Қазақтардың құқықтық мәдениетінің рухани бастаулары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақтардың құқықтық мәдениетінің рухани бастаулары

Қазіргі тарихи кезеңде еліміз, ата - бабаларымыздан мыңдаған жылдар бойы қордаланған тарихи қойнауындағы құндылықтар жүйесінің негізінде - демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет орнату жолында.
Заманауи Қазақстанда демократиялық үдерістің дамуын ауқымында, құқықтық жүйенің негізгі институттары қалыптасту үстінде. Негізінен құқықтың жалпы әлеуметтік мәні - жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін қоғам қатынастарының жан - жақты дамуын реттейтін ережелердің жиынтығы болып табылады.
Қазіргі нарықтық заманда Республикамыздағы азаматтық, қылмыстық істерді моральдік ұстанымдардың, адамгершіліктің, кәсібилік және әділдік пен адалдықтың ең жоғарғы деңгейде қарау маңыздылығын талап етеді.
Әр елдің Конституциясы демократиялық дамуының негізі болып табылады. Құқықтық жүйемізде Ата - Заңымыздың түп-тамырына көз жүгіртсек, онда олардың қайнар көзі Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы, Тәуке ханның жеті жарғысы, яғни, Дала құқығынан бастау алады.
Табиғаттың өзі көшпеліліердің танымдық сезімін, ой-өрісін ерекше етіп жетілдірді. Қоршаған орта, кең дала ой-сезімдерінің шарықтап өсуіне қатты әсер етіп, адам мен табиғат, қоғам мен адам және олардың арасындағы қарым-қатынас, адам өмірі мен мәні, адам құндылығы, өмірдің мәңгілік емес екендігі, адам адаммен ғана адам екендігі жайлы ойлануға мәжбүр етті. Осыдан келіп, әлемді жаратушы бар, ол Тәңірі деген иланымнан сенім қалыптасты. Мұндай сенім будда, зәрдем, яхудий, ислам діндері шықпай тұрып тұрақтануы көшпелілерге үлкен рух берді.
Адам өмірге келгеннен соң адами құндылықтарға: ар-ұятқа, намысқа, абыройға ие болуы тиіс. Ал, олардан арылу, жоғалту, адамдық болмыстан айырады дегендіктен, олар малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы деп абырой намысты бірінші орынға қойды. Әрине абырой- намысты сақтайтын күш - әділдік, адамгершілік, имандылық. Бұл категорияларды бұлжытпай сақтау үшін тәртіп, қағида-заңдар қажет болды. Осыдан келіп, құқықтық сана қалыптасты.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқық мәдениеті құқықтық еркіндікте көрініс тапты, атап айтқанда, ең алдымен тұлғаға құрметпен қарауынан және билікке деген жағымпаздана табынудың болмауынан, қатал талаптарға бағынбаудан, аса адалдықпен, адамгершілікпен, салыстырмалы еркіндік пен әйелдер теңдігінен, еркіндік сүйгіш тұрмыстық дәстүрінен, дамыған ауызекі халық шығармашылығынан, қазақтардың барлық рухани мәдениетінен көрінеді [1].
Дәстүрлі ұғым бойынша әдет-ғұрып құқығы дегеніміз биліктен тыс өмір сүріп келе жатқан ғасырлық тәжірибесі бар қоғамдық нормалар жиынтығы, ал құқықтық азаматтық нормалар дегеніміз - мемлекет, оның білікті органдары белгілеген мінез-құлық, жүріп-тұру нормалары. Мұндай жағдайда классикалық қазақ қоғамында құқықтық қызмет етті, позитивті деңгейге жетті деп айтуға бола ма?
Қазақ хандығы кезеңіндегі заңдар өз заманында құқық нормаларының қызметін атқарған жүйелі заң жинақтарында қылмыстың түсінігі берілмеген. Қылмыс жасағандарды жын соққан, пері соққан, жаман іс істеуші, құдай атқан деген аттармен айтқан. Сол жинақтар бойынша, ауыр қылмыстардың негізінен мынадай түрлері көрсетілген: кісі өлтіру, ұрлық, тонаушылық, бүлік шығару, зинақорлық, адамның денемүшелеріне зиян келтіру, біреудің от басына бүлік салу, діннен безу, әйел зорлау, ата - анасын ұру т.б. [2]. қылмыс субъектісіне он бес жасқа толған, есі дұрыс, әрекет қабілеттілігі бар адамдар жатқызылған. Құлдар, есі дұрыс емес адамдар, мылқаулар қылмыс субъектісіне жатпаған. Билер соты ауыр қылмыстарды шешу кезінде әртүрлі мынадай принциптерді басшылыққа алған, оларға: қанға қан, жанға жан, құлаққа құлақ, тұяққа тұяқ. Қылмыс пен жазаны - бөліп қарауға болмайды, өйткені олар қатар жүретін құбылыстар әдеп - ғұрып заңдарында жазаның ауыр, жеңіліне байланысты екі түрлі болған. Басымен тартатын жаза, малымен тартатын жаза. Әдет - ғұрып заңдарында билер соты өз билігінің жариялы болуына байланысты айқын көрініс табады.
Билер соты үш сатыдан құрылған:
Төменгі сатысына - ауыл ақсақаларының жеке билігі;
Екінші сатысына - жүгініс, яғни мұндай билікке би, не сегіз адамға дейін ақсақалдар қатысқан;
Үшінші, сатысы ретінде - Билер кеңесі, онда , 6 - дан 24-ке дейін билер қатынасқан [3].
Билер кеңесі рулар, тайпалар арасындағы шиеленесіп кеткен даулар бойынша жүргізілген. Билер соты ашық жүргізілген, яғни соттағы екі қарсылас жақтың адамдары мен қатар, тұрғындар да сот процессінің, билер шешімінің қатынасушылары болған. Билер сотында қазақ билері өз руларының атынан ақтаушы не айыптаушы ретінде қатынаса алған. Ал қылмыстық істер бойынша алдын - ала тергеу билердің өз шешімдерімен ұйымдастырылған. Билік шешімдер, үстем таптың мүдделеріне сәйкес көпшіліктің келісіміне сай болған, сондықтан үкімнің орындалуына кепілдік ретінде саналған.
Қазақтың әдет - ғұрып нормаларының артықшылығы - қолданылатын жазалардың ізгі екендігінен айқын көрінеді. Сондықтан да болар, қазақ даласында түрме, бас бостандығынан айыру деген жазалау шаралары болмаған. Оның есесіне Тәуке хан тұсындағы қанға қан ұстанымының орнына билердің ықпалымен құн төлеу институты кеңінен қолданылған. Құн төлеу негізінде кісі өлтіргені үшін немесе адамның дене мүшесіне жарақат түсіргені үшін белгілі бір мөлшерде моральдық - материалдық төлем ақы төлеу ұстанымы жатыр.
Жеті жарғының талаптары бойынша әйел мен қыздарды зорлағаны үшін қылмыскер өлім жазасына кесіледі. Егер зорланған әйелдің күйеуі жақ болып, қылмыскерге әке - шешесі кешірім жасаса, ол әйелдің құнын төлеу арқылы өлім жазасынан босатылады. Егер мұндай қылмыс қызға жасалса, еркек тек сол қызға үйленіп және оның әке - шешесіне қалың мал төлеп өлім жазасынан құтылады.
Билер үкімімен ақ некені бұзғандарда қатаң жазаланған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.