Зоогигиена. Ауа ортасының гигиенасы
Кіріспе
Кез келген ғылыми дисциплинаны білім алушы нақты білім мен практика жүзінде аппаратпен сәйкестендіре білу керек.Бұл берілген материалды толығымен түсініп,сәйкестендіруге мүмкіндік береді.Мысалы: "радиация", "кондукция" деген сөздерді білмей жатып,жылу берудің ағзадан қоршаған ортада жұмыс істеуін түсіну мүмкін болмайды.
Қазіргі уақыттағы оқу анықтау жеңілдігіне мынадай түсініктер келтірілген.Зоогигиенаның әрбір бөлігінде мал шаруашылықтарының жобаланған негізгі нысаны болып табылады.
Бұл білім алушыларға:зачеткаға,емтиханға дайындалған кезде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіндік береді.Оқытушыларға бұл зоогигиенаның білім алушыларына және оның терминологиясын,білімге деген талаптарын бірдейлендіруге көмектеседі.
Бұл анықтау материалдары,биотехнология факультеті мен ветеринариялық медицина факультетіне ғана арналған.
Зоогигиена
Зоогигиена-малдардың денсаулығын сақтап,сапалы өнім алу.Ол оптимальдық шарттың мазмұнын,азықтандыру,құс пен малдардың экспулатациясын анықтайды.Ол малдың денсаулығын сақтап қалу үшін қажет,себебі,біз жоғарғы сапалы ет,сүт өнімдерін алуымыз керек.
Жануарлардың ағзасына әртүрлі технологиялық және экологиялық факторлардың қалай әсер ететінін оқыта отырып,жас малды өсіріп,жақсы нәтиже алу үшін оларға жақсы қарап,азықтандыру қажет.Жас малды өсіріп,паразиттермен,жұқпалы аурулармен күрес кезінде зоогигиеналық іс-шаралардың маңызы зор.
3 Ауа ортасының гигиенасы
Абсолютті ылғалдылық - 1 куб.метр ауадағы белгілі бір температурадағы су буының салмағы немесе серпімділігі.
Адаптация - жануарлар организмдерінің, олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір тіршілік ортасына бейімделу процесі;
Азот - химиялық элемент - түссіз, иіссіз, дәмсіз - суда аз еритін газ. Бұл элемент аминқышқылдарының амидтердің ақуыздардың-нуклейін қышқылдарының-нуклеотидтердің және өмірде өте маңызды басқада көптеген органикалық қоспалардың құрамына енеді.
Аммиак - түссіз,өткір иісті,улы газ.Ол суда жақсы ериді.Оның негізгі пайда болу көзі мал қораларындағы көң,нәжістердің ыдырауы есебінен пайдаболады.
Қанатшалы анемометр - 0,3 м с-тан жылдамдықтан жоғары ауа жылдамдығын есептейтін құрылғы.
Табақшалы анемометр - 0,1 м с-тан жылдамдықтан жоғары ауа жылдамдығын есептейтін құрылғы.
Атмосфералық ауа - жер бетінің ауа қабаты, төменгі қабатында 20,95% оттегі, 78,09% азот және 0,03% көмірқышқыл газы, аргонның,озонның микросаны және т.б. газдар,су буы.
Аэрогельдер - ауадан механикалық жолмен пайда болған шаң-тозаңдар.
Аэрозольдар-ауада өлшенген ауа қабаты. Қорадағы шашырату жүйесінің газдық ортада өлшенген жағдайда болатын сұйық тамшысы немесе қатты дененің бөлшегінен тұрады.
Аэроиондар - оң және теріс зарядталған ұсақ бөлшектер,атомнан құрастырылған газдың молекуласы,ауада тұрақты тұратын және оның электрзарядын біріктіреді.
Аэроионизация - табиғи және жасанды ауадағы ионның пайда болу процесі.
Аэроионизаторлар - табиғи факторлар (электр разряды,УК-сәулесі,судың лайлануы т.б.) және жасанды ионизациялау үшін қолданылатын арнайы құрылым.
Жұтылған ауа - адам және жануарлармен жұтылған ауа, атмосферамен салыстырғанда, оттегінің мөлшерінің төмендеп,көмірқышқыл газының артуы.
Гигрограф - ауаның салыстырмалы ылғалдылығының белгілі бір мезгіл тәулік, апта ішінде өзгерісін жазып отыратын құрал.
Гигрометр - салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшерін анықтауға арналған құрал.
Гипертермия - денедегі жылу алмасу қызметінің бұзылуы салдарынан жиналған жылудан дененің қызып кетуі.
4
Ауаның дезодорациясы - ауадан жағымсыз иістерді жою процесі.
Қанығу дефициті - максималдық және абсолюттік ылғалдылық мөлшерінің айырмашылығы.Ол неғұрлым көп болса,соғұрлым ауа құрғақ болып,керісінше,неғұрлым айырмашылығы аз болса,соғұрлым ауа су буымен көп қаныққандығын көрсетеді.
Ұзақ күндік жануарлар - Жарықтанудың интенсивті және ұзаққа созылу кезіндегі,әсіресе көктемде күн ұзарғанда жыныстық белсенділігі артатын жануарлар.
Мал организмін шынықтыру - әсер ететін метерологиялық жағдайларға төзімділігін арттыру,ағзаның жылу реттеу механизмдерін жақсарту мақсатына бағытталған гигиеналық іс-шаралар жиынтығы.
Комфортты немесе индиференттік аймағы - әрбір малдың түріне,жасына,өніміне т.б. ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән температура аймағы болады, онда организм өзінің өнімін сақтау үшін ең аз мөлшерде энергия жұмсап, өнімін кемітпейді.
Жануарлардың жылу жайлылығын сезетін жоғарғы шекті температура аймағы - жоғарғы температураның шектік мөлшері.Бұл көрсеткіште, мал өзін жайлы сезінеді, егер асып кетсе организм қызып кетеді.
Жануардың ультракүлгінді сәулелену уақыты - жануардың қалыпты мөлшерде сәулеленуінің ұзақтығы.
5
Зоогигиеналық шама - кез - келген ауа ортасының үйлесімді деңгейі,бірақ құрамында улы газдар мен залалы бар орта мал организміне және оның денсаулығына кері әсерін тигізіп,өнімділігін төмендетеді.
Ультра күлгін сәулелер - көзге көрінбейтін,кез келген жылу таратушы денеден бөлініп шығатын жылу арқылы таралатын және көлем і 760 нм толқынды сәулелер.
Тамшы инфекциясы - ауру мал түшкіргенде немесе жөтелгенде ауа тамшылары арқылы таралатын инфекциялық ауру.
Карбоксигемоглобин - көмір қышқыл газы мен қан гемоглобинының тұрақты химиялық қосылысы. Бұл қосылыс органдар мен тіндерге кислородық ашығу әсерінен өлімге әкеліп соғады.
Кататермометр - желдің жылдамдығы мен салқындау күшін өлшейтін құрал (катаиндекс).
Кислород - ауа құрамына кіретін, дем алу мен жану үшін қажетті газ.
Кислородтық ашығу - организмге ауаның қатты жетіспеуі.
Климат - Жер бетіндегі белгілі бір аймаққа тән ауа райының көпжылдық режимі. Көп жылдық режим осы өңірдегі ауа райының ондаған жыл бойындағы барлық жағдайлары, олардың ішінде: осы жағдайлардың типтік жылдық алмасуы, кей жылдары байқалған ауа райының аномальдік ауытқулары (құрғақшылық, жауын-шашынды, суық кезеңдер, т.б.) жатады.
Конвекция - ыстық ауаның суық ауадан жеңіл болуы себепті конвекция есебінен 30-35% ыстық ауа ыстықтығын жоғалтады.
Кондукция - организм арқылы жылуды суық еденге немесе жерге және суға немесе шөпке берілу жолы.
Қысқа күндік жануарлар - жыныстық қозуы күз мезгілінде ереше байқалатын жануарлар (қойлар,ешкілер,түз тағылары).
Табиғи жарық түсу коэфиценті - проценттік шамада көрсетілген бөлме ішіне жарық түсу коэфиценті
Люксметр - қора ішіндегі және сыртындағы жасанды және табиғи жарықты анықтайтын құрал. 6
Теріс жеңіл аэроиондар - жеңіл және газды иондардың зарядттары табиғи және жасанды ионизатор әсерінен организмге жақсы әсер етуі. Жоғарғы ылғалдылық су тамшыларының грамм түрінде орасан көп жиналуы. Белгілі температурада 1 м3 ауданда орналасады.
Микробтық сан - 1 м3 ауданда орналасқан бактериялардың жалпы орналасуы.
Микроклимат - шектелген аймақ ішінде орналасқан физикалық, химиялық, биологиялық факторлар ісерінен адамдар мен жануарлардың организмдеріне және орналасқан конструкцияларға әсері.
Қолайлы микроклимат - қоршаған ортаға қолайлы және организмнің физиологиялық қасиеттеріне қолайлы қоректік орта.
Жылулық жағдайының ең төменгі сатысы - Жылулық жағдайының ең төменгі сатысы, соның ішінде зат алмасу процессі мүйізді ірі қарада 2-3 пайыз, шошқаларда 4пайыз, ауа температурасы градусқа төмендеген сайын шығын арта береді.
Оксид углероды(көмілқышқылы) - түссіз, иіссіз өте улы газ.Ауада бұл газ іштен жанатын қозғалтқыштар жұмысы кезінд енемесе пеш жұмысы кезінде пайда болады.
Ауа ылғалдылығының қатынасы - ауаның жоғары пайызда су буымен қанығуы.
Ауаның суыту күші(Ката индекс) - адамдар мен жануарларға ауаның ылғалдылығы мен желді жылдамдығымен суыту эффектісі.
Пневмокониоз - дем алу жолдарына шаңнығ түсуімен байланысты ауру.
Белгілі мөлшерде қолданылатын концетрат - зиянды және улы газдардың организмге кері әсері.
Ауа райы - атмосфераның белгілі аумақтағы физикалық жағдайы.
Қалыпты жеңіл аэроиондар - организмге қолайсыз газдық иондардың қолайлы зарядпен зарядталған, қора ішіне шаң тозаңмен, су буларымен және микроогрганизмдермен байытылған аэроиондар.
7
Психрометр - гигрометриялық көрсеткіштерді анықтауға арналған құрал(абсолюдтық, максимальды,ылғалдылық қатынасы, ылғалмен байытылған,гефицит) құрал.Бұл құралмен резервуар ішіндегі судың булануын ауа ылғалдылығына байланысты.
Шаңды инфекция - шаң құрамында патогенді мироорганизмдері бар, ағзаға түскен жағдайда тез қабылдағыш жануарларды улайтын респераторлық инфекция.
Шаң - далада қалқыған 100-150мкм бөлшектер.
8
Радиация - организмнің анағұрлым суық ортаға жылу таратуы мен жануар денесінен бөлінген жылуды инфрақызыл сәулелерді организмнен анағұрлым алыс орналасқан заттармен жұтылуы.
Жел графасы - желдің белгілі бір бағытта яғни жыл мезгілдеріне қарай (қыс,көктем,жаз,күз) өзгеру бағыты.
Жарықтың инфрақызыл сәулелері - қыздыру күші жоғары лампалар (100,250,500 вт) , соның ішінде инфрақызыл сәулелерінен басқа жарық сәулелері басым.
Жануарларға жарықтың жетіспеуі - жануарлардың жарықтан қағылу салдарынан туындайтын өте қолайсыз жағдай.
Жарық коэфиценті - терезеден түскен жарықтың қора еденіне тусу аумағы.
Жарық сәулелері - көзге көрінетін 400 - 760 нм көлеміндегі жарық толқындары. Көру қызметі, бүйрек үсті,қалқанша,жыныс,сүт бездері және зат алмасу,қан айналымы қызметін жақсартады. Организмді тәулік өзгерістерінен хабарландырады.
Күкіртті сутек - түссіз,өте улы,шіріген жұмыртқа тәріздес исі бар, белоктық заттар шірігенде пайда болатын құрамында күкірт бар, жануарлардың нәжісінен пайда болатын газ.
Силикоз - тұрақты шаңның әсерінен адамдар мен жануарларда болатын ауру.
Сквозняк - қатты жел бөлме ішінің желдетілуі.
Күн радияциясы - күн сәулесі әсерінен жер бетіне ультракүлгін,инфрақызыл,түрлітүсті сәулелердің түсуі.
Күн өту - тікелей күн сәулесі түсуі әсерінен адамдар мен жауарларға ультракүлгін сәулесі қан айналуы бұзылуы мен қан тамырларының ұлғаюына әкеліп соғады.
Суховей - құрғақшылық әкелетін ыстық ауа.
Қою инфрақызыл сәуле - тек инфрақызыл сәулелерден тұратын техникалық бастау.
9
Жылулық күйзеліс - жоғары температура әсерінен жылы қанды жануарлардың ас қорту,зат алмасу,улану,кілегей қабатының зақымдануы.
Жылықандылар - қоршаған орта температурасына тәуелді емес жылы қанды жануарлар.
Жылу алмасу - ыстық денеден салқын денеге жылудың таралуы.
Жылудың булану арқылы бөлінуі - жануар организмі арқылы сыртқы ортаға тері мен тыныс алу органдары арқылы жылу мен будың бөлінуі.
Жылу реттеу - организмнің температура тұрақтылығын сақтауы.
Физикалық жылу реттеу - организмнің қоршаған ортаға жылу бөлу және жылу алмасу процессі.
Химиялық жылу алмасу - организмде жылудың пайда болуының биологиялық және химиялық процессі.
ТКА 0103 - температураны, ылғалдылықты, жарықты,энергияны және ульрафиолет радиациясын өлшейтін құрал.
Термограф - ауа температурасының тәуліктік және апталық ауытқуын жазатын құрал.
Жоғарғы көрсеткішті термометр - ең жоғарғы температураны өолшеуге арналған сынапты термометр.
Төмен көрсеткішті термометр - ең төмен ауа температурасын өолшеуге арналған спиртті термометр.
Шық нүктесі - булану әсерінен су тамшыларының шыққа айналуы.
Көмірқышқыл газ - дем алғанда шығатын түссіз,иіссіз,дәмі қышқыл газ.
Шамның үлесті алымдылығы - қора ішінің жасанды жарықтандыру көрсеткіші.
Ультракүлгін сәулелер - 400 нм көлеміндегі химиялық және бактереоциттік қәрекетті ең қысқа толқынды сәулелер.
Әмбебап газоанализатор - ауа құрамына кіретін зиянды және улы газдарды анықтайтын құрал.
10
Фотопериодизм - жарық пен қараңғы алмасуы соның ішінде жануарларды аз күндік және көп күндік болып бөлінуіне бірден-бір себеп.
Суық үдеріс - жылы қанды жануарлардың өте төмен температура салдарынан өнімділігі мен жыныстық белсенділігің төмендеуі.
Жылудың созылмалы тұрақтылығы - организмнің жоғарғы температура әсерінен өнімділігінің төмендеуі және организмде улы заттардың жиналуы.
Штиль - әлсіз желдетілу немесе желдетілудің жоқтығы.
Шу - жануарларға қолайсыз децибел өлшемімен өлшенетін дыбыстар.
Айғай - шу қояншығы - құстардың қатты шу әсерінен орталық нерв жүйесінің зақымдануы,өнімділігінің төмендеуі.
Айғай - шу күйзелісі - жануарлардың үнемі шу әсерінен орталық нерв жүйесің зақымдануы салдарынан күйзеліске ұшырауы.
Щелочной гематин - қандағы гемоглобин мен аммиактың қосылысынан пайда болатын зат.
Эритема - инфрақызыл және ультра күлгін сәулердің теріге әсер етуі.
Эритемдік сәуле бөлу - 297 нм, күштілігі 1 вт, 1 м2 аумаққа таралатын толқын күші.
Эритемдік ағым - 297 нм,күштілігі 1вт ультракүлгін сәулелену.
Тиімді температура - организмге желдің жылдамдығы мен ауаның ылғалдылығы бірігіп әсер ететін температура.
11
2. Топырақ гигиенасы
Аммонофикация - органикалық қосылыстардың азот минералдандыру кезеңі, аммиак қалыптастыру нитриттер аммиак және амин қышқылдары қалпына тотығу құрылады.
Анаэробты процесс - жағымсыз иісті ыдырау өнімдерін қалыптастыру регенеративті процестері бар, микробтардың шіруіне ауаның жоқ топырақтың органикалық заттардың минералдануы ( аммиак , күкіртті сутек , метан , индол және басқалар ).
Аэробты процесс - су, көмірқышқыл газы , азот тұздары ( нитраттар ) , күкірт қышқылы ( сульфаттар ) және фосфор ( фосфат ) қышқылы жағымсыз иісті өнімдер құрмай, тотығу процестері ыдырауынан соңғы өнімдерін қалыптастыру туындаған кезде оттегі қосу кезінде топырақтың органикалық заттармен минералдануы.
Биогельминт - паразиттік құрттар, жануарлар организмінде өмір сүреді. Аралық иесі ( ит, қой, құмырсқалар , моллюскалар , жауын құрттары және т.б. ) болып табылады .
Биогеохимиялық провинция - аудан ( облыс ), топырақтағы артық немесе микроэлементтер тапшылығы мал аясында байқалатын процестер.
Биологиялық дегельминтизациялық жайылымдар - солтүстік - бір жылдан кейін, ал оңтүстік еліміздің өңірлерінде және 6 ай - жайылып басталғаннан кейін 6 күн және 3 күн ішінде оны қайтаруға - 5 күннен кейін жұқтырған құрттар жайылымды бойынша жануарларды жаюға өзгерту.
Биологиялық топырақ қасиеттері - топырақ микроорганизмдер мазмұнын сипаттайтын қасиеттері, жәндіктер, құрттар , жұқпалы және паразиттік аурулар, сондай-ақ топырақтың өзін-өзі тазалау.
Биотермиялық шұңқыр - мәйіттерді дезинфекциялау биотермиялық , әуе мәйіттердің астында аэробты жағдайларда және термофильді бактериялар әсерінен ыдырайтын тәсілі.
Ветеринарлық - санитарлық утилизациялық заводтар - ветеринарлық - тазалау , қызмет өз саласындағы жануарлардың ұшасын дезинфекциялау және өңдеу, жем, ет және сүйек ұнын алу , жеуге май , мұқабаларды, тыңайтқыштарды тазалау жүргізілетін санитарлық кәсіпорындар .
12
Топырақтың ылғалдығы - өзі суды жерге өткізу қабілеті, үлкен су сыйымдылығын азайтады , топырақтарды салқын жасайды және органикалық заттардың ыдырауын болдырмайды.
Топырақ инфекциялардың ауруларының қоздырғыштары - ұзақ уақыт бойы топырақта өмір сүріген патогендік микроағзалардың тобы.
Топырақ су өткізгіштігі - жоғарыдан төменге оның қалыңдығы арқылы суды жерге өткізу қабілеті.
Топырақтың ауа өткізгіштігі - өзінің ауа тесігі арқылы жерге өту қабілеті , ол сондай-ақ газдалуға мүмкіндік береді , неғұрлым жылы болуы және органикалық заттарды тотықтандарып , өсімдік тамақтануы үшін қажетті минералды айналдыру.
Уақытша топырақта тұратын жұқпалы аурулар - топырақ патогенді инфекция айырмашылығы, осы топтағы ауру жануарлардың секрециясының, топырақтың түсіуі патогенді болып табылады және ол үшін қолайлы орта болып табылады.
Геогельминт - паразиттік құрттар , жануарлардың организмінде өмір сүріп, қоршаған ортаға белгілі мөлшерде жұмыртқа шығарды.
Топырақтың капиллярлығы - оның қылтамырда жер қойнауын төменнен жоғары суды жерге көтеру қабілеті.
Улкен түйірлі топырақ - топырақ, астық мөлшері 0,20 мм астам тұрады.
Майда түйірлі топырақ - бұл топырақтың астық көлемі өте кіші ( саздан 0,01 - 0,001 мм ).
Нитрификация - топырақтағы органикалық заттардың минералдануы. Нитратының әсерінен нитриті ( бірінші кезеңін ) және нитриті тотықтырғыш бактериялар ішіне нитриті бактериялардың әсерінен аммиак тотығуды сипаттайды.
Топырақтың сіңіру қуаты - бактериялар , химикаттар жұтып және сақтап қалу қабілеті , сондай-ақ органикалық улы бактериялар ( нитраттар хлоридтер, аммиак , және басқалар ).
Топырақ кеуектілігі - топырақтың физикалық қасиеттері, жылдан бастап оның мөлшерін сипаттайды.
13
Топырақ - жер қыртысының құнарлы бөлігі, жұтқыш өсімдіктер, жануарлар, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды, түрлі микрофлораның көзі.
Топырақтың санитарлық саны - ақуыз мөлшерін бөліп, органикалық азот мөлшері туралы ( сол бірлік ).
Санитарлық және гельминтологиялық көрсеткіш - топырақ 1 кг гельминттік жұмыртқа саны.
Топырақтың өзін-өзі тазалау - аэробты ортада микроорганизмдердің әсерінен топырақтаң шырмауында органикалық заттар ( белоктар, майлар, көмірсулар ), пайдалы минералдар, көмірқышқыл газы , су, гумус пен патогенді ыдырайды және айыр басталады , бұл күрделі және салыстырмалы ұзақ табиғи процесс.
Мәйіттер жағу - спора түзуші микрофлораның ( сібір жарасы, эмкар ) және аса қауіпті ауруларынан болатын инфекциялар жағдайларда сою міндетті тиімді ( т.б. құтыру, ірі қара мал оба және шошқа , құс тұмауы )
Мал қорымдары - ауру қоздырғыштар өлі органмен топыраққа енгізіледі , өйткені күрделі экологиялық зардаптар әкеледі , тағайындалған аудандарда жерге көму арқылы мал тушасын жою тыйым салынған жол.
Топырақтың жылу сыйымдылығы - жылу өткізгіштігі мен жылу сәулесін арттырады , ылғалдылығы дәрежесіне байланысты , жылытудан кейін жылу сақтау қабілеті , жер салқындығын қабылдауды арттырады.
Топырақ түрлері - топырақ , механикалық құрамы жағынан ерекшеленеді, құрылымы мен қасиеттері ( саз , құм, суглинка , саздақтар , шымтезек , қиыршықтасты , қара жер, т.б. ) .
14
Топырақтың физикалық қасиеті - топырақтың қасиеті, оған қандайда бір ауалық, сулық, жылулық қасиет тудыратын, қуыстылығымен, жылу сиымдылығымен, ылғал сиымдылығымен, су және ауа өткізгіштігімен, капилярлығымен сипатталатын қасиет.
Топырақтың химиялық құрамы- топырақтағы органикалық қалдықтар, олардың шіру өнімдерімен (нитрат, нитрит, аммиак, хлорид, сульфад және т.б.) ластанғандығын білдіретін топырақтағы қосылыстар; жайылымдар мен шабындықтардағы шөптердің, азықтардың ботаникалық және химиялық құрамына, әсер әтетін химиялық заттар; макро- микроэлементтер.
3. Су және сумен жабдықтау гигиенасы
(судың түрі, су көзі, оларды санитарлы-гигиеналық бағалау, ластанудан қорғау)
Артезиан суы- су өткізбейтін қабаттардың, немесе жарықтардың және қатты жыныстардың қуысынан атмосфералық жауын-шашын нәтижесінде фильтрланған жер асты суы.
Атмосфералық су- атмосферада қалыптасып, жерге жаңбыр, қар, бұршақ, шық түрінде түсетін су.
Бұрғыланған құдық- тереңдігі 50-100 метрден асатын, жер асты су көзінен суды алу үшін құрастырылған су жинаушы.
Жалпы кермектілік- магний мен кальций тұздарының көлемімен сипатталатын көрсеткіш.
Жауынды су- атмосфералық жауын-шашынан тұратын, құрамына топырақ құрамындағы ерітінділер түспеген су.
Жер асты сулар- су өткізбейтін қабаттардың, немесе жарықтардың және қатты жыныстардың қуысынан атмосфералық жауын-шашын нәтижесінде фильтрлану нәтижесінде пайда топырақтық , қабатаралық сулар.
топырақтық және қабат аралық сулар
Жер бетілік сулар- жер бетінде ағатын немесе жиналатын сулар.
Жойылатын кермектілік - қайнатқаннан кейін жойылатын қаттылық.
15
Жұмсақ су- кермектілігі 3 мг-эквл-ден төмен су.
Қазанды су- қазанда қайнатылып жатқан немесе қайнатылудан өткен су.
Қаланың қалдық сулары- елді мекендердің қалдықтары нәтижесінде пайда болған су.
Қатаң режимдегі белдеу- су көзінің санитарлық қорғауының бір бөлігі. Аумағына су қабылдаушы, су өткізуші құрылғылар орналасқан.
Қышқылды жаңбыр суы- рН 5 тен төмен жаңбыр суы.
Кермек су- кермектілігі 6,5 мг-эквл және одан жоғары болатын су.
Кермектілігі жоғары су- кермектілігі 11 мг-эквл-дан асатын су.
Лагуна- табиғи таяз тоған, теңізбен жіңішке бұғаз арқылы байланысқан.
Микробты су- 1л судағы микробтардың жалпы саны.
Миниралды су- жай ішетін суға қарағанда, құрамында минералдары көбірек су немесе ерекше биологиялық қасиетке ие су.
Нөсерлі су - нөсерлер нәтижесінде ағындарды қалыптастыратын жер бетіндегі сулар.
Нөсерлі қалдық- қатты нөсерлер немесе еріген қар сулары нәтижесінде пайда болған жер бетіндегі сулар мен қалалық қалдық сулардың аралас қосындысы.
Олигосапробты су- суда тіршілік ететін ағзалары мен жеткілікті еріген оттегісі бар таза су.
Өңделмеген су- тазаланбаған, залалсызданбаған, кондициоланбаған су.
Өзен- су алмасуы тежелген, әрі ауданы үлкен құрлықтағы табиғи су алабы.
Полисапробты су - сәйкес жағдайда тіршілік ететін ағзалары бар және құрамында еріген оттегісі жоқ су.
Санитарлық қорғау аймағы- сумен қамтамасыз ету орталығын ластану мен жұқтырудан сақтау үшін,арнайы режимі бар территория.
Сәулелі бас тоғандар- бас тоған құрылысының бір түрі, құдықтың астыңғы бөлігінен сәуле түрінде шығатын, шахталық сақиналар мен горизонтальды ұңғымалардан тұрады. 16
Сілтілі су- қалдықтар жиынтығынан сытылып өткен су.
Суарушы су - топыраққа өсімдіктің тамырына топырақ ылғалдылығын арттыру, өсімдікті сумен қамтамасыз ету мақсатында қолданылатын су.
Судың кермектілігі- судың химиялық көрсеткіші, калций мен магний тұздарымен байланысты, судың минералдылығымен сипатталады.
Су қоймасы- тұщы суды жинауға арналған көлемі үлкен жасанды ғимарат. Ондағы суды бір немесе бірнеше қайтара пайдалану үшін плотиналармен бөгеледі.
Судың коли-индексі- 1л судағы ішек таяқшаларының саны.
Судың коли-титрі - 1ішек таяқшасы бар судың ең аз мөлшері (мл).
Табиғи су - құрамында Жер бетінде оларсыз тіршілік мүмкін емес, сутегі изотоптары мен оттегі, органикалық, минералдық заттары бар барлық жерде тараған су.
Тазартылған қалалық қалдық су- біраз мөлшерде немесе толығымен тазартылудан өткен қалдық сулар.
Теңіз- а) мұхиттың бір бөлігі болып табылатын тұзды судың бөлігі.
б) үлкен тұзды өзен
Топырақ сулары - топырақтық құрылымдарда кездесетін, су өткізбейтін қабаттардың бетінде болатын сулар.
Тұрақты кермектілік- қайнатқаннан кейін де сақталатын қаттылық.
Тұрып қалған су (тоқырау су) - өте баяу немесе мүлде ағысы жоқ, сонымен қатар ұзақ уақыттан соң сапасында жағымсыз өзгеріс туындайтын өзгерістері бар судың беттік массасы.
Тұщы су- 1л суда 1гр-нан төмен еріген тұзы бар су.
Шектеу белдеуі- су көзінің санитарлық қорғауының бір бөлігі. Аумағында қатаң режимді белдеуді, су алабын қамтиды.
17
Өнеркәсіптік су-өнеркәсіптік сулар, өндірістік процесте қолданылады, мысалы өңдеу өнеркәсібтерінде қолданылады.
Тоған-табиғи немесе жасанды шағын мөлшерлі су алабы
Суару радиусы-жануарлар суару көзімен жайылымнын арасындағы оңтайлы қашықтық.
Рассол-Жасанды және табиғи түрде теңіз суымен салыстырғанда тұз көп мөлшерде кездесетін су сонымен қоса натрий хлоридінің мөлшері
Өзен-елеулі мөлшерлі табиғи ағын , су қозғалысыен сипатталады тұрақты немесе үзіліспен мұхитқа теңізге өзенге болотаға немесе басқа да су ағынына құйылады.
Реликті су-жарамсыз су, геологиялық жасы қоршаған орта мен судың жасымен тең,сапасы төмен, қолданысқа жарамсыз
Бұлақ-жер астынан шығатын шығатын су
Арық- үздікті немесе үздіксіз ағатын су ағыны,нақты белгілі бағытпен ағады, теңізге ұқсас бірақ көлемі кішірек.
Санитарлы-бактериялылық су көрсеткіші- микроб саны,коли-титр,коли-индекс,гельминт тердің жұмыртқасы мен дернәсілі, патогенді микроорганизмдер.
Суды санитарлы сараптау-санитарлық - физикалық, химиялық ,биологиялық зерттеу нәтижелерінде және су көздерінің санитарлық - топографиялық зерттеу негізінде өткізілетін іс-шара .
Су көздерінің санитарлық - топографиялық зерттеу-орналысуын, су көзінің құрылысын,қоршаулардың, қалдықтардың болуын, жағалаудың жағдайын,тереңдігін, түбінің ерекшелігін, шахтаның құрылысын оқытады.
Шайынды су-ванналарда, душтарда, қол жуғыштарда кездесетін қалдық сулар, дәретханадағы нәжістік кәрістік суды қоспағанда.
Тұзды су-тұздылығы тұщы судан жоғары,бірақ теңіз суының тұздылығынан төмен.
18
Судың фермадағы орташа тәуліктік нормадағы қолдану мөлшері-азыққа қолдану үшін,жануарларды денесіне күтім жасау үшін, суару үшін және басқа да санитарлы іс-шараларды қолдану үщін күнделікті су тұтыну мөлшері.
Қалдық су-өнеркәсіптік өндірісте қолданылғаннан кейінгі су.
Стратификация-Су ішілік салмақты қабаттың түзілуі оның тұздылығымен ,оттегі және биогенді элементтердің болуымен ерекшеленуі
Судың құрғақ қалдығы-химиялық көрсеткіщ,судың минериялдану дәрежесі
Термальды су-ыстық су
Тығызды су-құрамында ауыр изотопты сутегімен қоса оттегінің болуы.
Судың физикалық көрсеткіші- темп, иіс,дәм, түсі, тұнықтылығы, мөлдірлігі.
Судың химиялық көрсеткіші- актиті ph реакциясы,құрғақ қалдық,қышқылдануы,еріген оттегі,БПК5,аммиак, нитрит,нитрат,хлорид, сульфат,қаттылығы,микроэлементтер,м акроэлементтер
Қара су- дәретханадағы нәжістік кәрістік су,бірақ қол жуғыштағы,ваннадағы, душтағы суды қоспағанда.
Шахталық құдық-аса қатты тереңдікте емес орналасқан қолданысқа арналған жер асты бас тоған сулары.
Эстуарий-,өзеннің төменгі ағысындағы ішінара жабық су көлемі, ашық түрде теңізбен байланысатын су жинаушы хауыздан алынатын тұщы су
СУДЫҢ ЖӘНЕ СУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ГИГИЕНАСЫ
Аэрация- суға ауаның енуі
Реагентсіз судың жасалу әдістері-суды физикалық тазарту Ультра күлгін сәулелері арқылы суда дезинфекциялау.
Биологиялық фильтр- су өтетін инертті материалдар қабат, оның мақсаты материалды жауып тұратын белсенді биологиялық қабаттан тазарту
Судың дезинфекциясы-Патогенді микроорганизмдерді өлтіру мақсатында суды өңдеу
Суда дехлорлау-Судағы көп мөлшердегі хлорды қалыпты мөлшерге дейін азайту
Судың диализі-кішігірім молекулалар мен иондардың мембрана арқылы өту процесі, нәтижесінде ерітіндімен және суспензиялық бөлшектердегі үлкен молекулалардың бөлінеді
Судың дистилденуі- Булану және конденсация процессі арқылы жоғарғы сұрыптағы суды алу
19
Судың ластануы -табиғи судың құрамының ластануы, белгілі бір қолданыста қолдану арқылы ,елді мекендерде және қалалардағы өнеркәсіптер арқылы судың құрамында органикалық қалдықтардың болуын айтамыз
Инфильтрация-жер асты сулары жарықтар және басқа да ақаулықтар арқылы судың канализацияға өтуі
Топыраққа инфильтрация- табиғи немесе жасанды түрде суды топыраққа сіңіру
Қайнау- термиялық іс шаралар арқылы суды залалсыздандыру
Коагуляция-ауқымды иондар түзетін, судың коллоидты бөлшектері заряд түзуіне қарсы зарядтың түзілуші коагулянтты заттар арқылы суды реагентті шаралар арқылы химиялық тазалау,
Кондиционрылған су- судың биологиялық маңызын мен сапасын жоғарлататын көп мөлшердегі тұздар мен газдардың жою мақсатындағы физикалық химиялық өңдеу шаралары.
Судағы минералды органикалық заттар- судағы элементті құрамындағы диоксиді көміртектің,оксидтің, минералдық тұздардың түзілу мақсатындағы
органикалық заттардың ыдырауы.
Көп қабатты фильтрация-судың астыдан үстіге, үстінен астыға екі қабат не одан да көп қабат арқылы өтетін тазалау процессі.Жоғарғы қабаты үлкен бөлшектерден және жұқа қалындықтан тұрады.Төменгі қабаты бөлшектердің көлемі кішірейеді, қалыңдығы қалындайды
Суды залалсыздандыру- микроорганзмдерден тазарту арқылы суды химиялық физикалық өңдеу
Озондау- Судағы иістерді ,дәмді жою мақсатындағы озон арқылы суды өңдеу
20
Сарқынды суды ағызу - арнайы тазаланудан өткен сарқынды суды табиғи ландшавттарға(су қоймаларына және т.б)ағызу.
Седиментация - ауырлық күші әсерінен су мен сарқынды сулардағы заттардың тұнуы мен тұндыру процессі.
Стерилизация - тірі микроорганизмдерді түгелдей жою немесе залалсыздандыру әдісі(спора түзетін түрлері мен вирустарды қосқанда)
Судағы хлордың қалдығы - суды хлорлау нәтижесінде,реакцияға түспей су құрамында қалдық болып қалған хлор.Оның судағы мөлшері 0,3 - 0,5 мгл аспуы қажет.
Суды көп мөлшерде хлорлау (суперхлорлау) - залалсыздандыру әдісі,судың қауіпті ластануында қолданылады.Хлорды көп мөлшерде қолдану,нәтижесінде рұқсат етілген деңгейге дейін қалдық хлорды дехлорлау .
Суды реагентті әдіспен өңдеу - судың сапалығын жоғарлату үшін қолданылатын әдіс(тазалау,залалсыздандыру және кондиционерлеу),негізі суға химиялық заттарды(реагенттерді) қосып өңдеуінде жатыр.
Суды тазарту - суды тазалау әдістері,суды тұндыру,коогуляцияны және фильтрацияны қамтиды.
Суды тұндыру - бөлшектердің тұнуына әкелетін процесс,нәтижесінде су анағұрлым таза және тұндырылған болады.
Суды ультракүлгін сәулелендіру - реагентсіз физикалық жолмен заласыздандыратын әдіс. Судың табиғи құрамын өзгертпей, микробтарды,вирустарды және құрттар мен олардың жұмыртқаларын жоятын жоятын қасиетке ие процесс.
Суды фильтрлау - суды кеуек қабаты арқылы немесе тесіктері сәйкес келетін тор арқылы өткізу нәтижесінде судың құрамындағы зиянды заттарды жою.
Суды фторлау - фтор қамтитын заттар көмегімен ауыз суын оптимальды деңгейге дейін флорлау.
Суды химиялық тазарту - суды тазалау мақсатында оған химиялық реагенттерді қосу арқылы (коагулянттар,флокулянттар) тазарту.
21
Суды хлорлау - суға газтектес немесе хлоры құрамды заттарды қосу процесі,нәтижесінде хлорлыватисталық қышқыл мен гипохлорлы иондардың түзілуі көмегімен судағы бактериялардың көбеюін және органикалық заттардың қышқылдануын тоқтатады.Судың органолептикалық көрсеткіштері төмендейді.Шамадан тыс хлорлау кезінде хлормен көмірсутегінің қауіпті қосылыстары түзіледі
Судың өздігінен тазалануы - ластанған судың физикалық,химиялық және биологиялық процесстермен тазалануы,органикалық және т.б заттармен,патогендік микроорганизмдердің улы емес заттар қалыптастыратын минералдық заттармен табиғи тазалануы.
Судың тұщылануы - Физикалық және химиялық әрекеттер әсеренінен судағы минералдық заттардың концентрациясының төмендеуі(электродиализ,гиперфильтр ация,иондық алмасу,дистилляция,қайнау,әктену және т.б)
Судың фтолациясы - газ және т.б заттар әсерінен заттардың су бетіне шығуы .
Судың хлоржұтымдылығы - су құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттармен хлордың әрекеттескен мөлшері.
Фокулянттар - жоғарғымолекулалы синтетикалық заттар(ААК,полиакриламид - ПАА,ВА - 2,К - 4,К - 6),коагуляциялық процесстерді жақсарту және коагулянттардың мөлшерін төмендету үшін қолданылады.
4 Азық және азықтандыру гигиенасы
Алиментарлы инфекция - бактериялар мен вирустар тудыратын, азықтан улану нәтижесінде болатын инфекциялық ауру(листериоз, эмкар, туберкулез, бруцеллез, сальмонеллез,т.б)
Аспергиллотоксикоз - микотоксикоз,Аспергиллус тұқымды саңырауқұлақтар тудырады.Топырақ мен әр түрлі астықта кең таралған.Жануарладың барлық түрінде кездеседі.
22
Астық биосынамасы - астықтың токсиндігіне баға беру әдісі,астыққа күдіктенген жағдайда оны сынама жануарларға беріп оның күйін бақылайды,кей жағдайларда аквариум - балықтарын - гупий қолданады.
Астық кенелері - қауіпті қамба зиянкестері,табиғатта кең кездеседі.Жай көзге аса байқалмайды.Астықты,астық тұқымдастарын,жмықты,шөпті,азық - түлік өнімдерін(қант,ірімшік,т.б)бүлдіред і.Жануарлардың улануына әкеледі.
Бактерицидтер - пестецидттер,бактериалық ауру тудыратын қоздырғыштармен күресу үшін қолданылады.
Ботулизм - астықтың токсико - және споратүзуші,қозғалғыш,грамоң,анаэро б Clostridium botulinum зақымдануына байланысты болатын улану, ұзындығы 4 - 5мкм болатын таяқша пішінді бактерия.
Гельминоцидтер - пестицидтер,гельминттерді жою үшін қолданылады.
Гербицидтер - пестицидтер, бақша мен алқаптардағы арамшөптерді жою мақсатында қолданады.
Головня - саңырауқұлақ,жануарлардың улануына(микотоксикоз)әкеледі,жасыл астық тұқымдастарында ғана мекендейді(сұлы,апра,бидай).Жеке гүлдерді зақымдайды,нәтижесінде астық орнына споралы саңырауқұлақты қапшықтар болады.
Госсипол - улы зат,бос күйде мақталы жмықтарда және астықтарда кездеседі,кумулятивті қасиетке ие және жасушалық,жүйкелік болып келеді.
Жоғары токсинді пестицидттер(бірінші топ) - пестецидттер,орташа өлтіру мөлшері жануардың дене салмағы 50мгкг кем болғанда(мырыш фосфиды,париж жасылы,гранозан,т.б)
Зооцидтер - пестицидтер,дератизация мақтасында - кеміргіштермен күресу үшін қолданылады(мырыш фосфиді,крысид,зоокумарин,т.б)қолда нылады.
Қамба бізтұмсығы - қою қоңыр түсті коңыз,алдыға қарай шығынқы денесінің ұзындығы 3 - 4мм. Басы - бізтұмсықты зиянкес астықта терең мекендеп,оны түгелдей жеп қою қасиетіне ие.
Қамба зиянкестері - сақтау мерзімінде азықты бүлдіретін зиянкестер(қамба бізтұмсығы,қоңыз,ұн көртышқаны,т.б)
23
Қатерсіз астықтар - зиянды және улы заттары жоқ астықтар,астықты шектеп қолдану немесе олардың сапасын төмендету,жануарларда ауду тудырады немесе улануға әкеледі.
Жаңа піскен жүгері - астық және ұнтақты жем сапасының көрсеткіші. сақтау шарттары,тыныс процесінде органикалық қышқылдар жинақталуымен бағаланады.
Жем және азықтандыру сапасын бағалаудың әдістері - жиынтық бағасы, ГОСТ тың талаптарына сай келетін астықты органалептикалық және лабораториялық зерттеу, улылығына сынама алу және соған ем шара қолдану.
Зеңдік жұқпалар - саңырауқұлақтардан туындайтын жануар ауруы, ,организмге тағаммен кіреді және механикалық әрекетті қамтамасыз етеді, ұлпалар мен ағзаларда паразиттік тіршілік ете отырып өседі.
Зығыр жымығы - құнды диеталық және белоктық тағамдық өнім.
Инсектицидтар - пестицидтар,хлорофос пен карбофос дезинсекциясы үшін қолданылады.
Карбамид - синтетикалық несепнәр, ірі қара малының рационындағы протеиннің орнын алмастырушы болып табылады. Құрамында 46 % азот бар, суда жақсы ериді.шамадан тыс қолданғанда аммиакпен улану болады.
Кетоз - белок, көмірсу, май және минералдық алмасулардың бұзылуымен, кетон денешіктерінің қанда, несепте, сүтте, шығарылған ауада күрт артуымен, ацидоз бен өнімділіктің төмендеуімен сипатталатын, диеталық, протеинге бай және көмірсу төмен тағаммен тамақтандырғанда туындайтын ауру.
Линаза - зығыр жымығында болатын және линамаринді синиль қышқылына айналдыратын фермент.
Линамарин - цианоген гликозидтері, құрамында зығыр жымығы бар, улы емес, бірақ линаза ферментінің әсерінен ыстық суда синиль қышқылын түзеді, ұлпа ішілік тыныс алудың салдануын туғызады және жасушадағы қышқылдық процестердің бұзылуы.
Май қышқылы - егін жинау және сақтау технологиясы бұзулу нәтижесінде сүрлем мен пішендемеде түзілетін қышқыл және бірінші сорттық тағамда жол берілмейді.
Мақта жымығы - мақта майынан алынатын, жағымсыз әсер тудыратын өнім, құрамында 33% протеині бар, бірақ малды азықтандыру кезінде улы заттың - госсиполаның жиналуымен қауіпті.
МДУ - қауіпті заттардың шекті рұқсат етілген деңгейлері.
24
Микотоксикоздар - жануарлардың улы саңырауқұлақтармен улануы және токсин бөле отырып, тағамдарда дамиды. Организмге түскен улы тағам токсикозды тудырады.
Нитраттар - өнеркосіпте, әсіресе ауыл шаруашылығында көп қолданылатын азот қышқылының түздары. Аммоний нитраты, сілтілік және сілтілік жер металларының нитраттары селитра деп аталады. Белгілі бір мөлшерден артық пайдаланғанда Нитраттар тамақ өнімдерінде жиналады да, адамды уландырады. Нитрат тұздарын металлдарды, негіздік оксидтерді, негіздерді және аммиакты азот қышқылымен әрекеттестіріп алады. Басқа оттекті қышқылдардың тұздарымен салыстырғанда нитраттардың ерекше қасиеттері бар.
Нитриттер - азотты қышқыл тұздары. Нитриттер негізінен органикалық бояулар жасау өндірісінде қолданылады. Органикалық нитриттер немесе азотты қышқыл өндірісі туындылары (эфирлер жәнет.б.) амилнитрит және басқалар, медицинада қан тамырларын кеңейткіш ретінде қолданылады
Пестицидтар - химиялық зат, ауыл шаруашылығында қолданылады, сонымен қатар мал шаруашылығында да кеңінен қолданылады.
Сигналдық профилактика әдісі - жем және азықтандыру сапасын бағалау тәсілі, бақылауға арналған жануарлардың қан қорындағы ақуыз , қант , каротин , кальций, фосфор ды зертханалық зерттеу арқылы жүзеге асады.
Соланин - құлпынай мен картошканың жер бетіндегі барлық бөлігінде сақталатын улы зат.
Сүт қышқылы - органикалық қышқыл, сүрлем немесе пішендеме массасының сүт қышқылды ашуы кезінде құрылатын және дайын азық сапасының маңызды көрсеткіші болып табылады.
Сірке қышқылы - органикалық қышқыл, сүрлем мен пішендеменің сүт қышқылды ашуынан пайда болатын өнім,рұқсат етілетін мөлшері бірінші сапалы пішендемеде 25% , сүрлемде 35%.
Тағамдық жарақат - ішкі органдарға тамақпен бірге металдық заттар мен шынының кіруінен туындайтын ауру.
Травматикалық перикардит - жүрек қабығының бөгде затпен зақымдануы.
Травматикалық ретикулит - күйіс қайыратын малдардың асқазанының металлдық заттар мен шыны торлармен зақымдануы.
Уытты пестицидтер - пестицидтер, өлтіру дозасы 50-200мгкг тірі салмаққа.
25
Уыттылығы орташа пестицидтер - пестицидтер, өлтіру дозасы 200 ден 1000 мгкг тірі салмаққа.
Уыттылығы төмен пестицидтер - улы химикаттар, өлтіру дозасы жануар денесінің тірі салмағына 1000мгкг астам.
фотодинамикалық заттар - ультракүлгін сәуленің әсерінен организмнің сезімталдығының өсуі.олар қан арқылы теріге тарап, тері асты жасушаларында қабыну процесстерін тудырады.
Фузариотоксикоз - фузариум тұқымдастығына жататын микотоксикоз, жемнің барлық түрінде паразиттік тіршілік етеді, жануарлар үшін өте қауіпті.
Фунгицидтер - пестицидтер, саңырауқұлақты ауруларды тудыратын қоздырғыштарды өлтіру мақсатында қолданады.
Циогенді гликозидтері - құмайдың, сиыр жоңышқаның саябыр және ашу мерзімінде кездесетін, сондай - ақ зығыр жымығында кездеседі. Нәтижесінде синильдық қышқыл түзіледі.
26
Әкімшілік - шаруашылық бөлім - мал шаруашылық ферманың бір бөлігі, онда әкімшілік бөлім, санветөткізгіш, жылу беру орталығы, сумен қамтамасыз ету орталығы, жанармай бөшкесі, көлік тұрағы, жөндеу жұмыстарын жүргізетін орталық және т.б. орналасады.
Өрнекті - ауа өткізгіші бар жасыл желек түрі - ағаш түбінен және жоғарғы ағаш бұтақтарына бір немесе үш ауа өткізгіш жолақтары бар жасыл желек түрі.
Өрнекті жасыл желек түрі - көгалаң жерінің аз мөлшерде ауа өткізетін жері бар, екіден беске дейінгі қатары бар жасыл желек түрі.
Көңді биотермиялық өңдеу тәсілі - қою (қатты), тығыз көңдерді бір жерге үю арқылы, белгілі бір жағдайда (ылғалдық, оттегі) микроорганизмдердің өсіп-өнуінен биотермиялық процесстердің жүруіне негізделген. Биотермиялық тәсілмен залалсыздандыруда температураны 70-75% `C жоғарылату арқылы патогендік микробтар мен вирустар өледі.
Ферманы (комплекс) көркейту - санитарлық таза іс-шара жүргізу комплексі, оның ішіне алаңды жоспарлау, жаяу жүргінші жолдарын және жайылым жолдарын тегістеу, аумақты көгалдандыру, қоршау, қоқыстардан тазарту.
Вентиляция - (ventіeleren -- лат. Желдету, тазарту, жаңарту) -- қораның ішкі ескірген ауасын сыртқы таза ауамен алмастыру. Өндіріс орындарын желдетуде, аэроқоспаларды құбырмен тасымалдауда, т.б. ауаны немесе басқа газдарды қозғалысқа түсіріп орнын ауыстыру үшін олардың артық қысымын тудыратын қондырғы.
Табиғи вентиляция - құбырсыз және құбырлы екі түрі болады. Құбырсыз ішкі ауаның сыртқы атмосфералық ауамен алмасуы, қораның бөлшектерінің саңылауларынан, есік, терезелерді ашып-жабу кездерінде, ешқандай жасанды қозғалыссыз, сыртқы салқын, салмағы ауыр ауа ішіндегі жылы, жеңіл ауамен табиғи түрде өздігінен алмасады.
Вентиляциялық камера - ғимарат ішіндегі малдарға арналған қосалқы бөлме, ол жерде вентиляциялық құрылғылар (вентиляторлар, калориферлер, жылу генераторлары және т.б.) болады, табындарға атмосфералық ауа жібереді (қыс мезгілінде жылы ауа).
27
Ауа алмасудың вертикальдық сызбасы - таза ауа ғимараттың төменгі жағына барып және жоғарғы жағынан шығуы (төменнен жоғары), және керісінше таза ауа жоғарыдан кіріп, төменнен шығуы (жоғарыдан төмен).
Ветпункт - фермалардағы ветеринарлық алғашқы көмек көрсету орталығында малдарға жедел түрде ем көрсету, жұқпалы ауру болса дереу жағарғы вет.органдарға хабар беру керек.
Ветсанөткізу орны - ветеринарлық-санитарлық мал шаруашылығында жұмыс істейтін адамдардың сырт киімдерін ауыстырып арнайы жұмыс киімін киюге және дезинфекциядан өтіп қана кіруге болатын орын.
Ғимараттың ішкі жобасы - технологиялық элементтердің рет-ретімен технологиялық нормаға сәйкес орналасуы.
Ішкі ауланы көгалдандыру - ферма ішін көгалдандыру, ұяшықтар және өрнекті - ауа өткізгіші бар жасыл желек қатарлар, бұтақтар ( ғимараттан 2 м алшақтықта), жайлым ауласында биік ағаштар ғимараттан 8-10 м ара-қашықтығында отырғызылады.
Материалдың су өткізгіштігі - қысым көрсету кезіндегі құрылыс материалдарының су өткізгіштігі, материалдың тығыздығына байланысты. Шыны, бетондар, су өткізгіштік тастары.
Ауа алмастырудың нормасы - 1басқа (немесе 1 ц салмаққа) шаққандағы қораға кіргізілетін ауаның мөлшері, м3сағ.
Ауа алмастыру - ғимараттағы ауаның сыртқы ауамен алмасуы.
Материалдың ауа өткізгіштігі - материалдың өзінен ауаны ( газды ) еркін өткізуі, материалдың тығыздығына байланысты.
Жайылым орталығы - ферманың манайында орналасқан жер, малдарды жайылымға шығаратын жер.
Жайылым жерінің маңызы - малдардың қозғалыста болуы, денедегі зат алмасу процесстері жақссарып, қан айналыс, тыныс алу, ас қорыту органдарының және нерв жүйелерінің қызметтерін жақсартуы болып саналады.
28
Ауаны сорып шығаратын құрылым - ауа шығатын қондырғыдан - 7, орталық желдеткіштен 5, ауа құбырларынан 2, ауаны шаң тозаң, газдан тазартатын құрылым 8 және қора төбесінен 1-1,5 м биік ескі ауа шығарылатын құбырлар - 9 жинағынан тұрады.
Генералдық план (жоспар) - құрылысқа арналған барлық территорияның өлшемі, онда орналасқан объектілер, олардың көрсеткіштері, өндіріс орнының инженерлік және экономикалық шешімдері мен аймақты жақсартып көріктендіру жолдары көрсетілген проекті - құжат болып саналады.
Көңді жоюдың гидравикалық жүйесі - ағынды судың көмегімен жүзеге асатын жүйе (тікелей сумен шаю, дөнес тақтайлар арқылы ағызып жіберу).
Көңнің гомогенизациясы - үгіту процессі, көңді ыдыратып жайылуы, осының салдарынан микробтар жойылады содан көң құнарланады.
Көңді ыстық күйінде сақтау - көнді бірінің үстіне бірін қатарынан қою арқылы 70-90 см орналастырады, ащыту нәтижесінде температураны 60-70*C-қа көтереді.
t*C - қора ішіндегі ауа мен сыртқы ауа температурасының айырмасы.
Ауа алмастырудың саны - вентиляцияның сағаттық көлемін қораның көлеміне бөлгендегі қатынасы, ретсағ.
Өздігінен көңнің ағуы - сұйық көңнің гравитациялық күштің әсерінен каналдар бойымен жылжып кетуі.
Малшаруашылық кешені - ірі малшаруашылық өндірістік мекеме, онда құрылымдық технология, ірі мал бастары, өнім өндіретін құрылғылыр орналасқан.
Малшаруашылық фермалары - ірі және ұсақ малшаруашылық мекемелері, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кез келген ғылыми дисциплинаны білім алушы нақты білім мен практика жүзінде аппаратпен сәйкестендіре білу керек.Бұл берілген материалды толығымен түсініп,сәйкестендіруге мүмкіндік береді.Мысалы: "радиация", "кондукция" деген сөздерді білмей жатып,жылу берудің ағзадан қоршаған ортада жұмыс істеуін түсіну мүмкін болмайды.
Қазіргі уақыттағы оқу анықтау жеңілдігіне мынадай түсініктер келтірілген.Зоогигиенаның әрбір бөлігінде мал шаруашылықтарының жобаланған негізгі нысаны болып табылады.
Бұл білім алушыларға:зачеткаға,емтиханға дайындалған кезде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіндік береді.Оқытушыларға бұл зоогигиенаның білім алушыларына және оның терминологиясын,білімге деген талаптарын бірдейлендіруге көмектеседі.
Бұл анықтау материалдары,биотехнология факультеті мен ветеринариялық медицина факультетіне ғана арналған.
Зоогигиена
Зоогигиена-малдардың денсаулығын сақтап,сапалы өнім алу.Ол оптимальдық шарттың мазмұнын,азықтандыру,құс пен малдардың экспулатациясын анықтайды.Ол малдың денсаулығын сақтап қалу үшін қажет,себебі,біз жоғарғы сапалы ет,сүт өнімдерін алуымыз керек.
Жануарлардың ағзасына әртүрлі технологиялық және экологиялық факторлардың қалай әсер ететінін оқыта отырып,жас малды өсіріп,жақсы нәтиже алу үшін оларға жақсы қарап,азықтандыру қажет.Жас малды өсіріп,паразиттермен,жұқпалы аурулармен күрес кезінде зоогигиеналық іс-шаралардың маңызы зор.
3 Ауа ортасының гигиенасы
Абсолютті ылғалдылық - 1 куб.метр ауадағы белгілі бір температурадағы су буының салмағы немесе серпімділігі.
Адаптация - жануарлар организмдерінің, олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір тіршілік ортасына бейімделу процесі;
Азот - химиялық элемент - түссіз, иіссіз, дәмсіз - суда аз еритін газ. Бұл элемент аминқышқылдарының амидтердің ақуыздардың-нуклейін қышқылдарының-нуклеотидтердің және өмірде өте маңызды басқада көптеген органикалық қоспалардың құрамына енеді.
Аммиак - түссіз,өткір иісті,улы газ.Ол суда жақсы ериді.Оның негізгі пайда болу көзі мал қораларындағы көң,нәжістердің ыдырауы есебінен пайдаболады.
Қанатшалы анемометр - 0,3 м с-тан жылдамдықтан жоғары ауа жылдамдығын есептейтін құрылғы.
Табақшалы анемометр - 0,1 м с-тан жылдамдықтан жоғары ауа жылдамдығын есептейтін құрылғы.
Атмосфералық ауа - жер бетінің ауа қабаты, төменгі қабатында 20,95% оттегі, 78,09% азот және 0,03% көмірқышқыл газы, аргонның,озонның микросаны және т.б. газдар,су буы.
Аэрогельдер - ауадан механикалық жолмен пайда болған шаң-тозаңдар.
Аэрозольдар-ауада өлшенген ауа қабаты. Қорадағы шашырату жүйесінің газдық ортада өлшенген жағдайда болатын сұйық тамшысы немесе қатты дененің бөлшегінен тұрады.
Аэроиондар - оң және теріс зарядталған ұсақ бөлшектер,атомнан құрастырылған газдың молекуласы,ауада тұрақты тұратын және оның электрзарядын біріктіреді.
Аэроионизация - табиғи және жасанды ауадағы ионның пайда болу процесі.
Аэроионизаторлар - табиғи факторлар (электр разряды,УК-сәулесі,судың лайлануы т.б.) және жасанды ионизациялау үшін қолданылатын арнайы құрылым.
Жұтылған ауа - адам және жануарлармен жұтылған ауа, атмосферамен салыстырғанда, оттегінің мөлшерінің төмендеп,көмірқышқыл газының артуы.
Гигрограф - ауаның салыстырмалы ылғалдылығының белгілі бір мезгіл тәулік, апта ішінде өзгерісін жазып отыратын құрал.
Гигрометр - салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшерін анықтауға арналған құрал.
Гипертермия - денедегі жылу алмасу қызметінің бұзылуы салдарынан жиналған жылудан дененің қызып кетуі.
4
Ауаның дезодорациясы - ауадан жағымсыз иістерді жою процесі.
Қанығу дефициті - максималдық және абсолюттік ылғалдылық мөлшерінің айырмашылығы.Ол неғұрлым көп болса,соғұрлым ауа құрғақ болып,керісінше,неғұрлым айырмашылығы аз болса,соғұрлым ауа су буымен көп қаныққандығын көрсетеді.
Ұзақ күндік жануарлар - Жарықтанудың интенсивті және ұзаққа созылу кезіндегі,әсіресе көктемде күн ұзарғанда жыныстық белсенділігі артатын жануарлар.
Мал организмін шынықтыру - әсер ететін метерологиялық жағдайларға төзімділігін арттыру,ағзаның жылу реттеу механизмдерін жақсарту мақсатына бағытталған гигиеналық іс-шаралар жиынтығы.
Комфортты немесе индиференттік аймағы - әрбір малдың түріне,жасына,өніміне т.б. ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән температура аймағы болады, онда организм өзінің өнімін сақтау үшін ең аз мөлшерде энергия жұмсап, өнімін кемітпейді.
Жануарлардың жылу жайлылығын сезетін жоғарғы шекті температура аймағы - жоғарғы температураның шектік мөлшері.Бұл көрсеткіште, мал өзін жайлы сезінеді, егер асып кетсе организм қызып кетеді.
Жануардың ультракүлгінді сәулелену уақыты - жануардың қалыпты мөлшерде сәулеленуінің ұзақтығы.
5
Зоогигиеналық шама - кез - келген ауа ортасының үйлесімді деңгейі,бірақ құрамында улы газдар мен залалы бар орта мал организміне және оның денсаулығына кері әсерін тигізіп,өнімділігін төмендетеді.
Ультра күлгін сәулелер - көзге көрінбейтін,кез келген жылу таратушы денеден бөлініп шығатын жылу арқылы таралатын және көлем і 760 нм толқынды сәулелер.
Тамшы инфекциясы - ауру мал түшкіргенде немесе жөтелгенде ауа тамшылары арқылы таралатын инфекциялық ауру.
Карбоксигемоглобин - көмір қышқыл газы мен қан гемоглобинының тұрақты химиялық қосылысы. Бұл қосылыс органдар мен тіндерге кислородық ашығу әсерінен өлімге әкеліп соғады.
Кататермометр - желдің жылдамдығы мен салқындау күшін өлшейтін құрал (катаиндекс).
Кислород - ауа құрамына кіретін, дем алу мен жану үшін қажетті газ.
Кислородтық ашығу - организмге ауаның қатты жетіспеуі.
Климат - Жер бетіндегі белгілі бір аймаққа тән ауа райының көпжылдық режимі. Көп жылдық режим осы өңірдегі ауа райының ондаған жыл бойындағы барлық жағдайлары, олардың ішінде: осы жағдайлардың типтік жылдық алмасуы, кей жылдары байқалған ауа райының аномальдік ауытқулары (құрғақшылық, жауын-шашынды, суық кезеңдер, т.б.) жатады.
Конвекция - ыстық ауаның суық ауадан жеңіл болуы себепті конвекция есебінен 30-35% ыстық ауа ыстықтығын жоғалтады.
Кондукция - организм арқылы жылуды суық еденге немесе жерге және суға немесе шөпке берілу жолы.
Қысқа күндік жануарлар - жыныстық қозуы күз мезгілінде ереше байқалатын жануарлар (қойлар,ешкілер,түз тағылары).
Табиғи жарық түсу коэфиценті - проценттік шамада көрсетілген бөлме ішіне жарық түсу коэфиценті
Люксметр - қора ішіндегі және сыртындағы жасанды және табиғи жарықты анықтайтын құрал. 6
Теріс жеңіл аэроиондар - жеңіл және газды иондардың зарядттары табиғи және жасанды ионизатор әсерінен организмге жақсы әсер етуі. Жоғарғы ылғалдылық су тамшыларының грамм түрінде орасан көп жиналуы. Белгілі температурада 1 м3 ауданда орналасады.
Микробтық сан - 1 м3 ауданда орналасқан бактериялардың жалпы орналасуы.
Микроклимат - шектелген аймақ ішінде орналасқан физикалық, химиялық, биологиялық факторлар ісерінен адамдар мен жануарлардың организмдеріне және орналасқан конструкцияларға әсері.
Қолайлы микроклимат - қоршаған ортаға қолайлы және организмнің физиологиялық қасиеттеріне қолайлы қоректік орта.
Жылулық жағдайының ең төменгі сатысы - Жылулық жағдайының ең төменгі сатысы, соның ішінде зат алмасу процессі мүйізді ірі қарада 2-3 пайыз, шошқаларда 4пайыз, ауа температурасы градусқа төмендеген сайын шығын арта береді.
Оксид углероды(көмілқышқылы) - түссіз, иіссіз өте улы газ.Ауада бұл газ іштен жанатын қозғалтқыштар жұмысы кезінд енемесе пеш жұмысы кезінде пайда болады.
Ауа ылғалдылығының қатынасы - ауаның жоғары пайызда су буымен қанығуы.
Ауаның суыту күші(Ката индекс) - адамдар мен жануарларға ауаның ылғалдылығы мен желді жылдамдығымен суыту эффектісі.
Пневмокониоз - дем алу жолдарына шаңнығ түсуімен байланысты ауру.
Белгілі мөлшерде қолданылатын концетрат - зиянды және улы газдардың организмге кері әсері.
Ауа райы - атмосфераның белгілі аумақтағы физикалық жағдайы.
Қалыпты жеңіл аэроиондар - организмге қолайсыз газдық иондардың қолайлы зарядпен зарядталған, қора ішіне шаң тозаңмен, су буларымен және микроогрганизмдермен байытылған аэроиондар.
7
Психрометр - гигрометриялық көрсеткіштерді анықтауға арналған құрал(абсолюдтық, максимальды,ылғалдылық қатынасы, ылғалмен байытылған,гефицит) құрал.Бұл құралмен резервуар ішіндегі судың булануын ауа ылғалдылығына байланысты.
Шаңды инфекция - шаң құрамында патогенді мироорганизмдері бар, ағзаға түскен жағдайда тез қабылдағыш жануарларды улайтын респераторлық инфекция.
Шаң - далада қалқыған 100-150мкм бөлшектер.
8
Радиация - организмнің анағұрлым суық ортаға жылу таратуы мен жануар денесінен бөлінген жылуды инфрақызыл сәулелерді организмнен анағұрлым алыс орналасқан заттармен жұтылуы.
Жел графасы - желдің белгілі бір бағытта яғни жыл мезгілдеріне қарай (қыс,көктем,жаз,күз) өзгеру бағыты.
Жарықтың инфрақызыл сәулелері - қыздыру күші жоғары лампалар (100,250,500 вт) , соның ішінде инфрақызыл сәулелерінен басқа жарық сәулелері басым.
Жануарларға жарықтың жетіспеуі - жануарлардың жарықтан қағылу салдарынан туындайтын өте қолайсыз жағдай.
Жарық коэфиценті - терезеден түскен жарықтың қора еденіне тусу аумағы.
Жарық сәулелері - көзге көрінетін 400 - 760 нм көлеміндегі жарық толқындары. Көру қызметі, бүйрек үсті,қалқанша,жыныс,сүт бездері және зат алмасу,қан айналымы қызметін жақсартады. Организмді тәулік өзгерістерінен хабарландырады.
Күкіртті сутек - түссіз,өте улы,шіріген жұмыртқа тәріздес исі бар, белоктық заттар шірігенде пайда болатын құрамында күкірт бар, жануарлардың нәжісінен пайда болатын газ.
Силикоз - тұрақты шаңның әсерінен адамдар мен жануарларда болатын ауру.
Сквозняк - қатты жел бөлме ішінің желдетілуі.
Күн радияциясы - күн сәулесі әсерінен жер бетіне ультракүлгін,инфрақызыл,түрлітүсті сәулелердің түсуі.
Күн өту - тікелей күн сәулесі түсуі әсерінен адамдар мен жауарларға ультракүлгін сәулесі қан айналуы бұзылуы мен қан тамырларының ұлғаюына әкеліп соғады.
Суховей - құрғақшылық әкелетін ыстық ауа.
Қою инфрақызыл сәуле - тек инфрақызыл сәулелерден тұратын техникалық бастау.
9
Жылулық күйзеліс - жоғары температура әсерінен жылы қанды жануарлардың ас қорту,зат алмасу,улану,кілегей қабатының зақымдануы.
Жылықандылар - қоршаған орта температурасына тәуелді емес жылы қанды жануарлар.
Жылу алмасу - ыстық денеден салқын денеге жылудың таралуы.
Жылудың булану арқылы бөлінуі - жануар организмі арқылы сыртқы ортаға тері мен тыныс алу органдары арқылы жылу мен будың бөлінуі.
Жылу реттеу - организмнің температура тұрақтылығын сақтауы.
Физикалық жылу реттеу - организмнің қоршаған ортаға жылу бөлу және жылу алмасу процессі.
Химиялық жылу алмасу - организмде жылудың пайда болуының биологиялық және химиялық процессі.
ТКА 0103 - температураны, ылғалдылықты, жарықты,энергияны және ульрафиолет радиациясын өлшейтін құрал.
Термограф - ауа температурасының тәуліктік және апталық ауытқуын жазатын құрал.
Жоғарғы көрсеткішті термометр - ең жоғарғы температураны өолшеуге арналған сынапты термометр.
Төмен көрсеткішті термометр - ең төмен ауа температурасын өолшеуге арналған спиртті термометр.
Шық нүктесі - булану әсерінен су тамшыларының шыққа айналуы.
Көмірқышқыл газ - дем алғанда шығатын түссіз,иіссіз,дәмі қышқыл газ.
Шамның үлесті алымдылығы - қора ішінің жасанды жарықтандыру көрсеткіші.
Ультракүлгін сәулелер - 400 нм көлеміндегі химиялық және бактереоциттік қәрекетті ең қысқа толқынды сәулелер.
Әмбебап газоанализатор - ауа құрамына кіретін зиянды және улы газдарды анықтайтын құрал.
10
Фотопериодизм - жарық пен қараңғы алмасуы соның ішінде жануарларды аз күндік және көп күндік болып бөлінуіне бірден-бір себеп.
Суық үдеріс - жылы қанды жануарлардың өте төмен температура салдарынан өнімділігі мен жыныстық белсенділігің төмендеуі.
Жылудың созылмалы тұрақтылығы - организмнің жоғарғы температура әсерінен өнімділігінің төмендеуі және организмде улы заттардың жиналуы.
Штиль - әлсіз желдетілу немесе желдетілудің жоқтығы.
Шу - жануарларға қолайсыз децибел өлшемімен өлшенетін дыбыстар.
Айғай - шу қояншығы - құстардың қатты шу әсерінен орталық нерв жүйесінің зақымдануы,өнімділігінің төмендеуі.
Айғай - шу күйзелісі - жануарлардың үнемі шу әсерінен орталық нерв жүйесің зақымдануы салдарынан күйзеліске ұшырауы.
Щелочной гематин - қандағы гемоглобин мен аммиактың қосылысынан пайда болатын зат.
Эритема - инфрақызыл және ультра күлгін сәулердің теріге әсер етуі.
Эритемдік сәуле бөлу - 297 нм, күштілігі 1 вт, 1 м2 аумаққа таралатын толқын күші.
Эритемдік ағым - 297 нм,күштілігі 1вт ультракүлгін сәулелену.
Тиімді температура - организмге желдің жылдамдығы мен ауаның ылғалдылығы бірігіп әсер ететін температура.
11
2. Топырақ гигиенасы
Аммонофикация - органикалық қосылыстардың азот минералдандыру кезеңі, аммиак қалыптастыру нитриттер аммиак және амин қышқылдары қалпына тотығу құрылады.
Анаэробты процесс - жағымсыз иісті ыдырау өнімдерін қалыптастыру регенеративті процестері бар, микробтардың шіруіне ауаның жоқ топырақтың органикалық заттардың минералдануы ( аммиак , күкіртті сутек , метан , индол және басқалар ).
Аэробты процесс - су, көмірқышқыл газы , азот тұздары ( нитраттар ) , күкірт қышқылы ( сульфаттар ) және фосфор ( фосфат ) қышқылы жағымсыз иісті өнімдер құрмай, тотығу процестері ыдырауынан соңғы өнімдерін қалыптастыру туындаған кезде оттегі қосу кезінде топырақтың органикалық заттармен минералдануы.
Биогельминт - паразиттік құрттар, жануарлар организмінде өмір сүреді. Аралық иесі ( ит, қой, құмырсқалар , моллюскалар , жауын құрттары және т.б. ) болып табылады .
Биогеохимиялық провинция - аудан ( облыс ), топырақтағы артық немесе микроэлементтер тапшылығы мал аясында байқалатын процестер.
Биологиялық дегельминтизациялық жайылымдар - солтүстік - бір жылдан кейін, ал оңтүстік еліміздің өңірлерінде және 6 ай - жайылып басталғаннан кейін 6 күн және 3 күн ішінде оны қайтаруға - 5 күннен кейін жұқтырған құрттар жайылымды бойынша жануарларды жаюға өзгерту.
Биологиялық топырақ қасиеттері - топырақ микроорганизмдер мазмұнын сипаттайтын қасиеттері, жәндіктер, құрттар , жұқпалы және паразиттік аурулар, сондай-ақ топырақтың өзін-өзі тазалау.
Биотермиялық шұңқыр - мәйіттерді дезинфекциялау биотермиялық , әуе мәйіттердің астында аэробты жағдайларда және термофильді бактериялар әсерінен ыдырайтын тәсілі.
Ветеринарлық - санитарлық утилизациялық заводтар - ветеринарлық - тазалау , қызмет өз саласындағы жануарлардың ұшасын дезинфекциялау және өңдеу, жем, ет және сүйек ұнын алу , жеуге май , мұқабаларды, тыңайтқыштарды тазалау жүргізілетін санитарлық кәсіпорындар .
12
Топырақтың ылғалдығы - өзі суды жерге өткізу қабілеті, үлкен су сыйымдылығын азайтады , топырақтарды салқын жасайды және органикалық заттардың ыдырауын болдырмайды.
Топырақ инфекциялардың ауруларының қоздырғыштары - ұзақ уақыт бойы топырақта өмір сүріген патогендік микроағзалардың тобы.
Топырақ су өткізгіштігі - жоғарыдан төменге оның қалыңдығы арқылы суды жерге өткізу қабілеті.
Топырақтың ауа өткізгіштігі - өзінің ауа тесігі арқылы жерге өту қабілеті , ол сондай-ақ газдалуға мүмкіндік береді , неғұрлым жылы болуы және органикалық заттарды тотықтандарып , өсімдік тамақтануы үшін қажетті минералды айналдыру.
Уақытша топырақта тұратын жұқпалы аурулар - топырақ патогенді инфекция айырмашылығы, осы топтағы ауру жануарлардың секрециясының, топырақтың түсіуі патогенді болып табылады және ол үшін қолайлы орта болып табылады.
Геогельминт - паразиттік құрттар , жануарлардың организмінде өмір сүріп, қоршаған ортаға белгілі мөлшерде жұмыртқа шығарды.
Топырақтың капиллярлығы - оның қылтамырда жер қойнауын төменнен жоғары суды жерге көтеру қабілеті.
Улкен түйірлі топырақ - топырақ, астық мөлшері 0,20 мм астам тұрады.
Майда түйірлі топырақ - бұл топырақтың астық көлемі өте кіші ( саздан 0,01 - 0,001 мм ).
Нитрификация - топырақтағы органикалық заттардың минералдануы. Нитратының әсерінен нитриті ( бірінші кезеңін ) және нитриті тотықтырғыш бактериялар ішіне нитриті бактериялардың әсерінен аммиак тотығуды сипаттайды.
Топырақтың сіңіру қуаты - бактериялар , химикаттар жұтып және сақтап қалу қабілеті , сондай-ақ органикалық улы бактериялар ( нитраттар хлоридтер, аммиак , және басқалар ).
Топырақ кеуектілігі - топырақтың физикалық қасиеттері, жылдан бастап оның мөлшерін сипаттайды.
13
Топырақ - жер қыртысының құнарлы бөлігі, жұтқыш өсімдіктер, жануарлар, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды, түрлі микрофлораның көзі.
Топырақтың санитарлық саны - ақуыз мөлшерін бөліп, органикалық азот мөлшері туралы ( сол бірлік ).
Санитарлық және гельминтологиялық көрсеткіш - топырақ 1 кг гельминттік жұмыртқа саны.
Топырақтың өзін-өзі тазалау - аэробты ортада микроорганизмдердің әсерінен топырақтаң шырмауында органикалық заттар ( белоктар, майлар, көмірсулар ), пайдалы минералдар, көмірқышқыл газы , су, гумус пен патогенді ыдырайды және айыр басталады , бұл күрделі және салыстырмалы ұзақ табиғи процесс.
Мәйіттер жағу - спора түзуші микрофлораның ( сібір жарасы, эмкар ) және аса қауіпті ауруларынан болатын инфекциялар жағдайларда сою міндетті тиімді ( т.б. құтыру, ірі қара мал оба және шошқа , құс тұмауы )
Мал қорымдары - ауру қоздырғыштар өлі органмен топыраққа енгізіледі , өйткені күрделі экологиялық зардаптар әкеледі , тағайындалған аудандарда жерге көму арқылы мал тушасын жою тыйым салынған жол.
Топырақтың жылу сыйымдылығы - жылу өткізгіштігі мен жылу сәулесін арттырады , ылғалдылығы дәрежесіне байланысты , жылытудан кейін жылу сақтау қабілеті , жер салқындығын қабылдауды арттырады.
Топырақ түрлері - топырақ , механикалық құрамы жағынан ерекшеленеді, құрылымы мен қасиеттері ( саз , құм, суглинка , саздақтар , шымтезек , қиыршықтасты , қара жер, т.б. ) .
14
Топырақтың физикалық қасиеті - топырақтың қасиеті, оған қандайда бір ауалық, сулық, жылулық қасиет тудыратын, қуыстылығымен, жылу сиымдылығымен, ылғал сиымдылығымен, су және ауа өткізгіштігімен, капилярлығымен сипатталатын қасиет.
Топырақтың химиялық құрамы- топырақтағы органикалық қалдықтар, олардың шіру өнімдерімен (нитрат, нитрит, аммиак, хлорид, сульфад және т.б.) ластанғандығын білдіретін топырақтағы қосылыстар; жайылымдар мен шабындықтардағы шөптердің, азықтардың ботаникалық және химиялық құрамына, әсер әтетін химиялық заттар; макро- микроэлементтер.
3. Су және сумен жабдықтау гигиенасы
(судың түрі, су көзі, оларды санитарлы-гигиеналық бағалау, ластанудан қорғау)
Артезиан суы- су өткізбейтін қабаттардың, немесе жарықтардың және қатты жыныстардың қуысынан атмосфералық жауын-шашын нәтижесінде фильтрланған жер асты суы.
Атмосфералық су- атмосферада қалыптасып, жерге жаңбыр, қар, бұршақ, шық түрінде түсетін су.
Бұрғыланған құдық- тереңдігі 50-100 метрден асатын, жер асты су көзінен суды алу үшін құрастырылған су жинаушы.
Жалпы кермектілік- магний мен кальций тұздарының көлемімен сипатталатын көрсеткіш.
Жауынды су- атмосфералық жауын-шашынан тұратын, құрамына топырақ құрамындағы ерітінділер түспеген су.
Жер асты сулар- су өткізбейтін қабаттардың, немесе жарықтардың және қатты жыныстардың қуысынан атмосфералық жауын-шашын нәтижесінде фильтрлану нәтижесінде пайда топырақтық , қабатаралық сулар.
топырақтық және қабат аралық сулар
Жер бетілік сулар- жер бетінде ағатын немесе жиналатын сулар.
Жойылатын кермектілік - қайнатқаннан кейін жойылатын қаттылық.
15
Жұмсақ су- кермектілігі 3 мг-эквл-ден төмен су.
Қазанды су- қазанда қайнатылып жатқан немесе қайнатылудан өткен су.
Қаланың қалдық сулары- елді мекендердің қалдықтары нәтижесінде пайда болған су.
Қатаң режимдегі белдеу- су көзінің санитарлық қорғауының бір бөлігі. Аумағына су қабылдаушы, су өткізуші құрылғылар орналасқан.
Қышқылды жаңбыр суы- рН 5 тен төмен жаңбыр суы.
Кермек су- кермектілігі 6,5 мг-эквл және одан жоғары болатын су.
Кермектілігі жоғары су- кермектілігі 11 мг-эквл-дан асатын су.
Лагуна- табиғи таяз тоған, теңізбен жіңішке бұғаз арқылы байланысқан.
Микробты су- 1л судағы микробтардың жалпы саны.
Миниралды су- жай ішетін суға қарағанда, құрамында минералдары көбірек су немесе ерекше биологиялық қасиетке ие су.
Нөсерлі су - нөсерлер нәтижесінде ағындарды қалыптастыратын жер бетіндегі сулар.
Нөсерлі қалдық- қатты нөсерлер немесе еріген қар сулары нәтижесінде пайда болған жер бетіндегі сулар мен қалалық қалдық сулардың аралас қосындысы.
Олигосапробты су- суда тіршілік ететін ағзалары мен жеткілікті еріген оттегісі бар таза су.
Өңделмеген су- тазаланбаған, залалсызданбаған, кондициоланбаған су.
Өзен- су алмасуы тежелген, әрі ауданы үлкен құрлықтағы табиғи су алабы.
Полисапробты су - сәйкес жағдайда тіршілік ететін ағзалары бар және құрамында еріген оттегісі жоқ су.
Санитарлық қорғау аймағы- сумен қамтамасыз ету орталығын ластану мен жұқтырудан сақтау үшін,арнайы режимі бар территория.
Сәулелі бас тоғандар- бас тоған құрылысының бір түрі, құдықтың астыңғы бөлігінен сәуле түрінде шығатын, шахталық сақиналар мен горизонтальды ұңғымалардан тұрады. 16
Сілтілі су- қалдықтар жиынтығынан сытылып өткен су.
Суарушы су - топыраққа өсімдіктің тамырына топырақ ылғалдылығын арттыру, өсімдікті сумен қамтамасыз ету мақсатында қолданылатын су.
Судың кермектілігі- судың химиялық көрсеткіші, калций мен магний тұздарымен байланысты, судың минералдылығымен сипатталады.
Су қоймасы- тұщы суды жинауға арналған көлемі үлкен жасанды ғимарат. Ондағы суды бір немесе бірнеше қайтара пайдалану үшін плотиналармен бөгеледі.
Судың коли-индексі- 1л судағы ішек таяқшаларының саны.
Судың коли-титрі - 1ішек таяқшасы бар судың ең аз мөлшері (мл).
Табиғи су - құрамында Жер бетінде оларсыз тіршілік мүмкін емес, сутегі изотоптары мен оттегі, органикалық, минералдық заттары бар барлық жерде тараған су.
Тазартылған қалалық қалдық су- біраз мөлшерде немесе толығымен тазартылудан өткен қалдық сулар.
Теңіз- а) мұхиттың бір бөлігі болып табылатын тұзды судың бөлігі.
б) үлкен тұзды өзен
Топырақ сулары - топырақтық құрылымдарда кездесетін, су өткізбейтін қабаттардың бетінде болатын сулар.
Тұрақты кермектілік- қайнатқаннан кейін де сақталатын қаттылық.
Тұрып қалған су (тоқырау су) - өте баяу немесе мүлде ағысы жоқ, сонымен қатар ұзақ уақыттан соң сапасында жағымсыз өзгеріс туындайтын өзгерістері бар судың беттік массасы.
Тұщы су- 1л суда 1гр-нан төмен еріген тұзы бар су.
Шектеу белдеуі- су көзінің санитарлық қорғауының бір бөлігі. Аумағында қатаң режимді белдеуді, су алабын қамтиды.
17
Өнеркәсіптік су-өнеркәсіптік сулар, өндірістік процесте қолданылады, мысалы өңдеу өнеркәсібтерінде қолданылады.
Тоған-табиғи немесе жасанды шағын мөлшерлі су алабы
Суару радиусы-жануарлар суару көзімен жайылымнын арасындағы оңтайлы қашықтық.
Рассол-Жасанды және табиғи түрде теңіз суымен салыстырғанда тұз көп мөлшерде кездесетін су сонымен қоса натрий хлоридінің мөлшері
Өзен-елеулі мөлшерлі табиғи ағын , су қозғалысыен сипатталады тұрақты немесе үзіліспен мұхитқа теңізге өзенге болотаға немесе басқа да су ағынына құйылады.
Реликті су-жарамсыз су, геологиялық жасы қоршаған орта мен судың жасымен тең,сапасы төмен, қолданысқа жарамсыз
Бұлақ-жер астынан шығатын шығатын су
Арық- үздікті немесе үздіксіз ағатын су ағыны,нақты белгілі бағытпен ағады, теңізге ұқсас бірақ көлемі кішірек.
Санитарлы-бактериялылық су көрсеткіші- микроб саны,коли-титр,коли-индекс,гельминт тердің жұмыртқасы мен дернәсілі, патогенді микроорганизмдер.
Суды санитарлы сараптау-санитарлық - физикалық, химиялық ,биологиялық зерттеу нәтижелерінде және су көздерінің санитарлық - топографиялық зерттеу негізінде өткізілетін іс-шара .
Су көздерінің санитарлық - топографиялық зерттеу-орналысуын, су көзінің құрылысын,қоршаулардың, қалдықтардың болуын, жағалаудың жағдайын,тереңдігін, түбінің ерекшелігін, шахтаның құрылысын оқытады.
Шайынды су-ванналарда, душтарда, қол жуғыштарда кездесетін қалдық сулар, дәретханадағы нәжістік кәрістік суды қоспағанда.
Тұзды су-тұздылығы тұщы судан жоғары,бірақ теңіз суының тұздылығынан төмен.
18
Судың фермадағы орташа тәуліктік нормадағы қолдану мөлшері-азыққа қолдану үшін,жануарларды денесіне күтім жасау үшін, суару үшін және басқа да санитарлы іс-шараларды қолдану үщін күнделікті су тұтыну мөлшері.
Қалдық су-өнеркәсіптік өндірісте қолданылғаннан кейінгі су.
Стратификация-Су ішілік салмақты қабаттың түзілуі оның тұздылығымен ,оттегі және биогенді элементтердің болуымен ерекшеленуі
Судың құрғақ қалдығы-химиялық көрсеткіщ,судың минериялдану дәрежесі
Термальды су-ыстық су
Тығызды су-құрамында ауыр изотопты сутегімен қоса оттегінің болуы.
Судың физикалық көрсеткіші- темп, иіс,дәм, түсі, тұнықтылығы, мөлдірлігі.
Судың химиялық көрсеткіші- актиті ph реакциясы,құрғақ қалдық,қышқылдануы,еріген оттегі,БПК5,аммиак, нитрит,нитрат,хлорид, сульфат,қаттылығы,микроэлементтер,м акроэлементтер
Қара су- дәретханадағы нәжістік кәрістік су,бірақ қол жуғыштағы,ваннадағы, душтағы суды қоспағанда.
Шахталық құдық-аса қатты тереңдікте емес орналасқан қолданысқа арналған жер асты бас тоған сулары.
Эстуарий-,өзеннің төменгі ағысындағы ішінара жабық су көлемі, ашық түрде теңізбен байланысатын су жинаушы хауыздан алынатын тұщы су
СУДЫҢ ЖӘНЕ СУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ГИГИЕНАСЫ
Аэрация- суға ауаның енуі
Реагентсіз судың жасалу әдістері-суды физикалық тазарту Ультра күлгін сәулелері арқылы суда дезинфекциялау.
Биологиялық фильтр- су өтетін инертті материалдар қабат, оның мақсаты материалды жауып тұратын белсенді биологиялық қабаттан тазарту
Судың дезинфекциясы-Патогенді микроорганизмдерді өлтіру мақсатында суды өңдеу
Суда дехлорлау-Судағы көп мөлшердегі хлорды қалыпты мөлшерге дейін азайту
Судың диализі-кішігірім молекулалар мен иондардың мембрана арқылы өту процесі, нәтижесінде ерітіндімен және суспензиялық бөлшектердегі үлкен молекулалардың бөлінеді
Судың дистилденуі- Булану және конденсация процессі арқылы жоғарғы сұрыптағы суды алу
19
Судың ластануы -табиғи судың құрамының ластануы, белгілі бір қолданыста қолдану арқылы ,елді мекендерде және қалалардағы өнеркәсіптер арқылы судың құрамында органикалық қалдықтардың болуын айтамыз
Инфильтрация-жер асты сулары жарықтар және басқа да ақаулықтар арқылы судың канализацияға өтуі
Топыраққа инфильтрация- табиғи немесе жасанды түрде суды топыраққа сіңіру
Қайнау- термиялық іс шаралар арқылы суды залалсыздандыру
Коагуляция-ауқымды иондар түзетін, судың коллоидты бөлшектері заряд түзуіне қарсы зарядтың түзілуші коагулянтты заттар арқылы суды реагентті шаралар арқылы химиялық тазалау,
Кондиционрылған су- судың биологиялық маңызын мен сапасын жоғарлататын көп мөлшердегі тұздар мен газдардың жою мақсатындағы физикалық химиялық өңдеу шаралары.
Судағы минералды органикалық заттар- судағы элементті құрамындағы диоксиді көміртектің,оксидтің, минералдық тұздардың түзілу мақсатындағы
органикалық заттардың ыдырауы.
Көп қабатты фильтрация-судың астыдан үстіге, үстінен астыға екі қабат не одан да көп қабат арқылы өтетін тазалау процессі.Жоғарғы қабаты үлкен бөлшектерден және жұқа қалындықтан тұрады.Төменгі қабаты бөлшектердің көлемі кішірейеді, қалыңдығы қалындайды
Суды залалсыздандыру- микроорганзмдерден тазарту арқылы суды химиялық физикалық өңдеу
Озондау- Судағы иістерді ,дәмді жою мақсатындағы озон арқылы суды өңдеу
20
Сарқынды суды ағызу - арнайы тазаланудан өткен сарқынды суды табиғи ландшавттарға(су қоймаларына және т.б)ағызу.
Седиментация - ауырлық күші әсерінен су мен сарқынды сулардағы заттардың тұнуы мен тұндыру процессі.
Стерилизация - тірі микроорганизмдерді түгелдей жою немесе залалсыздандыру әдісі(спора түзетін түрлері мен вирустарды қосқанда)
Судағы хлордың қалдығы - суды хлорлау нәтижесінде,реакцияға түспей су құрамында қалдық болып қалған хлор.Оның судағы мөлшері 0,3 - 0,5 мгл аспуы қажет.
Суды көп мөлшерде хлорлау (суперхлорлау) - залалсыздандыру әдісі,судың қауіпті ластануында қолданылады.Хлорды көп мөлшерде қолдану,нәтижесінде рұқсат етілген деңгейге дейін қалдық хлорды дехлорлау .
Суды реагентті әдіспен өңдеу - судың сапалығын жоғарлату үшін қолданылатын әдіс(тазалау,залалсыздандыру және кондиционерлеу),негізі суға химиялық заттарды(реагенттерді) қосып өңдеуінде жатыр.
Суды тазарту - суды тазалау әдістері,суды тұндыру,коогуляцияны және фильтрацияны қамтиды.
Суды тұндыру - бөлшектердің тұнуына әкелетін процесс,нәтижесінде су анағұрлым таза және тұндырылған болады.
Суды ультракүлгін сәулелендіру - реагентсіз физикалық жолмен заласыздандыратын әдіс. Судың табиғи құрамын өзгертпей, микробтарды,вирустарды және құрттар мен олардың жұмыртқаларын жоятын жоятын қасиетке ие процесс.
Суды фильтрлау - суды кеуек қабаты арқылы немесе тесіктері сәйкес келетін тор арқылы өткізу нәтижесінде судың құрамындағы зиянды заттарды жою.
Суды фторлау - фтор қамтитын заттар көмегімен ауыз суын оптимальды деңгейге дейін флорлау.
Суды химиялық тазарту - суды тазалау мақсатында оған химиялық реагенттерді қосу арқылы (коагулянттар,флокулянттар) тазарту.
21
Суды хлорлау - суға газтектес немесе хлоры құрамды заттарды қосу процесі,нәтижесінде хлорлыватисталық қышқыл мен гипохлорлы иондардың түзілуі көмегімен судағы бактериялардың көбеюін және органикалық заттардың қышқылдануын тоқтатады.Судың органолептикалық көрсеткіштері төмендейді.Шамадан тыс хлорлау кезінде хлормен көмірсутегінің қауіпті қосылыстары түзіледі
Судың өздігінен тазалануы - ластанған судың физикалық,химиялық және биологиялық процесстермен тазалануы,органикалық және т.б заттармен,патогендік микроорганизмдердің улы емес заттар қалыптастыратын минералдық заттармен табиғи тазалануы.
Судың тұщылануы - Физикалық және химиялық әрекеттер әсеренінен судағы минералдық заттардың концентрациясының төмендеуі(электродиализ,гиперфильтр ация,иондық алмасу,дистилляция,қайнау,әктену және т.б)
Судың фтолациясы - газ және т.б заттар әсерінен заттардың су бетіне шығуы .
Судың хлоржұтымдылығы - су құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттармен хлордың әрекеттескен мөлшері.
Фокулянттар - жоғарғымолекулалы синтетикалық заттар(ААК,полиакриламид - ПАА,ВА - 2,К - 4,К - 6),коагуляциялық процесстерді жақсарту және коагулянттардың мөлшерін төмендету үшін қолданылады.
4 Азық және азықтандыру гигиенасы
Алиментарлы инфекция - бактериялар мен вирустар тудыратын, азықтан улану нәтижесінде болатын инфекциялық ауру(листериоз, эмкар, туберкулез, бруцеллез, сальмонеллез,т.б)
Аспергиллотоксикоз - микотоксикоз,Аспергиллус тұқымды саңырауқұлақтар тудырады.Топырақ мен әр түрлі астықта кең таралған.Жануарладың барлық түрінде кездеседі.
22
Астық биосынамасы - астықтың токсиндігіне баға беру әдісі,астыққа күдіктенген жағдайда оны сынама жануарларға беріп оның күйін бақылайды,кей жағдайларда аквариум - балықтарын - гупий қолданады.
Астық кенелері - қауіпті қамба зиянкестері,табиғатта кең кездеседі.Жай көзге аса байқалмайды.Астықты,астық тұқымдастарын,жмықты,шөпті,азық - түлік өнімдерін(қант,ірімшік,т.б)бүлдіред і.Жануарлардың улануына әкеледі.
Бактерицидтер - пестецидттер,бактериалық ауру тудыратын қоздырғыштармен күресу үшін қолданылады.
Ботулизм - астықтың токсико - және споратүзуші,қозғалғыш,грамоң,анаэро б Clostridium botulinum зақымдануына байланысты болатын улану, ұзындығы 4 - 5мкм болатын таяқша пішінді бактерия.
Гельминоцидтер - пестицидтер,гельминттерді жою үшін қолданылады.
Гербицидтер - пестицидтер, бақша мен алқаптардағы арамшөптерді жою мақсатында қолданады.
Головня - саңырауқұлақ,жануарлардың улануына(микотоксикоз)әкеледі,жасыл астық тұқымдастарында ғана мекендейді(сұлы,апра,бидай).Жеке гүлдерді зақымдайды,нәтижесінде астық орнына споралы саңырауқұлақты қапшықтар болады.
Госсипол - улы зат,бос күйде мақталы жмықтарда және астықтарда кездеседі,кумулятивті қасиетке ие және жасушалық,жүйкелік болып келеді.
Жоғары токсинді пестицидттер(бірінші топ) - пестецидттер,орташа өлтіру мөлшері жануардың дене салмағы 50мгкг кем болғанда(мырыш фосфиды,париж жасылы,гранозан,т.б)
Зооцидтер - пестицидтер,дератизация мақтасында - кеміргіштермен күресу үшін қолданылады(мырыш фосфиді,крысид,зоокумарин,т.б)қолда нылады.
Қамба бізтұмсығы - қою қоңыр түсті коңыз,алдыға қарай шығынқы денесінің ұзындығы 3 - 4мм. Басы - бізтұмсықты зиянкес астықта терең мекендеп,оны түгелдей жеп қою қасиетіне ие.
Қамба зиянкестері - сақтау мерзімінде азықты бүлдіретін зиянкестер(қамба бізтұмсығы,қоңыз,ұн көртышқаны,т.б)
23
Қатерсіз астықтар - зиянды және улы заттары жоқ астықтар,астықты шектеп қолдану немесе олардың сапасын төмендету,жануарларда ауду тудырады немесе улануға әкеледі.
Жаңа піскен жүгері - астық және ұнтақты жем сапасының көрсеткіші. сақтау шарттары,тыныс процесінде органикалық қышқылдар жинақталуымен бағаланады.
Жем және азықтандыру сапасын бағалаудың әдістері - жиынтық бағасы, ГОСТ тың талаптарына сай келетін астықты органалептикалық және лабораториялық зерттеу, улылығына сынама алу және соған ем шара қолдану.
Зеңдік жұқпалар - саңырауқұлақтардан туындайтын жануар ауруы, ,организмге тағаммен кіреді және механикалық әрекетті қамтамасыз етеді, ұлпалар мен ағзаларда паразиттік тіршілік ете отырып өседі.
Зығыр жымығы - құнды диеталық және белоктық тағамдық өнім.
Инсектицидтар - пестицидтар,хлорофос пен карбофос дезинсекциясы үшін қолданылады.
Карбамид - синтетикалық несепнәр, ірі қара малының рационындағы протеиннің орнын алмастырушы болып табылады. Құрамында 46 % азот бар, суда жақсы ериді.шамадан тыс қолданғанда аммиакпен улану болады.
Кетоз - белок, көмірсу, май және минералдық алмасулардың бұзылуымен, кетон денешіктерінің қанда, несепте, сүтте, шығарылған ауада күрт артуымен, ацидоз бен өнімділіктің төмендеуімен сипатталатын, диеталық, протеинге бай және көмірсу төмен тағаммен тамақтандырғанда туындайтын ауру.
Линаза - зығыр жымығында болатын және линамаринді синиль қышқылына айналдыратын фермент.
Линамарин - цианоген гликозидтері, құрамында зығыр жымығы бар, улы емес, бірақ линаза ферментінің әсерінен ыстық суда синиль қышқылын түзеді, ұлпа ішілік тыныс алудың салдануын туғызады және жасушадағы қышқылдық процестердің бұзылуы.
Май қышқылы - егін жинау және сақтау технологиясы бұзулу нәтижесінде сүрлем мен пішендемеде түзілетін қышқыл және бірінші сорттық тағамда жол берілмейді.
Мақта жымығы - мақта майынан алынатын, жағымсыз әсер тудыратын өнім, құрамында 33% протеині бар, бірақ малды азықтандыру кезінде улы заттың - госсиполаның жиналуымен қауіпті.
МДУ - қауіпті заттардың шекті рұқсат етілген деңгейлері.
24
Микотоксикоздар - жануарлардың улы саңырауқұлақтармен улануы және токсин бөле отырып, тағамдарда дамиды. Организмге түскен улы тағам токсикозды тудырады.
Нитраттар - өнеркосіпте, әсіресе ауыл шаруашылығында көп қолданылатын азот қышқылының түздары. Аммоний нитраты, сілтілік және сілтілік жер металларының нитраттары селитра деп аталады. Белгілі бір мөлшерден артық пайдаланғанда Нитраттар тамақ өнімдерінде жиналады да, адамды уландырады. Нитрат тұздарын металлдарды, негіздік оксидтерді, негіздерді және аммиакты азот қышқылымен әрекеттестіріп алады. Басқа оттекті қышқылдардың тұздарымен салыстырғанда нитраттардың ерекше қасиеттері бар.
Нитриттер - азотты қышқыл тұздары. Нитриттер негізінен органикалық бояулар жасау өндірісінде қолданылады. Органикалық нитриттер немесе азотты қышқыл өндірісі туындылары (эфирлер жәнет.б.) амилнитрит және басқалар, медицинада қан тамырларын кеңейткіш ретінде қолданылады
Пестицидтар - химиялық зат, ауыл шаруашылығында қолданылады, сонымен қатар мал шаруашылығында да кеңінен қолданылады.
Сигналдық профилактика әдісі - жем және азықтандыру сапасын бағалау тәсілі, бақылауға арналған жануарлардың қан қорындағы ақуыз , қант , каротин , кальций, фосфор ды зертханалық зерттеу арқылы жүзеге асады.
Соланин - құлпынай мен картошканың жер бетіндегі барлық бөлігінде сақталатын улы зат.
Сүт қышқылы - органикалық қышқыл, сүрлем немесе пішендеме массасының сүт қышқылды ашуы кезінде құрылатын және дайын азық сапасының маңызды көрсеткіші болып табылады.
Сірке қышқылы - органикалық қышқыл, сүрлем мен пішендеменің сүт қышқылды ашуынан пайда болатын өнім,рұқсат етілетін мөлшері бірінші сапалы пішендемеде 25% , сүрлемде 35%.
Тағамдық жарақат - ішкі органдарға тамақпен бірге металдық заттар мен шынының кіруінен туындайтын ауру.
Травматикалық перикардит - жүрек қабығының бөгде затпен зақымдануы.
Травматикалық ретикулит - күйіс қайыратын малдардың асқазанының металлдық заттар мен шыны торлармен зақымдануы.
Уытты пестицидтер - пестицидтер, өлтіру дозасы 50-200мгкг тірі салмаққа.
25
Уыттылығы орташа пестицидтер - пестицидтер, өлтіру дозасы 200 ден 1000 мгкг тірі салмаққа.
Уыттылығы төмен пестицидтер - улы химикаттар, өлтіру дозасы жануар денесінің тірі салмағына 1000мгкг астам.
фотодинамикалық заттар - ультракүлгін сәуленің әсерінен организмнің сезімталдығының өсуі.олар қан арқылы теріге тарап, тері асты жасушаларында қабыну процесстерін тудырады.
Фузариотоксикоз - фузариум тұқымдастығына жататын микотоксикоз, жемнің барлық түрінде паразиттік тіршілік етеді, жануарлар үшін өте қауіпті.
Фунгицидтер - пестицидтер, саңырауқұлақты ауруларды тудыратын қоздырғыштарды өлтіру мақсатында қолданады.
Циогенді гликозидтері - құмайдың, сиыр жоңышқаның саябыр және ашу мерзімінде кездесетін, сондай - ақ зығыр жымығында кездеседі. Нәтижесінде синильдық қышқыл түзіледі.
26
Әкімшілік - шаруашылық бөлім - мал шаруашылық ферманың бір бөлігі, онда әкімшілік бөлім, санветөткізгіш, жылу беру орталығы, сумен қамтамасыз ету орталығы, жанармай бөшкесі, көлік тұрағы, жөндеу жұмыстарын жүргізетін орталық және т.б. орналасады.
Өрнекті - ауа өткізгіші бар жасыл желек түрі - ағаш түбінен және жоғарғы ағаш бұтақтарына бір немесе үш ауа өткізгіш жолақтары бар жасыл желек түрі.
Өрнекті жасыл желек түрі - көгалаң жерінің аз мөлшерде ауа өткізетін жері бар, екіден беске дейінгі қатары бар жасыл желек түрі.
Көңді биотермиялық өңдеу тәсілі - қою (қатты), тығыз көңдерді бір жерге үю арқылы, белгілі бір жағдайда (ылғалдық, оттегі) микроорганизмдердің өсіп-өнуінен биотермиялық процесстердің жүруіне негізделген. Биотермиялық тәсілмен залалсыздандыруда температураны 70-75% `C жоғарылату арқылы патогендік микробтар мен вирустар өледі.
Ферманы (комплекс) көркейту - санитарлық таза іс-шара жүргізу комплексі, оның ішіне алаңды жоспарлау, жаяу жүргінші жолдарын және жайылым жолдарын тегістеу, аумақты көгалдандыру, қоршау, қоқыстардан тазарту.
Вентиляция - (ventіeleren -- лат. Желдету, тазарту, жаңарту) -- қораның ішкі ескірген ауасын сыртқы таза ауамен алмастыру. Өндіріс орындарын желдетуде, аэроқоспаларды құбырмен тасымалдауда, т.б. ауаны немесе басқа газдарды қозғалысқа түсіріп орнын ауыстыру үшін олардың артық қысымын тудыратын қондырғы.
Табиғи вентиляция - құбырсыз және құбырлы екі түрі болады. Құбырсыз ішкі ауаның сыртқы атмосфералық ауамен алмасуы, қораның бөлшектерінің саңылауларынан, есік, терезелерді ашып-жабу кездерінде, ешқандай жасанды қозғалыссыз, сыртқы салқын, салмағы ауыр ауа ішіндегі жылы, жеңіл ауамен табиғи түрде өздігінен алмасады.
Вентиляциялық камера - ғимарат ішіндегі малдарға арналған қосалқы бөлме, ол жерде вентиляциялық құрылғылар (вентиляторлар, калориферлер, жылу генераторлары және т.б.) болады, табындарға атмосфералық ауа жібереді (қыс мезгілінде жылы ауа).
27
Ауа алмасудың вертикальдық сызбасы - таза ауа ғимараттың төменгі жағына барып және жоғарғы жағынан шығуы (төменнен жоғары), және керісінше таза ауа жоғарыдан кіріп, төменнен шығуы (жоғарыдан төмен).
Ветпункт - фермалардағы ветеринарлық алғашқы көмек көрсету орталығында малдарға жедел түрде ем көрсету, жұқпалы ауру болса дереу жағарғы вет.органдарға хабар беру керек.
Ветсанөткізу орны - ветеринарлық-санитарлық мал шаруашылығында жұмыс істейтін адамдардың сырт киімдерін ауыстырып арнайы жұмыс киімін киюге және дезинфекциядан өтіп қана кіруге болатын орын.
Ғимараттың ішкі жобасы - технологиялық элементтердің рет-ретімен технологиялық нормаға сәйкес орналасуы.
Ішкі ауланы көгалдандыру - ферма ішін көгалдандыру, ұяшықтар және өрнекті - ауа өткізгіші бар жасыл желек қатарлар, бұтақтар ( ғимараттан 2 м алшақтықта), жайлым ауласында биік ағаштар ғимараттан 8-10 м ара-қашықтығында отырғызылады.
Материалдың су өткізгіштігі - қысым көрсету кезіндегі құрылыс материалдарының су өткізгіштігі, материалдың тығыздығына байланысты. Шыны, бетондар, су өткізгіштік тастары.
Ауа алмастырудың нормасы - 1басқа (немесе 1 ц салмаққа) шаққандағы қораға кіргізілетін ауаның мөлшері, м3сағ.
Ауа алмастыру - ғимараттағы ауаның сыртқы ауамен алмасуы.
Материалдың ауа өткізгіштігі - материалдың өзінен ауаны ( газды ) еркін өткізуі, материалдың тығыздығына байланысты.
Жайылым орталығы - ферманың манайында орналасқан жер, малдарды жайылымға шығаратын жер.
Жайылым жерінің маңызы - малдардың қозғалыста болуы, денедегі зат алмасу процесстері жақссарып, қан айналыс, тыныс алу, ас қорыту органдарының және нерв жүйелерінің қызметтерін жақсартуы болып саналады.
28
Ауаны сорып шығаратын құрылым - ауа шығатын қондырғыдан - 7, орталық желдеткіштен 5, ауа құбырларынан 2, ауаны шаң тозаң, газдан тазартатын құрылым 8 және қора төбесінен 1-1,5 м биік ескі ауа шығарылатын құбырлар - 9 жинағынан тұрады.
Генералдық план (жоспар) - құрылысқа арналған барлық территорияның өлшемі, онда орналасқан объектілер, олардың көрсеткіштері, өндіріс орнының инженерлік және экономикалық шешімдері мен аймақты жақсартып көріктендіру жолдары көрсетілген проекті - құжат болып саналады.
Көңді жоюдың гидравикалық жүйесі - ағынды судың көмегімен жүзеге асатын жүйе (тікелей сумен шаю, дөнес тақтайлар арқылы ағызып жіберу).
Көңнің гомогенизациясы - үгіту процессі, көңді ыдыратып жайылуы, осының салдарынан микробтар жойылады содан көң құнарланады.
Көңді ыстық күйінде сақтау - көнді бірінің үстіне бірін қатарынан қою арқылы 70-90 см орналастырады, ащыту нәтижесінде температураны 60-70*C-қа көтереді.
t*C - қора ішіндегі ауа мен сыртқы ауа температурасының айырмасы.
Ауа алмастырудың саны - вентиляцияның сағаттық көлемін қораның көлеміне бөлгендегі қатынасы, ретсағ.
Өздігінен көңнің ағуы - сұйық көңнің гравитациялық күштің әсерінен каналдар бойымен жылжып кетуі.
Малшаруашылық кешені - ірі малшаруашылық өндірістік мекеме, онда құрылымдық технология, ірі мал бастары, өнім өндіретін құрылғылыр орналасқан.
Малшаруашылық фермалары - ірі және ұсақ малшаруашылық мекемелері, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz