Қор биржасының атқаратын қызметтері мен міндеттері.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І Бөлім. Қор биржасының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Қор биржасының түсінігі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Биржаның функциялары мен негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

ІІ бөлім Қор биржасының атқаратын қызметтері мен міндеттері ... ... ... 10
2.1. Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2. Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары ... .16
II бөлім. ҚР қор биржасының даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1. Қазақстанда қор биржасының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Қазақстан қор биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3. Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37

Биржа дегеніміз бұл – ұйымдастырылған, дәйекті жұмыс істейтін нарық, онда сұраныс пен ұсыныстың негізінде ресми түрде белгіленетін бағалар бойынша бағалы қағаздар саудасы (қор саудасы), стандарттар мен үлгілер бойынша көтерме сауда (тауар саудасы) немесе валюта саудасы (валюта) іске асырылады.
Биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
• Тауар (тауарлы-шикізат) биржасы;
• Қор биржасы;
• Валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Биржалық сауданың ерекшелігі ретінде, ондағы мәмілелердің әрдайым бір жерде, қатаң белгіленген уақытта – биржалық сеанс өткізу уақытында және де барлық қатысушыларға ортақ, нақты ережелердің болуын айтуға болады. Биржа биржалық құндылықтармен жасыланатын мәмілелердің келісілуі мен орындалуының анық ұйымдастырушылық құрылымын, анық механизмін және мәмілелердің орындалуының сенімділігі жоғары бақылау жүйесін қамтамасыз етеді.
Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика, соның ішінде қазақстандық экономика, құнды қағаздар мен қор биржаларынсыз қызмет етуі мүмкін емес, олар экономиканың ажырамас бөлшегі болып табылады. Қазіргі таңда қор биржалары нарықтық экономиканы тепе-теңдікте ұстаудың қамтамасыз етушісі.
Осы жұмыстың мақсаты – қор биржасының атқаратын қызметі мен міндеттерін, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында қор биржаларының қалыптасуының мәселелерін, оның қазіргі жағдайын, онда жасалатын мәмілелер түрлерін қарастыру болып табылады.
Жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде қор биржасы туралы жалпы түсінік беріліп, тақырыптың теориялық мәні ашылады. Келесі бөлімде қор биржасынының атқараттын қызметтерітуралы болса, ал соңғы бөлімде талдау ретінде Қазақстан қор биржаларында жасалатын мәмілелер қарастырылады. Ал қорытынды бөлімде жалпы тақырыбымды қорытындылап өттім.

1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер. Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2006. – 480 бет.
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2007ж. – 374 бет.
3. Биржевое дело: Учебник/ Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 304 с.
4. http://fingramota.kz сайты
5. Бороздин П.Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок. – Москва: 1994. – 260 с.
6. http://www.rfca.kz сайты
7. http://www.kase.kz сайты
8. РЦБК №19, 2008 г.
9. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Планирование организационного построения компаний // Финансы и Кредит. 2000. № 3.
10. Рынок ценных бумаг № 18 (249) 2003г.
11. Рынок ценных бумаг. Учебник/ Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2 изд. Перераб и доп – М.: Финансы и статистика, 2004 – 448 с.
12. http://kk.wikipedia.org сайты
13. «Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын да-мытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырудың негізгі қорытындылары» баспасөз-релиз

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І Бөлім. Қор биржасының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...4
1.1. Қор биржасының түсінігі мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Биржаның функциялары мен
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8

ІІ бөлім Қор биржасының атқаратын қызметтері мен міндеттері ... ... ... 10
2.1. Қор биржасында атқарылатын биржалық
операциялар ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2. Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары ... .16

II бөлім. ҚР қор биржасының даму
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23
2.1. Қазақстанда қор биржасының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Қазақстан қор биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
2.3. Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...37

КІРІСПЕ

Биржа дегеніміз бұл – ұйымдастырылған, дәйекті жұмыс істейтін
нарық, онда сұраныс пен ұсыныстың негізінде ресми түрде белгіленетін
бағалар бойынша бағалы қағаздар саудасы (қор саудасы), стандарттар мен
үлгілер бойынша көтерме сауда (тауар саудасы) немесе валюта саудасы
(валюта) іске асырылады.

Биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:

• Тауар (тауарлы-шикізат) биржасы;
• Қор биржасы;
• Валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Биржалық сауданың ерекшелігі ретінде, ондағы мәмілелердің әрдайым бір
жерде, қатаң белгіленген уақытта – биржалық сеанс өткізу уақытында және де
барлық қатысушыларға ортақ, нақты ережелердің болуын айтуға болады. Биржа
биржалық құндылықтармен жасыланатын мәмілелердің келісілуі мен орындалуының
анық ұйымдастырушылық құрылымын, анық механизмін және мәмілелердің
орындалуының сенімділігі жоғары бақылау жүйесін қамтамасыз етеді.

Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика, соның ішінде
қазақстандық экономика, құнды қағаздар мен қор биржаларынсыз қызмет етуі
мүмкін емес, олар экономиканың ажырамас бөлшегі болып табылады. Қазіргі
таңда қор биржалары нарықтық экономиканы тепе-теңдікте ұстаудың қамтамасыз
етушісі.

Осы жұмыстың мақсаты – қор биржасының атқаратын қызметі мен
міндеттерін, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында қор биржаларының
қалыптасуының мәселелерін, оның қазіргі жағдайын, онда жасалатын мәмілелер
түрлерін қарастыру болып табылады.

Жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде қор биржасы туралы жалпы
түсінік беріліп, тақырыптың теориялық мәні ашылады. Келесі бөлімде қор
биржасынының атқараттын қызметтерітуралы болса, ал соңғы бөлімде талдау
ретінде Қазақстан қор биржаларында жасалатын мәмілелер қарастырылады. Ал
қорытынды бөлімде жалпы тақырыбымды қорытындылап өттім.

I бөлім. Қор биржасының мәні

1.1. Қор биржасының түсінігі мен дамуы

Қаржылық қолдануды қосқанда ресурстардың бөлінісі жаңа экономикалық
шарттардың формасына сәйкес экономикада қайта құруды міндет етіп қойып
отыр. Нарық қатынасы дамыған елдерде қаржы ресурстарын тиімді түрде қайта
бөлу қор биржалары арқылы жүзеге асады.

Қор биржасы - құнды қағаздардың қалыпты айналымы үшін қажетті
жағдайлардың жұмысын қамтамасыз ететін ұйым.

Қор биржасы - бұл бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын
негізгі орталандырылған, тіркелген сату орны бар нарық. "Биржа" деген
терминнің шығуы туралы көптеген болжамдар бар. Соның бірі ежелгі грек сөзі
XVI ғасырда пайда болған, ол Бельгиядағы Брюгге қаласындағы алаңнан (de
borse) шыққан; бұл алаңда XIII ғасырда көпестердің жиналыстары өтетін
болған. Шамамен 100 жыл өткеннен кейін, XVII ғасырда, биржалар Америка
құрлығында да пайда бола бастады. Алғашқы қор биржасы XVII ғасырда
Голландияда бағалы қағаздарды шығару және сату үшін пайда болған. Ал XVII
ғасырда биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне бастайды. Қор
биржаларының ең кең дамыған кезі - капитализмнің монополизм сатысына өту
кезеңі, яғни XX ғасырдың басы. Ол уақытта қор биржаларының негізгі
операциялары өндіріс кәсіпорындарының акцияларын шығару және жалпы елдің
экономикасы мен саясатындағы өзгерістерді қадағалап отыратын барометр
сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсіптің өрістеу фазасында экономиканың
өсуіне, ал дағдарыс фазасында баяулауына себепші болады.

Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді,
олар сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар
биржасы, еңбек биржасы.

Биржа түрлі қаржы құралдарын, сондай-ақ валютаны сататын және сатып
алатын мамандандырылған сауда орталығы ретінде жұмыс істейді. Бұл – ЖЗҚ-ның
зейнетақы жинақтарымен операция жүргізу алаңы. Түрлі инвестициялық
құралдарға қаржы салуда, көбіне бұл құнды қағаздар түрінде болып келеді,
зейнетақы жинақтары зейнетақы активтеріне айналады.

Биржа бүкіл әлем салымшылары ең төменгі есептік тәуекелі мен соған
сәйкес үздік дәрежедегі халықаралық тәжірибесі бар кең спектрдағы қаржы
құралдарын саудалауға, сонымен қатар биржаның әр алуан әрі сапалы
қызметтерін пайдалануға мүмкіндік алатын аймақтық жетекші қаржы нарығы
болып табылады.

Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраныс пен ұсыныс
негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келсімге келу үшін кездесетін
орын.

Ұйымдастыру - құқықтық түрғыдан қор биржасы дегеніміз ресми бекітілген
ережелер бойынша, биржалық делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы сауда мәмілелері жүзеге асырылатын,
жұмыс тәртібі реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады. Мұндағы
ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгіленеді.

Қор биржасының барынша толық мәні экономикада төмендегідей қызметтерді
орындау кезінде көрінеді:

- қор нарығында биржалық делдалдармен бағалы қағаз-дарды сату
жолымен уақытша жинақталған және қорланған еркін ақшаларды жұмылдыру және
шоғырландыру;

- ел үкіметінің шығындар мен өндірісті қаржыландыруы және
кредиттендіруі;

- жалған капиталдың қалыптасуы және ұсыныс пен сұра-ныстың
деңгейіндегі көрінетін бағаларды белгілеу, құнды қағаздармен болатын
операцияларды шоғырландыру.

Қаржылық ресурстарды қайта бөлу мен жұмылдыру, шо-ғырландыру
процесінде қызмет етуші қор биржасы экономиканың маңызды буындарының бірі
болып табылады. Ол қаржылық және өндірістік капиталдың арасындағы делдалы
ретінде алға шығып және экономикалық дамудың қозғаушы бірден бір күші болып
табылатын инвестициялық процеске ықпал жасайды.

Қор биржасы мен оның қызметкерлерінің құнды қағаздармен тікелей еш
мәміле жүргізбейтінін айта кеткен жөн. Қор биржасы осындай мәмілелерді
өткізуге жағдай жасайды, қызмет көрсетіп, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, оларға орын беріп, кеңестік және арбитраждық қызмет
көрсетеді, технологиялық қызмет ұйымдастырып, сол мәмілені жүзеге асыру
үшін бәрін жасайды.

Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бірқатар елдерде өздерінің
ұлттық тарихи қалыптасқан қор биржалары жүйесі бар. Құқықтық мәртебесі
түрғысынан алғанда әлемде қор биржасының үш түрін кездестіруге болады:
бұқаралық құқықтық, жекеменшік және аралас.

Бұқаралық - құқықтық типтегі қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерін
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезіндегі құқық
тәртібінің сақталуын қамтамасыз етеді, биржа маклерлерін тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.

Жекеменшік компаниялары ретінде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлік қоғамдар түрінде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетінше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмілелер елдің заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершілікті талап етеді. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмілелерінің тәуекелін
төмендетубойынша мемлекет өзіне еш кепілдік бере алмайды.

Егер қор биржалары акционерлік қоғам ретінде құрылып, бірақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесілі болса, олар аралас ұйымдар
типіне жатады. Мұндай биржалар көшінің басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметін қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тіркеп отырады.

Бір орталықта (моноцентрлік) және көп орталықты (полицентрлік)
биржалық жүйелерді айырады. Бір орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция
мен Жапония) басты орында елдің қаржы орталығында орналасқан бір биржа
болады, ал қалған биржалар жергілікті маңыз алады (Лондон халықаралық қаржы
биржасы). Көп орталықта жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан басқа бір
неше ірі қор биржалары қызмет етуі мүмкін (Канада биржалар). АҚШ-та
биржалық сауданың дамуы бір орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтін ерекше қор биржаларының жүйесінің пайда болуына алып
келеді. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сәзсіз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөліміне айналмай, өз
дербестігін сақтап, жалпы мемелекеттік биржа жүйесі шегінде қызмет жүргізіп
келеді.

Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып табылады. Биржаның
негізгі рөлі қаржы және несиелік капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бір
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екінші жағынан мемлекет пен
түрлі субъектілеріне несие беріп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролі меншіктің мемлекет тарапынан кету дәрежесімен,
дәлірек айтсақ, жалпы ішкі өнім өндірісіндегі акционерлік меншіктің
үлесімен анықталады. Сондай-ақ биржа ролі тұтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейіне байланысты.

Биржада жеке компаниялардың, мемлекеттік органдардың ңемесе
шётеддердің бағалы қағаздары (өдетте, тек ақциялар мен облигациялар)
айналымға түседі. Айналымдағы шетелдік қағаздардың құрылымы мемлекеттер
бойынша ажыратылады. Мысалы, қай мемлекеттен қанша бағалы қағаз айналымға
түсетіні алдын ала анықталады. Францияға қарағаңда АҚПІ-тың, Германия
Федеративті республикасының және Жапонияның биржалық операцияларында
мемлекеттік бағалы қағаздар мөлшері өте көп емес. Биржа комитетінің
шешімі бойынша биржа айналымына, әлбетте, ірі компаниялардың бағалы
қағаздары түседі. Мысалы, АҚШ-та корпорацияның биржадан
түсетін таза пайдасының төменгі шeгі 1 млн.доллардан кем болмаса,
сонда ғана жіберіледі. Ол үшін алдын ала биржа басқармастан
кеңесінен келісім алып, оны бағалы қағаздар операциясы комиссиясында
тіркеуден өткізу керек.

1.2. Биржаның функциялары мен негіздері

Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады,
өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады
және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.

Биржаң терминінің пайда болуы жайлы 2 түрлі түсінік қалыптасқан.
Біріншісі жаңа латынның bursaң, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді.
Сонымен қатар, француз тілінде bourseң сөзі де әмиян және студенттік
шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде burseң және итальян тіліндегі
borsaң да сол мағынаны береді.

Екіншісі белгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты голландық
көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрған үйде үш әмиянның суреті бар
таңба болған. Оның үйі орналасқан жер сатушылардың жиналуына ыңғайлы алаң
болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін жасайтын,
сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белгілі бір төлемге алғашқы
биржашыларға берген.

Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің
мағынасы сол күйінде сақталған.

Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты табыс
көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер ұсына
отырып, тек қана өзін-өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып қана
отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық
түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып
түскен уақытта, сол ақша қаражаттар сауда процессін жүргізуге және оған
қызмет көрсетуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда
алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны
енгізуге және зерттеуге кетеді.

Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты
ұстап тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда,
Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл
сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан,
көрсетілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін
төленетін айыппұлдардан қалыптасады.

ҚР-сы Бағалы қағаздар нарығы туралың Заңына сәйкес қор биржасы —
акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен
құрылған және қызметі өзін-өзі қаржыландыру қағидасына негізделген
коммерциялық емес ұйым. Қор биржасы ҚР-сының мемлекеттік органдарына
тәуелді емес. Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа қызметтің
түрлеріне сәйкес келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа
биржалар қызметін атқара алмайды. Қор биржасы бағалы қағаздармен
операциялар жүргізе алатын қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы
бар, сонымен қатар, филиалдар мен өкілдіктер аша алады.

Ұйымдастырушылық тұрғыдан қор биржасы төмендегілермен айналыса алады:

• бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізуге арнайы құрылған сауда алаңын өз
клиенттеріне ұсыну;
• бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру;
• бағалы қағаздарға баға белгілеу;
• өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық кеңес беруші қызметін
көрсету;
• жеке талдаулық зерттеулерді жүргізу;
• құқықтық-қатынастар субъектілері арасында клиринг жүргізу.
Экономикалық тұрғыда қор биржасы мына функцияларды атқарады:

• баға белгілеуші – биржа экономикалық негізделген бағаны белгілеуге
мүмкіндік береді;
• бағаны болжау және ақпараттық-талдаулық – биржа мүмкін болатын сұраныс
пен ұсыныстың даму үрдісін анықтау бойынша ғылыми-зерттеу орталығы
болып табылады;
• тәуекелді сақтандыру (мерзімді биржа мәмілелеріне ғана тән);
• бағаны тұрақтандырушы функция – биржада бағаның ауытқу амплитудасы
ескеріле отырып, күн сайынғы баға тербелісі анықталады. Мұның аясынан
тыс әрекет ету мүмкін емес.
қор биржасы кез келген заңды тұлға ретінде өз клиенттері алдында белгілі
бір жауапкершілікте болады. Ол бағалы қағаздар нарығы субъектісінің шеккен
зиянының орнын толтыруға және өз функциясын дұрыс орындамаған, заңды
бұзған, биржалық сауда ережесін немесе коммерциялық құпияны ашып қойған
жағдайда жауапқа тартылуы тиіс.

ІІ бөлім. Қор биржасының атқаратын қызметтері мен міндеттері

2.1. Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар

Биржада жеке компаниялардың, мемлекеттік органдардың ңемесе
шётеддердің бағалы қағаздары (өдетте, тек ақциялар мен облигациялар)
айналымға түседі. Айналымдағы шетелдік қағаздардың құрылымы мемлекеттер
бойынша ажыратылады. Мысалы, қай мемлекеттен қанша бағалы қағаз айналымға
түсетіні алдын ала анықталады. Францияға қарағаңда АҚПІ-тың, Германия
Федеративті республикасының және Жапонияның биржалық операцияларында
мемлекеттік бағалы қағаздар мөлшері өте көп емес. Биржа комитетінің
шешімі бойынша биржа айналымына, әлбетте, ірі компаниялардың бағалы
қағаздары түседі. Мысалы, АҚШ-та корпорацияның биржадан
түсетін таза пайдасының төменгі шeгі 1 млн.доллардан кем болмаса,
сонда ғана жіберіледі. Ол үшін алдын ала биржа басқармастан
кеңесінен келісім алып, оны бағалы қағаздар операциясы комиссиясында
тіркеуден өткізу керек.

Биржа операциялары кассалық және мерзімдік болып ірі екі топқа
бөлінеді. Біріншісі бойынша келісімі үшін ақша төлеп, орнына сатушыдан
бағалы қағаздар алады. Екшшісінде есеп мәміледе көрсетілген мезгілде
жүргізіледі: ол айдың ортасы немесе аяғы болуы болмаса үш, алты
ай және с.с. уақыт өткеннен кейін болуы мүмкін. Операцияның екі түрі де
рұхсат етілген биржаларда өтеді. Бағалы қағаздардың курсы әртүрлі болуы
мүмкін. Онда кассалық бағасы, мерзімді мәмілеге түсетін қағаздардың
бағасынан өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің айырмашылығы оның
курсында, яғни қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік мәмілені
алыпсатарлық мәміле деп те атайды. Алыпсатарлардың мақсаты –
биржадағы құндылықтардың (яғни бағалы қағаздардың) сатып ал - сату бағасы
арасындағы айырмасынан пайда табу.

Кестеде мерзімдік мәміле түрлерінің бір бірінен түбегейлі айырмашылығы
жоқ Олар тек кейбір іс-әрекет варианттарымен ерекшеленеді. Сондықтан
мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің негізі болатын жәй
көрінісіне тоқтап өтейік.

Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыдга айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде - ия айдың ортасында, ия
аяғында өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың
курсымен жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп
кетсе пайданы сатушы алады да, ал жоғарыласа сатып алушы алады.

Қор биржаларының тәжірбиесінде еңбір көп тараған мысал бойынша
биржалық мәмілеге қатысушыларды, яғни алыпсатушыларды аюлар және
"бұқалар" деп екіге бөледі. Сатып алушыларды бұндай сөздерге теңеу халық
арасында кең тараған "өлтірілмеген аюдың терісін бөлу" деген
мәтелден тараған деседі. Аюдың әдеті - табанымен таптау. Ал биржа
ойынындағы қарсыласты "бұқа" деп атау - жағымсыздың әдеті - қарсыласты
мүйізіне ілу.

Биржа операцияларының түрлері

Сонымен биржадағы ойыншылар - "аю" бағалы қағаз курсының
төмендеуіне, ал "бұқа" — оның жоғарылауына іс-әрекет жасап ойнайды.
Мерзімдік мәміле бойынша жасалған шартта акцияның бағасы, мөлшері және
қандай мерзімге, қашан сатылатыны көрсетіледі. Мерзімдік мәмілелер үш
түрге, яғни: тұрақты (немесе фьючерстік), шартты және пролонгациялық болып
бөлінеді.

Тұрақты мәмілеге қатысушылар бағалы қағаздар бумасын белгілі бір
мерзімде сатқанда онда көрсетілген шартгар (бағалы қағаздардың түрі,
мөлшері және сату мерзімі) өзгермейтіндігі туралы өздеріне міндеттеме
алады. Сату және сатып алу кезінде тек буманың бағасы туралы өзара
келісіледі.

Тұрақты мәмілені фьючерстік мәміле деп те атайды. Себебі мәміледе
көрсетілген шарттар белгілі бір мерзімге дейін өзгермейді, сондықтан мәміле
құжаты стандартты (өзгермейтін) түрде болады.

Ал шартты мәміле бойынша оған қатысушылардың бірі екіншісіне сыйлық
ақы беріп, өз міндеттемесін орындаудан бас тартуына құқы бар. Олардың
мақсаты - биржа операциясы кезінде бағалы қағаздың курсының өзгеруінен
келетін шығыннан қорғану. Мәмілеге қатысушылардың қайсысы және қалай
мәміленің шартынан бас тарту құқын пайдалануы жөнінен де төрт түрге:

• алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле,

• қайтарылып алынатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле,

• опциондық мәміле,

• стеллаж болып бөлінеді.

Алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле бойынша сатып
алушы сатушыға белгілі бір сом сыйлық ақы төлеп, бағалы қағаздарды алудан
бастартуға құқылы. Әрине, ол құқығын бағалы қағаздың курсы өсуіне
күмәнданған жағдайда пайдаланады.

Мысалы, сатып алушы ("бұқа") 1ІІ-да акцияны 300 $-дан сатып алады
және оған қоса 17П-да төлейтін келісілген сыйлық ақьшы да (6$) береді. Ал
17П-да акцияның бағасы төмендеп, бағалы қағаз 292 $ құрайды. Бірақ осыны
есептеген "бұқа" алдын ала 6 $-ды төлеп қояды да, қағаз курсы бойынша
айырмасын (8-6)=2 долларды өзіне қалдырады.

Қайтарылатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле алдын ала келісілген
сыйлық ақымен жасалатын мәмілеге ұқсас. Сыйлық ақы алмау құқы сатушыда
болады. Мысалы, егер 17ІІ-да акция бағасы 308 $ болса, онда сатушы ("аю")
6 $ сыйлық ақы төлеуді тиімді санап, оны алмайды, бағалы қағаздың
курсындағы 8 $-ды алады.

Ал опцион - мерзімдік мәмілеге кіргізілетін талап. Ол бойынша екі
жақтың біріне меміленің кейбір, қарама-қайшы талаптарының бірін таңдау
немесе оның алғашқы ережесін өзгерту құқы беріледі. Мысалы,
бағалы қағаздың курсының төмендеуіне ойнаушы ("аю") 1П-да курсы 300 $
болатын акцияны сату құқын өзіне сатып алады да, 17ІІ-ға дейін әр акция
бойынша 4 $-дан төлейді. Егер акция курсы 296 $-дан төмен болса, онда "аю"
өз құқын пайдаланып, айырмасын өзі алады.

Ал баға курсының жоғарылауына ойнаушы "бұқа" 4 $ болатын құқықты
өзіне алып, 17И-дейін әр акция бойынша курсы 300 $-дан акция сатып
алады. Егер курс 304 $ болса, ол өз құқын пайдаланып, жеңіп шығады. Ал
стеллаж, пролонгация, репорт, депорттык, мәмілелер де алып сатушылардың
бағалы қағаздардың курсын өзгерту арқылы пайда табу ойындары.

Стеллаж — бағалы қағаздар бойынша мерзімді мәміленің түрі, мұнда екі
жақтың бірі (стеллажды сатып алушы) мәміле мерзімі басталғанда сатушы мен
сатып алушы жағдайының бірін таңдау құқына ие болады.

Пролонгациялық мәміле - бағалы қағаздар бойынша жасалатын мәміленің
түрі немесе бағалы қағаздардың нарқының өзгеруіне қарай есеп айырысудың
мерзімін кейінге қалдыру.

Репорт — мерзімді мәміленің түрі, мұнда бағалы қағаздың иесі (биржа
іскері, коммерциялық банк) оларды белгілі бір уақыттан кеиін жаңа, неғұрлым
жоғары бағамен (курспен) сатып алуға міндеттеніп, банкке сатады; сату
бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырма да репорт деп аталады.

Депорт — оған белгілі бір мерзімнен кейін төмен курспен кері сату
шартымен бағалы қағаздарды сол күнгі курс бойынша сатып алу тән.

Сонымен, қор биржаларындағы алып сатарлық мәмілелер - биржа нарығының
өтімділігін күшейтетін қажетті талаптар немесе биржалардың өз
міндеттемелерін дер кезінде орындау қабілетін арттыратын шаралар.

Қор биржасы акционерлік қоғамдардың жұмысын қадағалап оны көрсетіп
отыратын анықтаушы тәрізді. Бағалы қағаздар курсының ұзақ уақыт бірқалыпты
төмендеуі инвесторларға (салым иесі - ол жеке адам, ұйым немесе мемлекет)
бұл қоғамда істің мәз емес екендігін аңғартып, оған инвестиция салуды
тежеп, тіпті бұл қоғамның акцияларын сата бастауды меңзейді. Ал бағалы
қағаздың курсы жоғарыласа, ол керісінше жағдайды, яғни инвесторлардың осы
қоғамның бағалы қағаздарын сатып алуына қызығушылығын аттырады.

Акция курсының төмендеуі қоғамның банк несиесін алу мүмкіндігін,
сонымен қатар жаңа акциялар эмиссиясын қиындатады, яғни бұл акцияларға
сұраныс болмайды.

Ал, керісінше жағдайда, егер биржада акция курсы жоғары болса,
акционерлік қоғамның бағалы қағаздардың жаңа серияларын шығару, оны сату
және оның банк несиесін алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Биржадағы акция курсының динамикасы (баға қозғалысы) -
акционерлік қоғамның қаржы жағдайын жақсартатын немесе нашарлататын маңызды
фактор. Экономикасы дамыған елдерде әр акционерлік қоғамның акция курсының
қозғалысы баспасөзде жарияланып тұрады. Бұндай мағлұматтар акционерлердің
өз қолыңдағы акциялардың бағасын олардың қазіргі таңдағы курсымен
салыстырып және акцияның жаңа бумасын сатып алу немесе бұрынғысын сату, ия
болмаса өзінде қалдыру туралы қортынды жасауға мүмкіндік береді.

2.2. Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары

Биржа неғұрлым ірі әрі дамыған болса, ол өзінде саудаға түсірілетін
бағалы қағаздарға солғұрлым қатаң талаптар қояды. Ірі биржалардың
тізімдеріне кіргізілу – бұл акционерлік қоғамдар үшін бедел мәселесі және
жоғары деңгейінің көрсеткіші.

Биржаға шыққан компаниялардың деңгейі әр түрлі болатынын ескере
отырып, биржалар қай компанияның қандай деңгейге сәйкес келетінін
көрсететін түрлі санаттарды енгізеді.

Биржа оның құрушыларының (құрылтайшы) еркімен және қызмет ету
мерзімінің шектеусіз құралады. Сондықтан, биржаның құрылтайшылары деп өзара
құрылтай шартын жасасқан ерікті топ мүшелерін есептейді. [2, 199 бет]

Құрылтайшы неғұрлым көп болса, соғұрлым биржаның қаржылық-материалдық
жағдайы мықты болады деп саналады. Әйтсе де құрылтайшылардың көптігі
биржаны басқаруды күрделендіреді деген де тұжырым бар.

Құрылтайшылардың құрамы биржаның түріне байланысты болады. Мысалы,
тауар биржасын құрушылар жеке тұлға да, сондай-ақ заңды тұлға да болуы
мүмкін.

Биржаны құрушылардың оны ұйымдастырушысы ретіндегі міндеттері:

• биржаның ішкі нормативтік құжаттарын дайындау;
• биржалық сауданы ұйымдастыру үшін қажетті мүліктерді
қалыптастыру;
• биржаның ұйымдық-құқықтық формасына сәйкес көлемде жарғылық
капитал жинақтау;
• биржа мүшелерін таңдап алу;
• белгіленген тәртіп бойынша биржаны тіркеуден өткізу;
• биржалық сауданың ұйымдастырушысы құқығын беретін лицензия алу;
• биржа мүшелерінің жалпы жиналысын өткізу.
Биржаның жарғысына сай оның мүшесі болып жарғылық капиталын
қалыптастыруға не мүшелік жарна, не жабдықтарына мақсатты жарна төлеген
жақтар саналады. Жеке тұлға да, заңды тұлға да биржа мүшесі болуы мүмкін.

Биржалық сауда-саттыққа кім қаласа сол қатыса алмайды, тек оның
мүшелері ғана қатысады.

Биржаның мүшелері кейбір елдерде тек жеке тұлғалар, кейбір елдерде тек
заңды тұлғалар бола алады. Алғашқыларының қатарына бағалы қағаздармен жеке
дара сауда жасайтын тұлғалар (биржаның біліктілік талаптарына сай келетін,
қаржылық және инвестициялық мәселелер жөніндегі маман) жатады. Заңды
тұлғалардан биржада мамандандырылған несиелік-қаржылық мекемелер өкілдік
етеді, олардың құрамына тар мамандандырылған биржалық фирмалар (брокерлік
фирмалар мен инвестициялық банктер) кіреді.

Тағы бір ерекшелігі – биржаның барлық мүшелері ондағы өздерінің
орындарын сатып алады. Бірақ бұл орайда биржаға мүше қабылдаған кезде, ақша
басты айқындаушы жайт болып табылмайды. Оның әр мүшесі біліктілік
талаптарына сай келуге тиіс.

Қор биржасының мүшелері екі санатқа бөлінеді. Олардың бірін брокерлер
(биржалық маклерлер) құрайды, олар – бағалы қағаздарды, валюталар мен басқа
да қаржылық активтерді сатып алушылар мен сатушылар арасындағы мәмілелерді
жасаған кездегі делдалдар, өздерінің делдалдығы үшін белгілі бір сыйақы
алады (белгіленген пайызға сәйкес комиссиялық сыйақы, немесе куртаж).
Биржашылардың комиссиялық сыйақыларының мөлшерлемесі мәміленің көлеміне
қарай құралады.

Брокерлер бағалы қағаздармен делдалдық мәмілелерді жасай отырып,
клиенттердің тапсырмасы бойынша әрі солардың есебінен әрекет етеді. Кейбір
жағдайларда олар мәмілелерді өз есебінен жасауы мүмкін. Қазіргі кезде
делдалдық операциялардың негізгі бөлігін банктермен тығыз байланысы бар ірі
брокерлік фирмалар жүзеге асырады.

Қор биржасының мүшелерінің екінші тобы дилерлерден құралады, бұлар –
бағалы қағаздарды сатып алу-сатумен айналысатын жекелеген тұлғалар немесе
фирмалар, банктер. Олар өз атынан және өз есебінен әрекет етеді. Дилерлер
мәмілелерді тек өз араларында және брокерлермен ғана жасай алады.
Дилерлердің пайдасы сатушының бағамы мен сатып алушының бағамының
арасындағы айырманың есебінен, сондай-ақ валюталар мен бағалы қағаздардың
бағамдарының өзгерістері есебінен, яғни, түптің түбінде өздері бағалы
қағаздарды сатып алатын және сататын бағалардың айырмасы ретінде
қалыптасады. Делдалдық операциялармен дилерлер айналыспайды.

Биржа мүшелерінің құқығы мыналар:

• биржаның жалпы жиналысына қатысу және оның ісін басқару;

• басқару және бақылау органдарын сайлау және оларға сайлану;

• биржаның мүлкін, ақпаратын және көрсететін барлық қызметін
пайдалану;

• биржа залында өз атынан және өз есебінен (дилер қызметін
орындау), сондай-ақ клиент атынан және клиент есебінен (брокер
қызметін орындау) сауда жүргізу;

• биржа жабылғаннан кейін оның қалған мүлкін алуға қатысу

Биржа мүшелерінің міндеттері:

• биржаның жарғысын және басқа да ішкі нормативтік қүжаттарын
орындау;
• жарғыда және нормативтік құжаттарда көрсетілген мөл-шерде және
тәртіпте жарна төлеу;
• биржаның мақсатын, міндеттерін орындауға және дамуын қамтамасыз
етуге атсалысу.
Бағалы қағаздармен жасалатын операциялармен айналысатын биржашылар
аюлар мен бұқалар болып бөлінеді. Түсіруге ойнайтын биржалық
алыпсатарлар (аюлар) өздерінде әлі жоқ бағалы қағаздарды мәміле жасау
кезінде бекітілген баға бойынша мерзімге сатады да, мәміленің мерзімі
аяқталардан сәл бұрынырақ бағалы қағаздарды төменірек бағам бойынша сатып
аламыз да, мерзімді мәміленің шартында белгіленген жоғарырақ бағаға сатамыз
деп үміттенеді. Көтеруге ойнайтын биржашылар (бұқалар), керісінше,
бағамның жоғарылайтынын күтіп, бағалы қағаздарды мерзімге сатып алады да,
соңынан оларды олжалы сатамыз деп үміттенеді.

Қор биржасы заңды тұлға болып табылады, сондықтан өзінің құрылымы мен
жұмысының мәселелерінде ол түгелдей дербес әрекет етеді. Әр биржада дерлік
нормативтік құжаттардың тұтас бір тобы болады, олар биржаның бүкіл жұмысын
реттемелейді, оның мүшелері үшін біліктілік талаптарын және компанияларға
қойылатын ең төменгі талаптарды белгілейді. Ең маңызды құжаттардың бірі
биржалық сауданың ережелері болып табылады.

Қор биржасы коммерциялық мақсаттарды көздемейді. Оның қызметі өзін өзі
ақтау қағидасына негізделеді. Қор биржасы коммерциялық ұйым емес.Биржаның
ұйымдық құрылымы қойылған міндеттерді орындауға және биржалық сауданы
ұйымдастыруға шығынды аз шығаруға мүмкіндік туғызуға мүдделі олуы тиіс. Қор
биржаларының ұйымдық құрылымы және оның басқару органдары бүкіл елдерде
шамамен бірдей. Ол суретпен өрнектелген.

Биржаның ұйымдық құрылымы

Биржаның жоғары басқару органы – акционерлердің жалпы жиналысы. Оның
негізгі қызметі:

• пайданы бөлу;
• төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды
қызметінен түсіру;
• жарғыға және басқа реттеуші құжаттарға өзгеріс енгізу;
• биржа ісінің бағдарламасын бекіту;
• жылдық есебін қарау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау.
Жалпы жиналыс аралығында биржа жұмысын қолма-қол басқару және бақылау
биржалық кеңеске жүктеледі. Ол биржа акционерлерінен сайланады. Оның
құрамына биржа президенті мен тексеру комиссиясының төрағасы кеңесші дауыс
құқығымен кіреді.

Қор биржасының ағымдағы қызметін қолма-қол басқарушы орган – басқарма.
Оның құрамына президент, вице-президенттер және қосалқы қызметкерлер
кіреді. Биржалық кеңес бекіткен президент қор биржасының міндеттерінің
орындалуына жеке жауапты, сондай-ақ ол биржаның құрылымдық бөлімдерінің
қызметіне де жауап береді. Қаржылық-шаруашылық қызметке ішкі бақылауды
тексеру комиссиясы жүргізеді. Ол комиссияның төрағасы және оның екі
орынбасарынан тұрады. Комиссия құрылымдық бөлімшелердің экономикалық
жағдайларын тұтас тексеріп, одан кейін биржаның жылдық есебі және
баланстары бойынша қорытынды жазады.

Биржаның келесі атқарушы органы – арбитраждық комиссия. Ол мәмілеге
қатысушылар арасындағы шаруашылық мәселелердің құқықтық тұрғыдан дәл
шешілуін тексереді. Егер брокерлік фирма төлем немесе құжат жеткізу
мерзімдерін орындамаса, арбитраждық комиссия айыппұл төлеу, ресми ескерту,
кінәлілерді биржа мүшелігінен шығару тәрізді жаза қолданады.

Листинг бөлімі акционерлік компанияларды листинг тізіміне енгізу
жөнінде жұмыс жүргізеді. Бұл бөлім сенімсіздеу эмитенттердің қаржы
активтерін қор биржасына түсірмеу мақсатында бағалы қағаздарды мұқият
талдау негізінде қатаң сараптау және іріктеу жүргізеді. Сөйтіп, листинг
инвесторлардың мүддесін қорғауды және биржа айналысындағы бағалы қағаздарға
олардың сенімін арттыруды қамтамасыз етеді. Мыс, АҚШ-та бағалы қагаздарды
20 мыңнан астам әртүрлі фирмалар мен компаниялар шығарады, алайда олардың
тек оннан бір бөлігінің ғана бағалы қағаздарын биржада саудаға түсіруге
рұқсаты бар.

Қор биржасындағы саудаға бағалы қағаздарды іліктіру меха-низмімен
қатар оларды биржадан алу механизмі, яғни делистинг те бар. Делистинг
акцияның құнсыздануы жағдайында, компанияның дағдарысқа ұшырауы,
капиталының азаюы есепті жыл ішінде шығындарының көбеюі, биржаның алдындағы
кез-келген мін-деттемесін орындамауы және т.с. себептер әсерінен
жүргізіледі. Делистингтің уақытша және тұрақты түрі болады. Уақытша
делистинг кезінде бағалы қағаздар туындаған проблемаларды толық шешу үшін
листинг алдындағы саудаға түсіріледі.

Компания делистинг кезіндегі шарттарды орындағасын биржа басқармасының
шешімімен бағалы қағаздар ресми тізімге енгізіледі.

Сауда және брокерлер бөлімі биржа залында сауда жүргізу үшін қажетті
жағдайларды жасап, барлық істерді реттейді. Сауда менеджері мен оның
көмекшісі саудаға қатысушылардың қызметін бақылайды.

Клиринг бөлімі мәміле бекітілген соң қор мәмілесіне қатысушылар
(брокерлер) арасындагы қолма-қол ақшасыз формадағы есеп айырысу
операцияларымен шұғылданады. Бағалы қағаздардың әрбір типі бойынша есеп
айырысудың арнайы кестесі құрылып, сонымен қоса сатушы мен сатып алушы
арасында тікелей есептесу және қаржы активтерін жаңа иесіне жеткізіп беру
ұйымдастырылады.

Ақпараттық-талдау бөлімі орталықтанған ақпаратпен қам-тамасыз етумен
және бағамдық бақылаумен шұғылданады. Сондай-ақ биржалық бюллетеньді,
анықтамалықтарды, есептерді, жарнамалық проспектілерді талдап, олар бойынша
кеңес береді. Бағалы қағаздар бағамы және жасалған мәмілелер көлемі туралы
ақпараттарды көпшілікке таратып отырады.

Әкімшілік-қаржылық бөлімі қор биржасының бүкіл бөлімдерінің қалыпты
жұмысын қамтамасыз етуде ұйымдық-қосалқы жұмыс жүргізеді. Биржа қызметі
әртүрлі экономикалық, саяси, қаржылық, әлеуметтік, ұлттық және халықаралық
жағдайларға сезімтал келеді. Себебі капиталдың құйылуы немесе қайтуы және
бағалы қағаздарды иеленуге қызығушылық та осыларға байланысты болады.

Қауіпсіздік қызмет бөлімі биржаға кіріп-шығу режимінің орындалуын
қадағалайды, биржаның мүліктерінің сақталуын және ішкі тәртіп болуын
қамтамасыз етеді.

Биржаның қызметі биржадан орын сатып алған оның қатысушыларының
жарналарының, биржада өздерінің бағалы қағаздарын бағалайтын
кәсіпорындардың жыл сайынғы жарналарының, биржалық операциялардан жиналатын
алымдардың және биржаның қатысушылары мен клиенттер төлейтін басқа да
төлемдердің (мысалы, анықтама беру, биржалық мәмілелерді тіркеу, биржаның
бөлімшелерінің кеңестемелік, делдалдық, ақпараттық, заңгерлік және басқа
қызмет түрлерін көрсеткені үшін төлейтін ақы) есебінен қаржыландырылады.

Биржадағы сауда-саттықты реттеудің жоғарыда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.