ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Титулка үшін
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы, негізгі түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1 Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ

Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тақырыптың негізгі мақсаты - зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің түсінігі мен манызын, пайда болу шарттарын, зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік, адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік. Адамардың өзара қарым-катынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ. Ол басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс-әрекеттерінің салдарынан азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер мен құқықтарға келтірілуі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, кауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен кызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары меп мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуіе мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқыктық жауапкершілік табылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келтірушінің немесе заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу міндетін камтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе әкімшілік-аумақтық бөліністін) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және мүліктік емес зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын міндеттеме.
ҚР АҚ 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары) болып мыналар табылады:
1)құқыққа кайшы іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) зияннның болуы:
3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы салдардың (зиянның) арасындағы себепті байланыс;
4) кінә.
Жұмыстың өзектілігі. Зиян келтірудің жекелеген жағдайларындагы жауапкершілікті карастыра отырып біз өзгеше субъектілік құраммен (мысалы, бір тұлғалардың басқаларының іс-әрекеті үшін жауапкершілігі көзделгенде) туындайтын кінә тікелей заңмен көзделген негіздер бойынша туындайтын кінә болмаған кезде және басқада ерекшеліктері бар міндеттемелерге тоқталамыз.
Мұндай жауапкершілік туындайтын жағдайлардың бірі болып өзінің еңбек (қызметтік, лауазымдық) міндеттерін атқар) кезінде жұмыскер мен келтірілген зиянды өте кезіндегі міндеттеме табылады.
Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жалпы негіздерде етеледі. Тұлғаның өмірі мен денсаулығына зиян келтірген кезде келтірілген мүліктің зиянның сипаты мен құрамына сүйену керек. Оның дәл осы ерекшелігі осындай зиянды етеу мәселелерін бөлек қарастыру кажеттілігін туындатады.
Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян жоғарыда атап еткеніміздей, онда болған не болуға тиіс болған еңбекақыларын жоғалтуда. Осыған сәйкес алынған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты - Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелердің сипаттамасын қарастыра отырып, қазіргі кездегі түрлері мен оның беліглеріне тоқталу болып табылады.
Осыған сәйкес курстық жұмыстың міндеті:
зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы, негізгі туралы тоқталу;
зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы мен түрлеріне сипат беру;
зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары, зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершіліктің мағынасын ашу болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі - Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер болып табылады.
Курстық жұмыстың пәні - Қазақстан Республикасы азаматтық құқық.
Курстық жұмыстың құрылымы. Аталған тақырыпқа жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ МЕН АСПЕКТІЛЕРІ
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы, негізгі түсінігі

Адамардың өзара қарым-қатынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бірде бір аясы жоқ.
Ол басқа азаматтар мен заңды тұл,алардың әртүрлі іс-әрекеттерінің салдарынан азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілеріне тиесілі игіліктер мен құқықтарға келтірілуі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, қауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарына (игіліктеріне) және заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс қала алмайтындығы сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастардың реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендетілер еді. Сол бір немесе өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті назардан тыс қалдыру әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан әрі туындайтын. бір немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы тарапынан құқық бұзушылықты одан әрі ұшықтыруға алып келуі әбден мүмкін. Бұл, өз кезегінде жәбірленген тарапты озбырлыкқа (рұксат етілген шектен шығуға) және жауап ретінде құқық бұзушылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары мен мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуге мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық-құқықтық жауапкершілік табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қырлары шарттық міндеттемелерді қарастыру кезінде зерделенген болатын. Онда шарттық жауапкершілік туралы сөз болған. Бұл жауапкершілік көп жағдайда азаматтық құқықтық шарттар қатысушыларының арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеуге септесетіндігімен сипатталады. Сонымен қатар белсенді қолданысқа деликтілік жауапкершілік те ие. Оны субъектілер өзара шарттық қатынастармен байланысты болмайтын жағдайларда құқық бұзушылықтар жасағаны үшін туындауға тиіс болатын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің бір түрі деп атауға болады (қазіргі құқық аясында оны бұрынғыдай бір жақты түсінбейді) [1].
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің аталған түрлерінің ортақтығына қарамастан олардың айырмашылықтарын да атап өту қажет. Деликтілік жауапкершілік дәстүрлі түрде азаматтық құқықтық өз алдына бөлек институты болып табылады. Оның өзіне тән ерекшеліктері бар, олар ең алдымен оның құрамында императивтік нормалардың басым болуымен сипатталады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - заңдык (құқықтық) жауапкершіліктің бір түрі болып табылады, Оған да заңдық жауапкершіліктің белгілері тән. Олар:
1) мемлекеттік мәжбүрленумен ажырағысыз байланыс;
2) іс-жүзіндегі негіздеме - құқық бұзушылық болуы;
3) құқық бұзушы тәртібінің мемлекеттік және қоғамдық айыптаумен байланысы.
Алайда, азаматтық-құқықтық жауапкершілік спецификалық өзіне тән ішкі белгілерге ие. Ол қылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық, тәртіптік жауапкершілікпен қатар жеке өзіне арналған мақсаттарға ие. Азаматтық-құқықты жауапкершілік субъектілері іс-әрекеттерінің айрықша азаматтық-құқытық салдарына реакция білдіру ретінде қолданылады және өзі сонымен бірге өзін қолдану үшін түрткі болғандардан ерекшеленетін, белгілі бір азаматтық-құқықтық салдарға алып келеді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен деликт жасаған құқық бұзушыға әсер ету шарасы болып табылатын, оның санкцияларын ажыратқан жөн. Зиян келтіргені үшін (шарттан тыс, деиліктілік) жауапкершілік аясында негізгі санкция болып келтірілген зиянды өндіріп алу табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік жеке сипатқа ие. Яғни оның қолданылуы құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірілген субъектінің немесе жәбірленушінің атынан талап-арыз қоюға құқылы тұлғаның еркіне тәуелді болады. Кәмелетке толмағандардың мүдделеріне зиян келтірілген кезде, егер олар ата-анасының қамқорлығында болмаса, талап-арыз бала тәрбиелеу мекемелерімен, қорғаншылар мен қамқоршылармен, тікелей қорғаншылық және қамқоршылық органдарымен немесе прокурормен қойылады. Өз құқықтарын өздері қорғай алмайтын тұлғаларға зиян келтірілген жағдайларда азаматтық-құқықтық жауапкершілік мүмкіндігінше мүлтіксіз жүзеге асырылуға тиіс. Ол үшін қажетті жағдайлар заңнамамен қалыптасуға тиіс, мұндай қажеттілікті деликтілік құқық нормаларын қолданатын мемлекеттің құзіретті органдары мен соттары тарапынан ескерген жөн. Мемлекетке, жария мүддеге зиян келтіру жағдайларына да қатысты осындай ой айтыла алады [2].
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жеке сипаттылығының тағы бір қыры азаматтық-құқықты жауапкершілік лекциялары жәбірленушінің өз пайдасына қолданылады, ал жария-құқықтық жауапкершілікті қолдану санкцияларды салыстырмай-ақ біреудің пайдасына (мысалы бас бостандығынан айыру) не мемлекет пайдасына (мүлікті конфискациялау, әкімшілік айыппұл) қолдануға алып келеді.

Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің маңызы мен түрлері

ҚР АК 917-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтар мен заңды, тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) келтірілген мүліктік және (немесе) мүліктік емес зиянды, оны келтірген тұлға толық көлемде өтеуге тиіс. Сондай-ақ заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып табылмайтын тұлғаға жүктеледі, сонымен қатар өтеудің неғұрлым жоғары мөлшері белгіленуі мүмкін екені ескертіледі. Аталған бап, негізінен зиян келтіруден туындайтын жауапкершіліктің жалпы негіздерін белгілеу үшін арналғанмен, ол, сондай-ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме түсінігінің өзін де анықтау үшін қолданылады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме - бұл зиян келті-рушінің немесе заңнамада аталған өзге де тұлғаның келтірілген зиянды толық көлемде өтеу міндетін қамтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе әкімшілік-аумақтық бөліністің) заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне құқыққа қайшы іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) мүліктік және (немесе) мүліктік емес зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын міндеттеме [3].
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерді жүзеге асырумен азаматтық-құқықтық жауапкершілік және сонымен қатар, оның функциялары жүзеге асырылады. Оның функцияларын компенсациялык, айыппұлдық, тәрбиелік және алдын алушылық ретінде анықтауға болады. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің компенсациялық функциясы өз мақсаты ретінде бұзылған құқықтар мен мүдделерді олардың бұзылуына тепе-тең түрде қалпына келтіруді көздейді. Аталған жауапкершілікті қолдану құқық бұзушыны, оның сірә өзі деликт жасай отырып байып кетпеген мүліктік аясын кеміту жолымен жазалайды.
Оларға азаматтық-құықтық жауапкершіліктің санкцияларын қолдану салдарынан және сот процестеріне негізінен жауапкерлер ретінде қатысқандықтан, құқық бұзушылар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің белгілі бір тәрбиелік ықпалында сезінері анық. Бұл азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің белгілі бір шамада құқық бұзушыларды одан да ауыр құқық бұзушылықтар жасаудан ұстап қала алатын, алдын алушылық маңызына себепші болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің элементтерін қарастырайық. Міндеттеме субъектісі болып кредитор (жәбірленуші) және борышқор (зиян келтіруші немесе оның әрекеті үшін заң бойынша жауапты өзге де тұлға) табылады. Міндеттеме қатысушыларының көптігі кредитор тарапынан да, борышқор тарапынан да орын алуы мүмкін. Жәбірленуші ретінде кез келген жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-аумактық бөліністер бола алады. Объективті түрде өмірі мен денсаулығына зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша кредиторлар ретінде, егер сөз регрестік міндеттемелер туралы болып отырмаса, жеке тұлғалардан басқа өзге субъектілер бола алмайды [4].
Борышқорлар ретінде де, құқыққа қайшы іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) салдарынан зиян келтірген, кез келген субъектілер танылады. Басқа тұлғалардың әрекеттері үшін заң бойынша жауап беретін тұлғаларға ата-аналар (асырап алушылар), қамқоршылар, оку, емдеу, тәрбие және кәмелетке толмағандар мен әрекетке қабілетсіз тұлғаларға қадағалауды жүзеге асыруға тиіс өзге де мекемелер мемлекеттік ұйымдар (өз жұмысшыларының іс-әрекеті үшін) жатқызылуы мүмкін.
Орын алған жағдайға, зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің пайда болу себебіне (не мүліктің не мүліктік емес зиянды келтіру), міндеттемелер қатысушыларына байланысты оларды әмбебап құқық мирасқорлығына немесе суброгацияға жол берілуі мүмкін. Мысалы, мұрагерлер, құқық мирасқорлығының нәтижесінде, қайтыс болған азаматтың мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығына ие болуы мүмкін. Сақтандыру ұйымы азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шартына қатыса отырып, сақтандыру жағдайы туындаған және ол зиянды өтеу кезінде зиян келтіруден туындайтын міндеттемеде кредитор орнын иеленетін болады.
Борышқор үшін зиянды өтеген тұлға (мысалы, солидарлы борышкорлардың бірі) да оған қатысты регрестік міндеттеме аясында кредитор болады. Міндеттеме түрі болып ол бойынша тиесілі өтем табылады. Өзге міндеттемелерге қарағанда зиян келтіруден туындайтын міндеттеме пәні өте жиі жағдайда анықталмаған болып табылады. Зиян келтіруден туындайтын талап-арыздар "бәсекелесе" алатын талап-арыздарға жатады. Зиян мөлшері және тиісінше тиесілі өтемақы мөлшері талап- арыз бергенде, тәжірибе жүзінде дәлме-дәл есептеле алмайды (егер де оның калькуляциясы жәбірленушімен берілсе де, ол даулана алады). Сол себептен міндеттеме пәні әдетте сотпен нақтыланады. Міндеттеме пәні зиянды өтеудің сотпен таңдап алынған тәсіліне байланысты болады. Сот зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандыра отырып, істің мән-жайына сәйкес зиян үшін жауапты тұлғаны келтірілген залалдарды толығымен өтеуге немесе оны заттай өтеуге (сол тектес және сол сападағы затты беру, бүлінген затты қалпына келтіру және т.с.с.) міндеттейтін болады. Адам өмірі мен денсаулығына және моральдық зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша міндеттеме пәні өзіндік ерекшеліктерге ие болады.
Жәбірленушілер тарапынан тұлғалардың көптігі, мүлік екі және одан да көп тұлғалардың ортақ бірлескен меншігінде болған кезде немесе өзге де соған ұқсас жағдайларда орын алады. Зиянды бірлесе отырып келтіру ретінде зиян келтіру сол үшін жауапты бірнеше тұлғалардың ортақ ниеттерімен (бірлескен іс-әрекет-термен жүзеге асырылған) қамтылатын жағдайлар бағаланады [5].
Ол заңнамаға сәйкес солидарлы (немесе ортақ) жауапкершілікке алып келеді. ҚР АК 932-бабына сәйкес, бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында ортақтасып жауап береді. Ортақ жауапкершілік кезінде зиян келтірушілердің әрқайсысы жәбірленуші алдында толық көлемде жауап береді. Зиян келтірушінің әрқайсысы төлеуге тиіс өтемнің мөлшері олардың сол бірі немесе өзге біреуі іс жүзінде келтірген зиянның мөлшеріне сәйкес айқындалатын болады. Егер мұндай анықтау мүмкін болмаса, онда оларға бірдей үлестегі жауапкершілік жүктелуі мүмкін [6].

2 ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН ТУЫНДАЙТЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары

ҚР АК 917-бабының 2-тармағында зиян келтірушінің егер зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері (шарттары) болып мыналар табылады: 1) құқыққа қайшы іс-әрекет (әрекетсіздік); 2) зияннның болуы; 3) тұлғаның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен туындаған құқыққа қайшы салдардын (зиянның) арасындағы себепті байланыс; 4) кінә. Аталған төрт шарт бір-бірінен ажырағысыз орын алады. Олар азаматтық құқық бұзушылықтың (деликтінің) өзара байланысты элементтері болып табылады. Осыған сүйене отырып, біз зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің пайда болу (азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қолданудың) лездемесі болып аза-маттық құқық бұзушылық табылады [7].
Құқыққа қайшылық түсінігі азаматтық құқықта көп қырлы болып табылады. Құқықка қайшылық ең алдымен тұлғалар іс-әрекетінің (қадамдарының) құқықтық әртүрлі салаларына нормаларына қайшы келуіне сүйене отырып бағаланады. Бұл конституциялық құқық, қылмыстык құқық, әкімшілік құқық және т.б. болуы мүмкін. Іс-әрекеттердің (әрекетсіздіктің) объективтік құқық нормаларына қайшы келу бел-гілері олардың құқыққа қайшылығын оңай және сенімді бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бірқатар басқа мемлекеттердің құқықтарында сияқты, Қазақстан Республикасының да азаматтық құқығында бас деликт қағидасы әрекет ететіндігін ұмытпаған жөн. Соның салда-рынан, егер зиян келтіруші оған заң актілерімен уәкілденген болмаса немесе тұлғаның оған зиян келтіруге деген келісімі (ниеті) болмаса, кез келген зиян келтірушілік құқыққа қайшы деп танылатын болады.
Егер адамдардың іс-әрекеттері болашақта зиян келтіру қаупін тудыратын болса, онда бұл іс-әрекеттерге тиым салу туралы талап қоюға зиян келтірудің алдын алуға бағытталған талап-арызға негіз бола алады. Әрине, мұндай талап-арызды қою кезінде іс-әрекетпен (әрекетсіздікпен) зиян келтірілу міндетті емес болып табылады. Бұл талап келтірілген зиянды өтеу туралы талап-арызбен бірге қойылуы мүмкін. Кейбір жағдайларда адамдар (басым жағдайларда бұл кәсіпкерлер) зиянды өтегеннен кейін, өздеріне тиесілі кәсіпорындардың, құрылымдардың қызметін, өзге де өндірістік қызметті жалғастыра береді, ол өз кезегінде зиян келтіруді де жалғастыруы немесе жаңа зиян келтірумен қауіп төндіруі мүмкін, сот мұндай жағдайларда жауапкерді зиянды өтеумен қатар тиісті қызметті токтатуға міндеттеуге тиіс.
Кейбір жағдайларда тұлғаның тиым салуға арызданып отырған қызметтің әлеуметтік маңызын ескере отырып, оның талап-арызын қанағаттандырудан да бас тартуы мүмкін. Егер субъектінің қызметінде заңнаманы бұзу орын алып отырса, мұндай бас тарту негізсіз деп танылады. Сот, егер бұл оны алып отырса, заңнаманы бұзумен жүзеге асырылып отырған іс-әрекеттерге тиым салуға тиіс. Талап-арызын қанағаттандырудан бас тартылған субъект өзіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығынан алдағы уақытта айрылмайды. Зиян азаматтық құқықта материалдык немесе материалдық емес игілікті (адам өмірі, денсаулығы) кеміту (жою) арқылы бағаланады [8].
Зиян азаматтық құқықта мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді. Өтемеуге жататын зиян нақты залал түсінігімен біріктіріле отырып, мүліктің (қозғалатын немесе қозғалмайтын. жеке анықтауға немесе біртектес белгілерімен анықталған) бүлінуінен, жойылуынан келтірілген шығындардан көрініс табады (ҚР АК 9-бап, 4-т). Сондай-ақ зиян құрамына жәбірленушінің дағдылы айналым жағдайында алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайда) да кіреді. Айырылып қалған пайда деп жоспарланған табысты ғана емес, сондай-ақ бүлінген мүліктен нәтижелер төл түрінде алынуы мүмкін болған табиғи өсімдерді де түсінген жөн. Басым жағдайда нақты залал тікелей "бастапқы" зиян бола отырып айқын көрінеді. Бірақ ол жанама түрдегі "кейінгі" зиян ретінде де көрініс беруі мүмкін. Зиян адам өмірі, оның денсаулығы, ар-намысы, іскерлік беделі, жеке өмірге қол сұғушылық, жеке және отбасылық құпия сияқты игіліктер бойынша туындайтын жеке мүліктік емес құқықтарды бұзатын, сондай-ақ атауға, өзіндік бейнеленуіне және басқа да материалдық емес игіліктерге деген құқықтар бұзылған кездегі құқыққа қайшы іс-әрекеттердің салдары болуы мүмкін. Денсаулықты зақымдаумен, адам өмірін айырумен келтіріліген зиян еңбек ақыны, заңды тұлғаны құрумен немесе құрусыз жеке кәсіпкерлік қызметтен түсетін табысты жоғалтудан мүліктік залал түрінде де көрініс табуы мүмкін. Бұл орайда мүліктік зиянның құрамына емделуге, күтімге, тамақтануға, протездеуге, көлік құралдарын алуға, жерлеуге және т.б. кеткен шығындар кіретін болады. Сонымен денсаулықты зақымдаумен келтірілген зиян белгілі бір бөлігінде нақты мүліктік залал болып табылады, бірақ ол алынбай қалған пайда нысанында да көрініс табуы мүмкін.
Мүмкін емес зиян деп қол сұғылатын обьектіге қарамастан мүліктік емес зиян түсініледі. Яғни моральдық зиян жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне де және субъектілердің жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына да қол сұғушылықтың салдары болуы мүмкін [9].
Себепті байланыс - бұл азаматтық құқық бұзушылықтың элементі. Соған сүйене отырып деликтілік құқық нормаларын қолданатын субъектілер құқықтық және іс жүзінде көзқарастар тұрғысынан зияннның туындаған құқыққа қайшы салдары, тұлғаның жауапкершілікке тарту көзделіп отырган дәл сол іс-әрекеттердің нәтижесі екендігі туралы негізделген қорытынды жасайды.
Себепті байланыс - объективті категория. Бірақ ол белгілі бір материалдык көрініске ие емес, сондықтан оның болу болмауы мен сипаты деликтілік және соған орай туындайтын іс жүргізушілік құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік танымы арқылы анықталады. Әрине, деликтінің басқа да қырлары, тіпті іс жүзіндегі шынайылықтың кез келген жағдайы белгілі бір шамада субъективтік тұрғыдан бағаланатындығын айта кеткен жөн, бірақ себепті байланысты бағалаудың мүмкін болатын субъективизациясының дәрежесі елеулі түрде жоғары. Бұл оның ерекшеліктеріне байланысты.
Себепті байланыс, біздің ойымызша, екі түрлі маңызға ие. Біріншіден, ол жауапкершілікті сол бір немесе өзге тұлғаға жүктеу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға көмектеседі. Екінші жағынан, себеп-салдар байланысы зиянды өтеу шектерін белгілеуге мүмкіндік беретін объективті критерийі болып табылады. Қойылған міндеттердің екіншісін шешу үшін себепті байланысты ескеру кезінде тұрған мәселенің мәнісі мынада: субъектіге жауапкершілік жүктеу үшін құқыққа қайшы іс-әрекетпен туындаған нәтиженің зерттеліп отырған себеп-салдар байланыстары ықпалының шынайылық дәрежесін қандай шектерге дейін мойындау жеткілікті болады.
Кейбір жагдайда жеке мүліктік емес игілікті кемігу тікелей кұқык бұзушы мен жәбірлеиуші арасында зиян келтіруден туындайтын мін-деттемелік күкыктык қатынасқа себепші болады, басқаша айтқанда, жеке мүліктік емес кеміту кредитор түлғасымен тікелей байланысты (мысалга. ар-намысты корлаган кезде), Егер де азамат қайтыс болса бұл жагдайда біз оның жеке мүліктік емес игілігін жою туралы айтады [10].
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік жүктелген кезде жәбірленген тараптық кінәлігі ескеріледі. Жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан туындаған зиян өтелуге жатпайды.
Егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның пайда болуына немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші кінәсінің дәрежесіне қарай өтеу мөлшері азайтылуға тиіс.
Жәбірленуші өрескел абайсыздық жасап, зиян келтірушінің кінәсі болмаған жағдайда, оның жауапкершілігі кінәсіне қарамастан туындаған кезде егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, өтеу мөлшері азайтылуға тиіс немесе зиянды өтеуден бас тартылуы мүмкін. Азаматтың өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайда зиянды өтеуден толық бас тартуға жол берілмейді.
Жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде жәбірленушінің кінәсі ҚР АК 937-бабына сәйкес қосымша шығындар бөлігінде ескерілмейді. Азаматтың қайтыс болуы салдарынан асыраудан айырылған тұлғаларға зиян өтелгенде, сондай-ақ оны жерлеуге кеткен шығындарды өтеу кезінде жәбірленуші кінәсінің болуы маңызды болып табылмайды.
Кінәні (оның нысанын) ескерудің тағы бір жағдайын атап өтейік, бұл жолы біз зиян келтірушінің кінәсі туралы айтамыз (кінәні ескеру зиян келтірушінің мүліктік жағдайын ескерумен қатар жүзеге асырылады). ҚР АК 935-бабының 5-тармағына сәйкес, зиян азаматпен келтірілген кезде оның нашар мүліктік жағдайын ескере отырып сот одан келтірілген зиян үшін өндірілетін сома мөлшерін азайта алады. Егер зиян тұлғамен қасақана келтірілсе, бұған жол берілмейді.
Басқа адамдардың іс-әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу жауапкершілік ретінде шартты түрде қарастырылады. Бұл жәбірленуші тараптың мүдделеріне сүйене отырып, анықталатын зиянды өтеу туралы мәселені шешудің мәжбүрлі тәсілі. Мысалы, сот, прокуратура. тергеу және анықтау органдарының кінәсіз іс-әрекеттері үшін сондай-ақ олармен ҚР АК 923-бабында аталған іс-әрекеттерді жасаумен зиян келтірілгенде мемлекет жауапкершілігі туралы сөз болғанда [11].
Аса қажеттілік кезінде тұлға тікелей өзінің немесе өзге тұлғалардың өміріне, денсаулығына құқықтары мен заңды мүдделеріне қоғам немесе мемлекет мүдделеріне кауіп төндіретін қауіпті жою үшін кейінге қалдырылмайтын іс-әрекеттерді жасау жолындағы жағдайда іс-әрекет етеді.
ҚР АК 920-бабының нормасына сәйкес аса қажеттілік жағдайындағы зиян, зиян келтірушінің өзіне қатер төндіріп тұрған қауіпті жою үшін келтірілген жагдайларда ол мүлік иесіне осы зиянды келтірген тұлғамен өтелуге тиіс. Бірақ, сот бұл жағдайда да, осы құқықтық қатынастар субъектілерінің көңіл аударуға түрарлық мүдделерін ескеруге тиіс. Мысалы, зиян келтіру елеусіз болғанда ал меншік иесі тарапынан мүлікті сақтауда олқылықтар жіберілсе. Кейбір жағдайларда, тағы да тұлғалардың мүдделерін ескере оты-рып, зиян келтірген тұлғамен үшінші бір тұлғаға зиянды үлестік тәртіпте өтеу міндеті жүктеле алады. Олар сот пен келтірілген зиянды өтеуден толығымен немесе ішінара босатылуы мүмкін [12].

2.2 Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік

Зиян келтірудің жекелеген жағдайларындағы жауапкершілікті қарастыра отырып біз өзгеше субъектілік құраммен (мысалы, бір тұлғалардыңщ басқаларының іс-әрекеті үшін жауапкершілігі көзделгенде) туындайтын, тікелей заңмен көзделген негіздер бойынша туындайтын кінә болмаған кезде және басқа да ерекшеліктері бар міндеттемелерге тоқталамыз.
Мұндай жауапкершілік туындайтын жағдайлардың бірі болып өзінің еңбек (қызметтік, лауазымдық) міндеттерін атқару кезінде жұмыскер мен келтірілген зиянды өтеу кезіндегі міндеттеме табылады. Зиянды өтеу міндеті жүктелуі мүмкін болатын субъектілер болып азаматтармен еңбек ққықтық қатынастарына (басымды түрде) түсе алатын кез келген тұлғалар табылады. Оған барлық мүмкін болатын ұйымдастырушылық құқықтық нысандардағы кез келген меншік нысанына негізделген заңды тұлғалар жатады. Сондай-ақ оларға сол бір немесе өзге азаматтармен еңбек шарттарын жасасқан заңды тұлғаны құрмай-ақ әрекет ететін жеке кәсіпкерлер де жатады [13].
Зиян еңбек шартының шарттарымен немесе заңнамамен жұмыс уақыты ретінде анықталған кез келген уақытта келтірілуі мүмкін. Ол мерзімінен тыс жұмыс жасағанда, демалыс және жұмыс күндері жұмыс істеген кезде келтірілуі мүмкін. Бұл арада ең бастысы, зиян еңбек (қызметтік, лауазымдық) міндеттерді атқару аясындағы немесе жұмыс берушінің біржолғы тапсырмаларына сүйене отырып жасалған іс-әрекеттермен келтіруте "тиіс". Егер жұмысшылар кәсіпорындағы үзіліс уақытында ішімдік суларын ішіп алып, артынан төбелес шығарса және өз іс-әрекеттерімен біреуге залал келтірсе, жұмыс беруші олар үшін зиянды етеуге міндетті емес.
Жаңа азаматтық заңнамамен аталған тұлғаларға зиянды өтеу жөніндегі міндетті жүктеудің мүмкін болатын жағдайлары елеулі түрде кеңейтілген. Белгілі бір тұлғалардың қызметіне, олармен бекітілген азаматтық-құқықтық шарттардың негізінде бақылау жасауға тиіс болған, сондай-ақ жұмыстар жүргізуге тапсырма берген заңды тұлғалар мен азаматтар өздерімен шарт жасасқан тұлғалардың (мердігерлердің) келтірген зияны үшін егер зиян келтірген іс-әрекеттер олармен тапсырма аясында жасаласа, немесе зиян келтіру тапсырыс беруші тарапынан тиісті бақылаудың болмауынан орын алса, жауап береді.
Шаруашылық серіктестіктер, акционерлік коғамдар мен өндірістік кооперативтер өздерінің қатысушылары (мүшелері) серіктестіктің акционерлік қоғамның немесе кооперативтің кәсіпкерлік өндірістік немесе өзге де қызметін жүзеге асыруы кезінде соңғылары келтірген зиянды өтейді. Мемлекеттік органдардың заң актілеріне сәйкес келмейтін актілерді шығарғаны үшін жауапкершілікті көздейтін Азаматтық кодекстің ережесі де жаңа норма болып табылады. Қазақстан Республикасы Президентінің заңдарына, халықтарына, Қазақстан Республикасының Парламентінің қаулыларына сәйкес келмейтін актілер мемлекеттік басқару органдарымен, жоғары атқарушы органдармен, лауазымды тұлғалармен шығарылуы мүмкін. Олар жеке реттеушілік маңызға не нормативтік сипатқа ие болуы мүмкін [14].
Заңға сәйкес келмейтін актілерді шығару нәтижесінде азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі құқықтарына шек қойылуы мүмкін (меншік құқығы, өзге де заттық құқықтар, кәсіпкерлікпен айналысу құқығы және т.б.). Аталған актілерді шығару нәтижесінде келтірілген зиян сот шешімінің негізінде өтелуге жатады. Бұл арада акті шығарған органдар мен лауазымды тұлғалар кінәсінің болуы талап етілмейді. Зиян мемлекеттік қазына есебінен өтеледі. Актілер қандай органдармен немесе лауазымды тұлғалармен жергілікті не жоғары атқарушы орган-дарымен шығарылғанына байланысты өтеу республикалық немесе жергілікті қазына қаражатының есебінен жүзеге асырылуға тиіс. Қа-зына өкілдері болып, әрбір жеке жағдайда қаржы органдары не ар-найы тапсырма бойынша басқа органдар мен азаматтар шығады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды адамдар кез келген заңға қайшы іс-әрекеттерімен келтірілген зияны үшін өз алдына дербес жауап береді. Оларды жауапкершілікке тарту кезінде жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз иелігіндегі қаражаттармен жауап беретін болады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жауапкершілік мәселесін қарастыра отырып, олардың Қазақстанда енді ғана құрылатынын ұмытпаған жөн. Оларды ұйымдастырумен олардың қызмет ету тәртібі туралы заң әлі қабылданған жоқ.
Зиян заң актілеріне сәйкес келмейтін акітлерді шығару мен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік басқару аясындағы мемлекеттік органдар лауазымды тұлгаларының кез келген басқа да іс-әрекеттерімен де келтірілуі мүмкін. Бұл орайда зиянды өтеу жалпы ережелер бойынша, яғни зиян келтірушінің кінәсі болған кезде жүргізілуге тиіс. Мысалы, салық органының өкілі саудагерлерден оның тауарын алып қоюдың заңдығын білетұра оны алып қояды және артынан тауардың бүлінуіне жол береді. Зиян мемлекеттік басқару органының иелігіндегі қаражат есебінен өтелуге тиіс. Қаражаттың жетіспеушілігі орын алған кезде зиян мемлекеттік қазына есебінен субсидиарлық тәртіпте өтелетін болады [15].
ҚР АК 921-бабының 1-тармағында аталған іс-әрекеттерді жасау нәтижесінде аталған органдардың іс-әрекеттерімен келтірілген зиян анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдары лауазымды тұлғалары зиян келтірудегі кінәсіне қарамастан мемлекетпен өтеледі.
Яғни мұнда сот, тергеу, қателіктері туралы сөз болып отыр. Жасалатын іс жүргізушілік әрекеттердің формалды заңдылығына қарамастан, нәтижесінде қылмыстық қудалау немесе іс жүргізушілік шараларды заңсыз қолдану орын алуы мүмкін. Басқа да заңсыз іс-әрекеттер болуы мүмкін.
Атап айтқанда, субъект заңсыз сотталуы, заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін, оған алдын алу шарасы ретінде қамауға алу, үйде ұстау ешқайда кетпеу қолхатын алу заңсыз қолданылуы мүмкін. Адамға қамау немесе түзеу жұмыстары түріндегі әкімшілік жаза заңсыз белгіленуі мүмкін. Адам психиатриялық стационарға немесе өзге де емдеу мекемесіне заңсыз жатқызылуы мүмкін.
Егер зиян азаматқа немесе заңды тұлғаға соттың прокуратура, алдын ала тергеу және анықтау органдарының заң актілеріне сәйкес келмейтін актілерді шығарумен келтірілсе, онда келтірілген зиян, егер ол ҚР АК 923-бабының 1-тармағына сәйкес өтелуге жатпаса, ҚР АК 922-бабының 1-тармағына сәйкес өтелетін болады. Егер азамат жала жасаса, оған келтірілген зиян өтелуге жатпайды. Алайда егер іс бойынша тергеу жүргізудің рұқсат етілмеген әдістерін қолдану не сезіктімен, айыпталушымен, сотталушымен жала жабуға немесе жалған жауап беруге алып келуі мүмкін болған басқа да заңсыздықтар анықталса, тұлғаға заңсыз соттау мен немесе қылмыстық процесс жүргізетін органдардың өзге де заңсыз іс-әрекеттерімен келті-рілген зиян өтелуге жатады.
Кәмелетке толмағандар мен келтірілген зиян үшін көзделетін жауапкершіліктің ерекшеліктерін қарастырайық.14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жауапкершіліктің дербес субъектілері болып табылмайды. Олармен келтірілген зиян үшін ата-аналар (асырап алушылар), қамқоршылар. егер зиян олардың кінәсінен болмағанын дәлелдемесе жауап береді. Ата-аналардың қамқоршылардың кінәсі деп балаларды тәрбиелеуге кеткен олқылықтар түсініледі. Олар заңнама мен ата-аналардың тәртібіне қатысты ғана қарастырылады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сот пленумының 28 маусым 1993 жылғы ''Балаларды тәрбиелеумен байланысты дауларды шешу кезінде соттар мен заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы" қаулысы бар. Жоғарғы соттың аталған қаулысының 14-тармағында өз міндеттерін орындауда ата-аналардың жалтаруларын анықтау белгілері туралы айтылады. Мұндай бұзушылықтар ретінде баланы адамгершілік, дене және рухани тұрғыдан дамыту оны қоғамдық пайдалы еңбекке үйрету мен дайындау жөніндегі ата-аналық парызды жүйелі түрде орындамау қарастырылады. Ата-аналар балаларға өздерінің аморальді қоғамға қарсы тәртібімен де зиянды ыкпал етуі мүмкін. Осы аталғандар ата-аналардың өз балаларына зиян келтірудегі кінәлі болуының ауыр жағдайлары болып табылады [16].
Егер қорғаншылыққа мұқтаж жас бала тиісті тәрбиелеу, емдеу мекемесінде халықты әлеуметтік қорғау мекемесінде немесе заңға орай өзінің қорғаншысы болып табылатын осы сияқты басқа мекемеде болса, егер зиян өзінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, жас бала келтірген зиянды сол мекеме өтеуге міндетті. Аталған субъектілерден басқа, жас балалардың іс-әрекеттері үшін оларды асырауға емес, ал оларға қадағалау жасауға міндетті мекемелер, (тәрбие, емдеу немесе басқалары) жауап беруі мүмкін. Яғни кәмелетке толмаған бала, күндізгі бала оқуға, емделуге, ақталуға және т.б. келіп одан кейін үйіне қайтады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.