы микробтары кислородсыз ортада көбейеді. Сыртқы ортада және жануар организмінде (қарын, ішекте) көп болады. Микробтардың барлығы спора түзіп, сыртқы орта және химиялық заттар әсеріне шыдамды, төзімді болып келеді. Топырақ, су, және тезекте ұзақуақытқа дейін өмір сүріп және көбею қасиеттеріне ие болып табылады.
Бұндай микробтарды өлтіру үшін күшті химиялық заттар (5%-ды хлорлы әк, 5%-ды формальдегид) пайдаланылады. Ферменттер қасиеттеріне тоқталсақ, сүтті баяу ұйытады, желатинаны сұйылтады. Газ және қышқыл түзуімен қатар мыналарды, глюкозаны, мальтоназаны, галактозаны, салицинді ферменттейді, сахарозаны өзгертпейді, мұның өзі оны қарасан қоздырғышынан ерекшелейді. Қанды агарда нәзік шілтер, базамық тәрізденіп өсуі немесе колонияларының шеті иректелген және өсінділері бар.
Ауру дүние жүзінің барлық елдерінде кездеседі. Оны біздің елдің қой шаруашылығы дамыған аудандарында да кездестіруге болады, жаппай профилактикалық вакинация жасалуына байланысты жыбырлақтың шығуы жыл сайын азайып келеді.
Әдебиеттерден және қой шаруашылығында қызмет атқарып жүрген мамандардың айтқан деректеріне қарағанда, брадзот шаруашылықтарда осы күнге дейін жиі тіркеліп, мал шаруашылықтары көп экономикалық шығынға ұшырап жүр. Осының бәрі малшаруашылығынан алынатын өнімнің өзіндік құнын жоғарылатады.
Брадзот біздің елде кең таралған ауру, оны емдеу және алдын алу шараларын жүргізу мемлекеттік мәселе болып отыр.
Осы уақытқа дейін қой брадзот мәселесі түпкілікті шешілмегендіктен, шаруашылықтарға көп экономикалық шығын әкелуіне байланысты, малдәрігер мамандарды және осы бағытта жүмыс атқарып жүрген ғалымдарды әлі де болса алаңдатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қойда кездесетін секіртпе ауруын зерттеу, балау, дауалау, емдеу, алдын-алу шараларын ұйымдастыру, ветеринариялық-санитариялық сараптау және ветеринариялық-санитариялық бағалау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Брадзотпен ауырған қойды зерттеп, аурудың макроскопиялық өзгерістерін анықтап табу
2.Зақымдалған мүшелер түрлерін анықтап гистологиялық тәсілмен өзгерістерді анықтау
I ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Аурудың тарихи деректері, брадзот ауруына сипаттама
Алимбеков С. А (2009) деректері бойынша брадзот ауруы туралы алғашқы жазба мәліметтер солтүстік Еуропа елдерінде Исландия, Дания, Норвегия, Шотландия өткен ғасырдың ортасында басылды.Бастапқыда брадзот ауруын топалаң ретінде қарастырылып келді.
1875 жылы Краббе дербес ауру ретінде сипаттады. Одан кейін де қара брадзоты брадзот тәрізді ауру неміс брадзоты некозды гепатит аталатын басқа аурулардан ара жігі ашылмай, тек 1920 жылы ғана бұл инфекциялар некрозды гепатит аталып, қоздырушысы CI. gigas екені анықталды. Бұл микроб қазірдің өзінде де брадзоттың қосымшасы қоздырушысы ретінде қабылданып келеді [1].
Сайдуллин С.А (2008) мәліметтерінде жазылуынша брадзоттың қоздырушысын тұңғыш рет Пастер мен Жубер 1874 жылы сипаттаған, ал таза өсінін 1888 жылы И.Нильсон, 1892 жылы Арулэн бөліп алды.1918-1921 жылдары Австралияда брадзот қара ауру деп аталды. Қара аурумен ауырған қойлардың көбінесе бауырынан басқа да мүшелер түрлерінен табылған, оны терең жүргізілген зерттеулер барысында арнайы бір микробтар түрлері туындатады деген тұжырым жасалды.
Зерттеулер нәтижесінде қойлардағы қара ауру спецификалық бактериялар бөлген токсиндерден бауыр зақымданады және патологиялық өзгерістерге ұшырайды деп тұжырымдалды. Қара ауруды зерттеулер барысында осы аурудың себеп-салдарынан некрозды гепатит туындайтыны айқындалды. Осы аурудың қоздырушысы ретінде сол кезде Cl.аdematiens табылды [2].
Соңғы зерттеулер барысында брадзоттың (пайда болуына себепші Cl.аdematiens деп қорытынды жасалынды. (бұл қоздырушы қара ауру, некрозды гепатит) ауруларын тудырады. Ауруды 1909 жылы Мисснер қара ауру деп жазған.
Бакулов И.А (2010) деректері бойынша мал шаруашылығында жануарларды брадзот індетінен қорғау, аса маңызды міндет болып тұр. Оның себебі брадзот ауруының алдын алу шараларының өз деңгейінде жүргізілмеуі, бұл індетті жою бағытындағы ереже-нұсқаулардың орындалмауы салдарынан, оның үстіне əртүрлі экономикалық жағдайларға байланысты, əрбір мал маманы ветеринарлық-санитарлық шараларды дер кезінде жүзеге асырмауы салдарынан жануарлар арасында брадзот ауруының көбеюіне жол берілуде.
Батыс Қазақстан облысында брадзот індеті кең өріс алып, шаруашылықтарға елеулі зиян келтіруде, əрі бұл ауру адамға да өте қауіпті. Сол себептен де, осы індеттің алдын алудың тиімді жəне нəтижелі шараларын іздестіру мал дəрігерлік ғылымы мен практикалық зерттеудің аса маңызды міндеті болып табылады [3].
Соңғы жылдары елімізде жануарлардың инфекциялық ауруларынан құтырық, сібір жарасы, қарасан, аусыл, листериоз, лептоспироз, пастереллез, энтеротоксемия, шошқа тілмесі мен шошқа обасы, ірі қара малының кампилобактериозы, ринотрахеит, қой брадзоты, сонымен қатар брадзот бен туберкулез де тіркелуде.
Брадзот немесе секіртпе (Bradsot, брадзот овец) ұлтабар мен ұлтабарұшы ішегінің кілегейлі қабықтарының қанталап қабынуы және ішкі үлпершек ағзалардың азғындауы арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін жұғымтал емес жұқпалы ауру болып табылады.
Кеңірдек пен бронхалардың кілегейлі кабыктарында шашыранды және жолактанған канталаулар болады, кеңірдектің іші коймалжың көбікті сүйыққаа толы. Алдыңғы қарындар жынға толы, ұлтабар бос.Диафрагма мен плеврада үсак-үсак канталаулар болады. Көкірек және қүрсак қуыстарыңца канды сарысу бар, өкпе домбығып, қанға толады. Жүректің қабындағы сұйық молаяды.
Жамансарин Т.М (2012) деректері бойыншақазіргі уақытта кейбір деректерге қарағанда 550-ден артық омыртқалы жануарлар, сонымен қатар олардың ішіндегі сүтқоректілердің 200 түрі, құстың 250-дей түрі табиғи ошақты аурулардың қоздырушыларын сақтап тасымалдауға қатысады. Бұның сыртында қан сорғыш буынаяқтылардың жүздеген түрлері бар.
Конопаткин А.А (2011)деректері бойынша қой мен ешкінің клостридиоздары (секіртпе және жыбырлақ) - ас қорыту жүйесі мен бүйректің қабыну белгілері байқалатын ауру. Жиі түрде саулықтар мен тұсақтар бейім. Қоздырушы сау малға жайылымда жұғады.
Үй жануарлары мен жабайы жануарлар бір жайылымда жайылып, бір суаттан су ішуі бұрыннан қалыптасқан жағдай болып табылады. Бірінің қанын сорған паразит келесі жолы екіншісінің қанын соруы әбден мүмкін жағдай. Жабайы аңдар, әсіресе қасқыр сияқты жыртқыштар малға шабады. Қыста тышқан тектес барлық кемірушілер жылы сал қораларына жемшөп қоймаларына қарай ауады.
Ермахан Әмірбек (2013) деректері бойыншаүй және жабайы жануарлар бір-бірімен тікелей болсын, тікелей болмасын, әйтеуір түрлі жолдармен жанасып тұрады. Осының нәтижесінде жабайы жануарлар мен үй жануарлары бір-біріне ауру жұқтырады. Қалыптасқан ұғым бойынша негізінде жабайы жануарлардан үй жануарларына аурудың жұғуына аса көңіл бөлінеді де, аурудың керісінше берілуі көп жағдайда ескерілмейді. Мысалы, брадзот жабайы жануарларға үй жануарларынан жұғады.
Қазіргі кезеңде республика территориясының басым бөлігінде байырғы маусымдық жайылымдардың толықтай пайдаланылмауына байланысты ол алқаптарда жабайы жануарлардың саны күрт көбейді. Осының салдарынан бірқатар аурулар бойынша індеттік жағдайдың қалыптасуына жабайы жануарлардың ықпалы басымдылық ала бастады.
М.С. Сабаншиев (2011) деректері бойынша брадзот ауруымен көбінесе туған саулықтар, оның ішінде егіз тапқандары жиі ауырады. Жаз шығып, шөп кепкеннен кейін ауру тоқталады, сиректеу күздің аяқ кезінде шығады (ол шөпке қырау түсумен байланысты.) Отардағы қойдың 30-35 % ауырып, 90-100 % өлім-жітімге ұшырауы мүмкін.
Қазақстан ғалымдары секіртпе ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері, қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған мәселе болып табылады.
Көп ғалымдардың брадзот қойлардың қоңдылығы мен жасына қарамай ауырады деп тұжырымдаған. Оның ішінде Мисснер брадзотты 3-7 айлық қозыларда байқағандығын жазған. Брадзоттың пайда болуы толық зерттелмеген оның себептері де әртүрлі болып келген.
Қойдың брадзоты немесе секіртпе - ұлтабар мен ұлтабар ұшы ішегінің кілегейлі қабықтарының қанталап қабынуы және ішкі үлпершек ағзалардың азғындауы арқылы ерекшеленетін, сонымен қатар, жіті өтетін жұқпалы аурулардың бірі болып табылады.
1931 жылы неміс ғалымдары Мисснер, Мейн және Шоон бұл ауруды неміс брадзоты деп атады. Себебі, қара аурудағы зақымданулар мен деректер неміс брадзотына толық сәйкес келеді.
Зақымдалған бауырда некроздалған ошақтарда табылған ауру қоздырушысы B.Gigas бөлетін токсиніне және серологиялық реакцияларына қарағанда Cl.аdematiens-ден ажыратылмайтындығын жазбаларында жазып қалдырды. Ғалымдардың пайымдауынша қара ауру мен неміс брадзоты бірдей Cl.oedematiens немесе B.Gigas өсуіне қатал жағдайларда, аз мөлшерде анаэробты жағдай қажет.
1.2 Ауру қоздырушыларына сипаттама
Б.К. Ілиясов (2011) деректері бойынша кез келген жұқпалы ауруды өзіне тән қоздырушысы ғана тудырады және олар сан қилы жолдар арқылы аурумалдан бөлініп, сау малға жұғады. Аурудың бір малдан келесі малға жұғуын індеттену (індет процесі) дейді.Коздырушы ластанған азық, су, топырақпен енсе -- алиментарлық, ауамен енсе аэрогендік, қан сорғыштардың ықпалынан болса -- трансмиссивтік деп атайды.
Н.Т.Кадыров (2009) деректері бойынша қоздырушы енген уақытта ауру бірден пайда болмайды,оның өсіп-өнуіне, денеге тарап, сыртқы белгілері байқалуына біршама уақыт керек. Бул уақыт инкубациялық кезеңдеп аталады және ол ауруда әр түрлі.Ауру алиментарлы жолмен және су арқылы жұғады.
Бұлшық еттері өзгеріске үшырамайды. Жүні босап, оңай жұлынады. Көзге көрінетін кілегейлі кабыктары көкшіл. Шеткері қан тамырларындағы қан ұйымайды.
З.К.Кожабеков (2008) деректері бойынша жұқпалы аурулардың қоздырушылары орын тепкенжерде қабыну процесі дамиды да, аурудын сырткы белгілері соған байланысты болады. Мысалы, аусылдын вирусы кілегей қабықтарында жақсы өсіп-өнетіндіктен,ауыз, желін, тұяқашасы, т.б. жерлерінде күлдіреуіктерқұрайды, сондықтан малдын аузынан cілекей ағуы ақсауы, сүтінің азаюы сияқты белгілермен сипатталады.
Брадзоттың негізгі қоздырушысы - CI. Septicum - полиморфты, грам оң, қозғалатын ірі таяқша, қауашағы жоқ, спорасы шеткерірек орналасады. Өлген малдың бауырының бетінен алған жағындыды ұзын тізбек түзеді. Cl. septicum - грам оң боялатын, полиморфты, қозғалғыш (перитрих), ұзындығы 4-5 мкм және ені 0,8 мкм капсула түзбейтін таяқшалар. Клетканың шетін ала немесе ортасында орналасатын спора түзеді. Cl. septicum нағыз анаэроб. Қатты қоректік орталардың бетінде диаметрі 4 мм жылтыр жартылай мөлдір, шеттері шашақталған шоғырлар түзеді, жылжып өсуге бейім.
Негізінен R-пішіндегі шоғырлар түзеді. Агар бағанының тереңінде жүзім жапырағына немесе жүрекке ұқсаған шоғырлар түзе өседі. Қанды агарда, әдетте екінші тәулікте, жіңішке гемолиз аймағы пайда болады. Қантты агарда түзетін шоғырлары ортасы тығыз мамыққа ұқсайды. Китт-Тароцци ортасында өсіргенде сорпа қатты лайланады және газ түзіледі.
Глюкоза, мальтоза, лактоза, галактоза, фруктоза және салицинді қышқыл түзе отырып ыдыратады, глицерин мен маннитті ыдыратпайды, желатинді сұйылтады және лакмусты сүтті қышқыл мен газ түзе отырып ұйытады.Cl. septicum түзетін негізгі уы -өлімге соқтыратын, өліеттендіретін және гемолитикалық қасиеттерге ие оттегіге төзімді ά (альфа)-токсин лецитиназаларға жатпайтын фермент болып табылады. Оны ақ тышқандарға күре тамыры арқылы көп мөлшерде енгізгенде эндокард, эпикардта және паренхиматозды ағзаларда нүктелі қанталау тудырады.
Cl. septicum сонымен қатар β (бета)-токсин-дезоксирибонуклеаза, γ (гамма)-токсин-гиалуронидаза және C.perfringens-тің θ (тета)-токсинi мен ортақ антигендерге ие оттегіге төзімсіз δ (дельта)-гемолизин түзеді.Cl. septicum мен Cl.chauvoei ұқсас, бірақ әртекті еритін антигендерге ие.
Екі клостриданың да өсінділерінің сүзінділері тек өздеріне тәнді сары сулармен бейтараптандырылады. Сондай-ақ бұлардың споралық антигендері де бірдей, бірақ олар да О-антигендері бойынша ажыратылады.
Секіртпе қоздырушыларының споралық пішіні сыртқы ортада, сондай-ақ физикалық және химиялық факторларға өте төзімді болып келеді.Топырақта жылдар бойы сақталады. Қоздырушыларды қайнатқаннан кейін 30-60 минуттан кейін жойылады. Дезинфекциялау үшін құрамында 3 % белсенді хлоры бар хлорлы әк ерітіндісі, күкірт пен карбол қоспасының 10 %-дық ерітіндісі қолданылады.
Анаэробты микробтарға арналған орталардың барлығында жақсы өседі. Кит-Тароцци сорпасында өте жылдам өсіп, 16-24 сағат қоректік орта лайланып, газ бөлінеді, 48 сағат өткенде микробтар пробирканың түбіне шөгіп, сорпа тұнады. CI. Septicum құрамы күрделі аса күшті экзотоксин бөледі. Токсинді Мартин сорпасындағы өсіндіден сүзіп алуға болады.
Бұл улы заттар альфа, бетте, гамма және дельта токсиндер деп аталады. Олардың әрқайсысының өзіне тән уыттылық қасиеті бар. Бұлардан басқа өсінді сүзіндісінде фибринолизин мен коллагенеза кездеседі және олар гангрена болғанда ұлпалардың зақымдануына себепкер болады. Қоздырушысының 0- және Н- антигені бар. Олар әртүрлі антиденелердің түзілуіне иммуногендік әсер ету қасиетіне ие.
CI.oedematiens - ірі, түзу немесе сәл имек келген қозғалмалы таяқша (4,8*1-1,5 мкм) қатты анаэробты, ауасы бар ортада сопақша субтерминальды спора түзеді. Ол көбінесе 3-5 тізбекті моншақ тәрізді орналасады. Тығыз ортада домалақ шырынды ақшыл сұрғылт калонна түзеді.
Кит-Тароцци ортасында 48 сағатта өсіп-өнеді. CI.oedematiens- тың 4 түрі, бөліп алуға болады: олар А (CI.novyi), B (CI. Gigas), C (CI. Bubalorum), Д (CI. Haemolyticum). Олардың әрқайсысы ерігіш антиген (токсин) түзуге қабілеттілігімен сипатталады.
Төзімділігі. Брадзоттың негізгі қоздырушысы да және онымен қосарланып жүретін басқа да клостридиялар сыртқы ортада химмялық және физикалық әсерлерге төзімді. Олар топырақта жылдар бойы сақталып, тиісті жағдай болғанда өсіп-өнеді. Қайнатқан кезде 60 минутта өледі.
Дезинфекция үшін хлорлы әктің 3% хлоры бар тұндырылған ерітіндісі, күкірт-арбол қоспасының 10% ыстық ерітіндісі, 5% күйдіргіш натрийдің ерітіндісі, 10% формальдегид ерітіндісі қолданылады.
Сl.septicum (А типі) мен Cl.chauvoei-ны (В типі) бір-бірімен шатастырмас үшін төмендегі кестеде келтірілген белгілерді пайдалануға болады.
Кесте 1 - Cl. septicum мен Cl. сhauovoei штамдарын ажырату
Қасиеттері
Cl. septicum
Cl. сhauovoei
Сахарозаны ферменттеуі
+-
+
Спораларының температураға
Төзімділігі
-
+
Қойэритроцитін
Гемагглютитинциялауы
+
-
Ескерту: + - гемаглютиндейді, ферменттейді,спораларының төзімділігі
жоғары; +- -кейбір штамдары ферменттейді; - - теріс реакция
Cl.septicum вегетативті қалпында оттегіге сезімтал, споралары қоршаған орта факторларына әжептеуір шыдамды және аз уақыт қайнатқанға төзімді.
Cl. novyi (Cl.oedematiens) В типі -түзу немесе сәл иілген көлемі 4-10 х1-2 мкм, 25-ке дейін талшықтары (перитрих) бар қозғалғыш ірі таяқшалар. Капсула түзбейді. Клетканың шетіне қарай орналасатын (субтерминалды)спора түзеді. Грамоң боялады, бірақ уақыт өткен сайын клетка оң боялатын қасиетін жоғалтады.
Брадзоттың пайда болуына септігін тигізетін тағы бір қоздырушысы - бұл клостридиум перфрингенс группасының С және Д типіндегі микроорганизмдердің (уының) токсинінің әсері. Бұл микроорганизмдер группасы 6 классикалық типтерге бөлінеді: А; В; С; Д; Е; F.
Классикалық типтерден басқа бірнеше нұсқалары бар. Мысалы, классикалық А типімен қатар оның адамдардың тамақтан улануын шақыратын варианты бар. Бұдан басқа классикалық В типі қоймен ешкілерде энтеротоксимия шақыратын оның иран варианты бар.
Классикалық С вариантынан басқа оның шошқа және колорадо варианты бар. Егер классикалық типтер мен оның варианттарын қосқанда олардың басты өлтіруші токсиндері мынадай көріністе болады.
Кесте 2 - классикалық клостридиум перфингенс типі мен оның варианттарының негізгі өлтіруші токсиндері
Клостридиум перфенгенс типі
Басты өлтіруші токсиндер
А
В
t
γ
А
+
-
-
-
В
+
+
+-
-
С
+
+
+-
-
Д
+
-
+
-
Е
+
-
-
+
F
+-
+-
-
-
+ = штамдардың бәрі токсин шығарады.
+- = токсинді штамдардың бәрі шығармайды.
- = токсин шығармайды.
Қазіргі уақытта Клостридиум перфрингенс типтерін ажыратуда үш критерий қолданылады. А.И. Вилсдон микробтардың типтерін ажыратуда олардың басты өлтіруші токсиніне қарап анықталған. Осылай А, В, С, Д және Е типтері анықталған болатын.
И.Цейслер мен Росфельд-Штернберг F типін оның спораларының ыстыққа төзімділігі айрықша екендігін анықтап, өз алдына типке ажыратты. А.Прева өзінің тип оның номенклатурасында микробтардың қоректік ортадағы өсу ерекшеліктеріне негізделген. Себебі Клостридиум Перффингенс микроорганизмдерін қоректік ортаның өзгергендігінде өсіргенімізде олар типтердің анық айырмашылықтары бермейді, ал споралардың ыстыққа айрықша төзімділігі тек F типінде емес, ал А типінде де анықталған(1963 ж.).
В.С.Ашеимов бұл екі критериийді қойып, типтерді анықтауға А.И.Виледон бойынша анықтағанды дұрыс деп есептеді. А,С,Д және Е типтерін олардың басты токсиндері α, β, ε сияқты атуға болады және Р типі β (С) тип вариантына жатқызуға, ал В және С типтерін β типіне біріктіруге себебі соңғы тип өзінің эпсилон - токсин істеп шығару қабілетін жиі жоғалтады.
1965 жылы Г.И.Сидоренко Жамбыл облысы Луговой ауданында қойдың жұқпалы энтеротоксимиясымен қолайсыз аймақтағы қой жатақтардан, топырақ пен жайлаулардан және кошар, су ішетін жерлерінен Клостридиум Перффингенстті ажыратып алды.
Бактериологиялық табылмалар негізінде қай жатақ топырағында, кошарлардан, алынған сынамалардан шыққан, тағы да токсигендік штаммдар күзде 68%, көктемде 99% шығарып алынған. Жалпы күзде алынған А типіндегі токсигендік штаммдар 94% құраған, Д - 6%, ал көктемде А - 84,3% және Д - 10%, В,С және Е типтері - 1,3%, 4 және 0,4%.
Ю.Б.Сафаров Клостридиум Перффингенс топырақта табиғи жағдайда 35-52 ай сақталады, ал суда - 20-28 ай сақталатыны анықталған.
Анаэростатта ұсталған агары бар аяқшаларда кейбір штамдары 48 сағаттан кейін-ақ дөңгелек шырынды және жартылай мөлдір, ал кейде беті жеңіл-желпі дәншелі-дақты шеттері тегіс емес шоғырлар түзеді. Глюкоза қосылған агарда қоздырушы айналасында айқыш-ұйқыш шатасқан жіпшелері бар линзаға, мақта, қар түйіршіктеріне ұқсаған шоғырлар түзеді.
Зерттелган мәліметтер бойынша, 36-48 сағаттан кейін агар түзілген газдың әсерінен жарық шақтанып жарылып кетеді. Китт-Тароцци ортасында алғашында бірқалыпты лайланып өскенімен кейіннен іртік тұнба тұзеді.
Биохимиялық қасиеттері. Глюкоза мен мальтозаны ыдыратады, индол түзбейді, күкіртсутегін бөлмейді, протеолитикалық қасиеттері шамалы.Cl. Novji дің В типі организмде және элективті орталарда 2 компоненттен тұратын күрделі у түзеді: -ά (альфа) у -өлімге соқтырады, қантамырларының (капиллярларды) өткізгіштігін бұзады, нәтижесінде сұйықтық пен белоктар сыртқа шығады (экссудация).
Ұлпаларды өліеттендіреді, желатинозды домбығуға шалдықтырып, жануарды өлімге ұшыратады.-β (бета) у -фосфолипаза (лецитиназа) С -өліеттендіретін, өлімге ұшрататын, гемолитиқалық қасиеті бар. Сау ұлпаны коагуляциялық және колликвациялық өліеттендіруге ұшыратып, микроорганизмнің денеге тереңдеп кеулеуіне жол ашады. Осылайша инфекция дененің сау бөліктерін бірте-бірте жаулап ала береді.
1.3 Індеттік ерекшеліктері мен клиникалық белгілері
Эпизоотологиялық мәліметтер.Брадзотпен негізінен, жынысына қарамастан көбінесе қой және ешкі ауырады. Инфекция қоздырушысының көзі ауру қойлар, ешкілер. Ауру залалданған азық арқылы жұғады. Қазақстанда брадзот негізінен көктемде, шөп қалың өскен мезгілінде, жауын-шашынның молшылығында, бұршақ тәрізділер өсімдіктер азыққа қолданған мезгіл кезінде ауруды өрбітеді.
Брадзот ауруымен көбінесе туған саулықтар, оның ішінде егіз тапқандары жиі ауырады. Жаз шығып, шөп кепкеннен кейін ауру тоқталады, сиректеу күздің аяқ кезінде шығады (ол шөпке қырау түсумен байланысты.) Отардағы қойдың 30-35 % ауырып, 90-100 % өлім-жітімге ұшырауы мүмкін.
Брадзот кенеттен болады, сиректеу жіті түрімен ауырады. Көз алдында мал ауырады да бірнеше минутта немесе сағатта өледі. Брадзотта ауруға тән клиникалық белгілері болмайды, тек ғана өршіген токсикоз. Жайылымда жиі кездеседі.
Сурет 1 - Брадзотпен ауырған қойлардың кенеттен мазасыздануы
Қойлар әдетте, сап-сау жүріп, бірден жайылмай қалады, отардан қалады, тыныс тарылады, байқалатын кілегей қабықтары қызарады, мес қарын аздан кебеді. Дене қызыуы болар-болмас көтеріледі, тісін қайрайды, сілекейін көбікке айналдырады (кейде қанды сілекей бөлінеді) танауынан және ауызынан қанды сұйықтық ағады.
Мал күйзеліп мазасызданады, қан тышқақтайды, тимпания байқалады. Содан соң қойдың журісі бұзылады, құлайды, басы артына қарай шалқайады, аяқтары созылады, жүзу қозғалысын жасайды, жақтары тырысып қозғалады (тісін қайрайды). Қой қатты демігеді.
Қойдың жанталасы бірнеше минуттан сағатқа созылып, мал өледі.Негізгі патанатомиялық белгілеріне тоқталатын болсақ, қойдың өлексесі тез бұзылады. Тері үстіне көкшіл қызыл дақ шығады, әсіресе бас, мойын және өмырауында жақсы байқалады. Өлексе дағындағы жүн оңай жұлынады. Табиғи тесіктерден қанды сұйықтық ағады. Көзге түсетін кілегей қабықтары көкшілдеу немесе қызыл түсте болады.
Қойдың терісін сыпырғанда мойын, омырау маңында, сиректеу басқа жерлерінде қоймалжымданған жалқақ. Кеуде және құрсақ қуыстарында сірі немесе сірілі-геморрагиялық экссудат. Ұлтабар, он екі елі ішек, кейде аш ішектің басқа бөлімдерінің кілегей қабықтары ісіңкі, қызғылт, қан құйылған, кейде эрозия, тіпті некроз байқалады.
Бауыр, бүйректері, жүрек еттері азғындаған. Бүйректері кейбірде болбыр. Үлпершекті органдар, перде, плевра сірі қабықтарының астына қан құйылған. Бірақта өлексенің тез жіруі, қой брадзотындағы өзгерістерді анықтауды қиындатады.
Секіртпемен қойдан басқа үй жануарларынан ешкі ауырады. Ауру спорадия түрінде немесе шағын індет ретінде байқалады. Табиғи жағдайда қой жынысы мен жасына қарамай ауырғанымен көбінесе екі жасқа дейінгі, әдетте қоңдылығы жоғары малдар шалдығады. Кейде тек қана тоқтылар мен тұсақтар ауырса, кей жағдайда ересек қойлар ғана ауырады.
Ауру жылдың кез келген маусымында шығуы мүмкін. Бірақта көбінесе қыста, немесе жаздың құрғақ айларында байқалады. Инфекция қоздырушысының бастауы - ауырған қой. Өлген қойдың өлексесі жайылым мен суатты брадзоттың қоздырушысымен ластайды.
Ауру алиментарлы жолмен және су арқылы жұғады.Бұлшық еттері өзгеріске үшырамайды. Жүні босап, оңай жұлынады. Көзге көрінетін кілегейлі кабыктары көкшіл. Шеткері қан тамырларындағы қан ұйымайды.Кеңірдек пен бронхалардың кілегейлі кабыктарында шашыранды және жолактанған канталаулар болады, кеңірдектің іші коймалжың көбікті сүйыққаа толы. Алдыңғы қарындар жынға толы, ұлтабар бос.Диафрагма мен плеврада үсак-үсак канталаулар болады. Көкірек және қүрсак қуыстарыңца канды сарысу бар, өкпе домбығып, қанға толады. Жүректің қабындағы сүйык молаяды.
Брадзот ауруы жылдың кез келген уақытында, бірақ негізінен ерте көктемде, күзде және қыста шығады. Жынысына және жасына қарамастан, бірақ жиірек 4 айлықтан 2 жасқа дейінгі жас малдар ауырады.
Қоздырушының жайылымдағы топырақта сақталуынан көптеген шаруашылықтарда ауру жыл сайын (стационарлы) шығып тұрады. Қоздырушының көзі - ауру малдар мен бацилотасушылыр.
Індеті көзі және жұғу жолдары. 6 айдан 1 жасқа дейінгі қой ауырады. Малды қорада бағу кезінде 4-тен 7 айлыққа дейінгі қозылар, ал жайылымда ересек қойлар ауырады. Ауруды қолдан жұқтыру нәтиже бермейді. Тері астына және бұлшық ет аралығына ауру жұқтыру газды ісік тудырады, қоздырғыш күшті экзотоксин өндіреді.
Зақымдану алиментарлық жолмен ойпат жайылымдарда баққанда, ақпайтын, былғанған су қоймаларынан суарғанда болады. Аурудан сәтсіз шабындықтардан дайындалған шөп, топырақ қосылған сүрлем қоздырушының берілу факторлары бола алады. Азықтандырудың түрін шұғыл өзгерту, мұздаған жем-шөппен қоректендіру, қалың шөпті учаскелерде жауыннан кейін жаю, суық тию мен күн өту аурудың шығуына себебін тигізеді. Брадзот ең бірінші қоңды және қозғалысы аз малдарды зақымдайды.
Патогенезі толық зерттелмеген. Аурудың қоздырушысы - шөп қоректілердің ішегінде тұрақты мекендеушілер. Ас қорыту аппаратының секреторлық, моторлық қызметі бұзылғанда олар тез өрбиді және токсиндер өндіріп шығарады.
Аса жіті ағымында ауырған мал аяқ астынан өліп қалады. Жітілеу түрінде тыныс алуының жиілеуі, аузынан көпіршікті сілекейдің ағуы, зәрінің түсі қызыл түске боялуы, тышқақ тиіп малдың қырылуы байқалады.
Бұл аурумен көп жағдайда 2 жасқа дейінгі қойлар ауырады. Брадзотта жылдың жеке бір маусымында тұтану тән емес, қатал түрде шектеулер жоқ. Яғни брадзот жылдың кез келген айларында тұтана алады. Скандинавиялық елдерде брадзот қыркүйек айында басталып, наурыз айында аяқталады. Жаз айларында бұл ауру өршиді.
Германия жерінде брадзот жаз-күз айларында және мамыр айынан қаңтарға дейін байқалған. Қыс айларында желтоқсан-қаңтарда байқалған. Ауру көбінесе қарапайым ауру ошағынан басталады. Кей жағдайларда қойлардың зақымдалған жерлері де ауру ошағы болып табылған.
1.4 Брадзот ауруына қарсы дауалау, күресу шаралары
Сайдуллин Т.С (2008) деректері бойынша аталған індет еліміздің мал шаруашылығына үлкен экономикалық зиян келтіретін болғандықтан, осы ауруды зерттеудің және оның алдын алу шараларының маңызы зор екендігі сөзсіз.
Секіртпені болдырмау үшін жайылымдар мен суаттардың санитариялық жағдайын жеткілікті дәрежеде ұстау керек. Ауру шыққан жерлерді мұқият тіркеуге алып, ондағы қойларды уақытылы вакцинамен егіп отыру қажет. Брадзот шыққан шаруашылыққа шектеу қойылып, қойды әкелуге және әкетуге тиым салынады.
Бакулов И.А (2010) деректері бойыншаклиникалық зерттеулерді жоспарлы түрде өткізу үшін аурудың клиникалық байқалуы әртүрлі дәрежедегі ауру жануарлар және сау мал топтары таңдап алдық. Патологиялық- анатомиялық зерттеу брадзоттан әртүрлі зақымдану белгілерімен өлген қойлардың өлексесі және амалсыздан сойылған малдың ұшаларына өткіздік.
Зерттеулер барысында жоғары тыныс алу жолдарының, өкпенің, бауырдың, бүйректің, талақтың, жүректің, регионарлық лимфа түйіндері мен асқазан - ішек жолдарының зақымдану сипаты мен дәрежесіне назар аударылды. Бактериологиялық зерттеулер өлген, амалсыздан сойылған және клиникалық сау қойлардан алынған патологиялық материалдарға зерттеулер жүргізілді.
К.Н. Қожанов (2009) деректері бойынша жұқпалы аурулардың табиғи ошақтары адам баласы бармаған немесе игерілмеген алыс түкпірлерде ғана емес, адам қоныстанып, шаруашылықта игерілген жерлерде де кездеседі. Адамның шаруашылық тіршілігі ондай ошақтарды кей жағдайда әлсіретсе, екінші бір жағдайларда керісінше өршіте түседі. Шаруашылық әрекетіне байланысты типті жаңа табиғи ауру ошақтары пайда болуы да мүмкін.
Жаңабай Төлеуіш (2014) деректері бойынша қой брадзотына қарсы тірі және инактивтендірілген вакциналардың шаруашылыққа енуі жөнінде вакцинаның тиімділігі эпизоотологиялық жағдайға, еккен жеріне және қойдың жасына, иммунитетіне т.с.с. басқа жағдайға байланысты екенін хабарлаған. Брадзот кездейсоқ немесе оқыстан өршулер жағдайлары түрінде тіркеледі.
Табиғи жағдайларда қойлар мен ешкілер брадзот ауруын жасына және жынысына қарамастан қабылдайды. Жаңа кезеңі - ересектер жиі, ал отқа қойлар мал тұратын төл аурады. Ауруды жылдың кез келген уақытында байқауға болады, бірақ негізінен көктемде және күзде; жазда - құрғақшылық кезінде көбірек байқалады.
Жоспар негізінде қойларды эпизоотологиялық жағдайын есепке алып, емдейді. Барлық мезгілдерде брадзот кездесуін ескеріп, иммундық өң жыл бойы сақталуы керек.Брадзот ауруының шығуына қарсы шаралар жұқпалы аурулардың шығуына және олардың таралуына жол бермеуге бағытталады. Жұқпалы ауруларды болдырмау үшін дауалау (алдын алу) шаралары іске асырылады.
Ауру шыға қалған күнде оны жою (сауықтыру) шаралары қарастырылады. Сонымен брадзот ауруына қарсы шаралар дауалау шаралары және сауықтыру шаралары болып екі салаға бөлінеді. Бұлардың қай-қайсысы болмасын бірнеше салаға бағытталған кешеннен тұрады. Бұл күрделі кешенге кіретін шаралар ауру бұғауының барлық буындарына қарсы бағытталу керек, сондықтан да олар инфекция қоздырушысының берілу тетігіне және ауруға бейім жануарларға қатысты жүргізіледі.
Саулықтар мен қозыларды сортаң жайылымдарда бақпау, уақтыл иммундеу, толық рационды азық беруге назар аударылады. Керекті жағдайда поливалентті инфекциялық энтеротоксемияға (жыбырлақ), брадзотқа (секіртпе), залалды ісікке және дизентерияға қарсы вакцина егіледі.
Брадзот ауруына қарсы шаралар жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді. Жалпы шаралар кез келген жұқпалы ауруларға бағытталған ортақ сипатта болады да, оған ұйымдастыру-шаруашылық және ветеринариялық-санитариялық шаралар жатады.
Арнайы шаралар нақтылы бір жұқпалы ауруға қарсы бағытталады да, оған сол ауруды балау және жануарларды иммундеу жатады. Брадзот ауруына қарсы шараларды іске асыру шараларының басты негізі - олардың кешенді түрде жүргізілуі. Бұл кешенділік жоғарыда көрсетілген аурудың барлық қозғаушы күштеріне қатысты біртұтас ұйымдастыру-шаруашылық, ветеринариялық-санитариялық және арнайы шаралар ретінде жүргізілуінен туындайды.
Екінші бір негіз - брадзот ауруына қарсы шаралардың белгілі бір жүйемен жоспарлы түрде жүргізілуі. Әрбір шаруашылық пен белгілі бір территорияда брадзотқа қарсы жүргізілетін дауалау және сауықтыру шараларының жоспары болуы керек. Бұл жоспар еңбек және қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуі тиіс.
Брадзот ауруына қарсы шаралардың үшінші негізі - олардың мемлекеттік сипаты. Бұл шаралар мемлекет тарапынан белгіленеді де, мемлекеттік органдардың қолдауымен іске асырылады. Жұқпалы аурулар шыға қалғанда карантин немесе шектеу қою немесе алу жергілікті әкімшіліктің шешімі арқылы жүргізіледі. Брадзотқа қарсы шаралардың дұрыс іске асуына әкімшілік органдары көмек көрсетіп, бақылау жасайды.
Төртіншіден, брадзотқа қарсы шаралар адамдарды маладн жұғатын аурулардан сақтандыруға бағытталады. Жануардың жұқпалы ауруларының адамға жұғу қауіптілігінинфекцияның зоотехникалық потенциалы деп атайды. Сондықтан жануарлардың жұқпалы ауруларымен күресу шаралары медициналық мекемелермен ынтымақтастықта жүргізілу керек.
Адам мен малға ортақ жұқпалы ауруларға қарсы шараларды жоспарлау, оларды жүзеге асыру санитариялық-эпидемиялық қызмет жүйесімен келісіп шатқырылады.Ауру шыққан жағдайда, сол жерде шектеу жұмыстары жүзеге асырылады. Қойлардың қауіпті жұқпалы анаэробты ауруының (брадзот, энтеротоксемия) алдын алу мақсатында, олар вакцина арқылы бұлшықетке 1 мл-ден егіледі.
Сырттан келген малдарды 30 күндік дауалаулық карантинге қояды. Ауру шыққан жағдайда карантин жарияланып, тиесілі шаралар жүргізілгенен кейін 30 күн өткесін алынады. Карантин жарияланған шаруашылықтан бұқаның шәуәттәрі сиырларды ұрықтандыруға 2 айдан кейін ғана алынады.
Қойлардың брадзоты - ұлтабардың және он екі елі ішектің қабықтарының қабынуымен және ұлпалы органдарының дегенративтік өзгерістерімен сипатталатын қойлардың жиі өтетін токсикоинфекциясы.
Брадзотқа қарсы иммунитетті күшейту шаралары. 1923-1933 жылдар аралығында көптеген брадзотқа қарсы вакциналар ұсыныла басталды. Оларды Гайгер, Босварт, Дунголь т.б. ғалымдар дайындады. Алдын-алу шараларын жүргізу үшін Cl.oedematiens өсіндісінен алынған, инактивтелген вакцина жасалынды.
Бұл вакцина Австралияда кең қолданыс тапты. КСРО-да бродзотқа қарсы вакцина А.А.Волкова алдын-алу үшін, А.В.Ляушкин бродзот және жұқпалы энтеротоксемияға қарсы вакцинаны жасады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген вакцина аллюминий гидрототықты поливаленті.
Вакцинация 12-14 күннен кейін тағы жүргізіледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік мал дәрігерлік қызметінің салалары заман талабына сай жетіліп, қоғам дамуына елеулі үлесін қосып келеді. Қой шаруашылығы - мал шаруашылығының жоғары сапалы және мол өнім беретін ұтымды саласы болып табылады. Қойдың басын және өнімін көбейту мәселесінде - инфекциялық ауруларға дер кезінде диагноз қойып, емдеу сонымен қатар, аурудың алдын алу шараларының маңызы өте зор.
Бүгінгі күні шаруашылық жануарларының арасында жиі кездесетін аурулардың ішінде жұқпалы аурулардың алатын орны ерекше. Бұндай аурулардың пайда болуына вирус, микроб, сондай-ақ, тағы басқа мөлтек денешіктер үлесін тигізеді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі мал шаруашылығы үкімет тарпынан қолдаудың арқасында, яғни мал бастарын асылдандыру құрып кете жаздаған Кеңес үкіметі кезінде ғалымдарымыз қажырлы еңбегінің арқасында дүниеге келген асыл тұқымды малдардың басын сақтап қалу, одан әрі санын көбетуде мүмкіндік туды.
Ауыл шаруашылығын нығайту мақсатында ел басымыздың қолдауымен көптеген шаралар кешенін ұйымдастыру көзделген. Осы мақсатқа жету үщін ветеринария саласының алатын орыны өте зор. Ол үшін мал басын көбейтіп, өнімділікті жоғарлату, аурулардың алдын-алып, емдеу тәрізді ветеринариялық жұмыстарды ұйымдастыру қажет.
Қазіргі таңда Республикамыздың ауыл шаруашылығы секторының алдына еліміздің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мəселесі қойылып отыр. Бұған бірден-бір себеп, мал шаруашылығының өркендеп дамуы, бірінші кезекте мал басының əртүрлі жұқпалы аурулардан таза болуына тікелей байланысты екендігі белгілі жəйт. Мал басын жоспарлы түрде көбейтуге - олардан алынатын өнімдердің сапасын жақсартуға, ауыл шаруашылық жануарларын түрлі індеттерден сақтандыруға бағытталған шаралардың тиімді жəне нəтижелі өткізілуі үлкен əсерін тигізіп келеді.
Жалпы жəне арнайы сақтандыру шараларын дер кезінде жəне жүйелі түрде іске асырып отырған жағдайда ғана өте кеңінен таралынған жұқпалы аурулардың алдын алу мүмкін болатындығы сөзсіз мəселе.Бұл мəселенің толығымен жəне дер кезінде шешілуінде малдəрігерлігі ғылымының атқаратын маңызы өте зор. Ауыл шаруашылығы жануарларының, соның ішінде қойдың арасында кең таралған жұқпалы ауруларының бірі болып саналатын - брадзоттың (секіртпенің) алдын алу жəне ауруға шалдыққан малды емдеу сұрақтарына жауаптар қарастырамыз.
Жалпы, отандық жəне шет елдік ғалымдарының зерттеу нəтижелерінде келтірілген брадзоттың антигендік құрылымы мен оның қоршаған ортада тез бейімделгіштігі, ауруға сезімтал мал арасында тез таралу мүмкіндігі сияқты ерекшеліктеріне байланысты, əртүрлі түліктерді осы індеттен сақтандыруға арналған ғылыми жұмыстардың ветеринария ғылымының дамуына қосар теориялық немесе практикалық маңыздары да зор екендігі сөзсіз жəйт.
Вирустардың және микробтардың пайда болу және таралу заңдылықтарын зерттеумен және күресу шараларын жүргізумен індеттану ғылымы айналысады. Індеттану деген терминнің батыс елдеріндегі балама сөзі эпизоотология. Індет деп кез келген аурудын ауқымды түрде аудан, облыс, мемлекет көлеміндегі мал арасында жайлаған қарқынды таралуын айтады. Сонымен бірге жұқпалы аурулар бірен-саран (спорадия) түрде, болмаса, бірнеше құрлықтарға таралуы мүмкін.
Қой шаруашылығы ертеден-ақ Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, және келешекте де солай бола береді. Оның себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан жүн, ет, тері және басқа да өнімдерді өндіруге болады. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтарымен, жаңа технологияларымен, селекция әдістерімен байытылды.
Аграрлық өнеркәсіп кешені қызметкерлерінің, соның ішінде мал шаруашылығы саласында істейтін еңбеккерлердің алдында өте маңызды міндет тұр - ол халықты жеткілікті мөлшерде және сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ету болып саналады. Бұл міндетті орындау үшін шаруашылықтарға күшті материалдық-техникалық базаны шоғырландырып, сонымен қатар, еңбекті ұйымдастырудың озық әдістерін пайдалану мәселелерін алға тарту қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жануарлар арасында байқалатын жұқпалы ауруларға адам баласы ертеден-ақ көңіл аудара бастады. Жұқпалы аурулардың белгілеріне және таралу заңдылықтарына көңіл бөлумен қатар, олармен күресу шаралары да қарастырылады. Жалпы мал шаруашылығын дұрыс жүргізу үшін белгілі бір жүйелі әрі кешенді көзқарас қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан да бұл топтағы мамандарға терең біліммен қатар көптеген мал дәрігерлік жұмыстарды іс жүзінде өз қолдарымен атқаруларына тура келеді. Мұның өзі орта буын мамандарынан ұдайы ізденісті, ғылымның, тәжірибенің жаңа жетістіктеріне құштарлықты талап ететіні даусыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда ауру қоздырушыларының даму, тарау және жұғу жолдарының, індет ошақтарында аурудың аймақтық ерекшеліктерін қағыс қалдыру, ескермеу, халық арасында ғылыми насихаттау жұмыстарының енжар жүргізілуі, сондай-ақ сақтандыру және сауықтыру шараларын дер кезінде жүргізбеу салдарынан бірқатар аурулардың індет түрінде өтуіне әкеліп соғуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанда брадзот ауруының үлкен ауқымда тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы брадзот ауруы Батыс Қазақстан өңірінде мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда.
Төлдерді шығынсыз өсіру - ветеринарияда және мал шаруашылығының негізгі міндеттеріне жатады. Осы міндеттерді малдәрігерлерінің бақылауы мен жоспарлы түрде орындау үшін, мал ауруларын алдын алу және мал өнімін төмен түсірмей орындауда ғана жетуге болады. Әрине, бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін, мал шаруашылығында қызмет атқарып жүрген малдәрігерлерден және басқа да мамандардан білімді талап етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда ауру қоздырушыларының даму, тарау және жұғу жолдарының, сонымен қатар індет ошақтарында аурудың аймақтық ерекшеліктерін қағыс қалдыру және ескермеу, халық арасында ғылыми насихаттау жұмыстарының енжар жүргізілуі, сондай-ақ сақтандыру және сауықтыру шараларын дер кезінде жүргізбеудің салдарынан бірқатар аурулардың індет түрінде өтуіне әкеліп соғуда.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мұның өзі осы салада істейтін оқу және ғылыми мекемелердің жұмыс нәтижесін көтере түсуін, ғылыми және озық тәжірибе жетістіктерін өндіріске дер кезінде енгізуді және мал дәрігерлігі маманының өз жұмысын өте жоғары кәсіптік дәрежеде атқара білуіне тікелей байланысты болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мал дәрігерінің маман болып қалыптасуында мал шаруашылығы өнімдерін ветеринарлық-санитариялық және микробиология және т.б пәндердің алар орны ерекше. Бұл пәндерде шаруашылықтардағы малдарды әртүрлі жұқпалы аурулардан алдын ала сақтау, санитарлық және басқа да шаралар жүргізудің негіздері белгіленеді, соның нәтижесінде шаруашылықтарды жұқпалы аурулардан алдын-ала сақтандыру, қоршаған ортаны қорғау және жоғары сапалы мал өнімдерін өндіру мүмкіндіктері туғызылады.
Қой шаруашылығы елімізде мал шаруашылығының ішінде жеке дара дамыған саланың бірі. Себебі, біздің елдің географиялық орналасуы, климаты және өсетін өсімдіктер түрлері қой шаруашылығымен шұғылдануға өте қолайлы. Сонымен қатар, қойдан адам өміріне қажетті мал өнімдері алынады. Тамаққа ет,сүт, киімге тері, жүн өнімдері күнделікті тіршілікке қажетті өнімдер.
Брадзот - жанасқанда жұқпайтын тез және жіті өтетін індет ауруы. Ұлтабар мен он екі елі ішектің қанталап, қабынуымен сипатталады. Брадзот - жағыпариялық алқабы және климат жағдайына қарамастан, қой шаруашылығымен айналысатын елдердің бәрінде де кездеседі. Морфологиясы - көп пішінді болып табылады. Грамоң, қозғалғыш таяқша, қабықша түзбейді, споралары үш жақтарына орналасқан сопақша пішінді. Жануарлар денесіндегі бауыр үстінен алынған жағындыларға тізбектер немесе ұзын жіпшелер көрінеді. Ал зақымдалған бұлшық еттерден алынған жағындыларда сыңар таяқшалар кездеседі.
Секіртпе кенет пайда болады. Аурудың аса жедел түрінде мал қалтырайды, іші кебеді, аузынан көбік ағады, мұндай жағдайда 10 -- 15 минуттың ішінде қой өліп кетеді. Секіртпенің аса жедел түріне ем қонбайды. Ал жіті түрінде -- малдың мойын тұсында және тамағының астында ісік пайда болады, кейде тістерін қайрап, бір орнында айналшықтайды, қалтырайды. Ауру қозған кезде қойлар аяқтарын алға созып, бастарын шалқайтып құлайды, 2 -- 12 сағаттан соң өледі.
Секірпемен көбіне 2 жасқа дейінгі жас төлдер ауырады. Ауруды негізінен ауру және қайта ауырған қойлар қоздырады. Секіртпемен ауырған малдың 90%-ы өледі, өлген малдың өлімтігін өртейді. Емі: ауру созылмалы болса, көпәсерлі антибиотиктер, иммунді қан сарысуы қолданылады. Секіртпе шыққан отардың қонысын өзгертеді.
Секіртпе сау малдарға топырақ, ызғар жем, су және басқалардан жұғады. Инфекция көбіне күз, қыс немесе ерте көктемде көбейеді. Бұл ауру кез-келген жастағы қойлар ауырады. Аурудың пайда болуына асқазан-ішек жұмысының нашарлауы және шөптерді көп жеуі және қойларды қырау түскен уақытта бағы себеп болады.
Брадзотты қоздырушы микробтары кислородсыз ортада көбейеді. Сыртқы ортада және жануар организмінде (қарын, ішекте) көп болады. Микробтардың барлығы спора түзіп, сыртқы орта және химиялық заттар әсеріне шыдамды, төзімді болып келеді. Топырақ, су, және тезекте ұзақуақытқа дейін өмір сүріп және көбею қасиеттеріне ие болып табылады.
Бұндай микробтарды өлтіру үшін күшті химиялық заттар (5%-ды хлорлы әк, 5%-ды формальдегид) пайдаланылады. Ферменттер қасиеттеріне тоқталсақ, сүтті баяу ұйытады, желатинаны сұйылтады. Газ және қышқыл түзуімен қатар мыналарды, глюкозаны, мальтоназаны, галактозаны, салицинді ферменттейді, сахарозаны өзгертпейді, мұның өзі оны қарасан қоздырғышынан ерекшелейді. Қанды агарда нәзік шілтер, базамық тәрізденіп өсуі немесе колонияларының шеті иректелген және өсінділері бар.
Ауру дүние жүзінің барлық елдерінде кездеседі. Оны біздің елдің қой шаруашылығы дамыған аудандарында да кездестіруге болады, жаппай профилактикалық вакинация жасалуына байланысты жыбырлақтың шығуы жыл сайын азайып келеді.
Әдебиеттерден және қой шаруашылығында қызмет атқарып жүрген мамандардың айтқан деректеріне қарағанда, брадзот шаруашылықтарда осы күнге дейін жиі тіркеліп, мал шаруашылықтары көп экономикалық шығынға ұшырап жүр. Осының бәрі малшаруашылығынан алынатын өнімнің өзіндік құнын жоғарылатады.
Брадзот біздің елде кең таралған ауру, оны емдеу және алдын алу шараларын жүргізу мемлекеттік мәселе болып отыр.
Осы уақытқа дейін қой брадзот мәселесі түпкілікті шешілмегендіктен, шаруашылықтарға көп экономикалық шығын әкелуіне байланысты, малдәрігер мамандарды және осы бағытта жүмыс атқарып жүрген ғалымдарды әлі де болса алаңдатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қойда кездесетін секіртпе ауруын зерттеу, балау, дауалау, емдеу, алдын-алу шараларын ұйымдастыру, ветеринариялық-санитариялық сараптау және ветеринариялық-санитариялық бағалау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Брадзотпен ауырған қойды зерттеп, аурудың макроскопиялық өзгерістерін анықтап табу
2.Зақымдалған мүшелер түрлерін анықтап гистологиялық тәсілмен өзгерістерді анықтау
I ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Аурудың тарихи деректері, брадзот ауруына сипаттама
Алимбеков С. А (2009) деректері бойынша брадзот ауруы туралы алғашқы жазба мәліметтер солтүстік Еуропа елдерінде Исландия, Дания, Норвегия, Шотландия өткен ғасырдың ортасында басылды.Бастапқыда брадзот ауруын топалаң ретінде қарастырылып келді.
1875 жылы Краббе дербес ауру ретінде сипаттады. Одан кейін де қара брадзоты брадзот тәрізді ауру неміс брадзоты некозды гепатит аталатын басқа аурулардан ара жігі ашылмай, тек 1920 жылы ғана бұл инфекциялар некрозды гепатит аталып, қоздырушысы CI. gigas екені анықталды. Бұл микроб қазірдің өзінде де брадзоттың қосымшасы қоздырушысы ретінде қабылданып келеді [1].
Сайдуллин С.А (2008) мәліметтерінде жазылуынша брадзоттың қоздырушысын тұңғыш рет Пастер мен Жубер 1874 жылы сипаттаған, ал таза өсінін 1888 жылы И.Нильсон, 1892 жылы Арулэн бөліп алды.1918-1921 жылдары Австралияда брадзот қара ауру деп аталды. Қара аурумен ауырған қойлардың көбінесе бауырынан басқа да мүшелер түрлерінен табылған, оны терең жүргізілген зерттеулер барысында арнайы бір микробтар түрлері туындатады деген тұжырым жасалды.
Зерттеулер нәтижесінде қойлардағы қара ауру спецификалық бактериялар бөлген токсиндерден бауыр зақымданады және патологиялық өзгерістерге ұшырайды деп тұжырымдалды. Қара ауруды зерттеулер барысында осы аурудың себеп-салдарынан некрозды гепатит туындайтыны айқындалды. Осы аурудың қоздырушысы ретінде сол кезде Cl.аdematiens табылды [2].
Соңғы зерттеулер барысында брадзоттың (пайда болуына себепші Cl.аdematiens деп қорытынды жасалынды. (бұл қоздырушы қара ауру, некрозды гепатит) ауруларын тудырады. Ауруды 1909 жылы Мисснер қара ауру деп жазған.
Бакулов И.А (2010) деректері бойынша мал шаруашылығында жануарларды брадзот індетінен қорғау, аса маңызды міндет болып тұр. Оның себебі брадзот ауруының алдын алу шараларының өз деңгейінде жүргізілмеуі, бұл індетті жою бағытындағы ереже-нұсқаулардың орындалмауы салдарынан, оның үстіне əртүрлі экономикалық жағдайларға байланысты, əрбір мал маманы ветеринарлық-санитарлық шараларды дер кезінде жүзеге асырмауы салдарынан жануарлар арасында брадзот ауруының көбеюіне жол берілуде.
Батыс Қазақстан облысында брадзот індеті кең өріс алып, шаруашылықтарға елеулі зиян келтіруде, əрі бұл ауру адамға да өте қауіпті. Сол себептен де, осы індеттің алдын алудың тиімді жəне нəтижелі шараларын іздестіру мал дəрігерлік ғылымы мен практикалық зерттеудің аса маңызды міндеті болып табылады [3].
Соңғы жылдары елімізде жануарлардың инфекциялық ауруларынан құтырық, сібір жарасы, қарасан, аусыл, листериоз, лептоспироз, пастереллез, энтеротоксемия, шошқа тілмесі мен шошқа обасы, ірі қара малының кампилобактериозы, ринотрахеит, қой брадзоты, сонымен қатар брадзот бен туберкулез де тіркелуде.
Брадзот немесе секіртпе (Bradsot, брадзот овец) ұлтабар мен ұлтабарұшы ішегінің кілегейлі қабықтарының қанталап қабынуы және ішкі үлпершек ағзалардың азғындауы арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін жұғымтал емес жұқпалы ауру болып табылады.
Кеңірдек пен бронхалардың кілегейлі кабыктарында шашыранды және жолактанған канталаулар болады, кеңірдектің іші коймалжың көбікті сүйыққаа толы. Алдыңғы қарындар жынға толы, ұлтабар бос.Диафрагма мен плеврада үсак-үсак канталаулар болады. Көкірек және қүрсак қуыстарыңца канды сарысу бар, өкпе домбығып, қанға толады. Жүректің қабындағы сұйық молаяды.
Жамансарин Т.М (2012) деректері бойыншақазіргі уақытта кейбір деректерге қарағанда 550-ден артық омыртқалы жануарлар, сонымен қатар олардың ішіндегі сүтқоректілердің 200 түрі, құстың 250-дей түрі табиғи ошақты аурулардың қоздырушыларын сақтап тасымалдауға қатысады. Бұның сыртында қан сорғыш буынаяқтылардың жүздеген түрлері бар.
Конопаткин А.А (2011)деректері бойынша қой мен ешкінің клостридиоздары (секіртпе және жыбырлақ) - ас қорыту жүйесі мен бүйректің қабыну белгілері байқалатын ауру. Жиі түрде саулықтар мен тұсақтар бейім. Қоздырушы сау малға жайылымда жұғады.
Үй жануарлары мен жабайы жануарлар бір жайылымда жайылып, бір суаттан су ішуі бұрыннан қалыптасқан жағдай болып табылады. Бірінің қанын сорған паразит келесі жолы екіншісінің қанын соруы әбден мүмкін жағдай. Жабайы аңдар, әсіресе қасқыр сияқты жыртқыштар малға шабады. Қыста тышқан тектес барлық кемірушілер жылы сал қораларына жемшөп қоймаларына қарай ауады.
Ермахан Әмірбек (2013) деректері бойыншаүй және жабайы жануарлар бір-бірімен тікелей болсын, тікелей болмасын, әйтеуір түрлі жолдармен жанасып тұрады. Осының нәтижесінде жабайы жануарлар мен үй жануарлары бір-біріне ауру жұқтырады. Қалыптасқан ұғым бойынша негізінде жабайы жануарлардан үй жануарларына аурудың жұғуына аса көңіл бөлінеді де, аурудың керісінше берілуі көп жағдайда ескерілмейді. Мысалы, брадзот жабайы жануарларға үй жануарларынан жұғады.
Қазіргі кезеңде республика территориясының басым бөлігінде байырғы маусымдық жайылымдардың толықтай пайдаланылмауына байланысты ол алқаптарда жабайы жануарлардың саны күрт көбейді. Осының салдарынан бірқатар аурулар бойынша індеттік жағдайдың қалыптасуына жабайы жануарлардың ықпалы басымдылық ала бастады.
М.С. Сабаншиев (2011) деректері бойынша брадзот ауруымен көбінесе туған саулықтар, оның ішінде егіз тапқандары жиі ауырады. Жаз шығып, шөп кепкеннен кейін ауру тоқталады, сиректеу күздің аяқ кезінде шығады (ол шөпке қырау түсумен байланысты.) Отардағы қойдың 30-35 % ауырып, 90-100 % өлім-жітімге ұшырауы мүмкін.
Қазақстан ғалымдары секіртпе ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері, қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған мәселе болып табылады.
Көп ғалымдардың брадзот қойлардың қоңдылығы мен жасына қарамай ауырады деп тұжырымдаған. Оның ішінде Мисснер брадзотты 3-7 айлық қозыларда байқағандығын жазған. Брадзоттың пайда болуы толық зерттелмеген оның себептері де әртүрлі болып келген.
Қойдың брадзоты немесе секіртпе - ұлтабар мен ұлтабар ұшы ішегінің кілегейлі қабықтарының қанталап қабынуы және ішкі үлпершек ағзалардың азғындауы арқылы ерекшеленетін, сонымен қатар, жіті өтетін жұқпалы аурулардың бірі болып табылады.
1931 жылы неміс ғалымдары Мисснер, Мейн және Шоон бұл ауруды неміс брадзоты деп атады. Себебі, қара аурудағы зақымданулар мен деректер неміс брадзотына толық сәйкес келеді.
Зақымдалған бауырда некроздалған ошақтарда табылған ауру қоздырушысы B.Gigas бөлетін токсиніне және серологиялық реакцияларына қарағанда Cl.аdematiens-ден ажыратылмайтындығын жазбаларында жазып қалдырды. Ғалымдардың пайымдауынша қара ауру мен неміс брадзоты бірдей Cl.oedematiens немесе B.Gigas өсуіне қатал жағдайларда, аз мөлшерде анаэробты жағдай қажет.
1.2 Ауру қоздырушыларына сипаттама
Б.К. Ілиясов (2011) деректері бойынша кез келген жұқпалы ауруды өзіне тән қоздырушысы ғана тудырады және олар сан қилы жолдар арқылы аурумалдан бөлініп, сау малға жұғады. Аурудың бір малдан келесі малға жұғуын індеттену (індет процесі) дейді.Коздырушы ластанған азық, су, топырақпен енсе -- алиментарлық, ауамен енсе аэрогендік, қан сорғыштардың ықпалынан болса -- трансмиссивтік деп атайды.
Н.Т.Кадыров (2009) деректері бойынша қоздырушы енген уақытта ауру бірден пайда болмайды,оның өсіп-өнуіне, денеге тарап, сыртқы белгілері байқалуына біршама уақыт керек. Бул уақыт инкубациялық кезеңдеп аталады және ол ауруда әр түрлі.Ауру алиментарлы жолмен және су арқылы жұғады.
Бұлшық еттері өзгеріске үшырамайды. Жүні босап, оңай жұлынады. Көзге көрінетін кілегейлі кабыктары көкшіл. Шеткері қан тамырларындағы қан ұйымайды.
З.К.Кожабеков (2008) деректері бойынша жұқпалы аурулардың қоздырушылары орын тепкенжерде қабыну процесі дамиды да, аурудын сырткы белгілері соған байланысты болады. Мысалы, аусылдын вирусы кілегей қабықтарында жақсы өсіп-өнетіндіктен,ауыз, желін, тұяқашасы, т.б. жерлерінде күлдіреуіктерқұрайды, сондықтан малдын аузынан cілекей ағуы ақсауы, сүтінің азаюы сияқты белгілермен сипатталады.
Брадзоттың негізгі қоздырушысы - CI. Septicum - полиморфты, грам оң, қозғалатын ірі таяқша, қауашағы жоқ, спорасы шеткерірек орналасады. Өлген малдың бауырының бетінен алған жағындыды ұзын тізбек түзеді. Cl. septicum - грам оң боялатын, полиморфты, қозғалғыш (перитрих), ұзындығы 4-5 мкм және ені 0,8 мкм капсула түзбейтін таяқшалар. Клетканың шетін ала немесе ортасында орналасатын спора түзеді. Cl. septicum нағыз анаэроб. Қатты қоректік орталардың бетінде диаметрі 4 мм жылтыр жартылай мөлдір, шеттері шашақталған шоғырлар түзеді, жылжып өсуге бейім.
Негізінен R-пішіндегі шоғырлар түзеді. Агар бағанының тереңінде жүзім жапырағына немесе жүрекке ұқсаған шоғырлар түзе өседі. Қанды агарда, әдетте екінші тәулікте, жіңішке гемолиз аймағы пайда болады. Қантты агарда түзетін шоғырлары ортасы тығыз мамыққа ұқсайды. Китт-Тароцци ортасында өсіргенде сорпа қатты лайланады және газ түзіледі.
Глюкоза, мальтоза, лактоза, галактоза, фруктоза және салицинді қышқыл түзе отырып ыдыратады, глицерин мен маннитті ыдыратпайды, желатинді сұйылтады және лакмусты сүтті қышқыл мен газ түзе отырып ұйытады.Cl. septicum түзетін негізгі уы -өлімге соқтыратын, өліеттендіретін және гемолитикалық қасиеттерге ие оттегіге төзімді ά (альфа)-токсин лецитиназаларға жатпайтын фермент болып табылады. Оны ақ тышқандарға күре тамыры арқылы көп мөлшерде енгізгенде эндокард, эпикардта және паренхиматозды ағзаларда нүктелі қанталау тудырады.
Cl. septicum сонымен қатар β (бета)-токсин-дезоксирибонуклеаза, γ (гамма)-токсин-гиалуронидаза және C.perfringens-тің θ (тета)-токсинi мен ортақ антигендерге ие оттегіге төзімсіз δ (дельта)-гемолизин түзеді.Cl. septicum мен Cl.chauvoei ұқсас, бірақ әртекті еритін антигендерге ие.
Екі клостриданың да өсінділерінің сүзінділері тек өздеріне тәнді сары сулармен бейтараптандырылады. Сондай-ақ бұлардың споралық антигендері де бірдей, бірақ олар да О-антигендері бойынша ажыратылады.
Секіртпе қоздырушыларының споралық пішіні сыртқы ортада, сондай-ақ физикалық және химиялық факторларға өте төзімді болып келеді.Топырақта жылдар бойы сақталады. Қоздырушыларды қайнатқаннан кейін 30-60 минуттан кейін жойылады. Дезинфекциялау үшін құрамында 3 % белсенді хлоры бар хлорлы әк ерітіндісі, күкірт пен карбол қоспасының 10 %-дық ерітіндісі қолданылады.
Анаэробты микробтарға арналған орталардың барлығында жақсы өседі. Кит-Тароцци сорпасында өте жылдам өсіп, 16-24 сағат қоректік орта лайланып, газ бөлінеді, 48 сағат өткенде микробтар пробирканың түбіне шөгіп, сорпа тұнады. CI. Septicum құрамы күрделі аса күшті экзотоксин бөледі. Токсинді Мартин сорпасындағы өсіндіден сүзіп алуға болады.
Бұл улы заттар альфа, бетте, гамма және дельта токсиндер деп аталады. Олардың әрқайсысының өзіне тән уыттылық қасиеті бар. Бұлардан басқа өсінді сүзіндісінде фибринолизин мен коллагенеза кездеседі және олар гангрена болғанда ұлпалардың зақымдануына себепкер болады. Қоздырушысының 0- және Н- антигені бар. Олар әртүрлі антиденелердің түзілуіне иммуногендік әсер ету қасиетіне ие.
CI.oedematiens - ірі, түзу немесе сәл имек келген қозғалмалы таяқша (4,8*1-1,5 мкм) қатты анаэробты, ауасы бар ортада сопақша субтерминальды спора түзеді. Ол көбінесе 3-5 тізбекті моншақ тәрізді орналасады. Тығыз ортада домалақ шырынды ақшыл сұрғылт калонна түзеді.
Кит-Тароцци ортасында 48 сағатта өсіп-өнеді. CI.oedematiens- тың 4 түрі, бөліп алуға болады: олар А (CI.novyi), B (CI. Gigas), C (CI. Bubalorum), Д (CI. Haemolyticum). Олардың әрқайсысы ерігіш антиген (токсин) түзуге қабілеттілігімен сипатталады.
Төзімділігі. Брадзоттың негізгі қоздырушысы да және онымен қосарланып жүретін басқа да клостридиялар сыртқы ортада химмялық және физикалық әсерлерге төзімді. Олар топырақта жылдар бойы сақталып, тиісті жағдай болғанда өсіп-өнеді. Қайнатқан кезде 60 минутта өледі.
Дезинфекция үшін хлорлы әктің 3% хлоры бар тұндырылған ерітіндісі, күкірт-арбол қоспасының 10% ыстық ерітіндісі, 5% күйдіргіш натрийдің ерітіндісі, 10% формальдегид ерітіндісі қолданылады.
Сl.septicum (А типі) мен Cl.chauvoei-ны (В типі) бір-бірімен шатастырмас үшін төмендегі кестеде келтірілген белгілерді пайдалануға болады.
Кесте 1 - Cl. septicum мен Cl. сhauovoei штамдарын ажырату
Қасиеттері
Cl. septicum
Cl. сhauovoei
Сахарозаны ферменттеуі
+-
+
Спораларының температураға
Төзімділігі
-
+
Қойэритроцитін
Гемагглютитинциялауы
+
-
Ескерту: + - гемаглютиндейді, ферменттейді,спораларының төзімділігі
жоғары; +- -кейбір штамдары ферменттейді; - - теріс реакция
Cl.septicum вегетативті қалпында оттегіге сезімтал, споралары қоршаған орта факторларына әжептеуір шыдамды және аз уақыт қайнатқанға төзімді.
Cl. novyi (Cl.oedematiens) В типі -түзу немесе сәл иілген көлемі 4-10 х1-2 мкм, 25-ке дейін талшықтары (перитрих) бар қозғалғыш ірі таяқшалар. Капсула түзбейді. Клетканың шетіне қарай орналасатын (субтерминалды)спора түзеді. Грамоң боялады, бірақ уақыт өткен сайын клетка оң боялатын қасиетін жоғалтады.
Брадзоттың пайда болуына септігін тигізетін тағы бір қоздырушысы - бұл клостридиум перфрингенс группасының С және Д типіндегі микроорганизмдердің (уының) токсинінің әсері. Бұл микроорганизмдер группасы 6 классикалық типтерге бөлінеді: А; В; С; Д; Е; F.
Классикалық типтерден басқа бірнеше нұсқалары бар. Мысалы, классикалық А типімен қатар оның адамдардың тамақтан улануын шақыратын варианты бар. Бұдан басқа классикалық В типі қоймен ешкілерде энтеротоксимия шақыратын оның иран варианты бар.
Классикалық С вариантынан басқа оның шошқа және колорадо варианты бар. Егер классикалық типтер мен оның варианттарын қосқанда олардың басты өлтіруші токсиндері мынадай көріністе болады.
Кесте 2 - классикалық клостридиум перфингенс типі мен оның варианттарының негізгі өлтіруші токсиндері
Клостридиум перфенгенс типі
Басты өлтіруші токсиндер
А
В
t
γ
А
+
-
-
-
В
+
+
+-
-
С
+
+
+-
-
Д
+
-
+
-
Е
+
-
-
+
F
+-
+-
-
-
+ = штамдардың бәрі токсин шығарады.
+- = токсинді штамдардың бәрі шығармайды.
- = токсин шығармайды.
Қазіргі уақытта Клостридиум перфрингенс типтерін ажыратуда үш критерий қолданылады. А.И. Вилсдон микробтардың типтерін ажыратуда олардың басты өлтіруші токсиніне қарап анықталған. Осылай А, В, С, Д және Е типтері анықталған болатын.
И.Цейслер мен Росфельд-Штернберг F типін оның спораларының ыстыққа төзімділігі айрықша екендігін анықтап, өз алдына типке ажыратты. А.Прева өзінің тип оның номенклатурасында микробтардың қоректік ортадағы өсу ерекшеліктеріне негізделген. Себебі Клостридиум Перффингенс микроорганизмдерін қоректік ортаның өзгергендігінде өсіргенімізде олар типтердің анық айырмашылықтары бермейді, ал споралардың ыстыққа айрықша төзімділігі тек F типінде емес, ал А типінде де анықталған(1963 ж.).
В.С.Ашеимов бұл екі критериийді қойып, типтерді анықтауға А.И.Виледон бойынша анықтағанды дұрыс деп есептеді. А,С,Д және Е типтерін олардың басты токсиндері α, β, ε сияқты атуға болады және Р типі β (С) тип вариантына жатқызуға, ал В және С типтерін β типіне біріктіруге себебі соңғы тип өзінің эпсилон - токсин істеп шығару қабілетін жиі жоғалтады.
1965 жылы Г.И.Сидоренко Жамбыл облысы Луговой ауданында қойдың жұқпалы энтеротоксимиясымен қолайсыз аймақтағы қой жатақтардан, топырақ пен жайлаулардан және кошар, су ішетін жерлерінен Клостридиум Перффингенстті ажыратып алды.
Бактериологиялық табылмалар негізінде қай жатақ топырағында, кошарлардан, алынған сынамалардан шыққан, тағы да токсигендік штаммдар күзде 68%, көктемде 99% шығарып алынған. Жалпы күзде алынған А типіндегі токсигендік штаммдар 94% құраған, Д - 6%, ал көктемде А - 84,3% және Д - 10%, В,С және Е типтері - 1,3%, 4 және 0,4%.
Ю.Б.Сафаров Клостридиум Перффингенс топырақта табиғи жағдайда 35-52 ай сақталады, ал суда - 20-28 ай сақталатыны анықталған.
Анаэростатта ұсталған агары бар аяқшаларда кейбір штамдары 48 сағаттан кейін-ақ дөңгелек шырынды және жартылай мөлдір, ал кейде беті жеңіл-желпі дәншелі-дақты шеттері тегіс емес шоғырлар түзеді. Глюкоза қосылған агарда қоздырушы айналасында айқыш-ұйқыш шатасқан жіпшелері бар линзаға, мақта, қар түйіршіктеріне ұқсаған шоғырлар түзеді.
Зерттелган мәліметтер бойынша, 36-48 сағаттан кейін агар түзілген газдың әсерінен жарық шақтанып жарылып кетеді. Китт-Тароцци ортасында алғашында бірқалыпты лайланып өскенімен кейіннен іртік тұнба тұзеді.
Биохимиялық қасиеттері. Глюкоза мен мальтозаны ыдыратады, индол түзбейді, күкіртсутегін бөлмейді, протеолитикалық қасиеттері шамалы.Cl. Novji дің В типі организмде және элективті орталарда 2 компоненттен тұратын күрделі у түзеді: -ά (альфа) у -өлімге соқтырады, қантамырларының (капиллярларды) өткізгіштігін бұзады, нәтижесінде сұйықтық пен белоктар сыртқа шығады (экссудация).
Ұлпаларды өліеттендіреді, желатинозды домбығуға шалдықтырып, жануарды өлімге ұшыратады.-β (бета) у -фосфолипаза (лецитиназа) С -өліеттендіретін, өлімге ұшрататын, гемолитиқалық қасиеті бар. Сау ұлпаны коагуляциялық және колликвациялық өліеттендіруге ұшыратып, микроорганизмнің денеге тереңдеп кеулеуіне жол ашады. Осылайша инфекция дененің сау бөліктерін бірте-бірте жаулап ала береді.
1.3 Індеттік ерекшеліктері мен клиникалық белгілері
Эпизоотологиялық мәліметтер.Брадзотпен негізінен, жынысына қарамастан көбінесе қой және ешкі ауырады. Инфекция қоздырушысының көзі ауру қойлар, ешкілер. Ауру залалданған азық арқылы жұғады. Қазақстанда брадзот негізінен көктемде, шөп қалың өскен мезгілінде, жауын-шашынның молшылығында, бұршақ тәрізділер өсімдіктер азыққа қолданған мезгіл кезінде ауруды өрбітеді.
Брадзот ауруымен көбінесе туған саулықтар, оның ішінде егіз тапқандары жиі ауырады. Жаз шығып, шөп кепкеннен кейін ауру тоқталады, сиректеу күздің аяқ кезінде шығады (ол шөпке қырау түсумен байланысты.) Отардағы қойдың 30-35 % ауырып, 90-100 % өлім-жітімге ұшырауы мүмкін.
Брадзот кенеттен болады, сиректеу жіті түрімен ауырады. Көз алдында мал ауырады да бірнеше минутта немесе сағатта өледі. Брадзотта ауруға тән клиникалық белгілері болмайды, тек ғана өршіген токсикоз. Жайылымда жиі кездеседі.
Сурет 1 - Брадзотпен ауырған қойлардың кенеттен мазасыздануы
Қойлар әдетте, сап-сау жүріп, бірден жайылмай қалады, отардан қалады, тыныс тарылады, байқалатын кілегей қабықтары қызарады, мес қарын аздан кебеді. Дене қызыуы болар-болмас көтеріледі, тісін қайрайды, сілекейін көбікке айналдырады (кейде қанды сілекей бөлінеді) танауынан және ауызынан қанды сұйықтық ағады.
Мал күйзеліп мазасызданады, қан тышқақтайды, тимпания байқалады. Содан соң қойдың журісі бұзылады, құлайды, басы артына қарай шалқайады, аяқтары созылады, жүзу қозғалысын жасайды, жақтары тырысып қозғалады (тісін қайрайды). Қой қатты демігеді.
Қойдың жанталасы бірнеше минуттан сағатқа созылып, мал өледі.Негізгі патанатомиялық белгілеріне тоқталатын болсақ, қойдың өлексесі тез бұзылады. Тері үстіне көкшіл қызыл дақ шығады, әсіресе бас, мойын және өмырауында жақсы байқалады. Өлексе дағындағы жүн оңай жұлынады. Табиғи тесіктерден қанды сұйықтық ағады. Көзге түсетін кілегей қабықтары көкшілдеу немесе қызыл түсте болады.
Қойдың терісін сыпырғанда мойын, омырау маңында, сиректеу басқа жерлерінде қоймалжымданған жалқақ. Кеуде және құрсақ қуыстарында сірі немесе сірілі-геморрагиялық экссудат. Ұлтабар, он екі елі ішек, кейде аш ішектің басқа бөлімдерінің кілегей қабықтары ісіңкі, қызғылт, қан құйылған, кейде эрозия, тіпті некроз байқалады.
Бауыр, бүйректері, жүрек еттері азғындаған. Бүйректері кейбірде болбыр. Үлпершекті органдар, перде, плевра сірі қабықтарының астына қан құйылған. Бірақта өлексенің тез жіруі, қой брадзотындағы өзгерістерді анықтауды қиындатады.
Секіртпемен қойдан басқа үй жануарларынан ешкі ауырады. Ауру спорадия түрінде немесе шағын індет ретінде байқалады. Табиғи жағдайда қой жынысы мен жасына қарамай ауырғанымен көбінесе екі жасқа дейінгі, әдетте қоңдылығы жоғары малдар шалдығады. Кейде тек қана тоқтылар мен тұсақтар ауырса, кей жағдайда ересек қойлар ғана ауырады.
Ауру жылдың кез келген маусымында шығуы мүмкін. Бірақта көбінесе қыста, немесе жаздың құрғақ айларында байқалады. Инфекция қоздырушысының бастауы - ауырған қой. Өлген қойдың өлексесі жайылым мен суатты брадзоттың қоздырушысымен ластайды.
Ауру алиментарлы жолмен және су арқылы жұғады.Бұлшық еттері өзгеріске үшырамайды. Жүні босап, оңай жұлынады. Көзге көрінетін кілегейлі кабыктары көкшіл. Шеткері қан тамырларындағы қан ұйымайды.Кеңірдек пен бронхалардың кілегейлі кабыктарында шашыранды және жолактанған канталаулар болады, кеңірдектің іші коймалжың көбікті сүйыққаа толы. Алдыңғы қарындар жынға толы, ұлтабар бос.Диафрагма мен плеврада үсак-үсак канталаулар болады. Көкірек және қүрсак қуыстарыңца канды сарысу бар, өкпе домбығып, қанға толады. Жүректің қабындағы сүйык молаяды.
Брадзот ауруы жылдың кез келген уақытында, бірақ негізінен ерте көктемде, күзде және қыста шығады. Жынысына және жасына қарамастан, бірақ жиірек 4 айлықтан 2 жасқа дейінгі жас малдар ауырады.
Қоздырушының жайылымдағы топырақта сақталуынан көптеген шаруашылықтарда ауру жыл сайын (стационарлы) шығып тұрады. Қоздырушының көзі - ауру малдар мен бацилотасушылыр.
Індеті көзі және жұғу жолдары. 6 айдан 1 жасқа дейінгі қой ауырады. Малды қорада бағу кезінде 4-тен 7 айлыққа дейінгі қозылар, ал жайылымда ересек қойлар ауырады. Ауруды қолдан жұқтыру нәтиже бермейді. Тері астына және бұлшық ет аралығына ауру жұқтыру газды ісік тудырады, қоздырғыш күшті экзотоксин өндіреді.
Зақымдану алиментарлық жолмен ойпат жайылымдарда баққанда, ақпайтын, былғанған су қоймаларынан суарғанда болады. Аурудан сәтсіз шабындықтардан дайындалған шөп, топырақ қосылған сүрлем қоздырушының берілу факторлары бола алады. Азықтандырудың түрін шұғыл өзгерту, мұздаған жем-шөппен қоректендіру, қалың шөпті учаскелерде жауыннан кейін жаю, суық тию мен күн өту аурудың шығуына себебін тигізеді. Брадзот ең бірінші қоңды және қозғалысы аз малдарды зақымдайды.
Патогенезі толық зерттелмеген. Аурудың қоздырушысы - шөп қоректілердің ішегінде тұрақты мекендеушілер. Ас қорыту аппаратының секреторлық, моторлық қызметі бұзылғанда олар тез өрбиді және токсиндер өндіріп шығарады.
Аса жіті ағымында ауырған мал аяқ астынан өліп қалады. Жітілеу түрінде тыныс алуының жиілеуі, аузынан көпіршікті сілекейдің ағуы, зәрінің түсі қызыл түске боялуы, тышқақ тиіп малдың қырылуы байқалады.
Бұл аурумен көп жағдайда 2 жасқа дейінгі қойлар ауырады. Брадзотта жылдың жеке бір маусымында тұтану тән емес, қатал түрде шектеулер жоқ. Яғни брадзот жылдың кез келген айларында тұтана алады. Скандинавиялық елдерде брадзот қыркүйек айында басталып, наурыз айында аяқталады. Жаз айларында бұл ауру өршиді.
Германия жерінде брадзот жаз-күз айларында және мамыр айынан қаңтарға дейін байқалған. Қыс айларында желтоқсан-қаңтарда байқалған. Ауру көбінесе қарапайым ауру ошағынан басталады. Кей жағдайларда қойлардың зақымдалған жерлері де ауру ошағы болып табылған.
1.4 Брадзот ауруына қарсы дауалау, күресу шаралары
Сайдуллин Т.С (2008) деректері бойынша аталған індет еліміздің мал шаруашылығына үлкен экономикалық зиян келтіретін болғандықтан, осы ауруды зерттеудің және оның алдын алу шараларының маңызы зор екендігі сөзсіз.
Секіртпені болдырмау үшін жайылымдар мен суаттардың санитариялық жағдайын жеткілікті дәрежеде ұстау керек. Ауру шыққан жерлерді мұқият тіркеуге алып, ондағы қойларды уақытылы вакцинамен егіп отыру қажет. Брадзот шыққан шаруашылыққа шектеу қойылып, қойды әкелуге және әкетуге тиым салынады.
Бакулов И.А (2010) деректері бойыншаклиникалық зерттеулерді жоспарлы түрде өткізу үшін аурудың клиникалық байқалуы әртүрлі дәрежедегі ауру жануарлар және сау мал топтары таңдап алдық. Патологиялық- анатомиялық зерттеу брадзоттан әртүрлі зақымдану белгілерімен өлген қойлардың өлексесі және амалсыздан сойылған малдың ұшаларына өткіздік.
Зерттеулер барысында жоғары тыныс алу жолдарының, өкпенің, бауырдың, бүйректің, талақтың, жүректің, регионарлық лимфа түйіндері мен асқазан - ішек жолдарының зақымдану сипаты мен дәрежесіне назар аударылды. Бактериологиялық зерттеулер өлген, амалсыздан сойылған және клиникалық сау қойлардан алынған патологиялық материалдарға зерттеулер жүргізілді.
К.Н. Қожанов (2009) деректері бойынша жұқпалы аурулардың табиғи ошақтары адам баласы бармаған немесе игерілмеген алыс түкпірлерде ғана емес, адам қоныстанып, шаруашылықта игерілген жерлерде де кездеседі. Адамның шаруашылық тіршілігі ондай ошақтарды кей жағдайда әлсіретсе, екінші бір жағдайларда керісінше өршіте түседі. Шаруашылық әрекетіне байланысты типті жаңа табиғи ауру ошақтары пайда болуы да мүмкін.
Жаңабай Төлеуіш (2014) деректері бойынша қой брадзотына қарсы тірі және инактивтендірілген вакциналардың шаруашылыққа енуі жөнінде вакцинаның тиімділігі эпизоотологиялық жағдайға, еккен жеріне және қойдың жасына, иммунитетіне т.с.с. басқа жағдайға байланысты екенін хабарлаған. Брадзот кездейсоқ немесе оқыстан өршулер жағдайлары түрінде тіркеледі.
Табиғи жағдайларда қойлар мен ешкілер брадзот ауруын жасына және жынысына қарамастан қабылдайды. Жаңа кезеңі - ересектер жиі, ал отқа қойлар мал тұратын төл аурады. Ауруды жылдың кез келген уақытында байқауға болады, бірақ негізінен көктемде және күзде; жазда - құрғақшылық кезінде көбірек байқалады.
Жоспар негізінде қойларды эпизоотологиялық жағдайын есепке алып, емдейді. Барлық мезгілдерде брадзот кездесуін ескеріп, иммундық өң жыл бойы сақталуы керек.Брадзот ауруының шығуына қарсы шаралар жұқпалы аурулардың шығуына және олардың таралуына жол бермеуге бағытталады. Жұқпалы ауруларды болдырмау үшін дауалау (алдын алу) шаралары іске асырылады.
Ауру шыға қалған күнде оны жою (сауықтыру) шаралары қарастырылады. Сонымен брадзот ауруына қарсы шаралар дауалау шаралары және сауықтыру шаралары болып екі салаға бөлінеді. Бұлардың қай-қайсысы болмасын бірнеше салаға бағытталған кешеннен тұрады. Бұл күрделі кешенге кіретін шаралар ауру бұғауының барлық буындарына қарсы бағытталу керек, сондықтан да олар инфекция қоздырушысының берілу тетігіне және ауруға бейім жануарларға қатысты жүргізіледі.
Саулықтар мен қозыларды сортаң жайылымдарда бақпау, уақтыл иммундеу, толық рационды азық беруге назар аударылады. Керекті жағдайда поливалентті инфекциялық энтеротоксемияға (жыбырлақ), брадзотқа (секіртпе), залалды ісікке және дизентерияға қарсы вакцина егіледі.
Брадзот ауруына қарсы шаралар жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді. Жалпы шаралар кез келген жұқпалы ауруларға бағытталған ортақ сипатта болады да, оған ұйымдастыру-шаруашылық және ветеринариялық-санитариялық шаралар жатады.
Арнайы шаралар нақтылы бір жұқпалы ауруға қарсы бағытталады да, оған сол ауруды балау және жануарларды иммундеу жатады. Брадзот ауруына қарсы шараларды іске асыру шараларының басты негізі - олардың кешенді түрде жүргізілуі. Бұл кешенділік жоғарыда көрсетілген аурудың барлық қозғаушы күштеріне қатысты біртұтас ұйымдастыру-шаруашылық, ветеринариялық-санитариялық және арнайы шаралар ретінде жүргізілуінен туындайды.
Екінші бір негіз - брадзот ауруына қарсы шаралардың белгілі бір жүйемен жоспарлы түрде жүргізілуі. Әрбір шаруашылық пен белгілі бір территорияда брадзотқа қарсы жүргізілетін дауалау және сауықтыру шараларының жоспары болуы керек. Бұл жоспар еңбек және қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуі тиіс.
Брадзот ауруына қарсы шаралардың үшінші негізі - олардың мемлекеттік сипаты. Бұл шаралар мемлекет тарапынан белгіленеді де, мемлекеттік органдардың қолдауымен іске асырылады. Жұқпалы аурулар шыға қалғанда карантин немесе шектеу қою немесе алу жергілікті әкімшіліктің шешімі арқылы жүргізіледі. Брадзотқа қарсы шаралардың дұрыс іске асуына әкімшілік органдары көмек көрсетіп, бақылау жасайды.
Төртіншіден, брадзотқа қарсы шаралар адамдарды маладн жұғатын аурулардан сақтандыруға бағытталады. Жануардың жұқпалы ауруларының адамға жұғу қауіптілігінинфекцияның зоотехникалық потенциалы деп атайды. Сондықтан жануарлардың жұқпалы ауруларымен күресу шаралары медициналық мекемелермен ынтымақтастықта жүргізілу керек.
Адам мен малға ортақ жұқпалы ауруларға қарсы шараларды жоспарлау, оларды жүзеге асыру санитариялық-эпидемиялық қызмет жүйесімен келісіп шатқырылады.Ауру шыққан жағдайда, сол жерде шектеу жұмыстары жүзеге асырылады. Қойлардың қауіпті жұқпалы анаэробты ауруының (брадзот, энтеротоксемия) алдын алу мақсатында, олар вакцина арқылы бұлшықетке 1 мл-ден егіледі.
Сырттан келген малдарды 30 күндік дауалаулық карантинге қояды. Ауру шыққан жағдайда карантин жарияланып, тиесілі шаралар жүргізілгенен кейін 30 күн өткесін алынады. Карантин жарияланған шаруашылықтан бұқаның шәуәттәрі сиырларды ұрықтандыруға 2 айдан кейін ғана алынады.
Қойлардың брадзоты - ұлтабардың және он екі елі ішектің қабықтарының қабынуымен және ұлпалы органдарының дегенративтік өзгерістерімен сипатталатын қойлардың жиі өтетін токсикоинфекциясы.
Брадзотқа қарсы иммунитетті күшейту шаралары. 1923-1933 жылдар аралығында көптеген брадзотқа қарсы вакциналар ұсыныла басталды. Оларды Гайгер, Босварт, Дунголь т.б. ғалымдар дайындады. Алдын-алу шараларын жүргізу үшін Cl.oedematiens өсіндісінен алынған, инактивтелген вакцина жасалынды.
Бұл вакцина Австралияда кең қолданыс тапты. КСРО-да бродзотқа қарсы вакцина А.А.Волкова алдын-алу үшін, А.В.Ляушкин бродзот және жұқпалы энтеротоксемияға қарсы вакцинаны жасады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген вакцина аллюминий гидрототықты поливаленті.
Вакцинация 12-14 күннен кейін тағы жүргізіледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz