ЕУРОПА ДЕРЖАВАЛАРЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯСЫ ЖӘНЕ ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕР

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ШЫҒЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ МҮДДЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шығыс мәселесінің алғышарттары және орыс-түрік соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Грек мәселесінің туындауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0

2 ЕУРОПА ДЕРЖАВАЛАРЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯСЫ ЖӘНЕ ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Египет дағдарысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 1853-1856 жж. Қырым соғысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..18
2.3 Славян халықтарының ұлт-азаттық көтерілістері ... ... ... ... ... .. ..21

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..31

КІРІСПЕ
Шығыс мәселесі XVIII-XX ғасыр аралығындағы балқан халықтарының түрік қанауына қарсы күресі мен ұлы державалардың (Ресей,Австрия, Ұлыбритания,Франция,кейіннен Италия мен Германия) әлсіреген Осман империясын бөлудегі бақталастығын қамтитын халықаралық қатынастардағы қақтығыстардың күрделі кешені болып табылады. Сондықтан Шығыс мәселесінің халықаралық қатынастарда пайда болуы,алатын орны мен мәнін зерттеу курстық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Қурстық жұмыстың мақсаты:
Халықаралық қатынастардағы Шығыс мәселесінің пайда болуы мен мәнін зерттеу және оған сараптама жасау болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
-Шығыс мәселесін тереңірек зерттей отырып,оның халықаралық қатынастардағы алатын орнын,маңызын анықтау
-XVIII-XX ғасыр аралығындағы Еуропадағы территориялық,саяси өзгерістерге сараптама жасау
-Осман империясының,Балқан елдерінің және Еуропа державаларының Шығыс мәселесіндегімүдделеріне сараптама жасау
-XVIII-XX ғасыр аралығындағы мемлекеттердің дипломатиясына назар аудара отырып артықшылықтары мен ерекшеліктерін анықтау.
Шығыс мәселесінің хронологиялық шеңберін анықтау тарих зерттеушілерінің арасындағы даулы мәселеге айналды. Шығыс мәселесін дәуірлеудегі басты қиындық оның бірнеше белгілернің болуымен сипатталады. Сол белгілердің ішінен бастысын анықтап,оған қатысты кезеңдерді дәйектеу үлкен қиыншылық тудырып отыр. Мәселен аталмыш мәселені Осман империясының дағдарысы мен құлдырауына қарасты,немесе ондағы қанауға ұшыраған халықтың ұлт-азаттық көтерілісінің жетістігіне, әйтпесе сыртқы саяси күштерінің ықпалына байланысты қарастыруға болады. Осындай факторларға сүйене отырып жалпы мағынада Шығыс мәселесінің келесідей дәуірлерін анықтайды.
Бірінші кезең. XVII ғасырдың 60-жылдары мен Қырым соғысының аралығын қамтиды. Бұл кезеңде Осман Портасың дағдарысы,орыс түрік соғыстары,Франциядағы революция мен Напалеон соғыстарының Шығыс мәселесіне әсері, Египеттегі сеператистік әрекеттер және соған қатысты Египет-Түркия,Англия-Франция мемлекеттерінің қатынастарының шиеленісуі,славян халықтарының алғашқы көтерілісі (сербтер), гректердің түріктерге қарсы қозғалысы. Балқан түбегіндегі Ресей мен Батыс Еуропа мемлекеттерінің арасындағы бақталастықтың үдеуі тән.
Екінші кезең. ХІХ ғасырдың 50-90 жылдары аралығында өтті. Аталмыш кезең аралығы орыс-түрік соғыстарының жалғасын,ұлт-азаттық көтерілістерді, Балқан түбегіндегі жаңа мемлекеттердің (Сербия, Румыния, Болгария, Черногория) пайда болуын және осы аймақтағы бақталас мемлекеттер құрамына Германияның қосылуын қамтиды.
Үшінші кезең. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың 20-30 жылдарын қамтиды. Шығыс мәселесінің соңғы дәуірі оның халықаралық-құқықтық номалармен реттелуімен әрі Осман империясының тарих сахнасынан кетуімен сипатталады. Мемлекеттердің күйреуіне ішкі (орталыққа бағынбау саясаты,кіші түріктер революциясы) және сыртқы факторлар (Италиян-түрік соғысы, Балқан соғыстары, Бірінші дүниежүзілік соғыс) себеп болды. Сонымен қатар бұл кезең Германияның Шығыс мәселесіне деген аса үлкен құлшынысымен ерекшеленді.
XVII ғ. басындағы Осман империясы ұзаққа созылған дағдарысқа ұшырайды. Еуропа,Африка,Азия құрлықтарын қамтыған Осман империясының құрамындағы алуан түрлі халықтар мен тайпалар тұрып жатты. Қара теңіз империяның ішкі теңізі болды. Империяның құрамына кірген халықтар экономикалық,саяси және мәдени дамудың әр түрлі деңгейлерінде болды. Олар түріктердің билігіне қарсы болғанымен феодалдық бытыраңқылық империя халықтарының азаттық үшін күресіне кедергі келтірді.
XVIII ғ. аяғына таман Осман империясының ыдырау үрдісінің басталуы Еуропаның алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің арасында түрік иеліктерін бөліске салу мәселесін тудырған болатын. Еуропалық мемлекеттердің әрқайсысы Осман империясында экономикалық және саяси үстемдікке қол жеткізіп,басқа мемлекеттерді түрік мұрасынан ығыстырып тастауға тырысты. Түркияның еуропалық иеліктері ерекше қызу күрес тудырды. Патшалық Ресей Константинополь мен бұғаздарды басып алып,Қара теңізден шығатын жолдарды өз бақылауларында ұстағысы келді. Англия мен Франция Ресейдің басты қарсыластары болды. Ресей мен батыс еуропалық мемлекеттердің мүдделері Түркияның Балқан түбегіндегі иеліктерінің мәселесі бойынша да қарама-қайшы болды. XVIII ғасырдың ортасынан бастап Осман империясы феодалдық артта қалушылық пен қол астындағы халықтарды қанаудың зардабына ұшырай бастады. Азия мен Балқан түбегіндегі көтерілістер күшейген сайын түрік үкіметі Ресеймен соғысуға сылтау іздеумен болды. Түркияның пікірі бойынша,Балқан түбегі мен Кавказдағы көтерлістерге Ресей демеуші болды.Жеті жылдық соғыстан кейін еуропалық мемлекеттер Түркияның Ресейге деген өшпенділігін барынша күшейтуге тырысқан болатын.Осындай жағдайда Қара теңіз жағалауына ұмтылған Ресей мен Түркияның арасында қарулы қақтығысты тудыру қиынға соқпас еді. XVIII ғасырдың аяғындағы Ресейдің билеуші таптарының алдында Оттоман Портасының мәселесі тұрды. Орыс дипломатиясы Осман империясының ыдырауын тездететін бағыт-бағдарлары қарастыра білді. Оның ішіндегі ең тез,әрі ең тиімді жол күш қолдану әрекетімен сипатталады. Ресей мен Түркия арасындағы 1786-1806жж., 1833-1844жж., бейбіт келісімдер сәйкесінше 1768-1806жж., 1787-1791жж., 1806-1812жж., 1828-1829жж., 1853-1856жж. орыс-түрік соғыстарымен алмастырылды. Бұл тарихи қайшылықтар Еуропа және Әлем тарихы үшін елеулі рөлге ие болды. Өйткені Еуропадағы екі ірі империяның қақтығысына өзге державалар,айталық, Франция, Англия, Австро-Венгрия мүдделері араласты және бір империяның екінші империя үстінен билік орнатуына қарсы шықты. Орыс - түрік соғыстарының ортақ ерекшелігі Еуропа мен Азияның шекарасында орналасқан даулы территориялық иеліктерді бағындыру болып табылады.
Ресей славян және грек халықтарының халық-азаттық күресінде қолдау көрсетіп отырды. Англия мен Франция, керісінше, түрік үкіметіне көмек беріп отырды. Мұндай саясат, бір жағынан, Ресейге қарсы бағытталған болса, екінші жағынан, экономикалық және саяси мақсаттарды көздеп отырды. Балқан түбегінде осман билігінің сақталуы Англия мен Франция үшін жергілікті халықты қанауға жағдай жасап отырды: осы мемлекеттердің Түркиямен жасасқан келісімшарттарында бекітілген капитуляциялық режим мен төмен баж салығы еуропалық капитал үшін ыңғайлы болды, Балқан түбегіндегі Ресей билігінің орнауы немесе жергілікті халықтардың тәуелсіздікке қол жеткізуі мұндай артықшылықтардың жойылуына алып келер еді. Осы себепті Англия мен Франция Осман империясының біртұтастығы мен қол сұқпастығы ұранын ұстанған болатын. Патшалық Ресей де басқыншылық саясат жүргізіп отырды. Балқан түбегі халықтарының азаттық үшін күресін Ресей өз мүдделеріне пайдалануға тырысты. Түркия мен оның Балқан түбегіндегі иеліктерінің тағдыры Еуропалық мемлекеттердің қолында болды. Осылай шығыс мәселесі пайда болады. Шығыс мәселесі−Осман империясының ыдырауы, Балқан түбегі халықтарының азаттық үшін күресімен байланысты XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында орын алған халықаралық қайшылықтардың тарих пен дипломатияда қабылданған шартты атауы.

1 ШЫҒЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҰСТАНЫМДАРЫ

1.1 Шығыс мәселесінің алғышарттары және орыс-түрік соғыстары.

XVIII ғасырдың ортасынан бастап Осман империясы феодалдық артта қалушылық пен қол астындағы халықтарды қанаудың зардабына ұшырай бастады. Азия мен Балқан түбегіндегі көтерілістер күшейген сайын түрік үкіметі Ресеймен соғысуға сылтау іздеумен болды. Түркияның пікірі бойынша, Балқан түбегі мен Кавказдағы көтерлістерге Ресей демеуші болды. Жеті жылдық соғыстан кейін еуропалық мемлекеттер Түркияның Ресейге деген өшпенділігін барынша күшейтуге тырысқан болатын. Осындай жағдайда Қара теңіз жағалауына ұмтылған Ресей мен Түркияның арасында қарулы қақтығысты тудыру қиынға соқпас еді. XVIII ғасырдың аяғындағы Ресейдің билеуші таптарының алдында Оттоман Портасының мәселесі тұрды. Орыс дипломатиясы Осман империясының ыдырауын тездететін бағыт-бағдарлары қарастыра білді. Оның ішіндегі ең тез,әрі ең тиімді жол күш қолдану әрекетімен сипатталады. Ресей мен Түркия арасындағы 1786-1806жж., 1833-1844жж., бейбіт келісімдер сәйкесінше 1768-1806жж., 1787-1791жж., 1806-1812жж., 1828-1829жж., 1853-1856жж. орыс-түрік соғыстарымен алмастырылды.
Бұл тарихи қайшылықтар Еуропа және Әлем тарихы үшін елеулі рөлге ие болды. Өйткені Еуропадағы екі ірі империяның қақтығысына өзге державалар, айталық, Франция, Англия, Австро-Венгрия мүдделері араласты және бір империяның екінші империя үстінен билік орнатуына қарсы шықты. Орыс - түрік соғыстарының ортақ ерекшелігі Еуропа мен Азияның шекарасында орналасқан даулы территориялық иеліктерді бағындыру болып табылады.
1768-1774жж. болған орыс-түрік соғысы Түркия әлсіздігінің кезекті дәлелі болды.Бұл соғыс Қара және Жерорта теңізіне шығу мақсатында өтті. Орыстың дамушы көпестері Қара теңіздің порттарына шығуға талпынды және Еуропа мен Азия елдерінің тауар айналымын көкседі. Алайда Екатерина ІІ билігі бұл мәселені әскери сипатта шешуді қаламады. Ал түрік сұлтаны Ресейдің бұл әрекетін оның осалдығы, әлсіздігі деп бағалады. Сонымен 1768-1774 жж. орыс - түрік соғысына түріктердің Балта жеріндегі православты халыққа жасаған шапқыншылығы түрткі болып, қақтығыс орыстардың қорғаушы мемлекет ретінде арашаға түсуімен басталды. Түріктердің өз қауқарын нақтылай алмауынан 1768-1769жж. кампания олар үшін ауыр соққы болып тиді, әйтсе де бұл кезең Ресей тарапынан ешқандай жетістік әкелмеді. 1770 жылы соғыс шарықтау шегіне жетіп, орыс әскері жеңіске бір қадам жақындады. Өз жолында түріктерді талқандай отырып орыс әскері Ларга, Кагул, кейін Эгей теңіздеріндегі Чесмен айлағы маңында жеңіске жетті. 1771 жылы Дарданел бұғазы қоршауға түсіп түрік саудасы қиыншылыққа тап болды. Екі тарап та соғыс шығындарын есептей келе 1772 жылы бейбіт келіссөздер жүргізуге келісті. Оның үстіне Екатерина ІІ Австрия мен Швеция тарапынан көрсетілген қарсылықтардан үрейленді. Дегенмен түріктердің қойған талаптары орыс дипломатиясын қанағаттандырмады, сондықтан 1773 жылы соғыс әрекеттері жаңартылды. Сол жылы Суворов бастаған отряд Осман империясының Дунай өзенінің оңтүстік жағалауындағы Туртукай жерін басып алса, ал 1774 жылы Козлуджа маңын жаулап алды. Ақыры жеңіс туын желбіреткен орыс тарапы бейбіт келіссөздерді тездетіп, 1774 жылы 10 шілдеде Кучук-Кайнарджи келісіміне қол қойылды. Аталған келісім шарттың басты талаптары: Қырым мен оның маңайындағы татар аймақтарын еркін және тәуелсіз деп тану, Днепр және Буг өзендері аралығында жатқан жерлер мен Азов,Керчь,Еникале мен Кинбурн Ресейге қосылады, Қара теңіз бен бұғаздар Ресейдің сауда кемелері үшін ашылады, сауда, баж салығы, капитуляциялық режим және консулдық мәселелерде Ресейге барынша мүмкін жеңілдіктер беріледі, Молдавия мен Валахия Ресейдің қамқорлығына өтеді, Ресей Константинопольде православтық шіркеу салуға құқық алады, Порта христиан дінін қорғауға міндеттеледі, Порта Ресейге 7,5 млн. пиастр (4,5 млн. рубль) контрибуция төлеуі тиіс. Басқа баптарда әскери қылмыстар бойынша кешірім жариялау, қылмыскерлер мен қашқындарды беру, бұрын жасалған келісімшарттардың күшін жою, Ресейдің әйел патшасының падишах аталуын мойындау, Портадағы Ресейдің дипломатиялық өкілдерінің мәртебесін анықтау және тағы да басқа мәселелер реттеледі. Кючук-Кайнарджи келісім шарты 1856жылғы Париж трактаты қабылданған кезге дейін 80 жылдан астам уақыт бойы Ресейдің Түркияға ықпал етуінің басты құралы болды [1].
1768-1774жж. орыс-түрік соғысы келісім негізінде аяқталғанымен, аталмыш империялардың қақтығысы дипломатиялық тұрғыда жалғасын тапты. Орыс дипломатиясың жетістігі 1783 жылы Қырым ханы Шагин-Гирей тақтан бас тартып, Қырымның толығымен Ресей иелігіне айналуынан көрінеді. Бұл жағдай түріктердің арасында орасан зор наразылыққа тап болды.
1783 жылы Қырым мен Кубань Ресейге қосылды. Түркия Кючук-Кайнарджи келісімшартын уақытша шара ретінде қарастырып, батыс еуропалық державалардың сілтемесі бойынша Түркия жаңа соғысқа дайындығын бастап кетті. Австрия императоры Қырымның Ресейге қосылуымен келіседі. 1781 ж. ІІ Екатерина мен ІІ Иосиф арасында Ресей-Австрия келісімшартына қол қойылды. Австрия Ресей мен Түркия соғыс жариялап, соғысқа Ресей қосқан әскер санына тең әскер қосуға міндеттелді. Келісімшарт жеті жылға жасалды. Ресей-Австрия келісім шарты 1787 ж. орыс-түрік соғысында екі мемлекет бірлесіп әрекет етуіне алып келді.
Англия мен Пруссияның көмегіне үміт артқан Түркия 1787 жылы 16 маусымда Ресейден Қырымды қайтаруды талап етті. Ресей елшісі Булгаков бұл талапты қабылдамағаннан кейін Түркия Ресейге соғыс жариялайды, Австрия, бір жағынан, Ресей одақтасы ретінде алған міндеттерін орындай отырып, екінші жағынан, Ресей жеңіс нәтижелерін жеке пайдаланып қояды деп үрейленіп 1788ж. соғысқа қатысады. Бұл компания австриялықтар үшін сәтсіз болғанымен, орыс әскерлерінің, әсіресе Суворовтың жеңістері Австрияға соғысты жалғастырып, Түркияның Бухарест, Белград, Крайова аймақтарын басып алуға мүмкіндік берді. Бірақ бұл соғыс Австрия үшін қажет болмады, себебі ол еуропалық монархиялардың барлық күштерін Франциядағы революцияға қарсы жұмылдыруды қажет санаған болатын. Оның үстіне Англия Австрия мен Ресейге белсенді қарсылық көрсетіп жатты. Англияның пікірі бойынша, Австрия мен Ресейдің саясаты ағылшындардың Таяу Шығыс пен Үндістандағы мүдделеріне қауіп төндіріп отырды.
Англиядан қаржылай көмек алып отырған Швецария королі ІІІ Густав 1788жылы маусым айында Ресейге соғыс жариялайды. Ағылшын үкіметі мұнымен шектелмей, Ресейге қарсы бағытталған Голландия, Пруссия қатысқан үштік одақ құрады. Аннглияның Еуропадағы саясатының жүргізушісі болған Пруссия Австриядан Түркиямен бейбіт келісімшартқа отыруды талап етеді. Рейхенбахта өткен Англия, Австрия мен Пруссия арасындағы конференцияда Австрия Түркиямен сепартты келісімшарт жасасуға және Ресейге жәрдем беруді доғаруға келіседі [1,б.125].
1790 жылы Австрия Түркияға қарсы әскери қимылдарды тоқтатып, Англия мен Пруссияның қысымымен 1791 жылы Түркиямен Систов келісімшартына қол қояды. Келісім шарт status quo ante bellum (соғысқа дейінгі жағдай)принципіне негізделді. Австрия Түркияға Хотин қамалынан басқа барлық басып алған жерлерді қайтарып береді. Хотин қамалы орыс-түрік келісімшартына қол қойылғаннан бастап қайтарылуы тиіс болды. Келісімшартқа қосымша конвенция қабылданады. Бұл конвенция бойынша, Австрияға Көне Орсова мен Унна өзенінің жоғарғы ағысындағы шағын аймақ өтеді, бірақ Австрия бұл аймақтарда бекіністер салмауға міндеттенеді.
Ресей соғысты жалғыз өзі жалғастырып, 1791 жылы жеңіске жетеді. Түркия мен Ресей арасында Яссы келісімшарты жасалады. Бұл келісімшарт 1774 жылы Кючук-Кайнарджи келісімін, 1783 жылы Қырым мен Кубаньды қосып алу туралы акт пен басқа да бұрын жасалған келісімдерді бекітеді. Орыс-түрік шекарасы Днестр өзенінің бойымен өтетін болды. Түрік үкіметі Грузияға деген талаптарынан бас тартып, грузин жерлеріне қарсы әрекет етпеуге келіседі. Яссы бейбіт келісімшарты, Днестр мен Қырымды қосқанда, Кубаньға дейінгі Қара теңіздің солтүстік жағалауындағы Ресейдің билігін бекітіп, оның Кавказ бен Балқан түбегіндегі ықпалын күшейтеді.
Орыс-түрік қарым-қатынастарының кейінгі дамуына напалеондық Францияның отырлық саясаты әсерін тигізді. 1797 жылы Кампоформио келісімшартынан кейін Италияны иемденген француздар Балқан түбегіне жақындап, Иония аралдары мен Мореяның грек халқының ұлт-азаттық қозғалысына қолдау көрсете бастағанынан кейін Түркия, Англия және Ресей арасында жақындасу басталады. 1798 жылы шілде айында Напалеон әскерлерінің Египетке басып кіруі Түркия, Англия және Ресей арасындағы одақтың пайда болуына тікелей түрткі болды.
Түркия Ресей ұсынған көмекті қабыл алады. 1798 жылы сәуірдің 9 күні Түркия үкіметі Францияға соғыс жариялайды. Сол айда біріккен орыс-түрік флоты Ион аралдарын француздардан тазартуға бағытталған әскери қимылдарды бастайды. Осылайша,Түркия одақтық келісімшарт жасалмастан бұрын Ресейдің одақтасына айналады. 1799 жылы орыс-түрік одақтық келісімшарты сол жылдың 5 қаңтарында жасалған ағылшын-түрік келісімшартымен Түркияның екінші анти-француздық одаққа қосылуын бекітті. 1804 жылдың соңында Франция агрессиясынан үрейленген Түркия 1799 жылғы келісімшартты жаңа құжатпен бекіту туралы Ресейге өтініш жасайды. Жаңа орыс-түрік келісімшарты екі мемлекет арасында бейбітшілік, достық пен өзара түсіністікті жария етті, Ресей мен Түркия өз иеліктерінің біртұтастығына өзара кепілдік беріп,бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселелерінде бірлесіп әркет етуге келіседі. Бір тарапқа шабуыл жасалған жағдайда екінші тарап одақтасына әскери көмек көрсету мүмкін болмаған жағдайда қаржылай жәрдем жасау қажет болды. Келісуші тараптарға Яссы келісімшарты, 1800 жылғы Жеті Иония аралдары туралы келісімшарт пен басқа да бұрынғы келісімшарттар күшінде қалатындығы туралы жария етілді [2].
Бірақ орыс-түрік одағы ұзаққа созылмады. Напалеонның Аустерлиц түбіндегі жеңісінен кейін Түркия Франциямен одақ құрудың пайдасы көбірек болмақ деп ұйғарды. 1806 жылы Константинопольға келген француз елшісі генерал Себастиани Портаны Франция жағына шығаруға көндіріп, Ресей мен Түркия арасында қарулы қақтығыс тудырады. Бұл соғыс қайтадан Түркияның әлсіздігін көрсетеді. 1807 жылы көктем және жаз айларында орыс әскерлері Балқан түбегі мен Кавказда түрік әскерлерін ауыр жеңіліске ұшыратады.Соғысушы тараптар арасындағы бітім ұзаққа созылмай,1809 жылдың көктемінде соғыс жалғасады. 1811 жылы М.И.Кутузовтың шешуші жеңісі түріктерді бітім сұрауға мәжбүр етеді. Екі мемлекет арасындағы келіссөз 1812 жылы Бухарест келісімшартының қабылдануымен аяқталады. Келісім бойынша, Ресейге Прут пен Днестр өзендерінің аралығы (Бессарабия), Хотин, Бендеры, Аккермен, Килия және Измаил қамалдары өтеді. Орыс-түрік шекарасы Прут өзенінің бойымен Дунайға дейін, әрі қарай Дунайдың Килия арнасымен Қара теңізге құятын жеріне дейін созылды. Ресей Азияда басып алған барлық жерлер мен камалдарды қайтаруға тиіс болды. Ресей Закавказьенің Арпачай,Аджар таулары мен Қара теңізге дейінгі жерлерін еркін қосылған аймақтар санатында өз қол астында қалдыруға құқық алды. Түркия өзне тек Анапаны қайтарып алды. Ресей Дунайдың бүкіл ағысы бойында сауда кемелерін, ал әскери кемелерін Прут өзенінің бойымен өткізуге құқылы болды. Молдава мен Валахия Түркияның қол астына қайтарылады. Келісімшарт Дунай князьдықтарының 1791 жылғы Яссы келісімшарты бойынша берілген құқықтарын бекітеді [1,б.130].

1.2 Грек мәселесінің туындауы

Патша үкіметінің Түркияға қатысты жүргізген саясаты екі жақты болып келді. Бір жағынан, Түркияға Қасиетті Одақтың монархияны революциядан қорғау доктринасы таратылған болатын. Екінші жағынан, Осман империясындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды қолдау Ресейдің мүддесінде болды. Себебі, осы қозғалыстарды қолдау арқылы Ресей Балқан түбегіндегі өз ықпалын нығайтып, еуропалық мемлекеттердің, әсіресе Австрия ықпалының өсуіне тосқауыл қоя алатын еді.
1821 жылы грек көтерілісі басталды. Морея мен Эгей теңізінің аралдарына жайылған тәуелсіздік үшін күреске айналды. Бұл көтерілістің қозғаушы күші шаруалар мен қалалық сауда буржуазиясы болды. 1822 жылы грек ұлттық үкіметі құрылады. Грек халқының ұлт-азаттық күресі Балқан түбегі, Таяу Шығыс пен Жерорта теңізі аймағындағы халықаралық қайшылықтардың шиеленісуіне алып келді. Еуропадан Солтүстік Африкаға, Таяу және Орта Шығысқа алып баратын сауда жолдарының тоғысында орналасқан Грецияда белгілі бір саяси тәртіп орнату мәселесі еуропалық дипломатияның басты мәселелерінің біріне айналып, кем дегенде он жыл бойы өзектілігін сақтап отырды.
Осы аймақта өз ықпалын нығайтуға мүдделі Ресей Түркияның езгісінде болған Балқан түбегі және Ресей гректер жағына шығып, оларға материалдық және дипломатиялық қолдау жасап, ол жеткіліксіз болып шыққаннан кейін қарулы көмек көрсетті [3].
Көп ұлтты Австрия империясы оның қол астындағы венгр, итальян және славян халықтарына грек көтерілісінің әсер етуі қаупіне байланысты оған теріс көзқараста болды. Оның үстіне Австрияның билеуші топтары Ресейдің Балқан түбегіндегі экономикалық және саяси пзицияларының нығаюына жол бергісі келмеді. Австрия үнемі Түркияның біртұтастығын сақтап қалуға ұмтылды. Әлсіз және артта қалған Түркияны өз қалпында ұстап отыруға тырысқан Англия мен Франция да Австриямен ортақ пікірде болды. Сондықтан осы мемлекеттер аймақта статус-кво сақтап қалуға тырысты.
Грек көтерілісі басталғаннан кейін екі жыл бойы Англия сұлтан үкіметін қолдады. Бірақ гректердің берілмейтіндегі айқын бола бастағаннан кейін және Ресей гректер жағына кез-келген сәтте соғысқа араласып кету қаупі күшейген сайын ағылшын сыртқы істер министрі Дж.Каннинг өз саясатын өзгерте бастайды. Англия болашақта Грецияны Жерорта теңізіндегі әскери-стратегиялық базаға айналдырып,оны саяси және қаржылай тәуелділікке түсіру үшін Грецияға қамқоршы мемлекет ретінде жариялайды.
Ресей бірнеше жыл бойы Грецияға автономия беру туралы Түркияға Еуропа державаларымен бірлесіп талап қоюын ұсынып келген болатын, бірақ еукропалық мемлекеттер бұл мәселе бойынша келіссөздерді барынша созуға тырысқан болатын. 1826 жылы наурызда Ресейдің Константинопольдегі сенімді уәкілі Портаға ультиматум қояды. Оның талаптары: Молдава мен Валахиядан түрік әскерлерін шығару, сол аймақта тәртіп орнату, Константинопольде қамауға алынған серб депутаттарын босату, 1812 жылғы Бухарест келісімшарты бойынша бекітілген Сербияның құқықтарын қалпына келтіру, 1816 жылдан 1822 жылға дейін сәтсіз созылған орыс-түрік келіссөздерін орындауға 6 апта уақыт берілді.
Қалыптасқан жағдайда Дж.КаннингРесеймен бірлесуге бет бұрып, 1826 жылы 4 сәуірде грек мәселесін реттеуде Ресей мен Англияның бірлесіп әрекет етуі туралы Петербург хаттамасына қол қояды. Орыс-түрік соғысы Түркияның күрт әлсіреуін және Балқан түбегі халықтарының азаттық алуын үдете түсуі мүмкін деп санаған Англия Портаға Ресей талаптарын қабылдаған жөн деп ұсынды. Австрия да сұлтанға осындай кеңес берді. 1826 жылы шілде айында Аккерманда басталған келіссөздер барысында Ресей ұсынған конвенцияның мәтіні өзгеріссіз қабылданады.
Аккермен конвенциясы 1812 жылы Бухарест бейбіт келісімшартын бекітеді. Ресейге Анкрия, Сухум, Редут-Кале беріледі, Дунай бойында Ресей ұсынған шекара бекітіледі. Ресей Лсман имприясында еркін сауда жүргізу және еркін кеме жүзу құқығын алады. Қара теңіз жағасына жатпайтын мемлекеттердің кемелерінің Ресейден немесе Ресей бұғаздар арқылы еркін қатынау құқығы ерекше аталып өтеді.
1827 жылдың көктемінде Петербург хаттамасының негізінде келісімшарт жасау жөнінде Англия, Франция және Ресей арасында келіссөздер басталады.1827 жылдың 6 шілдесінде Англия, Франция мен Ресйе арасында Лондон конвенциясы жасалады.Англия,Франция және Ресей Осман империясы мен гректер арасында бітім жасалуына жәрдемші болуды ұсынды. Бітімнің шарттары:гректер сұлтанға тәуелді болады және оған жыл сайын салық төлеп тұрады, гректер өзін-өзі басқарады, бірақ грек басшылығын тағайындауға сұлтан қатысады, гректер мен түріктерді бөлу үшін және екі халық арасындағы қақтығыстарға жол бермеу үшін гректер өз территориясында орналасқан түрік мүлкін сатып алуға құқық алады. Конвенция бойынша, сонымен қатар, келісуші үш мемлекеттің ешқайсысы өз иеліктерін,ықпалын немесе сауда жеңілдіктерін көбейтпеуге келіседі.
Лондон конвенциясы қабылданғаннан кейін үш мемлекет өкілдері бірлесе шешім қабылдау немесе әрекет ету үшін жиналыс тұрды. Орыс-түрік соғысының алдында орыс үкіметі одақтастарының үрейін сейілту үшін 1827 жылы желтоқсан айында Адалдық туралы хаттамаға қол қоюға көнеді. Бұл хаттама Лондон конвенциясының 5-бабын қайталаған болатын. Хаттама бойынша, Түркиямен соғыс болған жағдайда мемлекеттер бейбіт келісімшартқа қол қою кезінде Лондон конвенциясын басшылыққа алуы тиіс [4].
1828 жылдың сәуір айында басталған орыс-түрік соғысы Ресей одақтастарының арасында мазасыздық тудырған болатын. Грециядағы Ресей ықпалына қарсы тұру үшін француз үкіметі одақтастарды Мореяға оккупациялық корпусты жіберуге көндіреді. Лондонда одақтастар қабылдаған шешім бойынша, үш мемлекет атынан әрекет ететін француз әскері түріктерді тежейді, ал Ұлыбритания әскерді тасымалдауға жағдай жасау үшін Жерорта теңізінде флотын күшейтеді. Француз корпусы Мореяға келіп түскен кезде грек әскері орыс армиясының көмегімен түріктерді талқандап,түбектің басым бөлігін бақылауға алған болатын. Француздардың Пелопоннеске келіп түсуі гректерге пайдасын тигізген жоқ.
Ұзаққа созылған келіссөздерден кейін одақтастар 1829 жылдың 29 наурызында Грецияның болашақ құрылымын анықтайтын хаттамаға қол қояды. Англия мен Франция болашақ грек мемлекетінің шекараларын барынша шектеуге тырысты, Ресей болса керісінше Греция құрамына барлық грек жерлері мен аралдарын (оның ішінде Крит аралын) қосуды талап етті. Хаттама бойынша, грек мемлекетінің құрамына Морея, Киклад аралдары, Волос және Арт шығанақтарын қосып жатқан сызықтың оңтүстігінде орналасқан құрлықтық Греция кіруі тиіс болды. Греция конституциялық монархия болды, грек билеушісі христиан дінін ұстанып, Англия, Франция және Ресейдің билеуші әулеттерімен туыстық қатынастарда болмауы тиіс. Греция жыл сайын сұлтанға 1,5 млн. пиастр салық төлеуге міндетті болды.
Түркия Ресейден жеңілгеннен кейін ғана Грецияның тәуелсіздігін мойындайды. Лондон конвенциясы хаттамасының шарттары 1829 жылы қабылданған Адрианополь келісімінің Грецияға қатысты 10 бабаының негізін құраған болатын. Келісімшарттың дайындалуы белсенді дипломатиялық күреспен қатар жүрді. Адрианополь келісімінің шарттары Түркия үшін жеңіл болды. Осман империясының жойылуын қаламаған Ресей үкіметі сұлтан иеліктерінің біртұтастығын сақтап қалып, Түркияны өз ықпалына бағындыруды көздеген болатын. Келісімшарт бойынша, Дунай атырабы аралдарымен, Аджарияның солтүстік шекарасына дейінгі Кавказ жағалауы, Ахалкалаки және Ахадцих қамалдары маңайындағы аймақтарымен Ресейге өтеді. Түркия Грузия, Имертия, Мингелия, Гурия және 1828 жылғы Түркманчай бейбіт келісімшарты бойынша Ресейге өткен Нахичевань және Ереван хандықтарын Ресейдің иелігі ретінде мойындайды.
Грек көтерілісі басталғаннан кейін екі жыл бойы Англия сұлтан үкіметін қолдады. Бірақ гректердің берілмейтіндегі айқын бола бастағаннан кейін және Ресей гректер жағына кез-келген сәтте соғысқа араласып кету қаупі күшейген сайын ағылшын сыртқы істер министрі Дж.Каннинг өз саясатын өзгерте бастайды. Англия болашақта Грецияны Жерорта теңізіндегі әскери-стратегиялық базаға айналдырып, оны саяси және қаржылай тәуелділікке түсіру үшін Грецияға қамқоршы мемлекет ретінде жариялайды [5].
Ресей бірнеше жыл бойы Грецияға автономия беру туралы Түркияға Еуропа державаларымен бірлесіп талап қоюын ұсынып келген болатын, бірақ еукропалық мемлекеттер бұл мәселе бойынша келіссөздерді барынша созуға тырысқан болатын. 1826 жылы наурызда Ресейдің Константинопольдегі сенімді уәкілі Портаға ультиматум қояды. Оның талаптары:Молдава мен Валахиядан түрік әскерлерін шығару, сол аймақта тәртіп орнату, Константинопольде қамауға алынған серб депутаттарын босату, 1812 жылғы Бухарест келісімшарты бойынша бекітілген Сербияның құқықтарын қалпына келтіру, 1816 жылдан 1822 жылға дейін сәтсіз созылған орыс-түрік келіссөздерін орындауға 6 апта уақыт берілді.
Қалыптасқан жағдайда Дж.Каннинг Ресеймен бірлесуге бет бұрып, 1826 жылы 4 сәуірде грек мәселесін реттеуде Ресей мен Англияның бірлесіп әрекет етуі туралы Петербург хаттамасына қол қояды. Орыс-түрік соғысы Түркияның күрт әлсіреуін және Балқан түбегі халықтарының азаттық алуын үдете түсуі мүмкін деп санаған Англия Портаға Ресей талаптарын қабылдаған жөн деп ұсынды. Австрия да сұлтанға осындай кеңес берді. 1826 жылы шілде айында Аккерманда басталған келіссөздер барысында Ресей ұсынған конвенцияның мәтіні өзгеріссіз қабылданады.
Аккермен конвенциясы 1812 жылы Бухарест бейбіт келісімшартын бекітеді. Ресейге Анкрия, Сухум, Редут-Кале беріледі, Дунай бойында Ресей ұсынған шекара бекітіледі. Ресей Лсман имприясында еркін сауда жүргізу және еркін кеме жүзу құқығын алады. Қара теңіз жағасына жатпайтын мемлекеттердің кемелерінің Ресейден немесе Ресей бұғаздар арқылы еркін қатынау құқығы ерекше аталып өтеді.
1827 жылдың көктемінде Петербург хаттамасының негізінде келісімшарт жасау жөнінде Англия, Франция және Ресей арасында келіссөздер басталады. 1827 жылдың 6 шілдесінде Англия, Франция мен Ресйе арасында Лондон конвенциясы жасалады. Англия, Франция және Ресей Осман империясы мен гректер арасында бітім жасалуына жәрдемші болуды ұсынды. Бітімнің шарттары: гректер сұлтанға тәуелді болады және оған жыл сайын салық төлеп тұрады, гректер өзін-өзі басқарады, бірақ грек басшылығын тағайындауға сұлтан қатысады, гректер мен түріктерді бөлу үшін және екі халық арасындағы қақтығыстарға жол бермеу үшін гректер өз территориясында орналасқан түрік мүлкін сатып алуға құқық алады. Конвенция бойынша, сонымен қатар, келісуші үш мемлекеттің ешқайсысы өз иеліктерін, ықпалын немесе сауда жеңілдіктерін көбейтпеуге келіседі.
Келісімшарттың саяси шарттары территориялық шарттардан анағұрлым маңызды болды. Түркия Сербия мен Грецияға автономия беруге міндеттенеді. Сербияның автономиясы 1830 жылы сұлтан жарлығымен бекітіледі. Греция болса, 1830 жылы Лондон хаттамасы бойынша, тәуелсіз корольдік деп мойындалады. Келісімшарт Дунай княздықтарының (Молдавия мен Валахия) автономиясы мен княздықтардың статусын анықтау мәселесіне Ресейдің араласу құқығын бекіткен болатын. Ресейдің Осман империясының бүкіл территориясында еркін сауда-саттық жүргізу құқығы расталады. Босфор және Дарданелл бұғаздары шетелдік және Ресейлік сауда кемелері үшін ашылады. Түркия контрибуция төлеуге тиіс болады. Контрибуция төленген кезге дейін орыс әскерлері Дунай княздықтарының оккупациясында болады [6].
Шығыс мәселесінің осы сатыда шешілуінің басты нәтижелері: Ресей Қара теңіз бен Балқан түбегінде өз жағдайын нығайтады, Сербия автономияға ие болады, Дунай княздықтары бостандыққа бір адым жақындай түседі, Греция тәуелсіздікке қол жеткізеді.

2 ЕУРОПА ДЕРЖАВАЛАРЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯСЫ ЖӘНЕ ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕР

2.1 Египет дағдарысы

Ресеймен соғыс аяқталғаннан кейін Түркия Алжирдегі билігінен айрылады. Алжир Францияның отарына айналады. Осыдан кейін Египет пашасы Мұхаммед-Әли түрік сұлтанына қарсы шығады. Мұхаммед-Әлиді Франция қолдап отырды. Франция мақсаты-пашаның қолымен Таяу Шығыста өз позицмяларын нығайту. Египет пашасының сұлтан ІІ Махмұтқа қарсы шығуы мен Осман империясының территориясында қуатты мемлекеттің пайда болуын қаламаған еуропалық мемлекеттердің осы қақтығысқа араласуы Египет дағдарысын тудырады. Еуропалық мемлекеттердің көмегімен 1833 жылы 9 мамырда Кютахьеде Мұхаммед-Әлиге Палестина,Сирия мен Киликияны беру туралы келісімшартқа қол қойылады.Мұхаммед-Әли болса, өзін сұлтанның вассалы ретінде мойындап, әскерін Анатолиядан шығаруға келіседі.
1831-1833 жж. Египет дағдарыстары кезінде І Николай сұлтанға қолдау көрсетеді. Ресей Египет пашасының жеңісі аймақта Франция ықпалының өсуіне алып келеді деп үрейленген болатын. Түркия болса, Францияның Мұхаммед-Әлиге қолдау көрсетіп отырғанын көріп, Англия мен Австрияның іске араласпау саясаты жағдайында Ресейге бар үмітін артқан болатын.
1833 жылы сәуір айында орыс әскерлері Босфор бұғазының жағалауындағы Ункияр-Искелеси деген аймаққа келіп түсіп, Египет әскерлеріне Константинопольге барар жолды кесіп тастады.
Константинопольге Ресей елшісі А.Орлов келеді. Ресей ықпалының күшеюі Англия мен Франция тарапынан қарсылық тудырады. Англия мен Франция ІІ Махмұттан Мұхаммед-Әлимен татуласуды талап етеді. Осы мемлекеттердің қысымымен сұлтан өз вассалы көптеген жеңілдіктер жасайды.
1833 жылы мамырда Ибрагим паша мен сұлтан өкілдерінің арасында жасалған келісім бойынша, Мұхаммед-Әли қол астына тек Египетті емес,сонымен қатар Палестина мен Адананы алады. Бұл үшін ол сұлтанның басшылығын мойындап, әскерін Анатолиядан шығаруы тиіс болады. Ибрагим паша өз әскерін Таврдан шығарғаннан кейін Ресей әскері Түркиядан шығарылды. А.Орлов сұлтанды Ункияр-Искелеси келісімшартына қол қоюға көндіреді. Келісімшарттың ашық баптары бойынша ашық кеңесу және өзара көмек көрсету көзделді. Келісімшарт 1829 жылы Адрианополь келісімі мен басқа да орыс-түрік келісімдерін растайды [6, б.4].
Түркия Ресейге қажет болған жағдайда әскери және әскери-теңіз күштерімен көмек көрсетуге міндеттенеді. Келісімшарттың құпия бабы бойынша, Түркия келісімінің 1-бабында көрсетілген Ресейге көмек көрсету міндетінен босатылады, сол үшін Түркия Ресейдің талабы бойынша, Дарданелл бұғазын жабуға міндеттенеді.
Ункияр Искелеси келiсiм-шартының жеке және құпия баптары өте маңызды болды. Ол Түркия мемлекетiн Ресей Империясына көмек беруден босатты. Бiрақ оның орнына Ресей Империясы талабымен Түркия Дарданелл бұғазын шетел әскери кемелерi үшiн жабатын болды. Ункияр Искелеси келiсiм-шарты Англия мен Франция мемл-нiң түрiк жағалауларындағы әскери-теңiз демонстрация түрiндегi наразылығын тудырды. Бұл келiсiм-шартқа қол қойылғаннан кейiн, Ресей Империясының патшасы Николай I Австриямен Мюхенгрец конвенциясын жасайды. 1839-1841 жылдары Сұлтан мен Египет патшасының арасында тағы да келiспеушiлiк туған кезде Николай I Ункияр Искелеси келiсiм-шартынан мүлдем бас тартады. Николай I бұл жүргiзген саясаты нәтижесiнде Еуропалық державалар сұлтан мен патша арасындағы конфликтке араласа бастады. Оған сәйкес 1840 ж Англия астанасы Лондонда арнайы Лондон конвенциясы жасалынады. 1841ж ол жаңартылып, жаңа Лондон конвенциясы дүниеге келедi. Лондон ковенциясының нәтижесiнде түрiк порттарына барлық мемлекеттiң қол сұғуына тыйым салынды. Сыртқы саяси мешеулiк Түрiк үкiметi Портаны өзiнiң сыртқы саясатын құруда шетелдiк державалардың көмегiн сұрауға итермеледi. Осының салдарынан XVIII-XIX ғасырлардың тоғысында Шығыс мәселесi пайда бола быстады. Бұл мәселенiң негiзiнде Англия мен Франция арасындағы саяси-экономикалық бәсекелестiк болды. Осман Империясының тиiмдiиелiктерiн басып алып, ағылшындық отарлаушыларға үлкен кедергi келтiру мақсатымен Францияның iрi қолбасшысы Наполеон Бонапарт 1789ж Египетке әскери экспедиция ұйымдастырады. Шығыс мәселесiнiң негiзi осыдан әрi қарай шиеленiсiп, асқынып кетуi басталады деп есептеуге болады [5, б.3].
Ункияр-Искелеси келісімі батыс мемлекеттерінің қарсылығын тудырады. Англия мен Франция өз қарсылығын дипломатиялық ноталар мен Түркия жағалауына әскери кемелер жіберу арқылы білдірген болатын. Ресейдің сыртқы істер министрі К.В.Нессельроденнің жауапты нотасында Ресейдің Ункияр-Искелеси келісімін бұлжытпай орындайтындығы туралы айтылады. І Николай 1833 жылы Австриямен Мюнхенгрец конвенциясына қол қою арқылы Ункияр-Искелеси келісімін әрсіретіп алады. Мюнхенгрец конвенциясы бойынша, Австрия мен Ресей дағдарыс қайталанған жағдайда бірлесіп Осман империясының біртұтастығын сақтауға келіседі.
Конвенцияның құпия бөлімінде Түркияда билік құлаған жағдайда мемлекеттердің әрекеттері белгіленеді. Ресей дипломатиясы Мюнхенгрец конвенциясын өзінің жеңісі деп санады. Австрия болса,конвенцияны Ресейдің Түркия істеріне жалғыз өзі араласу мүмкіндігін шектеп, шығыс мәселесіндегі саясатын өзіне тәуелді етеді деп санаған болатын.
Мюнхенгрец конвенциясының шарттарына сай, Түркияның істеріне араласу 1839-1841 жж. Египет дағдарысы кезінде орын алады. Дағдарысқа Австрия мен Ресей ғана емес, Англия мен Пруссия да қатысады. Бұл дағдарыс Египет пен Түркия арасындағы қарулы қақтығыс нәтижесінде пайда болады. Түрік флоты Египет пашасының жағына шығып кетеді. Порта Египет пашасымен мәмілеге келуге дайын еді, бірақ іске еуропалық мемлекеттер араласып, Англия, Франция, Ресей, Австрия және Пруссияның 1839 жылы 29 шілдедегі бірлескен нотасында сұлтанға батыс мемлекеттерінің келісімінсіз шешім қабылдамауды ұсынып, дағдарысты шешуді өз қолдарына алады.
Түрік сұлтаны мен Египет пашас арасында жаңа қақтығыс пайда болған кезде І Николай Ункияр-Искелеси келісімінен бас тару арқылы Францияға қарсы Англиямен келісуді көздеген болатын.Осындай саясаттың нәтижесінде сұлтан мен паша арасындағы қақтығысқа еуропалық державалардың араласуы 1840 жылы Лондон конвенциясымен бекітіледі.
Египет дағдарысына байланысты 1840 жылдың көктемінде Лондонда еуропалық мемлекеттер мен Түркияның конференциясы жиналады. Таяу Шығыста Францияның ықпалын шектеп, оны саяси оқшаулау үшін және Ункияр-Искелеси келісімінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.