ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАНЫҢ ТЕХНИКА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

5. ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАНЫҢ ТЕХНИКА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Экономика сөзі грек тілінің «үй шаруашылығын жүргізу» деген сөзінен шыққан. Экономика - әртүрлі елдердің өндірісінде, шаруашылықтарында тәжірибелік шаруашылық қызмет б. т. Үй шаруашылығы мен экономиканың арасында көп ұқсастық бар. Үй шаруашылығында да біз отбасылық бюджетті, адамдардың мүмкіндіктерін, қабілеттерін ескере отырып, ресурстарды бөлеміз[14] . Қоғам техника мен -бірресурстарқорынаие. Және ол бүкіл қоғам мүшелеріне сол миллион үй шаруашылықтар мен фирмалар арқылы іске асады.

Экономикалық заңдар - өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну қатынастарының даму заңдары. Экономикалық заңдар адамдардың іс-әрекет, қызметін билейтін заңдар. Олар адамның еңбек-қызмет процесінде туып, осы процесс арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық теорияда экономикалық заңдармен қатар экономикалық категорияларды зерттейді[14] .

Экономикалық категориялар - қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы: сұраныс, ұсыныс, қаржы, несие, меншік, жалақы, нарық, пайда, тауар, ақша т. б.

Экономикалық заңдардың әрекет етуі үшін адамдардың қажеттері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеті қажет. Қажеттіктер бұл қанағаттандыруды тілейтін, өмір сүруді және және организмді дамытуды қамтамасыз ететін, адамның жеке басын дамыту үшін қолданылаты объективтік керектік болып табылады. Адамның қажеттіктері көп түрлі болады[13] . Американдық ғалым А. Маслоу бойынша төменгі сатыдағы материалдық қажеттіктерден бастап, жоғарғы сатыдағы рухани қажеттіктер былай орналасады:

• физиологиялық қажеттіктер (тамаққа, ішімдікке т. б. ) ;
• қауіпсіздік қажеттікиері (аурудан, жанжалдан, қорқыныштан т. б. ) ;
• әлеуметтік байланыстарға деген қажеттілікр (сүйіспеншілікке, кейбір топтардың мүшесі болуға) ;
• өзін-өзі сыйлап, қадірлеуге (мақсатқа жетуге, өзін танытуға) өзін-өзі мадақтауға қажеттіктер.

Экономистердің міндеті: адамдардың шешімге келу процесін зерттеу: олар қанша жұмыс істейді, қанша сатып алады, не сатып алады, қалай қор жинайды және оларды қайда салады. , депозитор инвестор, кредитор кредит . мен тенденциялардызерттеу.

Экономикалық теорияның міндеті экономикалық теория ресурстардың шектелген жағдайында қажеттіліктерді қамтамасыз етуді көздеген, адамдардың материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынудағы іс-әрекеттерін зерттеп, талдайтын қоғамдық ғылым. Экономикалық теорияның зерттеп тану объектісіне нарықтықтың қызмет ету механизмі, нарықта болатын жетілегн және жетілмеген бәсеке, жеке шаруашылық сфералардың монополиялану дәрежесі, нарық қатынастарын реформалаудың бағыттары мен тәсілдері жатады. Өндірісті қайталап жүргізіп отыру және оның экономикалық өсуі индивидуалдық дәрежеде және қоғамдық масштабта жүріп отырады.

Сондықтан экономикалық теорияның құрылымына микроэкономика мен макроэкономика жатады. Микроэкономика жеке өндірушілердің қызмет әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның зерттейді. Бұндажекетауарбағасы, жұмсалғанресурстар, шығындар, фирманың қызмет атқару механизмі, бағаныңқұрылуы, еңбеккеынта т. б. жағдайлар талданады. Макроэкономика микропропорциялардың негізінде қалыптасатын ұлттық экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерінзерттейді. : ұлттықөнім, бағаныңжалпыдәрежесі, инфляция, жұмыспенқамтужатады. Микро жене макроэкономика жалпыталдауда және бұның нәтижесін пайдалануда, бір мақсатты - қоғамдық қажеттіктерді қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық өсудің заңдылықтары мен .

Сонымен экономикалық теория - бұл ұдайы өндірістің динамикасы арқылы жүріп отыратын, экономикалық өсудің заңдылықтары мен факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым; қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін тауарлар өндірісінде оны айырбастауда шектелген ресурстарды (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік) пайдалану туралы ғылым; өндіріс пен айырбас әрекеттерінің түрлері туралы, адамның күнделікті іскерлік өмірі туралы және өмір сүруге қажет заттар алу туралы ғылым.

Экономикалық өсудің мақсаты - бұл адамдардың материалдық рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету, қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту. Адамдардың білімі, тәжірибесі, қабілеті адам капиталын құрайды. Экономикалық теория экономикалық ғылымдар кешенінің методологиялық негізі болып табылады. Ол:

1 салалық ғылымдардың (өнеркәсіп экономикасы, ауылшаруашылық, көлік, құрылыс экономикасы),

2 функционалдық ғылымдардың (қаржы, несие, маркетинг, болжау),

3 салааралық ғылымдардың (экономика, георафия, демография, статистика, менеджмент) зерттеулерінің негізі.

Сонымен қатарэкономикалық теория социология, психология . экономикалық теорияныңтұжырым-.

Экономикалық теория жалпы ғылымдар жүйесінде белгілі қызметтер атқарады.

1 танып-білу (қоғамдық экономикалық өмірдегі процестерді зерттеп, түсіндіре алу керек) .

2 практикалық - бұл рационалды шаруашылық жүргізудің принциптері мен әдістерін жасау, экономикалық өмірді реформалаудың экономикалық стратегиясын ғылыми тұрғыдан дәлелдеу.

3 қоғамдық дамудың ғылыми болжамын және перспективасын жасау [33] .

Өндіріс - бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатпен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Өндіріс процесінде экономикалық өсудің бастапқы негізі қалыптасады. Өндіріс қоғамда қажеттіктерді қанағаттандыру үшін қызмет етеді. Қажеттіктер бұл жеке адамның, әлеуметтік топтардың немесе тұтас қоғамның тіршілік әрекеттерін қолдап орындау үшін керектер болып табылады. Өндіргіш күштер - бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп қызмет етуге жұмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және тұтынудың болуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданылатын табиғат күштері, адамдардың өндіргіш күштері б. т. Өндіргіш күштердің екі құрылымы болады: өндіріс құралдары, жұмсышы күші.

Өндіріс және тұтыну арасында экономикалық қатынастар туындайды. Ол қоғамның мақсаттарынан, қамтамасыз етілу дәрежесінен тәуелді болатын реттеушілер және стимулдар болып табылады.

Өндіріс формалары:

• индустриалдыққа дейінгі өндіріс, бұнда ауыл шаруашылығы мен қол еңбегі үстемдік етеді.
• индустриалдық өндіріс, ірі механикаланған машина өндірісі үстемдік етеді.
• постиндустриалдық өндіріс, бұнда қызметтер, ғылым, білім сфералары үстемдік етеді.

Қоғамдық өндірістің негізгі факторлары. Материалдық игіліктерді жасап шығаратын процес өндіріс деп аталады, яғни ол тікелей тұтыну үшін немесе өндірісті әрі қарай жүргізу үшін табиғат заттарын өңдеу б. т. Экономикалық теорияда өндірістің мүмкіндігі мен нәтижелігіне шешуші әсер ететін өндіріс факторы. Оларды топтастырудың әдістері.

Марксистік теория бойынша факторларға жұмыс күші, еңбек заттары, еңбек құралдары жатады. Өз кезегінде өндірістің жеке факторына - жұмыс күші, өндірістің заттық факторына - еңбек заттары және еңбек құралдары кіреді.

Маржиналистік теория бойынша өндірістік факторлары 4-ке бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қызмет. Жер табиғи фактор деп қаралады. Ол адамның іс әрекетінің нәтижесі емес. Өндірістік факторларының қатарына тауар мен қызметтер өндіруде пайдаланатын мүліктердің жиынтығы - капитал: машиналар, жабдықтар, қойма ғимараттары, көлік және байланыс коммуникациялары. Еңбек - игіліктер дайындауға және қызметтер көрсетуге бағытталған интеллектуалдық немесе физикалық әрекеттер болып табылады. Жеке адамның біліміне, кәсіби дайындығына, тәжірибесіне, денсаулығына сәйкестенген қабілеттердің жиынтығы адам капиталын құрайды. Кәсіпкерлік қызмет өндірісті ұйымдастырып жүргізуде белсенділікті, іскерлікті саналықты, жауапкершілікті кең пайдалануды талап етеді. Өндіріс процесіне барлық факторларды жұмылдырғанда ғана өндіріс болуы мүмкін. Белгілі бір затты, қызметті өндіру үшін факторлардың белгілі бір тобы қажет. Олар бірін-бірі толықтырып отырады.

Өндірістік функция. Өндіріс факторлары жиынтығы арқылы өндірілетін өнімнің барынша көп көлемінің арасындағы өзара қатынас өндірістік функцияны сипаттайды. Өндірістік функция ресурстардың шығындары мен шығарылған өнімнің арасындағы технологиялық тәуелділікті көрсетеді. Тапсырылған өнім көлемін өндірудің көп варианты болатынын өнд функция көрсетеді. Өндірістік функция тауарларды өндіруге қажет шығындар санының төменін анықтап білу үшін қолданылады.

Экономиканы ұйымдастырудың элементарлық формасында - байлықтың табиғи формасының көрінісі натуралдық өнім түрінде болған. Бұл өнімге, біріншіден, тұтыну бағалығы, Заттың пайдалығы, оның өзіне тән белгілі-бір физикалық не басқа да қасиеттерінің арқасында адамдардың белгілі-бір қажеттіліктерін қамтамасыз ететін қабілеті, өнімнің тұтыну бағалығын құрайды.

Тауар дегеніміз еңбекпен жасалған қгоғамдық бағалықты иемденген және айырбасқа арналған арналған заттар немесе қызметтер. Тауар болу үшін олар адамдар арасындағы айырбастың объектісіне айналуға тиіс. Яғни, айырбас процесінде әр тауар нарықта айырбас құқына ие болады. белгілі бір сәйкестікте басқа пайдалы затқа айырбастала алатындық қабілетке ие болады.

Тауардың құны туралы теориялар:

1 К. Маркстің еңбектік құн теориясы. Құн тауарға сіңген тауар өндірушілердің қоғамдық еңбегі болып белгіленеді.

2 Құн және баға тауарлардың шекті пайдалығының және олардың сиректігінің туындысы болып табылады. Қордың ең ақырғы бірлігінің пайдалылығы немесе игіліктің шекті пайдалылығы осы тауардың құнының көлемін белгілейді. Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық игіліктердің адамның белгілі-бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі-бір қажеттігін қамтамасыз ететін қабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.

Тұтыну бағалығы - бұл заттың пайдалығы, адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті. Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады.

Тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді. Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын алады.

Ақша, оның қызметтері. Тауардың белгілі-бір пропорцияда басқа тауарлармен айырбастала алатын қасиеті айырбас құнын құрайды. Қоғамдық өндіріс дамыған сайын, айырбас операцияларын жүргізуне көмектесетін жалғыз тауардың бөлініп шығуының қажеттігі пайда болды. Ақшаның тұңғыш формалары дүниеге келді. Тауар қатынастарының дамуы ақшаның ролін асыл металдарға, алтынға, күміске жүктеді. Бара-бара ақшаны майдалып айырбастаушылар алтын, күміс кесектеріне оның салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай куәландырған алтын, күміс кесіндісі монета деп аталған. Көптеген халықтарда монета заңды айырбас және төлем құралы болып келді.

Классикалық экономикалық теорияның негізін қалаушылар А. Смит және Д. Рикардо ақшаның басты қызметі деп, айналыс құралы, қалғандары осы қызметтен туындайды дейді.

К. Маркс ақшаның бес қызметіне назар аудартады: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша.

Бүгінгі экономистер ақшаның атқаратын негізгі үш қызметін көрсетеді: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы.

Тауарлық өндірістің экономикалық заңдары. Бағалар мен тарифтер.

Әр тауар мен қызметтің, олардың нарықта орналасу формасына байланысты өз бағасы болады. Осы баға ақшаға айналып табыстың белгілі бір түрін құрайды. Бағаның негізін тауарлардың бағалығы құрайды.

Еңбек өнімдері өндіріс сферасынан нарықтық фактор әрекет ететін айналыс сферасына келіп түседі. Олар бағаның төмен, не жоғары ауытқуын тудырады. Ал баға өз тарапынан тауардың сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Яғни, сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекетіне ықпал жасайды.

Бағаларға, бағаны құру механизмі деп аталатын оларды белгілеу әдістері өте зор әсер етеді. Экономикалық практикада бағаны белгілеу туралы екі негізгі ықпал қалыптасқан: нарықтық және шығындық.

• Нарықтық әдісте шешуші факторлар: нарықтың құрылымы, тауарға сұраныс және ұсыныс.
• Шығындық әдісте баға белгілеу негізінде өндірістік шығындар, алдымен тауарды жасауға жұмсалған еңбек шығындары жатқызылады.

Сауда саттық операциялардың масштабына сәйкес және сатылатын тауарлардық түрлеріне қарай, бағалар мына түрлерге бөлінеді:

• Көтерме сауда бағасы арқылы көтерме саудада өнімдердің ірі партиялары сатылады;
• Бөлшек сауда бағасы арқылы тауар жеке сатып алушыларға шағын мөлшерде сатылады;
• Тарифтер көрсетілген қызметтер үшін (телефон, газ, су . . . пайдаланғаны үшін)

Еркіндік дәрежесіне сай бағалар былай бөлінеді:

• Қатаң белгіленген тұрақты бағалар - баға құру органдарының белгілейтін бағалары;
• Реттелген бағалар. Бұлардың мөлшерін мемлекеттік органдар реттеп отырады.
• Нарықтық бағалар - мемлекеттік органдың тікелей реттеуіне жатпайтын бағалар
• Салыстырмалы, есептелген, келісімді, болжамды, жоспарланған да түрлері бар.

Әрбір өндіріс экономикасы ең алдымен танымдық функция атқарады. Ол қоғамның экономикалық өмірінің процесстері мен құбылыстарын зерттеп түсіндіруге, өзінің ғылыми қорытындыларын экономикалық категориялар (құн, өзіндік құн, пайда, тиімділік т. б) түрінде тұжырымдауға тиіс. Кәсіпорындардың әр түрлі болса да белгілі бір өнім түрін өндіру үшін шығындалады. Шығынсыз өнім алынбайды.

Бизнестің ережесі бойынша кірісті шығыс әкеледі. Есептеуді қажет ететін маңызды көрсеткіштердің бірі - өнімнің өзіндік құны. Өнімнің өзіндік құны өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында материалдық, еңбек және қаржы шығындырын барынша тиімді пайдалануын анықтайды. Өнімнің өзіндік құны өндірілген өнімнің белгілі бір түрінің және сапасы мен өнімнің барлық түрі бойынша жалпы көлемнің бірлігін анықтайды. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі көбінесе шикізатты пайдалану дәрежесіне, сондай-ақ оны тиімді өңдеуге байланысты.

Калькуляциялау -өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды. Өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оның көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің, бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.

Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.

Жобалық калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады.

Әр тауар мен қызметтің, олардың нарықта орналасу формасына байланысты өз бағасы болады. Осы баға ақшаға айналып табыстың белгілі бір түрін құрайды. Бағаның негізін тауарлардың бағалығы құрайды.

Еңбек өнімдері өндіріс сферасынан нарықтық фактор әрекет ететін айналыс сферасына келіп түседі. Олар бағаның төмен, не жоғары ауытқуын тудырады. Ал баға өз тарапынан тауардың сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Яғни, сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекетіне ықпал жасайды.

Бағаларға, бағаны құру механизмі деп аталатын оларды белгілеу әдістері өте зор әсер етеді. Экономикалық практикада бағаны белгілеу туралы екі негізгі ықпал қалыптасқан: нарықтық және шығындық.

• Нарықтық әдісте шешуші факторлар: нарықтың құрылымы, тауарға сұраныс және ұсыныс.
• Шығындық әдісте баға белгілеу негізінде өндірістік шығындар, алдымен тауарды жасауға жұмсалған еңбек шығындары жатқызылады.

Рентабельділік - экономикалық тиімділікті сипаттайтын көрсеткіштердің бірі [34] .

Дайын өнімнің өзіндік құны кәсіпорындардың өнім өндіру мен өткізуге жұмсаған ағымдағы ақшалай шығыны. Оған өнімді өндіру мен өткізу (жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету) үдерісінде пайдаланылатынтабиғи ресурстардың, шикізатты, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі капиталдың, еңбек ресурстарының, басқа да шығындардың құндық бағасы жатады.

Төмендегі 18 кестеде табиғи компоненттерді қосу арқылы дайыдалған Бидай дәні ұнтағымен байытылған құрт өнімінің өнімінің экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы.

Шикізаттар мен негізгі материалдардың құны келесі формула негізінде анықталады:

С=H*B* Ц

мұндағы, Н - 1кг өнімге кеткен норма, кг

В - уақыт бірлігінде шығарылатын өнім, кг

Ц - құны, тенге.

5. 1 Кесте - Құрт дайындау технологиясының өзіндік құн калькуляциясы.

Экономикалық тиімділік (рентабельділік) :

$$Р_{д} = \frac{П}{ТӨҚ}*100\%$$

5. 2 Кесте- Құрт өнімінің экономикалық көрсеткіштері

жобаны іске асыру үшін жаңа жүйелерді әзірлеу және енгізу жаңа технологиялар мен шешімдер есебімен әзірленетін жүйенің сапасын арттыруға бағытталған. Бұл экономикалық үнемдеу технологияларын енгізуге, пайдалану мерзімін ұзартуға және жүйенің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді, бұл дегеніміз осы жүйені пайдалану мен жасаудың шығындарының төмендеуіне әкеліп соқтырады.

Осы қарастырылатын ғылыми жобада арқылы өндірістің түрлі салаларында қолдануда экономикалық тиімділігі зор.

5. 1 Құрылғыларға жұмсалатын ақша қаражатын жұмсауы

Жобадағы кішкентай ғана құрылғыларға жұмсалатын ақша қаражатын жұмсауды есептесек:

5. 1. 1 Жасалатын жоба бойынша ҚЖ(қаржы жұмсалымы) тг, [ КВ (капитальвложения) ] ақша қаражатын жұмсау

ҚЖ=S _кш + S _мжш +S _жтш +S _жтш +S _үш (5. 1)

бұл жерде S _по -материалдар мен жинақтайтын бұйымдар алуға шығындар 5. 1 кесте;

S _кш -көлік шығындар

S _мжш - монтаждау жұмыстарына кететін шығындар

S _жтш - жүйені тексеруге кететін шығындар

S _{үш -} үстеме шығындар

5. 3 кесте- Жобадағы кішкентай ғана құрылғыларға сатып алынған материалдардың, жинақтайтын бұымдардың және көлік шығындарының бағасы

5. 1. 2 Еңбек ақыны төлеудің шығындары былайша есептеледі:

S _{еқ =} S _құрас. + S _монт. (5. 2)

S _құрас. = S ^нег. _құрас. + S ^қос. _құрас. + S ^әс. _құрас. (5. 3)

S _монт. = S ^нег. _монт. + S ^қос. _монт. + S ^әс. _монт. (5. 4)

бұл жерде S _еқ - Еңбек ақы төлеудің шығыны, S _нег - негізгі еңбек ақы шығыны, мына формула бойынша табылады:

S _нег. =τ × Т _ф × 3 _адам (5. 5)

S _қос. -қосымша еңбек ақы мына формула бойынша есептеледі:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс