АҚШ-ТЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
АҚШ-та муниципалдық басқаруды ұйымдастыру негізгі түрлері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МӘНІ, ТЕОРИЯСЫ, МОДЕЛЬДЕРІ
1.1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ
1.3 ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ НЕГІЗГІ АЛАТЫН ОРНЫ
2. АҚШ-ТЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
2.1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ
3. АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ:САЛЫСТЫРМАЛЫ АНАЛИЗ
3.1 АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰЗЫРЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Билікті өзін-өзі реттеуді іске асыру мемлекет пайда болғанға дейінгі уақыттан бері келеді. Ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелер қазіргі заманғы жергілікті басқарудың теориялық моделін құрауға қол ұшын тигізді.
Ең алдымен, бұл жекешілдік ерекшеленеді. Яғни, жергілікті басқару органдардың мемлекеттік басқару органдардан бөлектеніп шығуы. Басқарудың бұл қызметі, барлық тиісті құқықтармен қорғалатын, берілген территорияның тұрғындарының белсенді қатысуымен жүзеге асырылады. Жергілікті басқарудың сол территорияның ұлттық, тарихи, мәдени дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарымен байланысының арқасында жергілікті басқару қызметінде тым қатаң, дөрекі мемлекеттік мәжбүрлеуді қолданудан алыстауына жол ашады.
Тақырыптың өзектілігі. Жергілікті басқару - Батыстағы еркін демократияның дәстүрлі жүйесінде шешуші рольді атқарады. Ұлыбритания, Франция, Германия және тағы бірнеше европалық мемлекеттерде, сонымен қатар, АҚШ-та жергілікті басқарудың заманауи ұйымдастырылуының негізгі бастамалары XIX-ғ. муниципалды реформалар негізінде құралған еді. Алайда олардың іргетасы сонау орта ғасырларда-ақ салынған еді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың эволюциясы қоғамдағы жоғарғы орын мен билік үшін талас, сонымен қатар, идеологиялардың күресі болып келді. Өзін-өзі басқару туралы ториялық негіздер жайлы мәліметтерді XIX ғасырдағы Алексис де Токвиль, Лоренц Штейн, Рудольф Гнейст сияқты көрнекті ғалымдардың біршама еңбектерінде іздеп табуға болады.
Барлық әлемде ерте ме кеш пе өзін-өзі басқару жайлы идеяларға келіп тоқталатын. Муниципалды басқарудың сапасы мен құрылымы қала тұрғындарының күнделікті өмірінде шешуші рольді атқарады. Себебі, батыс елдерінің 23 бөлігі қала тұрғындары болып келеді.
Жергілікті басқару АҚШ-та маңызды рольдердің бірін атқарады. Бұл салада АҚШ азаматтарының жартысынан астамы жұмыс істейді. Жергілікті бюджетке аз ғана пайда әкелетін салықтар жазылғанымен, муниципалды бюджеттің кірістері жалпы бюджеттің шамамен 40% - ын құрайды. Жергілікті органдардың өкілеттіктері штаттардың өкілеттіктері сияқты бір себеппен кеңейеді: оларға федералды және штаттық бюджетке ауыртпалық салатын әлеуметтік сұрақтар жүктелінеді.
АҚШ-тағы жергілікті басқару өзінің орталықсыздандырылуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, бұл басқару ол жақтағы штаттар мен орталық үкіметтен тәуелсіз болып келеді. Жергілікті басқарудың мемлекеттік билікке бағыну жоқтығы байқалады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты: АҚШ- тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі мен мазмұнын зерттеу.
Қойылған мақсатқа байланысты келесі мәселелерді қолға алудамын:
АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқаруын қарастыру;
АҚШ жергілікті өзін-өзі басқаруының үлгісін зерттеу;
АҚШ пен Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің салыстырмалы анализін жасау.
Осы курстық жұмыстың зерттеу объектісі - АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі.
Зерттеу пәні - АҚШ жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мазмұны мен құрылымы.
Бұл зерттеудің тәжірибелі маңызы - болашақ жергілікті басқару маманының кәсіби деңгейін арттыру болып табылады. АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін тұтас жүйе ретінде қарастыру осы басқару бағытының жеткілікті мүмкіндіктерімен танысуға жол ашады.
I. ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МӘНІ, ТЕОРИЯСЫ, МОДЕЛЬДЕРІ
2.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі теориялары
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының (1995) "Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89-бабы бойынша, "Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді. Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді. Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері, әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әр түрлі болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір мемлекеттің өзінің ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксондық француздық, кеңестік үлгілері қолданылады[9].
Англосаксондық үлгідегі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті өкілді орган коммитеттері жергілікті басқару органдары мемлекеттік механизмінің құрамдас бөлігі болып саналып, барынша кең өкілеттілікке ие болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың жергілікті мемлекеттік басқарудан айырмасы оның жергілікті сипатында ғана. Еуропа, Африка, Латын Америкасының бірқатар елдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың француздық үлгісі кеңінен таралған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі көріністерін қазіргі Қытай, Куба, КХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдер арасында Эстония, Латвияжәне Қырғызстанда 1991-95 жылдар аралығында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды. Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында бірқатар түбірлі өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан Республикасындағы саяси билік пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы басты мәселелердің бірі -- жергілікті мемл. басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді пайдаланумен қатар, Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері ескеріледі. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару жолдарында жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі. Рубасылары мен тайпа көсемдері көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында сайланды. Оларға тартыс-таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын құруға құқықты өкілет беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға айналды. Қазақ даласы Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін, қалыптасқан дәстүрлер түбірлі өзгерістерге ұшырады. 1867-68 жылдардағы реформалардан кейін қазақ даласы ауылдық, болыстық, округтік әкімшілік-территориялық бірліктерге бөлініп, Ресей империясының қатаң бақылауында ұсталынды. Аға сұлтандар мен болыстарды, билерді сайлау шартты түрде жүргізілді. Басқарудың тиімділігін арттыру үшін жергілікті қалыптасқан дәстүрлі басқаруды ішінара сақтап қалды. Сол арқылы қазақ халқының жергілікті маңызы бар мәселелерді ауыл және болыстық жиналыс арқылы өз бетінше шешуіне мүмкіндік берілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен соң Қазақстан біртұтас кеңестік басқару жүйесінің құрамына енгізілді. Бір орталықтан басқаруға негізделген қоғам жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырмауға, барынша шектеп ұстауға тырысты. Қазақ КСР-ның 1937 жылғы Конституциясында жергілікті басқару органдары туралы "Облыстық, аудандық, қалалық, поселкелік, селолық және ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік органдары Халық депутаттары кеңесі болып саналады" деп жазылып, жергілікті кеңестердің құрылуына жол ашылған болатын. Алайда, шын мәніндегі жергілікті өзін-өзі басқару болмады, жергілікті мемлекеттік басқарудың жетегінде кетіп отырды. 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп өзгеріс енгізілген жоқ, мұнда да: "Мемлекеттік биліктің органдары болып еңбекшілер депутаттарының кеңесі саналады" деп жазылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады.
Қоғамдық-саяси өмірді қатаң бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі басқару тәрізді мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады. Жергілікті кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті түгелдей мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті халыққа өз бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай мүмкіндігін қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының (жолдастық соттар, аудандық, облыстық, қалалық бақылау коммитеттері, т.б.) қызмет аясы мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы сәуір айында жарияланған "КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен шаруашылық жүргізудің жалпы бастаулары туралы" заң жергілікті жерлердегі билікті демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді. Қазақстанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық депутаттарының жергілікті кеңестері туралы" 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде, өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерінің бірі -- жергілікті дербестікке көшуді білдірді. Қазіргі уақытта (2000) Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың толыққанды құқықтық негізін қалыптастыратын жаңа заң жобасы әзірленуде[4].
1.2 Жергіліктіөзін-өзі басқару модельдері
Англосаксондық мемлекеттерде жергілікті органдарды бақылау негізінен жанама түрде жүргізіледі: орталық мнистрліктер, және сот арқылы. Саяси жүйедегі жергілікті органдардың рөлі мен орнына талдау жасасақ, басты назар олардың мемлекеттің механизмі екеніне аударылады. Осы елдердің заңнамаларында жергілікті органдардың қызметі мен ұйымдастырылуын белгілеу үшін қабылданған жергілікті басқару термині олардың өзге мемлекеттік органдардан шеттетілу нышанына, олардың локалды сипатына сілтеу береді [ 15].
Континенталды Еуропа, француз тілді Африкада ЖӨӨБ-дың континенталды моделі таралған. Ол жергілікті басқару мен орындардағы тікелей мемлекеттік басқарудың қосапыс болып табылады. Осы модельдің бастамасы Франция елі. Оның ерекшелігі сол елдің тарихи түп-тамырына кетеді, сол кезде корольдік биліктің басты көмекшілері болып монархтың орныдардағы өкілдері табылған.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың континенталды моделі иерархиялық пирамидаға ұқсас, бұл пирамида бойымен түрлі дерективтер мен ақпараттар тасымалы жүреді және оның шегінде орталық билікке орындардағы агенттердің жаппай сериясы жұмыс атқарады. Аталған модель төмендегі звенолардың жоғарыдағыларға бағыныштылығымен сипатты [16 ].
Француз жүйесінде өкәлетті органдар кейде тек заңнамалармен территориалды коллективтер ретінде белгіленген әкімшілік-территориалды бірлік терде ғана құрылады. Сонымен, кейбір жеке бөлімшелерде жергілікті органдар болмауы да мүмкін (мысалы, Францияның округтары мен кантондарында).
80-жж Франциядағы реформаларда жергілікті басқару органдары арасындағы қатаң бағыныштылығы біраз жеңілдетілген болатын. Ешбір территориалды коллектив екіншісінен үстінен бақылау жүргізу алмайды, тек арнайы қарастырылған жағдайларда ғана: аймақ білім және мәдениет жөнінде коммуна мен департамент үстінен, департамент коммуналар үстінен әлеуметтік, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығын жабдықтау, мектеп транспроты жөнінде ғана. Сонымен қатар,, орталықтыі жергілікті өкілетті органдар үстінен бақылауы біршама азайтылған еді [17 ].
Дамыған демократияларда жоғарыда қарастылыған екі модель арасында айтарлықт ай айырмашылықтар жоқ, және олардың арасындағы біршама жақындасу туралы да сөз айтуға болады. Екі модельдің қызметі ұқсас принциптерге негізделе жүзеге асады. Жергілікті басқару жүйесінің негізі болып мұнда еркін және бәсекелес сайлау арқылы халықпен құрылатын жергілікті өкілетті органдар табылады, сондықтан, біраз легтимділікке ие [ 12].
Үшінші әлем қатарына жататын елдерде жағдай тіпте басқа, мұнда демократиялық мемлекеттерден алынған жергілікті басқару моделі өз алдына түп-негізі авторитарлық болып табылатын ерекше бір фасадтың тек құраушы бөлігі ғана, шын мәнінде мұнда азаматтардың еркі-жігерлері көбіне тәелсіз сипатқа ие бола алмайтын және дәстүрлі мобилизация механизмдері арқылы бағытталады. Жергілікті басқару кейбір елдерде (Аустрия, Германия, Жапония) англосаксондықпен де континенталды модельдермен де ұқсас бола тұра, өзне тән бірқатар ерекшеліктерге ие, бұл орныдардағы аралас, гибридті басқару формалары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Англосаксондық жүйеге тым тән емес орныдардағы тағайындалатын шенеуніктер арқылы тікелей мемлекеттік басқару жүзеге асырылады[17].
Жоғарыда аталған екі модельден тіптен ерекше болып табылатын кееңестік модель КСРО құлағаннан кейін тарихқа айналып кеткен.
Осы модель Кеңес Үкіметіне және әлемдік социализм жүйесіне тән өзге де елдерге, және де социалистік перспективаларға негізделген кейбір адмушы елдерге тән.
Қазір ол азда болса өздерін социалситік деп есептейтін Қытай, Куба және КХДР елдерінде сақталған.
Кеңестік модель негізінде биліктің бөлінуін жоққа шығару және белгілі бір террториядағы өкілетті органдардың толық билігінің жариялануы жатыр. Жергілікті басқарудың кеңестік жүйесін сонымен қатар, оған енетін звенолардың қатаң иерархиялық өзара тәуелділігі сипатты.
Жалпы, әлемдік тәжірибе жергілікті деңгейде қолданылатын ұйымдастырушылық-құқықтық формалардың кең таңдауын ұсынады. Елдердің ерекшеліктерін ескере отыра авторлар классификацияға түрліше қарайды да оннан астам ұйымдастырушылық құқықтық формаларда бөліп көрсетеді [14,7 ]. Әлемдік тәжірибені зерттей отырып, біз жергілікті басқару органдарының негізгі 5 моделін бөле отыра, схематикалық түрде былайша көрсете аламыз:
1. Күшті кеңес - әлсіз әкім формасы жергілікті органдардың қызметін координациялау және бақылау жөнінде әкімнің құқықтарын шектеумен сипатталады. Әкімнің артынан негізінен өкілеттілік және оперативті-атқарушылық функциялар бекітіледі. Кеңес басқару, шаруашылық және қадрылық, әсіресе қызметке орналастыру сферасында кең құқықтарға ие.
2. Күшті әкім - әлсіз кеңес. бұл форма үшін атқарушы органды, яңни әкімді халық таңдауы сипатты, бұл оның өкілетті органға салмақты позициясын анықтайды. Әкім өз бетінше ағымдағы мәселелерді шешеді және кеңесте вето құқығына ие. Әкім муниципалды кеңес жарлықтарымен сөйлеуге құқығы бар. Әкім кеңестің ортырыстарына қатысыпғ мәселерді шешуде өз ұсыныстарын айтуға құқылы. Көбісі әкімдер вето құқығына ие, ол белгілі бір саясатты жүргізгенде аса әсерлі болып табылады. Әкімдердің осы вето құқығын қолданамын деп үрей туғызған бойы ғана кеңестің кейбір даулы сұрақтар бойынша оның шешіміне дауыс берусіз-ақ келіскен мысалдар көп. Бірқатар муниципалитеттерде әкімдер таңдамалы вето құқығына ие, яғни жергілікті актілердің бөлек бір жағдайларын қабылдамауы мүмкін.
Нәтижесінде, муниципалды кеңес әкімнен тәуелсіз саясатты жүргізуден алшық. Әкімнің кеңес-әкім схемасындағы институты жергілікті басқаруды ұйымдастыруда аса зор нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді.
3. Кеңес - басқарушы формасы қалалық саясатты тазартуға және жемқорлықтығ авторитарлы және нәтижесіз басқаруды жоюға деген ұмтылысты бейнелейді. Басқарушы саяси бейтарап фигура, әлеуметтік басқару сферасындағы маман болып келеді. Халықпен сайланған кеңеспен қызметке тағайындалады және қызметінен босатылады. Осы модельдің әлсіз жағы басқарушы жүргізетін саясатқа әсер етуге мүмкіндігінің жоқтығы немесе қиындығы[3].
АҚШ-та кеңес-басқарушы схемасы ең алдымен территориясында басқарушы-маманға ақы төлеуге дайын ауқатты тұрғындары бар муниципалитеттерде қолданылады. Басқарушы атқарушы аппаратты басқарады және көбіне муниципалды басқару органдарында кадрлық саясатты анықтайды. Менеджер муниципалды кеңеспен келісімшарт негізінде жұмыс істейді. Бұл кезде кеңес үміткерлерді өзінің отырыстарында талқылап, кейңн сұрақ жалпы дауыс беруге шығарылады. Ең көп дауыс жинаған кандидатпен келісімшартқа отырады.
4. Комиссионды форма. Комиссия қалалық үкіметтің белгілі бір бөлімшесін басқаратын өкілетті тұлғалардан құралады. Бұл модельде жоғары өкілетті тұлғаның (әкімнің) болуы міндет емес.
Бір жағынан, бұл модельдің артықшылығы шешім қабылдауды баяулататын биліктің бөлінуінің болмауы. Ал екінші жағынан, бұл биліктің бқлінуін болдымайтындықтан демократиялық емес деп мамандармен қатал сынға душар болады.
Мұндай формада халықпен таңдалатын комиссионерлер кеңесі (әдетте, 3-7 адам) бір мезгілде атқарушы да өкілетті де орган қызметін атқарады. Комиссионердің әр біреуі белгілі бір департаментті басқарады. Аталған жүйенің басты артықшылығы сол жалпы қалалық саясатты айқындайтын тұлғалар өздері оны жүзеге асырумен айналысады. Дегенмен, аз уақыт аралығында оның бақылаусыздығы мен шеңберлі порука сияқты кемшіліктері анықталды. Бұдан басқа комиссионерлер жиі қажетті квалификацияға ие болмаған (әсіресе, тақарушылық функцияларды жүзеге асыру үшін). Отырыстарда олар кейде тек өздерінің бөлімдерінің көзқарастарын жақтаған, әсіресе бюджеттік ассигнованяһия кезінде, ал бұл ақыр соңында жалпы қалалық басқаруды без-берекет етті.
5. Аралас форма. Басқарушы немесе бас администратор кеңеске емес, әкімге бағынады. Басқарушы-маманның болуы жоғары маманданудың қамтамасыз етеді, ал сайлаушылар қалалық саясатқа тікелей әсер ете алады, себебі басқарушыны тағайындайтын немесе қызметінен босататын, әкімге оң немесе қарсы дауыс бере отырып, олар муниципалды білім әкімшілігін қалдыруға немес алып тастауға шешім қабылдайды.
Жергілікті басқарудың жалпы дұрыс қызмет етуі үшін тиімді жергілікті өзін-өзі басқару қажет. Қазіргі заманғы елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі органдардың екі түрін қамтиды: тиісті әкімшілік-территориалды бірліктің тұрғындарымен сайланатын және дәтте, ең маңызды сұрақтар бойынша шешім қабылдайтын жергілікті өкілетті орган және атқарушы орган (әкім, бургомистр және т.б.), әдетте, өкілетті органның шешімдерін орындауға және оперативті басқаруды жүзеге асыруға тағайындалған органдар.
Сонымен, жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе, қазіргі кезде жергілікті өкілетті органдардың үш моделін бөліп көрсетуге болады: англосаксондық, континенталды және кеңестік. Мұндай дифференциялау жоғары өкілетті органдармен және өзара байланыстарына негізінде жатқан принциптерге сүйене отырып жүргізілген. Дегенмен, соңғы кезде осы аталған модельдердің өзара жақындасуы тіпті қосылу процесін де байқауымызға болады, осының әсерінен жергілікті өзін-өзі басқарудың аралас модельдерінің көбею орын алып отыр[5].
1.3 Жергілікті басқарудың шет елдердегі негізгі алатын орны
Менің ойымша, жергілікті басқару шетелдердін, құқыктық институттары ішіндегі, біз қарастырып отырған конституциялық құқықтар жүйесіндегі, ең күрделісі болып табылады. Сондықтан да әр түрлі елдердің конституциялық институттарының негізгі анықтамаларын, мейлі ол құқық саласы не оқу пәні болғанына қарамастан, белгілі бір құқық жүйесі ретінде қарастыруға болатын болса, ал жергілікті езін-өзі басқаруды белгілі бір қүкыктық институтқа теңеу киынның қиыны. Өйткені, жергілікті басқару әр алуан субъектілер (мысалы, жергілікті өкілетгі және атқарушы органдардың занды қүрылымдары, сол секілді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымдары) тарапынан жүзеге асырылады. Біз жергілікті өкілетті және атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын біртұтас деп карағанның өзінде, жергілікті басқару бір жағынан мемлекеттік органдар, екінші жағынан жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылатынына куәміз. Сонда бүл екі орган арасына қандай шек қоюға болады? Әрине, конституциялық құқық саласын ғылым ретінде де, оку пәні ретінде де қарай отырып, төмендегідей тұжырымдарға келуімізге болады:
1 - өкілетті мемлекеттік органдар арқылы жергілікті маңызға ие істерді басқару деп біз белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірліктегі тұрғындарды жергілікті мемлекеттік басқаруды айтамыз.
2 - жергілікті өзін-өзі басқару деп, өздеріне тән аумақта мемлекеттік өкімет міндетіне кірмейтін, жергілікті маңызға ие мәселелерді занда көрсетілгендей сайлау тәртібімен өз өкілдіктерін пайдалана отырып жүзеге асырушы органды айтады (әрине, жергілікті мәселелерді шешуде мемлекетгік органдар тарапынан жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жәрдем көрсетілетінін естен шығармауымыз керек). Дегенмен, бұл жергілікті басқару институттары белсенді жүмыс істеулері үшін төмендегі ең қажетті өкілеттіктерге ие болулары керек:
-ресми түрде тұрғындардың нақты әкімшілік-аумақтық бірлігі (аумағы) болуы;
-жергілікті маңыздағы істерді белгілі бір әкімшілік-аумактық бірлік (аумақ) шеңберінде өзі басқаруы;
-өзінің жеке атқарушы аппараты болуы;
-өзінің жеке материалдық базасы (соның ішінде муниципалдық меншік түрінде) болуы;
-жергілікті салыктарды белгілеп әрі оны жинауы, сондай-ақ белгіленген тәртіпте нормативтік актілер шығаруы[1].
Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, жергілікті (немесе муниципалдық) басқарудың шетелдердегі аныктамасын былайша айтуға әбден болады. Бүл жергілікті маңызға ие істерді басқаруды сайлау жолымен не болмаса занда бекітілген басқадай тәртіппен құрылған органдар арқылы басқару болып табылады. Ол -- өзіне тиісті әкімшілік-аумактық бірлік тұрғындарының өкілетті өкілі. Жергілікті басқару органдарының құрылу тәртібімен құрылымы көптеген шет елдерде жергілікті басқару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар аркылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине, мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне тән ерекшеліктері болады. Өзін-өзі басқару органдары қалалар мен ауылдардағы қауымдык меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сақтауды ұйымдастыру, қауымның өзге де өзіне тиісті мәселелерін шешу үшін үш жылға сайланады: құрамында үштен он бірге дейін адамы бар және қауым басшысы старейшиндер кауымы кеңесін құрады. Қауым жетекшісі өз аппаратын түзеді. Осылайша, біз басқа елдердегі жергілікті басқару қызметінің іс-әрекеті мен үйымдастырылу жүйесін біршама біліп алдық. Енді, нақтылы бір шетелдердің жергілікті басқару жүйелерімен тереңірек танысуымызға әбден болады. Әсіресе, АҚШ тәжірибесі оқырманға ете қызық болар деп санаймыз. Ең алдымен бұл елде 50 муниципальдық жүйе, муниципалитетгің алты түрі: графтық, қала, бороу, виллиджи, таундар, тауншиптер бар. Муниципальдык басқару органдары штаттарға тәуелсіз түрде, жергілікті маңызға ие барлық мәселелерді өздері шешуге қүқылы. Алайда, муниципальдық баскару органдарының әрбірінде өз жарғысы немесе хартиясы болуы талап етіледі. Хартия бірнеше түрлерді камтиды. Мысалы, кейбір жағдайларда штаттық өкімет үсынған, өздері негізін салып бекіткен хартиямен жұмыс істесе, кейде муниципалитет ездері жасаған, тек заң шығарушы штат жиналысы бекітуі үшін ұсынған хартиялар да болады. Муниципалитеттер ете жиі түрде ез хартияла-рын өздері жасайды. Бірақ, мұндайда, бұл хартиялар жергілікті референдумда бекітілуі тиіс[7].
Қазіргі кезде АҚШ-та муниципалитет ішіндегі басқаруды ұйымдастырудың үш түрі кездеседі:
1. Комиссиялық;
2. Кеңес-менеджер;
3. Муниципальдык. кеңес және мэр.
Комиссиялық. Бірнеше адамнан тұратын басқарудың мұндай түріндегі муниципальдық кеңес мүшелерін түрғындар 3-5 жыл мерзімге сайлайды. Мүшелердің әрбірі екі сипатта: жергілікті норма белгілеуші органның -- муниципальдық кеңестің мүшесі ретінде және муниципалитеттің негізгі департаментінің атқарушы аппараты жүйесіндегі басшысы ретінде болады.Бұл қарастырылып отырған жүйеде мэр орны белгіленбеген. Егер де мэр орны белгіленсе, онда ол тек салтанатты қызметгі ғана орындайды әрі кеңестер отырысыңда терағалық қана етеді. Шындығына келсек, бүл жүйе тиімді деп табылмайды. Өйткені, ол ең алдымен билікті белісу принципін канағаттаңдыра алмайды.
Кеңес-менеджерлер - мұндай түрі баскарушы-маманды өте жоғары жалақымен қамтамасыз ете алатын муниципалитеттерде ғана пайдаланылады. Бұл жүйе кептеген муниципалиттерде eөic алған.
Муниципальдық Кеңес және мэр. Тұрғындардың муниципальдық кеңес пен мэр сайлауын жүзеге асыратын нысан муниципальдық басқаруларда кең таралған. Мэрдің құқыктық мәртебесі сол өзіне тиісті муниципалитеттің хартиясымен (жарғысымен) белгіленеді. Мэр орнына лайықты кандидатура табылып, ол да өз кызметінде жүктелген міндеттерді жаксы атқарар болса, онда басқарудың мұндай түрі жергілікті маңызға ие мәселелерді шешуде өте тиімді, сондай-ақ мэр лауазымы үлкен саяси аренаға (ол конгрессмен, штат губернаторы, президент аппаратындағы мемлекеттік қызметкер, т.б.) шығуға жол ашады. АҚШ-тың мемлекеттік тәжірибесін сөз ете отырып төмендегі жағдайларды да айта кеткеніміз орынды. Федеральдық өкімет органдарының жергілікті басқаруды ұйымдастыруына қатысты бұл елдің конституциясында белгілі бір нормалар нақты көрсетілмеген. Алайда, орталық өкімет органдарының жергілікті басқаруда ресми реттеушілік құқығы айтылмағанымен, олардың муниципалиттерге әсер ету мүмкіндіктерін жоққа шығаруға болмайды. Ондай қатынастың негізіне экномикалық факторды жатқызуға болады. Олардың қатарында федеральдық займ; муниципалитет басқа да көздерден алатын федеральдық кепілдік займы; муниципалитет қызметіне жәрдем ету, т.б. атауға болады.Жергілікті өзін-өзі басқарудың дәстүрлі органы -- қыстақтық панчаят ауылдық жерлерде құрылады. Бұларға ауыл шаруашылық, денсаулық, тазалық, көгалдандыру, т.б. салаларға байланысты кауымдық мәселелерді шешу үшін конституция бойынша атқарушылық билік берілген. Қазіргі кезде панчаяттар ауыл тұрғындарының жалпы санының 90 проценттен көбін қамтып отыр. Көптеген штаттарда панчаяттар үш тарамнан (звенье) тұрады: төменгі -- яғни, қыстақтық панчаяттар (бұлардың саны 226 мыңдай), орта -- самит панчаяттар (бұлар 4414) жөне жоғары -- зила паришад (елде бұлар -- 274). Мысалы, қыстақтық панчаят үш негізгі органдардан құрылады: қыстақтық жалпы жиналыс, панчаяттың атқарушы комитеті және панчаят соты немесе қыстақтык сот[8].
Әсіресе, жақын шетелдер төжірибесін зерттеу өте маңызды. Сондықтан да біз бұлардың арасынан Ресей Федерациясының тәжірибесін ерекше беліп көрсеткіміз келеді. Ресей зандары жергілікті өзін-өзі басқаруды дамьггуға айрыкша көңіл бөледі. Сол себепті де, жергілікті өзін-өзі басқаруға бұл елде кең өкілеттіктер берілген. Олар жергілікті маңызы бар кез келген мәселелерді өздері шешіп қана қоймастан, муниципальдық меншіктерін өздері пайдаланып, оны билеуге құқықты. Жергілікті өзін-өзі баскаруды азаматтар референдум, сайлау, тағы басқа да тікелей еріктерін білдіру жолдарымен, сондай-ақ сайланбалы және жергілікті өзін-өзі баскару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару калаларда, ауылдық мекен-жайлар мен тағы да баска аумақтарда өздерінің тарихи және жергілікті дәстүрлері есепке алына отырып жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымын тұрғындар өздері аныктайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары муниципальдық меншікті өздері басқарады, жергілікті бюджетті құрып, бекітіп әрі орындайды, жергілікті салықтар мен салымдарды белгілейді, қоғамдық тәртіпті сактауды жүзеге асырады, сондай-ақ жергілікті маңызы бар басқа да мәселелерді шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына материалдық және каржылық қорларды жүзеге асырулары үшін кейбір заңды мемлекеттік өкілеттіктер берілуі мүмкін. Әлбетте, мұндай берілген өкілеттіктің өмірге ендірілуін мемлекет қадағалап отырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сот тарапынан қорғалуға, мемлекеттік өкімет органдары тарапынан кабылданған шешімдер нәтижесінде туындаған шығындардың өтелуіне мемлекет тарапынан қосымша кепілдік құқық беріледі. Сондай-ақ, Ресей Федерациясы Конституциясы мен федеральдық зандарда бекітілген жергілікті өзін-өзі басқару құқыктарын шектеуге де тыйым салынады.Мұны нактылай көрсетейік: облыстық (өлкелік) өкілетті және аткарушы органдар мемлекеттік өкімет болып табылады. Ал, жергілікті өзін-өзі басқарудың органдары болып (калаларда, қыстактық мекен-жайларда, т.б.) мысалы, дума, муниципальдық комитет, ал жергілікті өзін-өзі баскарудың басшысы болып -- әкімшілік әкімі, мэр, староста және т.б. саналады.Түрғындардың санына байланысты жергілікті езін-өзі басқарудың әкімін түрғындардың өздері сайлауы, не болмаса, жоғары тұрған әкімшілік әкімі (мысалы, федеральдық маңызға ие қалаларда, т.б.) тағайындауы мүмкін.
Жергілікті өкілді органдар -- мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады.
Мәслихаттардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды, жергілікті бюджет пен олардың атқарылуы туралы есептерді бекіту;
2) өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтык кұрылыс мәселелерін шешу;
3) заңмен мәслихат құзырына жатқызылған мөселелер бойынша жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін карау;
4) мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
5) Республика зандарына сәйкес азаматтардың құқықтары мең заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру;
6) Мәслихаттардың құзыры, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі, олардың депутаттарының құқықтық жағдайы заңмен белгіленеді.
Сондай-ак, жергілікті атқарушы органдардың қарауына енетін жәйттер де кеңінен көрсетіледі.
Мәслихат өз құзырындағы мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер тиісті әкімшілік-аумактық бөліністің аумағында орындалуға міндетті шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Қазақстан Республикасында облыстардың, республикалык маңызы бар қаланың және астананың әкімдерін Премьер-министрдің ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге әкімшілік-аумақтық бөліністердің әкімдерін олардан жоғары тұрған әкімдер тағайындайды. Жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады. Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару болып танылады.Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастыктардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі баскару органдары арқылы жүзеге асырады.Жергілікті өзін-езі баскару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді[12].
I. АҚШ-ТЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негіздері
Америка Құрама Штаттарының конституциясында жергілікті басқарудың ұйымдастырылуы штаттардың құзыретінде болу керек деген нақты ереже жоқ. Елдің конституциясы орталық билік органдардың тек ерекше өкілеттіктерін ғана мойындайтыны ешкімге де құпия емес. Соған байланысты қалған сұрақтар тек штаттардың құзыретінде қалып отырады. Америка Құрама Штаттарында конституциялық бекітудің тек бір ғана деңгейі бар, - деп жазады Ч.Белл мен Ч.Прайс. Ол - штаттық. Себебі, жергілікті бөлімшелердің қызметін реттеу жайлы сұрақтар Одақтың құзыретіне кірмейді [8]. Яғни, тек осы штаттар өзінің аймағындағы жергілікті басқаруды ұйымдастыру жайлы сұрақтарды шешуге құзыретті.
Бұл байланыста АҚШ-тағы жергілікті басқаруды зерттеушілер муниципалитет түсінігін жиі қолдануда. Бұл - жергілікті билік штаттардың толықтай басымдылығын мойындайтын штаттардың бір тұрғысы. Муниципалды басқару саласында танымал американдық маман Ч.Адрианның айтуы бойынша жергілікті органдар штаттардың билік органдарының бір бөлігі болып табылады. Қауымдастықтарда өзін-өзі басқару үшін конституциялық құқық жоқтығынан заңды түрде барлық өкілеттіктер штаттардың қолында.
Жергілікті басқару органдары - жоғарыда айтылғандай, штаттардың бір тұрғысы бола тұра, оның шешімдері мен бұйрықтарына тәуелді, - деп жазады Ч.Адриан[5]. Сонымен қатар, федералды билік өкілеттіктері муниципалитеттермен тікелей байланыстар орнатып отырады. Бұл байланыстардың орнау себебі ретінде федералды қарыздар, муниципалитеттердің басқа да пайда табу көздерінен алынатын қарыздық кепілдемелері, сонымен қатар, муниципалитеттердің қызметін субсидиялау жатқызылады. Муниципалитеттердің байланысын орнату жолында маңызды кезеңдерге 1932 жылды айтуға болады. Дәл сол уақытта Ф.Рузвельттің бастамасымен ұлы депрессия кезінде белгіленген талаптарды орындау үшін муниципалитеттерге түрлі несиелер берілу жөнінде алғаш федералды заң қабылданған еді.
Муниципалитеттерді федералды билік өкілдеріне қосу кезіндегі ерекше орынды субвенциялар алып отыр. Яғни, арнайы тағайындалған субсидиялар. Муниципалды басқару органдарына субвенция бөлінуі, негізінен, белгілі бір бағыттағы бағдарламаны іске асырумен байланысты. Әкімшілік, құқықтық және саяси қиындықтардың көптігіне қарамастан, субвенциялар муниципалды басқаруды федералды тұрақтандыруға енгізудің негізгі тәсілі болып қала беруде.
Штаттардың қолыында муниципалды басқарудың заңдық және орындаушылық структурасын қадағалайтын барлық құқықтық өкілеттіктер бар. Әр штат бұл салада жеке дара қызмект атқарады. Яғни, демек, елде штаттан басқа 50 түрлі муниципалды жүйе бар деп айтуға болады. Әр штаттың конституцияларында муниципалды басқаруға қатысты бөлімдер бар, алайда жергілікті басқару өызметінің түрлі аспектілерінің нақтылануы жеке жеке штаттардың қолында. Осыған байланысты, барлық штаттардың конституцияларын екі топқа бөліп көрсетуге болады.
Бірінші топқа муниципалитеттердің құқықтық нормаларын аса қатты аша қоймайтын, жергілікті органдардың қызметіне бірнеше шектеулер қоятын конституциялар кіреді. Олардың қатарына Алабама, Делавер, Массачусетс, Миссисипи, Теннеси және т.б. штаттарды қіргізеді.
Екінші топ конституцияларында муниципалды биліктің қызметін кең түрде қарастырып, оған құқықтық түрде көбірек көңіл бөлінеді. Бұл конституциялар жалпы ел ішінде муниципалитеттердің дәрежесін көтеріп, олардың ұйымдастырушылық негіздерін нығайтып, жоғарғы билік органдарымен байланысын көрсетеді.
Барлық дерлік штаттардың конституциялары муниципалды қаржы сұрақтарына аса көп коңіл аударуда. Яғни, жергілікті салықтар мен салық салу шектерінің түрлерін бекітіп, жергілікті органдардың қаржылық қызметін регламенттейді.
АҚШ-тың жергілікті билік жүйесін құқықтық реттеу кезінде штаттардың ағымдағы заңнамасы маңызды рольді атқарады. Бұл заңнамалық актілерді екі категорияға бөліп көрсетуге болады. Бірінші категорияға тек қана жергілікті басқаруға қатысты актілер ғана кіреді. Олар барлық муниципалды бөлімшелерге жолдануы мүмкін, басқаша айтқанда, жалпы заңдар. Немесе тек олардың жеке түрлеріне ғана жолдануы мүмкін. Мысалға алатын болсақ, таундар жайлы Заң. Сонымен қатар бұл актілер жеке топтарға немесе бірегей муниципалитеттерге жолдануы да мүмкін. Оларға мысал ретінде мыналарды алуға болады: екінші дәрежелі қалалар туралы Заң және жиі қолданылатын заңнамалар. Муниципалитеттерді бақылайтын жалпылама біріктірілген заңдар АҚШ-та кең етек жая қоймады.
Жергілікті органдардың құқықтық негізін қалайтын заңдардың екінші категориясына мемлекеттік қызметтің түрлі салаларын басқару жайлы нормативтік-құқықтық актілер кіреді. Муниципалитеттердің дәрежесін реттейтін жергілікті заңдардың саны аз емес. Соған қарамастан тек алты штатта жергілікті билікке қатысты заңдар жүйеленіп, реттелген.
Жергілікті билік өкілдерінің құқықтық дәрежесін көрсететін маңызды элемент - муниципалды хартиялар. Омар муниципалитеттердің көбісінде бар.
Американ зерттеушілері хартия терминінің кең және тар мағыналарын бөліп көрсетеді. Тар мағынада хартия деп жеке бір муниципалдық құрылымның қызметін бақылайтын барлық заңдардың ортақ біріктірілген құжатын атайды. Орта мағынада барлық штаттың жергілікті билікке қатысты заңдар жйесін атап көрсетеді. Тіпті бұл заңдар бір ортақтандырылған құжатта жазылмау ықтимандығы бар. Ал кең мағынаға келетін болсақ, хартияда штаттардың конституциясы мен оған берілетін қосымшалар, заңдар, ережелер кіреді.
АҚШ-тағы жергілікті басқару органдарының жұмыс істеуі сонымен қатар муниципалитеттердің қызметін әкімшілік реттеу сияқты мемлекеттік әсерімен де қамтамасыз етіледі. Муниципалитеттердің атқарушы билікке тәуелді болуды американ авторлары штаттар мен жергілікті территориалды құрамдар байланысының дамуы деп түсіндіреді.
Әкімшілік нормаларды өзгеру оңай. Ал әкімшілік бақылау өз құзыреттілігі барымен ерекшеленеді, - дейді Л.Браун. - Мысалы, штаттың денсаулық сақтау департаменті заң шығарушы органға қарағанда денсаулық сақтау жайлы жақсырақ түсінеді[22].
Жергілікті басқару органдарын құқықтық жағынан қадғалау кезіндегімаңызді рольдерді түрлі нормативтік актілер атқарады, оның ішінде федералды басшылықпен байланысты болатын сот өкімдері де кіреді.
Сонымен қатар, жергілікті басқару органдарының заңдық дәрежесі штат генералды прокурорларының формальды және формальды емес ойларымен де анықталып отырады. Одан басқа, жиналған пікір білдіру құқығы штат аудиторлары мен бірнеше департаменттердің құқызтық болім жұмысшыларына да тиесілі.
Жергілікті басқару органдарын реттеу жүйесі бірқалыпты жұмыс атқармайды. Себебі, оның бір жүйе ішіндегі тағы бірнеше жергілікті, штаттық, және федералды дәреждегі кішігірім жүйелері бар. Көп жағдайда бұл жүйешелер бір біріне қарама-қайшы болып жатады. Бұл жоспарланған жұмыстың орындалуын қиындата түседі.
АҚШ-та коптеген англосаксондық елдер үшін тәрізді жергілікті басқару органдарының компетенциясын позитивті реттеу түрі қолданылады. Алайда, көп жағдайда әр штат бұл мәселены өз бетінше шешіп отырады; мысалға алатын болсақ, Карифорния штатының Конституциясы бойынша сол аймақтағы графтықтар мен қалалар өз территориясында полиция, санитарлы, жергілікті басқару бойынша кез келген мәселелерді өз бетінше шешуге құқылы деп танылған. Яғни, бұл жерде жалпы помпетенция мен негативті реттеу туралы айтылған. Ал Коннектикуттың генералды статуты керісінше, жергілікті органдарда болып жатқан мәселелерді тек белгіленген заң бойынша ғана реттеуге болатынын анық көрсеткен. Бұл - позитивті реттеудің классикалық мысалы болып табылады.
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
Жалпы айтқанда, қазіргі уақытта АҚШ-та өзінің жергілікті басқару органдары бар алты әкімшілік-территориалды бірлік бар. Олар: графтықтар(counties); қалалар(cities); бороу(boroughs); вилидждер(villages); таундар(towns) және тауншиптер(townships). Көптеген штаттар, екеуінен басқа, графтықтарға бөлінеді. Бұл атау ортағасырлық Англиядан келген болатын, алайда Американың өзінде ешқашан графтар болмаған. Дворяндық шендер мемлекет декларациясы қабылданған соң бірден алып тасталыңған болатын. Жалпылама түрде Америкада орта есеппен 3 мың графтықтай бар. Олардың тұрғындары өздеріне графтық кеңестер мен басқа да қызметтік адамдарды тағайындайды: қоғамдық тәртіп үшін жауапты - шериф, штат өкілі - прокурор немесе атторней, қазынашы және де тағы басқаларын. Штаттардың 34 бөлігіндегі графтықтарда комиссионерлердің кеңесі құрылады. Көп жағдайда ол кеңес 5-7 адамнан құрылып, 2-4 немесе 3-5 жылға созылады. Бұл кеңес мүшелері ешбір атқарушы органдарда ақылы қызмет етуге немесе басқа да шендер иеленуге еш құқылы емес. Олар кезектен кезек кеңес төрағасын тағайындап, бірегей жергілікті мәселелерді шешумен айналысады, графтықтың қаражатын реттеп отырады. Кей штаттарда оларды бақылаушылар кеңесі деп атайды. Оның құрамына сайланған мүшелер немесе делегаттар - муниципалистер мен графтыққа кіретін тауншиптар кіреді. Олардың саны, негізінен, 20-ға жуық. Алайда кей кезде олардың саны бұдан да асып кетуі мүмкін. Барлық мүшелер графтықтың лауазымды тұлғалары болып табылады және сол графтықтың істерімен айналысып жатады. Кеңестің басшылығында муниципалды шенеуініктер жұмыс атқарады. Коллегиалды атқарушы органды кеңес құрмайды, ол тек жергілікті бюджеттің сұрақтарымен айналысып, даму бағдарламаларын анықтайды.
Қалалар графтықтың құрамынан алып тасталынған. Олар өзінің өзін-өзі басқару жүйесі бар. Америка Құарма Штаттарында қалалық өзін-өзі басқарудың түрлі жүйелері бар. Көптеген қалаларда мынадай жүйе қолданылады: кеңес - әкім. Тұрғындар кеңесті сайлайды, ал сол кеңес кейіннен қаланың мэрін тағайындайды. Чикаго сияқты үлкен қалаларда кеңес мүшелері елу адамға дейін барады, бірақ негізінен олардың саны алты-жеті адамды құрайды. Мэр тағайындалғанымен басқарушылық қызметпен айналысуға құқығы жоқ, ол тек кеңестің төрағасы болып отырады. Басқаруды контракт бойынша жалданған шенеуінік-менеджер іске асырады.
Графтықтар құрылымы таундар мен тауншиптар болып табылады. Бұл атаулар тарихи үрдістің нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МӘНІ, ТЕОРИЯСЫ, МОДЕЛЬДЕРІ
1.1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ
1.3 ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ НЕГІЗГІ АЛАТЫН ОРНЫ
2. АҚШ-ТЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
2.1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ
3. АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ:САЛЫСТЫРМАЛЫ АНАЛИЗ
3.1 АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰЗЫРЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Билікті өзін-өзі реттеуді іске асыру мемлекет пайда болғанға дейінгі уақыттан бері келеді. Ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелер қазіргі заманғы жергілікті басқарудың теориялық моделін құрауға қол ұшын тигізді.
Ең алдымен, бұл жекешілдік ерекшеленеді. Яғни, жергілікті басқару органдардың мемлекеттік басқару органдардан бөлектеніп шығуы. Басқарудың бұл қызметі, барлық тиісті құқықтармен қорғалатын, берілген территорияның тұрғындарының белсенді қатысуымен жүзеге асырылады. Жергілікті басқарудың сол территорияның ұлттық, тарихи, мәдени дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарымен байланысының арқасында жергілікті басқару қызметінде тым қатаң, дөрекі мемлекеттік мәжбүрлеуді қолданудан алыстауына жол ашады.
Тақырыптың өзектілігі. Жергілікті басқару - Батыстағы еркін демократияның дәстүрлі жүйесінде шешуші рольді атқарады. Ұлыбритания, Франция, Германия және тағы бірнеше европалық мемлекеттерде, сонымен қатар, АҚШ-та жергілікті басқарудың заманауи ұйымдастырылуының негізгі бастамалары XIX-ғ. муниципалды реформалар негізінде құралған еді. Алайда олардың іргетасы сонау орта ғасырларда-ақ салынған еді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың эволюциясы қоғамдағы жоғарғы орын мен билік үшін талас, сонымен қатар, идеологиялардың күресі болып келді. Өзін-өзі басқару туралы ториялық негіздер жайлы мәліметтерді XIX ғасырдағы Алексис де Токвиль, Лоренц Штейн, Рудольф Гнейст сияқты көрнекті ғалымдардың біршама еңбектерінде іздеп табуға болады.
Барлық әлемде ерте ме кеш пе өзін-өзі басқару жайлы идеяларға келіп тоқталатын. Муниципалды басқарудың сапасы мен құрылымы қала тұрғындарының күнделікті өмірінде шешуші рольді атқарады. Себебі, батыс елдерінің 23 бөлігі қала тұрғындары болып келеді.
Жергілікті басқару АҚШ-та маңызды рольдердің бірін атқарады. Бұл салада АҚШ азаматтарының жартысынан астамы жұмыс істейді. Жергілікті бюджетке аз ғана пайда әкелетін салықтар жазылғанымен, муниципалды бюджеттің кірістері жалпы бюджеттің шамамен 40% - ын құрайды. Жергілікті органдардың өкілеттіктері штаттардың өкілеттіктері сияқты бір себеппен кеңейеді: оларға федералды және штаттық бюджетке ауыртпалық салатын әлеуметтік сұрақтар жүктелінеді.
АҚШ-тағы жергілікті басқару өзінің орталықсыздандырылуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, бұл басқару ол жақтағы штаттар мен орталық үкіметтен тәуелсіз болып келеді. Жергілікті басқарудың мемлекеттік билікке бағыну жоқтығы байқалады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты: АҚШ- тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі мен мазмұнын зерттеу.
Қойылған мақсатқа байланысты келесі мәселелерді қолға алудамын:
АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқаруын қарастыру;
АҚШ жергілікті өзін-өзі басқаруының үлгісін зерттеу;
АҚШ пен Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің салыстырмалы анализін жасау.
Осы курстық жұмыстың зерттеу объектісі - АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі.
Зерттеу пәні - АҚШ жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің мазмұны мен құрылымы.
Бұл зерттеудің тәжірибелі маңызы - болашақ жергілікті басқару маманының кәсіби деңгейін арттыру болып табылады. АҚШ-тың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін тұтас жүйе ретінде қарастыру осы басқару бағытының жеткілікті мүмкіндіктерімен танысуға жол ашады.
I. ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ МӘНІ, ТЕОРИЯСЫ, МОДЕЛЬДЕРІ
2.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі теориялары
Жергілікті өзін-өзі басқару -- мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының (1995) "Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89-бабы бойынша, "Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді. Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді. Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері, әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әр түрлі болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір мемлекеттің өзінің ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксондық француздық, кеңестік үлгілері қолданылады[9].
Англосаксондық үлгідегі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті өкілді орган коммитеттері жергілікті басқару органдары мемлекеттік механизмінің құрамдас бөлігі болып саналып, барынша кең өкілеттілікке ие болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың жергілікті мемлекеттік басқарудан айырмасы оның жергілікті сипатында ғана. Еуропа, Африка, Латын Америкасының бірқатар елдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың француздық үлгісі кеңінен таралған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі көріністерін қазіргі Қытай, Куба, КХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдер арасында Эстония, Латвияжәне Қырғызстанда 1991-95 жылдар аралығында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды. Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында бірқатар түбірлі өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан Республикасындағы саяси билік пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы басты мәселелердің бірі -- жергілікті мемл. басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді пайдаланумен қатар, Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері ескеріледі. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару жолдарында жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі. Рубасылары мен тайпа көсемдері көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында сайланды. Оларға тартыс-таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын құруға құқықты өкілет беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға айналды. Қазақ даласы Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін, қалыптасқан дәстүрлер түбірлі өзгерістерге ұшырады. 1867-68 жылдардағы реформалардан кейін қазақ даласы ауылдық, болыстық, округтік әкімшілік-территориялық бірліктерге бөлініп, Ресей империясының қатаң бақылауында ұсталынды. Аға сұлтандар мен болыстарды, билерді сайлау шартты түрде жүргізілді. Басқарудың тиімділігін арттыру үшін жергілікті қалыптасқан дәстүрлі басқаруды ішінара сақтап қалды. Сол арқылы қазақ халқының жергілікті маңызы бар мәселелерді ауыл және болыстық жиналыс арқылы өз бетінше шешуіне мүмкіндік берілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен соң Қазақстан біртұтас кеңестік басқару жүйесінің құрамына енгізілді. Бір орталықтан басқаруға негізделген қоғам жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырмауға, барынша шектеп ұстауға тырысты. Қазақ КСР-ның 1937 жылғы Конституциясында жергілікті басқару органдары туралы "Облыстық, аудандық, қалалық, поселкелік, селолық және ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік органдары Халық депутаттары кеңесі болып саналады" деп жазылып, жергілікті кеңестердің құрылуына жол ашылған болатын. Алайда, шын мәніндегі жергілікті өзін-өзі басқару болмады, жергілікті мемлекеттік басқарудың жетегінде кетіп отырды. 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп өзгеріс енгізілген жоқ, мұнда да: "Мемлекеттік биліктің органдары болып еңбекшілер депутаттарының кеңесі саналады" деп жазылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады.
Қоғамдық-саяси өмірді қатаң бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі басқару тәрізді мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады. Жергілікті кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті түгелдей мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті халыққа өз бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай мүмкіндігін қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының (жолдастық соттар, аудандық, облыстық, қалалық бақылау коммитеттері, т.б.) қызмет аясы мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы сәуір айында жарияланған "КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен шаруашылық жүргізудің жалпы бастаулары туралы" заң жергілікті жерлердегі билікті демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді. Қазақстанда "Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық депутаттарының жергілікті кеңестері туралы" 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде, өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерінің бірі -- жергілікті дербестікке көшуді білдірді. Қазіргі уақытта (2000) Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың толыққанды құқықтық негізін қалыптастыратын жаңа заң жобасы әзірленуде[4].
1.2 Жергіліктіөзін-өзі басқару модельдері
Англосаксондық мемлекеттерде жергілікті органдарды бақылау негізінен жанама түрде жүргізіледі: орталық мнистрліктер, және сот арқылы. Саяси жүйедегі жергілікті органдардың рөлі мен орнына талдау жасасақ, басты назар олардың мемлекеттің механизмі екеніне аударылады. Осы елдердің заңнамаларында жергілікті органдардың қызметі мен ұйымдастырылуын белгілеу үшін қабылданған жергілікті басқару термині олардың өзге мемлекеттік органдардан шеттетілу нышанына, олардың локалды сипатына сілтеу береді [ 15].
Континенталды Еуропа, француз тілді Африкада ЖӨӨБ-дың континенталды моделі таралған. Ол жергілікті басқару мен орындардағы тікелей мемлекеттік басқарудың қосапыс болып табылады. Осы модельдің бастамасы Франция елі. Оның ерекшелігі сол елдің тарихи түп-тамырына кетеді, сол кезде корольдік биліктің басты көмекшілері болып монархтың орныдардағы өкілдері табылған.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың континенталды моделі иерархиялық пирамидаға ұқсас, бұл пирамида бойымен түрлі дерективтер мен ақпараттар тасымалы жүреді және оның шегінде орталық билікке орындардағы агенттердің жаппай сериясы жұмыс атқарады. Аталған модель төмендегі звенолардың жоғарыдағыларға бағыныштылығымен сипатты [16 ].
Француз жүйесінде өкәлетті органдар кейде тек заңнамалармен территориалды коллективтер ретінде белгіленген әкімшілік-территориалды бірлік терде ғана құрылады. Сонымен, кейбір жеке бөлімшелерде жергілікті органдар болмауы да мүмкін (мысалы, Францияның округтары мен кантондарында).
80-жж Франциядағы реформаларда жергілікті басқару органдары арасындағы қатаң бағыныштылығы біраз жеңілдетілген болатын. Ешбір территориалды коллектив екіншісінен үстінен бақылау жүргізу алмайды, тек арнайы қарастырылған жағдайларда ғана: аймақ білім және мәдениет жөнінде коммуна мен департамент үстінен, департамент коммуналар үстінен әлеуметтік, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығын жабдықтау, мектеп транспроты жөнінде ғана. Сонымен қатар,, орталықтыі жергілікті өкілетті органдар үстінен бақылауы біршама азайтылған еді [17 ].
Дамыған демократияларда жоғарыда қарастылыған екі модель арасында айтарлықт ай айырмашылықтар жоқ, және олардың арасындағы біршама жақындасу туралы да сөз айтуға болады. Екі модельдің қызметі ұқсас принциптерге негізделе жүзеге асады. Жергілікті басқару жүйесінің негізі болып мұнда еркін және бәсекелес сайлау арқылы халықпен құрылатын жергілікті өкілетті органдар табылады, сондықтан, біраз легтимділікке ие [ 12].
Үшінші әлем қатарына жататын елдерде жағдай тіпте басқа, мұнда демократиялық мемлекеттерден алынған жергілікті басқару моделі өз алдына түп-негізі авторитарлық болып табылатын ерекше бір фасадтың тек құраушы бөлігі ғана, шын мәнінде мұнда азаматтардың еркі-жігерлері көбіне тәелсіз сипатқа ие бола алмайтын және дәстүрлі мобилизация механизмдері арқылы бағытталады. Жергілікті басқару кейбір елдерде (Аустрия, Германия, Жапония) англосаксондықпен де континенталды модельдермен де ұқсас бола тұра, өзне тән бірқатар ерекшеліктерге ие, бұл орныдардағы аралас, гибридті басқару формалары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Англосаксондық жүйеге тым тән емес орныдардағы тағайындалатын шенеуніктер арқылы тікелей мемлекеттік басқару жүзеге асырылады[17].
Жоғарыда аталған екі модельден тіптен ерекше болып табылатын кееңестік модель КСРО құлағаннан кейін тарихқа айналып кеткен.
Осы модель Кеңес Үкіметіне және әлемдік социализм жүйесіне тән өзге де елдерге, және де социалистік перспективаларға негізделген кейбір адмушы елдерге тән.
Қазір ол азда болса өздерін социалситік деп есептейтін Қытай, Куба және КХДР елдерінде сақталған.
Кеңестік модель негізінде биліктің бөлінуін жоққа шығару және белгілі бір террториядағы өкілетті органдардың толық билігінің жариялануы жатыр. Жергілікті басқарудың кеңестік жүйесін сонымен қатар, оған енетін звенолардың қатаң иерархиялық өзара тәуелділігі сипатты.
Жалпы, әлемдік тәжірибе жергілікті деңгейде қолданылатын ұйымдастырушылық-құқықтық формалардың кең таңдауын ұсынады. Елдердің ерекшеліктерін ескере отыра авторлар классификацияға түрліше қарайды да оннан астам ұйымдастырушылық құқықтық формаларда бөліп көрсетеді [14,7 ]. Әлемдік тәжірибені зерттей отырып, біз жергілікті басқару органдарының негізгі 5 моделін бөле отыра, схематикалық түрде былайша көрсете аламыз:
1. Күшті кеңес - әлсіз әкім формасы жергілікті органдардың қызметін координациялау және бақылау жөнінде әкімнің құқықтарын шектеумен сипатталады. Әкімнің артынан негізінен өкілеттілік және оперативті-атқарушылық функциялар бекітіледі. Кеңес басқару, шаруашылық және қадрылық, әсіресе қызметке орналастыру сферасында кең құқықтарға ие.
2. Күшті әкім - әлсіз кеңес. бұл форма үшін атқарушы органды, яңни әкімді халық таңдауы сипатты, бұл оның өкілетті органға салмақты позициясын анықтайды. Әкім өз бетінше ағымдағы мәселелерді шешеді және кеңесте вето құқығына ие. Әкім муниципалды кеңес жарлықтарымен сөйлеуге құқығы бар. Әкім кеңестің ортырыстарына қатысыпғ мәселерді шешуде өз ұсыныстарын айтуға құқылы. Көбісі әкімдер вето құқығына ие, ол белгілі бір саясатты жүргізгенде аса әсерлі болып табылады. Әкімдердің осы вето құқығын қолданамын деп үрей туғызған бойы ғана кеңестің кейбір даулы сұрақтар бойынша оның шешіміне дауыс берусіз-ақ келіскен мысалдар көп. Бірқатар муниципалитеттерде әкімдер таңдамалы вето құқығына ие, яғни жергілікті актілердің бөлек бір жағдайларын қабылдамауы мүмкін.
Нәтижесінде, муниципалды кеңес әкімнен тәуелсіз саясатты жүргізуден алшық. Әкімнің кеңес-әкім схемасындағы институты жергілікті басқаруды ұйымдастыруда аса зор нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді.
3. Кеңес - басқарушы формасы қалалық саясатты тазартуға және жемқорлықтығ авторитарлы және нәтижесіз басқаруды жоюға деген ұмтылысты бейнелейді. Басқарушы саяси бейтарап фигура, әлеуметтік басқару сферасындағы маман болып келеді. Халықпен сайланған кеңеспен қызметке тағайындалады және қызметінен босатылады. Осы модельдің әлсіз жағы басқарушы жүргізетін саясатқа әсер етуге мүмкіндігінің жоқтығы немесе қиындығы[3].
АҚШ-та кеңес-басқарушы схемасы ең алдымен территориясында басқарушы-маманға ақы төлеуге дайын ауқатты тұрғындары бар муниципалитеттерде қолданылады. Басқарушы атқарушы аппаратты басқарады және көбіне муниципалды басқару органдарында кадрлық саясатты анықтайды. Менеджер муниципалды кеңеспен келісімшарт негізінде жұмыс істейді. Бұл кезде кеңес үміткерлерді өзінің отырыстарында талқылап, кейңн сұрақ жалпы дауыс беруге шығарылады. Ең көп дауыс жинаған кандидатпен келісімшартқа отырады.
4. Комиссионды форма. Комиссия қалалық үкіметтің белгілі бір бөлімшесін басқаратын өкілетті тұлғалардан құралады. Бұл модельде жоғары өкілетті тұлғаның (әкімнің) болуы міндет емес.
Бір жағынан, бұл модельдің артықшылығы шешім қабылдауды баяулататын биліктің бөлінуінің болмауы. Ал екінші жағынан, бұл биліктің бқлінуін болдымайтындықтан демократиялық емес деп мамандармен қатал сынға душар болады.
Мұндай формада халықпен таңдалатын комиссионерлер кеңесі (әдетте, 3-7 адам) бір мезгілде атқарушы да өкілетті де орган қызметін атқарады. Комиссионердің әр біреуі белгілі бір департаментті басқарады. Аталған жүйенің басты артықшылығы сол жалпы қалалық саясатты айқындайтын тұлғалар өздері оны жүзеге асырумен айналысады. Дегенмен, аз уақыт аралығында оның бақылаусыздығы мен шеңберлі порука сияқты кемшіліктері анықталды. Бұдан басқа комиссионерлер жиі қажетті квалификацияға ие болмаған (әсіресе, тақарушылық функцияларды жүзеге асыру үшін). Отырыстарда олар кейде тек өздерінің бөлімдерінің көзқарастарын жақтаған, әсіресе бюджеттік ассигнованяһия кезінде, ал бұл ақыр соңында жалпы қалалық басқаруды без-берекет етті.
5. Аралас форма. Басқарушы немесе бас администратор кеңеске емес, әкімге бағынады. Басқарушы-маманның болуы жоғары маманданудың қамтамасыз етеді, ал сайлаушылар қалалық саясатқа тікелей әсер ете алады, себебі басқарушыны тағайындайтын немесе қызметінен босататын, әкімге оң немесе қарсы дауыс бере отырып, олар муниципалды білім әкімшілігін қалдыруға немес алып тастауға шешім қабылдайды.
Жергілікті басқарудың жалпы дұрыс қызмет етуі үшін тиімді жергілікті өзін-өзі басқару қажет. Қазіргі заманғы елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі органдардың екі түрін қамтиды: тиісті әкімшілік-территориалды бірліктің тұрғындарымен сайланатын және дәтте, ең маңызды сұрақтар бойынша шешім қабылдайтын жергілікті өкілетті орган және атқарушы орган (әкім, бургомистр және т.б.), әдетте, өкілетті органның шешімдерін орындауға және оперативті басқаруды жүзеге асыруға тағайындалған органдар.
Сонымен, жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе, қазіргі кезде жергілікті өкілетті органдардың үш моделін бөліп көрсетуге болады: англосаксондық, континенталды және кеңестік. Мұндай дифференциялау жоғары өкілетті органдармен және өзара байланыстарына негізінде жатқан принциптерге сүйене отырып жүргізілген. Дегенмен, соңғы кезде осы аталған модельдердің өзара жақындасуы тіпті қосылу процесін де байқауымызға болады, осының әсерінен жергілікті өзін-өзі басқарудың аралас модельдерінің көбею орын алып отыр[5].
1.3 Жергілікті басқарудың шет елдердегі негізгі алатын орны
Менің ойымша, жергілікті басқару шетелдердін, құқыктық институттары ішіндегі, біз қарастырып отырған конституциялық құқықтар жүйесіндегі, ең күрделісі болып табылады. Сондықтан да әр түрлі елдердің конституциялық институттарының негізгі анықтамаларын, мейлі ол құқық саласы не оқу пәні болғанына қарамастан, белгілі бір құқық жүйесі ретінде қарастыруға болатын болса, ал жергілікті езін-өзі басқаруды белгілі бір қүкыктық институтқа теңеу киынның қиыны. Өйткені, жергілікті басқару әр алуан субъектілер (мысалы, жергілікті өкілетгі және атқарушы органдардың занды қүрылымдары, сол секілді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымдары) тарапынан жүзеге асырылады. Біз жергілікті өкілетті және атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын біртұтас деп карағанның өзінде, жергілікті басқару бір жағынан мемлекеттік органдар, екінші жағынан жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылатынына куәміз. Сонда бүл екі орган арасына қандай шек қоюға болады? Әрине, конституциялық құқық саласын ғылым ретінде де, оку пәні ретінде де қарай отырып, төмендегідей тұжырымдарға келуімізге болады:
1 - өкілетті мемлекеттік органдар арқылы жергілікті маңызға ие істерді басқару деп біз белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірліктегі тұрғындарды жергілікті мемлекеттік басқаруды айтамыз.
2 - жергілікті өзін-өзі басқару деп, өздеріне тән аумақта мемлекеттік өкімет міндетіне кірмейтін, жергілікті маңызға ие мәселелерді занда көрсетілгендей сайлау тәртібімен өз өкілдіктерін пайдалана отырып жүзеге асырушы органды айтады (әрине, жергілікті мәселелерді шешуде мемлекетгік органдар тарапынан жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жәрдем көрсетілетінін естен шығармауымыз керек). Дегенмен, бұл жергілікті басқару институттары белсенді жүмыс істеулері үшін төмендегі ең қажетті өкілеттіктерге ие болулары керек:
-ресми түрде тұрғындардың нақты әкімшілік-аумақтық бірлігі (аумағы) болуы;
-жергілікті маңыздағы істерді белгілі бір әкімшілік-аумактық бірлік (аумақ) шеңберінде өзі басқаруы;
-өзінің жеке атқарушы аппараты болуы;
-өзінің жеке материалдық базасы (соның ішінде муниципалдық меншік түрінде) болуы;
-жергілікті салыктарды белгілеп әрі оны жинауы, сондай-ақ белгіленген тәртіпте нормативтік актілер шығаруы[1].
Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, жергілікті (немесе муниципалдық) басқарудың шетелдердегі аныктамасын былайша айтуға әбден болады. Бүл жергілікті маңызға ие істерді басқаруды сайлау жолымен не болмаса занда бекітілген басқадай тәртіппен құрылған органдар арқылы басқару болып табылады. Ол -- өзіне тиісті әкімшілік-аумактық бірлік тұрғындарының өкілетті өкілі. Жергілікті басқару органдарының құрылу тәртібімен құрылымы көптеген шет елдерде жергілікті басқару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар аркылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине, мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне тән ерекшеліктері болады. Өзін-өзі басқару органдары қалалар мен ауылдардағы қауымдык меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сақтауды ұйымдастыру, қауымның өзге де өзіне тиісті мәселелерін шешу үшін үш жылға сайланады: құрамында үштен он бірге дейін адамы бар және қауым басшысы старейшиндер кауымы кеңесін құрады. Қауым жетекшісі өз аппаратын түзеді. Осылайша, біз басқа елдердегі жергілікті басқару қызметінің іс-әрекеті мен үйымдастырылу жүйесін біршама біліп алдық. Енді, нақтылы бір шетелдердің жергілікті басқару жүйелерімен тереңірек танысуымызға әбден болады. Әсіресе, АҚШ тәжірибесі оқырманға ете қызық болар деп санаймыз. Ең алдымен бұл елде 50 муниципальдық жүйе, муниципалитетгің алты түрі: графтық, қала, бороу, виллиджи, таундар, тауншиптер бар. Муниципальдык басқару органдары штаттарға тәуелсіз түрде, жергілікті маңызға ие барлық мәселелерді өздері шешуге қүқылы. Алайда, муниципальдық баскару органдарының әрбірінде өз жарғысы немесе хартиясы болуы талап етіледі. Хартия бірнеше түрлерді камтиды. Мысалы, кейбір жағдайларда штаттық өкімет үсынған, өздері негізін салып бекіткен хартиямен жұмыс істесе, кейде муниципалитет ездері жасаған, тек заң шығарушы штат жиналысы бекітуі үшін ұсынған хартиялар да болады. Муниципалитеттер ете жиі түрде ез хартияла-рын өздері жасайды. Бірақ, мұндайда, бұл хартиялар жергілікті референдумда бекітілуі тиіс[7].
Қазіргі кезде АҚШ-та муниципалитет ішіндегі басқаруды ұйымдастырудың үш түрі кездеседі:
1. Комиссиялық;
2. Кеңес-менеджер;
3. Муниципальдык. кеңес және мэр.
Комиссиялық. Бірнеше адамнан тұратын басқарудың мұндай түріндегі муниципальдық кеңес мүшелерін түрғындар 3-5 жыл мерзімге сайлайды. Мүшелердің әрбірі екі сипатта: жергілікті норма белгілеуші органның -- муниципальдық кеңестің мүшесі ретінде және муниципалитеттің негізгі департаментінің атқарушы аппараты жүйесіндегі басшысы ретінде болады.Бұл қарастырылып отырған жүйеде мэр орны белгіленбеген. Егер де мэр орны белгіленсе, онда ол тек салтанатты қызметгі ғана орындайды әрі кеңестер отырысыңда терағалық қана етеді. Шындығына келсек, бүл жүйе тиімді деп табылмайды. Өйткені, ол ең алдымен билікті белісу принципін канағаттаңдыра алмайды.
Кеңес-менеджерлер - мұндай түрі баскарушы-маманды өте жоғары жалақымен қамтамасыз ете алатын муниципалитеттерде ғана пайдаланылады. Бұл жүйе кептеген муниципалиттерде eөic алған.
Муниципальдық Кеңес және мэр. Тұрғындардың муниципальдық кеңес пен мэр сайлауын жүзеге асыратын нысан муниципальдық басқаруларда кең таралған. Мэрдің құқыктық мәртебесі сол өзіне тиісті муниципалитеттің хартиясымен (жарғысымен) белгіленеді. Мэр орнына лайықты кандидатура табылып, ол да өз кызметінде жүктелген міндеттерді жаксы атқарар болса, онда басқарудың мұндай түрі жергілікті маңызға ие мәселелерді шешуде өте тиімді, сондай-ақ мэр лауазымы үлкен саяси аренаға (ол конгрессмен, штат губернаторы, президент аппаратындағы мемлекеттік қызметкер, т.б.) шығуға жол ашады. АҚШ-тың мемлекеттік тәжірибесін сөз ете отырып төмендегі жағдайларды да айта кеткеніміз орынды. Федеральдық өкімет органдарының жергілікті басқаруды ұйымдастыруына қатысты бұл елдің конституциясында белгілі бір нормалар нақты көрсетілмеген. Алайда, орталық өкімет органдарының жергілікті басқаруда ресми реттеушілік құқығы айтылмағанымен, олардың муниципалиттерге әсер ету мүмкіндіктерін жоққа шығаруға болмайды. Ондай қатынастың негізіне экномикалық факторды жатқызуға болады. Олардың қатарында федеральдық займ; муниципалитет басқа да көздерден алатын федеральдық кепілдік займы; муниципалитет қызметіне жәрдем ету, т.б. атауға болады.Жергілікті өзін-өзі басқарудың дәстүрлі органы -- қыстақтық панчаят ауылдық жерлерде құрылады. Бұларға ауыл шаруашылық, денсаулық, тазалық, көгалдандыру, т.б. салаларға байланысты кауымдық мәселелерді шешу үшін конституция бойынша атқарушылық билік берілген. Қазіргі кезде панчаяттар ауыл тұрғындарының жалпы санының 90 проценттен көбін қамтып отыр. Көптеген штаттарда панчаяттар үш тарамнан (звенье) тұрады: төменгі -- яғни, қыстақтық панчаяттар (бұлардың саны 226 мыңдай), орта -- самит панчаяттар (бұлар 4414) жөне жоғары -- зила паришад (елде бұлар -- 274). Мысалы, қыстақтық панчаят үш негізгі органдардан құрылады: қыстақтық жалпы жиналыс, панчаяттың атқарушы комитеті және панчаят соты немесе қыстақтык сот[8].
Әсіресе, жақын шетелдер төжірибесін зерттеу өте маңызды. Сондықтан да біз бұлардың арасынан Ресей Федерациясының тәжірибесін ерекше беліп көрсеткіміз келеді. Ресей зандары жергілікті өзін-өзі басқаруды дамьггуға айрыкша көңіл бөледі. Сол себепті де, жергілікті өзін-өзі басқаруға бұл елде кең өкілеттіктер берілген. Олар жергілікті маңызы бар кез келген мәселелерді өздері шешіп қана қоймастан, муниципальдық меншіктерін өздері пайдаланып, оны билеуге құқықты. Жергілікті өзін-өзі баскаруды азаматтар референдум, сайлау, тағы басқа да тікелей еріктерін білдіру жолдарымен, сондай-ақ сайланбалы және жергілікті өзін-өзі баскару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару калаларда, ауылдық мекен-жайлар мен тағы да баска аумақтарда өздерінің тарихи және жергілікті дәстүрлері есепке алына отырып жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымын тұрғындар өздері аныктайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары муниципальдық меншікті өздері басқарады, жергілікті бюджетті құрып, бекітіп әрі орындайды, жергілікті салықтар мен салымдарды белгілейді, қоғамдық тәртіпті сактауды жүзеге асырады, сондай-ақ жергілікті маңызы бар басқа да мәселелерді шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына материалдық және каржылық қорларды жүзеге асырулары үшін кейбір заңды мемлекеттік өкілеттіктер берілуі мүмкін. Әлбетте, мұндай берілген өкілеттіктің өмірге ендірілуін мемлекет қадағалап отырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сот тарапынан қорғалуға, мемлекеттік өкімет органдары тарапынан кабылданған шешімдер нәтижесінде туындаған шығындардың өтелуіне мемлекет тарапынан қосымша кепілдік құқық беріледі. Сондай-ақ, Ресей Федерациясы Конституциясы мен федеральдық зандарда бекітілген жергілікті өзін-өзі басқару құқыктарын шектеуге де тыйым салынады.Мұны нактылай көрсетейік: облыстық (өлкелік) өкілетті және аткарушы органдар мемлекеттік өкімет болып табылады. Ал, жергілікті өзін-өзі басқарудың органдары болып (калаларда, қыстактық мекен-жайларда, т.б.) мысалы, дума, муниципальдық комитет, ал жергілікті өзін-өзі баскарудың басшысы болып -- әкімшілік әкімі, мэр, староста және т.б. саналады.Түрғындардың санына байланысты жергілікті езін-өзі басқарудың әкімін түрғындардың өздері сайлауы, не болмаса, жоғары тұрған әкімшілік әкімі (мысалы, федеральдық маңызға ие қалаларда, т.б.) тағайындауы мүмкін.
Жергілікті өкілді органдар -- мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады.
Мәслихаттардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды, жергілікті бюджет пен олардың атқарылуы туралы есептерді бекіту;
2) өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтык кұрылыс мәселелерін шешу;
3) заңмен мәслихат құзырына жатқызылған мөселелер бойынша жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін карау;
4) мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
5) Республика зандарына сәйкес азаматтардың құқықтары мең заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру;
6) Мәслихаттардың құзыры, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі, олардың депутаттарының құқықтық жағдайы заңмен белгіленеді.
Сондай-ак, жергілікті атқарушы органдардың қарауына енетін жәйттер де кеңінен көрсетіледі.
Мәслихат өз құзырындағы мәселелер бойынша шешімдер, ал әкімдер тиісті әкімшілік-аумактық бөліністің аумағында орындалуға міндетті шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Қазақстан Республикасында облыстардың, республикалык маңызы бар қаланың және астананың әкімдерін Премьер-министрдің ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге әкімшілік-аумақтық бөліністердің әкімдерін олардан жоғары тұрған әкімдер тағайындайды. Жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады. Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару болып танылады.Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастыктардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі баскару органдары арқылы жүзеге асырады.Жергілікті өзін-езі баскару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді[12].
I. АҚШ-ТЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негіздері
Америка Құрама Штаттарының конституциясында жергілікті басқарудың ұйымдастырылуы штаттардың құзыретінде болу керек деген нақты ереже жоқ. Елдің конституциясы орталық билік органдардың тек ерекше өкілеттіктерін ғана мойындайтыны ешкімге де құпия емес. Соған байланысты қалған сұрақтар тек штаттардың құзыретінде қалып отырады. Америка Құрама Штаттарында конституциялық бекітудің тек бір ғана деңгейі бар, - деп жазады Ч.Белл мен Ч.Прайс. Ол - штаттық. Себебі, жергілікті бөлімшелердің қызметін реттеу жайлы сұрақтар Одақтың құзыретіне кірмейді [8]. Яғни, тек осы штаттар өзінің аймағындағы жергілікті басқаруды ұйымдастыру жайлы сұрақтарды шешуге құзыретті.
Бұл байланыста АҚШ-тағы жергілікті басқаруды зерттеушілер муниципалитет түсінігін жиі қолдануда. Бұл - жергілікті билік штаттардың толықтай басымдылығын мойындайтын штаттардың бір тұрғысы. Муниципалды басқару саласында танымал американдық маман Ч.Адрианның айтуы бойынша жергілікті органдар штаттардың билік органдарының бір бөлігі болып табылады. Қауымдастықтарда өзін-өзі басқару үшін конституциялық құқық жоқтығынан заңды түрде барлық өкілеттіктер штаттардың қолында.
Жергілікті басқару органдары - жоғарыда айтылғандай, штаттардың бір тұрғысы бола тұра, оның шешімдері мен бұйрықтарына тәуелді, - деп жазады Ч.Адриан[5]. Сонымен қатар, федералды билік өкілеттіктері муниципалитеттермен тікелей байланыстар орнатып отырады. Бұл байланыстардың орнау себебі ретінде федералды қарыздар, муниципалитеттердің басқа да пайда табу көздерінен алынатын қарыздық кепілдемелері, сонымен қатар, муниципалитеттердің қызметін субсидиялау жатқызылады. Муниципалитеттердің байланысын орнату жолында маңызды кезеңдерге 1932 жылды айтуға болады. Дәл сол уақытта Ф.Рузвельттің бастамасымен ұлы депрессия кезінде белгіленген талаптарды орындау үшін муниципалитеттерге түрлі несиелер берілу жөнінде алғаш федералды заң қабылданған еді.
Муниципалитеттерді федералды билік өкілдеріне қосу кезіндегі ерекше орынды субвенциялар алып отыр. Яғни, арнайы тағайындалған субсидиялар. Муниципалды басқару органдарына субвенция бөлінуі, негізінен, белгілі бір бағыттағы бағдарламаны іске асырумен байланысты. Әкімшілік, құқықтық және саяси қиындықтардың көптігіне қарамастан, субвенциялар муниципалды басқаруды федералды тұрақтандыруға енгізудің негізгі тәсілі болып қала беруде.
Штаттардың қолыында муниципалды басқарудың заңдық және орындаушылық структурасын қадағалайтын барлық құқықтық өкілеттіктер бар. Әр штат бұл салада жеке дара қызмект атқарады. Яғни, демек, елде штаттан басқа 50 түрлі муниципалды жүйе бар деп айтуға болады. Әр штаттың конституцияларында муниципалды басқаруға қатысты бөлімдер бар, алайда жергілікті басқару өызметінің түрлі аспектілерінің нақтылануы жеке жеке штаттардың қолында. Осыған байланысты, барлық штаттардың конституцияларын екі топқа бөліп көрсетуге болады.
Бірінші топқа муниципалитеттердің құқықтық нормаларын аса қатты аша қоймайтын, жергілікті органдардың қызметіне бірнеше шектеулер қоятын конституциялар кіреді. Олардың қатарына Алабама, Делавер, Массачусетс, Миссисипи, Теннеси және т.б. штаттарды қіргізеді.
Екінші топ конституцияларында муниципалды биліктің қызметін кең түрде қарастырып, оған құқықтық түрде көбірек көңіл бөлінеді. Бұл конституциялар жалпы ел ішінде муниципалитеттердің дәрежесін көтеріп, олардың ұйымдастырушылық негіздерін нығайтып, жоғарғы билік органдарымен байланысын көрсетеді.
Барлық дерлік штаттардың конституциялары муниципалды қаржы сұрақтарына аса көп коңіл аударуда. Яғни, жергілікті салықтар мен салық салу шектерінің түрлерін бекітіп, жергілікті органдардың қаржылық қызметін регламенттейді.
АҚШ-тың жергілікті билік жүйесін құқықтық реттеу кезінде штаттардың ағымдағы заңнамасы маңызды рольді атқарады. Бұл заңнамалық актілерді екі категорияға бөліп көрсетуге болады. Бірінші категорияға тек қана жергілікті басқаруға қатысты актілер ғана кіреді. Олар барлық муниципалды бөлімшелерге жолдануы мүмкін, басқаша айтқанда, жалпы заңдар. Немесе тек олардың жеке түрлеріне ғана жолдануы мүмкін. Мысалға алатын болсақ, таундар жайлы Заң. Сонымен қатар бұл актілер жеке топтарға немесе бірегей муниципалитеттерге жолдануы да мүмкін. Оларға мысал ретінде мыналарды алуға болады: екінші дәрежелі қалалар туралы Заң және жиі қолданылатын заңнамалар. Муниципалитеттерді бақылайтын жалпылама біріктірілген заңдар АҚШ-та кең етек жая қоймады.
Жергілікті органдардың құқықтық негізін қалайтын заңдардың екінші категориясына мемлекеттік қызметтің түрлі салаларын басқару жайлы нормативтік-құқықтық актілер кіреді. Муниципалитеттердің дәрежесін реттейтін жергілікті заңдардың саны аз емес. Соған қарамастан тек алты штатта жергілікті билікке қатысты заңдар жүйеленіп, реттелген.
Жергілікті билік өкілдерінің құқықтық дәрежесін көрсететін маңызды элемент - муниципалды хартиялар. Омар муниципалитеттердің көбісінде бар.
Американ зерттеушілері хартия терминінің кең және тар мағыналарын бөліп көрсетеді. Тар мағынада хартия деп жеке бір муниципалдық құрылымның қызметін бақылайтын барлық заңдардың ортақ біріктірілген құжатын атайды. Орта мағынада барлық штаттың жергілікті билікке қатысты заңдар жйесін атап көрсетеді. Тіпті бұл заңдар бір ортақтандырылған құжатта жазылмау ықтимандығы бар. Ал кең мағынаға келетін болсақ, хартияда штаттардың конституциясы мен оған берілетін қосымшалар, заңдар, ережелер кіреді.
АҚШ-тағы жергілікті басқару органдарының жұмыс істеуі сонымен қатар муниципалитеттердің қызметін әкімшілік реттеу сияқты мемлекеттік әсерімен де қамтамасыз етіледі. Муниципалитеттердің атқарушы билікке тәуелді болуды американ авторлары штаттар мен жергілікті территориалды құрамдар байланысының дамуы деп түсіндіреді.
Әкімшілік нормаларды өзгеру оңай. Ал әкімшілік бақылау өз құзыреттілігі барымен ерекшеленеді, - дейді Л.Браун. - Мысалы, штаттың денсаулық сақтау департаменті заң шығарушы органға қарағанда денсаулық сақтау жайлы жақсырақ түсінеді[22].
Жергілікті басқару органдарын құқықтық жағынан қадғалау кезіндегімаңызді рольдерді түрлі нормативтік актілер атқарады, оның ішінде федералды басшылықпен байланысты болатын сот өкімдері де кіреді.
Сонымен қатар, жергілікті басқару органдарының заңдық дәрежесі штат генералды прокурорларының формальды және формальды емес ойларымен де анықталып отырады. Одан басқа, жиналған пікір білдіру құқығы штат аудиторлары мен бірнеше департаменттердің құқызтық болім жұмысшыларына да тиесілі.
Жергілікті басқару органдарын реттеу жүйесі бірқалыпты жұмыс атқармайды. Себебі, оның бір жүйе ішіндегі тағы бірнеше жергілікті, штаттық, және федералды дәреждегі кішігірім жүйелері бар. Көп жағдайда бұл жүйешелер бір біріне қарама-қайшы болып жатады. Бұл жоспарланған жұмыстың орындалуын қиындата түседі.
АҚШ-та коптеген англосаксондық елдер үшін тәрізді жергілікті басқару органдарының компетенциясын позитивті реттеу түрі қолданылады. Алайда, көп жағдайда әр штат бұл мәселены өз бетінше шешіп отырады; мысалға алатын болсақ, Карифорния штатының Конституциясы бойынша сол аймақтағы графтықтар мен қалалар өз территориясында полиция, санитарлы, жергілікті басқару бойынша кез келген мәселелерді өз бетінше шешуге құқылы деп танылған. Яғни, бұл жерде жалпы помпетенция мен негативті реттеу туралы айтылған. Ал Коннектикуттың генералды статуты керісінше, жергілікті органдарда болып жатқан мәселелерді тек белгіленген заң бойынша ғана реттеуге болатынын анық көрсеткен. Бұл - позитивті реттеудің классикалық мысалы болып табылады.
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары
Жалпы айтқанда, қазіргі уақытта АҚШ-та өзінің жергілікті басқару органдары бар алты әкімшілік-территориалды бірлік бар. Олар: графтықтар(counties); қалалар(cities); бороу(boroughs); вилидждер(villages); таундар(towns) және тауншиптер(townships). Көптеген штаттар, екеуінен басқа, графтықтарға бөлінеді. Бұл атау ортағасырлық Англиядан келген болатын, алайда Американың өзінде ешқашан графтар болмаған. Дворяндық шендер мемлекет декларациясы қабылданған соң бірден алып тасталыңған болатын. Жалпылама түрде Америкада орта есеппен 3 мың графтықтай бар. Олардың тұрғындары өздеріне графтық кеңестер мен басқа да қызметтік адамдарды тағайындайды: қоғамдық тәртіп үшін жауапты - шериф, штат өкілі - прокурор немесе атторней, қазынашы және де тағы басқаларын. Штаттардың 34 бөлігіндегі графтықтарда комиссионерлердің кеңесі құрылады. Көп жағдайда ол кеңес 5-7 адамнан құрылып, 2-4 немесе 3-5 жылға созылады. Бұл кеңес мүшелері ешбір атқарушы органдарда ақылы қызмет етуге немесе басқа да шендер иеленуге еш құқылы емес. Олар кезектен кезек кеңес төрағасын тағайындап, бірегей жергілікті мәселелерді шешумен айналысады, графтықтың қаражатын реттеп отырады. Кей штаттарда оларды бақылаушылар кеңесі деп атайды. Оның құрамына сайланған мүшелер немесе делегаттар - муниципалистер мен графтыққа кіретін тауншиптар кіреді. Олардың саны, негізінен, 20-ға жуық. Алайда кей кезде олардың саны бұдан да асып кетуі мүмкін. Барлық мүшелер графтықтың лауазымды тұлғалары болып табылады және сол графтықтың істерімен айналысып жатады. Кеңестің басшылығында муниципалды шенеуініктер жұмыс атқарады. Коллегиалды атқарушы органды кеңес құрмайды, ол тек жергілікті бюджеттің сұрақтарымен айналысып, даму бағдарламаларын анықтайды.
Қалалар графтықтың құрамынан алып тасталынған. Олар өзінің өзін-өзі басқару жүйесі бар. Америка Құарма Штаттарында қалалық өзін-өзі басқарудың түрлі жүйелері бар. Көптеген қалаларда мынадай жүйе қолданылады: кеңес - әкім. Тұрғындар кеңесті сайлайды, ал сол кеңес кейіннен қаланың мэрін тағайындайды. Чикаго сияқты үлкен қалаларда кеңес мүшелері елу адамға дейін барады, бірақ негізінен олардың саны алты-жеті адамды құрайды. Мэр тағайындалғанымен басқарушылық қызметпен айналысуға құқығы жоқ, ол тек кеңестің төрағасы болып отырады. Басқаруды контракт бойынша жалданған шенеуінік-менеджер іске асырады.
Графтықтар құрылымы таундар мен тауншиптар болып табылады. Бұл атаулар тарихи үрдістің нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz