Диалектология ғылымының зерттелуі
Диалектология ғылымының зерттелуі
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы- диалектология (диалектос-сөйлеу,говор, логос-ілім деген грек сөздерінен құралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті-жергілікті тілдердің ерекшеліктерін тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тінліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Диалектілік говорлар деп- халықтық я ұлттық тілдің өзіндік ерекшіліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Осы жалпытілге тән ортақ белгілерден өзгеше ерекшеліктерді қамтиды.
Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдің ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.
Академик В.Радлов қазақ тілі монолитті болғандықтан, онда диалектілер мүлде кездеспейді деген пікірді алғаш айтқан ғалым. Ал С.Малов, Н.Ильминский тәрізді ғалымдар да Қырғыз (қазақ) сахарасының ұлан-байтақ кеңістігінде қырғыз-қайсақтардың тілі диалектілерге бөлінбейді деген тоқтамға келген. Сондықтан ғалымдар тарапынан қазақ диалектологиясы тек Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынған тіл білімінің саласы ретінде танылады. Алайда төңкеріске дейін диалектология саласына арналған ғылыми теориялық еңбектер болмаса да, диалектологиялық мағлұматтар фольклорлық материалдарды жинаумен шұғылданған зерттеушілер мұраларында молынан кездесіп отырғанын, яғни революцияға дейін басылып шыққан ауыз әдебиеті нұсқаларында диалектілік сипаты бар сөздер мен дыбыстық, грамматикалық тұлғалар белгілі мөлшерде қамтылып келгенін айта кеткеніміз орынды. Мәселен, Г.Потанин, О.Әлжанов, Дүйсембаев, Д.Ай - манов, Ғазин және т.б. солтүстік-шығыс облыстарының, А.Диваев, Н.Пантусов, М.Миропиев және Шайхул-Ислам Юсупбеков оңтүстік облысының фольклорын, ал Н.Ильминский, А.Алекторов, А.Васильев, И.Аничков және В.Радловтар батыс өңірінің фольклорын жинастырып, зерттегені мәлім. Сондықтан да қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар революциядан бұрынғы зерттеушілер А.Васильев, Ш.Уәлиханов, А.Диваев және т.б. бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқаларында молынан ұшырасады.
Жалпы ғалымдардың тұжырымын - дауын - ша, қазақ диалектісі туралы тұңғыш пікір айтқан және жергілікті ерек - шеліктер деген терминді алғаш ендірген Жүсіпбек Аймауытұлы болды . Ж.Аймауытұлы 1926 жылы Еңбекші қазақ газетіне жариялаған Тіл туралы деген мақаласында: Қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды деп анықтама береді. Автордың бұл мақалада көтерген басты мәселесі - бөтен тілден еніп жатқан сөздердің орнына өзіміздің жергілікті ерекшеліктерді қолдану қажеттілігі. Ж.Аймауытұлы: Бөкейлікте татардың, арабтың, парсының, орыстың әсері, Жетісу мен Сырдарияда өзбектің, Қостанайда орыс, ноғайдың, Семей, Ақмолада да араб, орыс тілдерінің әсері бар дей отырып: Жетек тұрғанда, аглоблені алып келсе, қора, көң, там үй тұрғанда земенкені қыстырса, мая, шөмеле тұрғанда купенені, ыңыршық, ершік тұрғанда седелкені қолданса, міне, бұзылып бара жатқан деп осындай тілдерді айтуға болады дей отырып, бөтен тілден енген сөздердің орнына жергілікті ерекшеліктерді жатырқамай қабылдау керектігін ұсынған еді. Сонымен бірге төңкеріске дейін Қ.Жұбанов пен Қ.Кемеңгерұлы да алғашқылардың бірі болып жергілікті тіл ерекшеліктерін сөз етіп, оларды жинастырып зерттеу әрі бастыру қажеттілігін атап көрсетті. ( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
Жергілікті ерекшелік - тер мәселесі 1926 жылдан бастап-ақ Алаш азаматтары тарапынан қолға алынғанымен, Кеңестік аласапыран уақыт оны дамытуға мүмкіндік бермеді. Қазақ ғалымдарының көпшілігі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, орыс ғалымдарының пікірлеріне сүйеніп қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктер жоқ деген байлам жасады. Тіпті 1950 жылы Правда газеті ұйымдастырған тіл туралы айтыста да қазақ тілі басқа түркі тілдерінен диалектісіз тіл болуымен ерекшеленеді деген пікір айтады Осы мәселеге ерекше ден қойған ғалым Н.Сауранбаев қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселеге 1952 жылы Алматыда өткен пікірталаста да ешқандай нүкте қойылмағанын атап көрсетті. Тек 1953 жылғы КСРО Ғылым Академиясының түркі тілдері секторының қорытындысында қазақ тіліндегі диалектілерді жоққа шығару қате болып табылатындығы ескертіліп, бұл талас-тартыс түбегейлі тоқтатылып, өз шешімін тапқан. Осылайша қазақ тілінде диалектінің бар екендігі туралы негізгі қорытынды шыққаннан кейін қазақ диалектологиясын зерттеуге үлкен бетбұрыс жасалып, диалектілік ерекшеліктерді жинап, зерттеудің жаңа кезеңі басталады, бұл саланы тереңінен зерттеуге түбегейлі жол ашылады. Қазақ диалектологиясын зерттейтін мамандар даярланып, диссертациялар қорғалып, ғылыми монография - лар жарық көре бастайды. Диалектілік деректерді толықтай зерттеу мен жинақтау жұмыстары жолға қойылып, 1958-1963 жылдары аралығында Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері атты жинақты жүйелі түрде шығарып тұру қолға алынады. ( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
С.Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілер туралы
Профессор С.Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы мен қалыптасу тарихын қазақ жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды. С.Аманжолов қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар:
Оңтүстік диалектісі - Алматы, Жамбыл, Оң.Қазақстан облыстарын және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды;
Батыс диалектісі - Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе облыстарын және Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын қамтиды;
Солтүстік-шығыс диалектісі - Ақмола, Павлодар, Семей , Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Мысалы, қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы найман, керей, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің негізіне жатқан диалект деп есептейді. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік - шығыс аудандарында фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер кездеседі. Мысалы: шүберек-чүберек, ұрлық-ұрдық, гр.ерек. қордық-қорлық, олар-одар, лек.ерек. айылдап келу - ауылшылап келу, әскере-өте, жоян-зор т.б
Аманжолов қазақ диалектологиясының негізін салды. Тілдегі диалектілік ерекшеліктерді жинап-зерттеуді (1937-38) ұйымдастырып, диалектілердің даму сипаты, айырым белгілері, тайпалық тілдермен байланысы, үлттық әдеби тілдің диалектілік негізі сияқты аса күрделі мәселелерге тұжырым жасады. Диалектілерге халық, тіл тарихы тұрғысынан қарап, олардың қоғамдық сипатын ашты. Қазақтың халық тілі мен әдеби тілінің өзекті мәселелерін зерттеп, соны пікірлер айтты. Ұлттық жазба әдеби тіл тарихын ХӀХ-ғасырдың 2-жартысынан бастап, Абайдың халық тілін пайдаланудағы шеберлігін, сөз қолданудағы жаңа үлгісін талдап көрсетті. "Вопросы диалектологии и истории казахского языка" (1959) атты монографиясы түркология саласындагы елеулі табыстардың бірі ретінде бағаланды.( Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,142-154)
Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
Ж. Досқараев қазақ тілінде екі үлкен говорлар тобы бар деп көрсетеді. Оңтүстік-Шығыс говорлар тобы және солтүстік-батыс говорлар тобы. Осы говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мынадай тілдік белгілерге тоқталады.
Фонетика саласында. Оңтүстік-Шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың ауысып отыруы: мазмұн-мәзмұн, сонымен қатар бұл говорларда н,ң сонорлардың алмасып отыруы: қалың-қалын, көбен-көбең т.б
Ал солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы,а дыбыстарының алмасып айтылуы: сайаз-сайыз, айқара-айқыра. Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарның алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы: былшырақ-былжырақ т.б Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д, т алмасуы: теңіз-деңіз, дұз-тұз т.б
Лексика саласында. Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына төмендегі сияқты сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді: кепе, тесе, ақа-аша, қыш-кірпіш, егер-ер т.б
Солтүстік говорда кездесетін кейбір сөздер: әке, тоңу, сақ-сау, сауығу т.б Кейбір сөздер солтүстік говорларда бір мағынаға ие болса, оңтүстік-шығыста екі мағынаға ие. Мысалы, оңт. қос, тіршілік, қызыл, суыру сөздерінің жалпыға түсінікті мағыналарынан басқа да мағыналары бар: қос-соқа, тіршілік-жұмыс...
Грамматика саласында. Солтүстік-батыс говорлар тобындағы мына сияқты грамматикалық ерекшеліктер оңт-шығыс говорларда кездеспейді. Етістіктің өткен шағының тұйық етістікке - улы, -улі қосымшасын қосу арқылы жасалған түрі кездеседі: барулы, жаюлы, бағулы.Есімше жақ, шақ тұлғасында да кездеседі: баражақ-барашақ, алажақ-алашақ.
Қазақ тіліндегі говорларды Ж,Досқараевтың екі топқа жіктеуін дыбыстық ерекшеліктер тұрғысынан қарап, пр.Н,Сауранбаев та қостайды. Бәрақ ол - лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер жағынан мұндай классификацияны жасауға болмайтынын айтады.
Ж.Досқараев бұл негізгі екі говорлық топтан басқа да говорлар бар екенін көрсетеді. Мәселен, Сырдария говорының ауыспалы сипаты бар деп қарайды. Ал Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарындағы халық тілін шығыс говоры деп бөледі.(Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,154-159)
Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы
Қазақ диалектологиясының ғылыми тұрғыдан зерттелуі және қалыптасу тарихы, оның теориясы мен тәжірибесі профессор Н.Сауранбаевтың есімімен тығыз байланысты болатын себебі ғалым өз еңбектерінде қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің қалыптасуы, пайда болуы, олардың жалпы сипаты туралы біршама құнды пікірлер айтқан. Н.Сауранбаевтың диалектологияға қатысты жазған мақалалары мен ой-тұжырымдарында қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің басты әрі негізгі сипаттамаларын қысқаша түрде болса да түгелдей сипаттап бергендігін аңғарамыз. Сонымен академик Н.Сауранбаев диалектология саласына қатысты зерттеулерін 1948 жылдан бастап өмірінің соңғы кезеңі, яғни 1958 жылдарға дейін жарыққа шығарып, мынадай мақалалар жазған:
1. Көне қыпшақ тілінің кейбір сипаттамалары
2. Редакцияға хат (Письмо в редакцию).
3. Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге (К вопросу об образовании казахского языка). Доклады советской делегации на ХХІІІ международном конгрессе востоковедов. Секция Ирана, Армении и Средней Азии. М., 1954.
4. Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілер (Диалекты в современном казахском языке). Вопросы языкознания. 1955, №5.
5. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеу. Ж.Болатовпен бірге жазған мақаласы. Социалистік Қазақстан. 1957 жыл, 14-наурыз.
6. Қазақ диалектілерін зерттеу жөнінде (К изучению казахских диалектов). Ш.Сарыбаевпен бірге жазған мақаласы. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. І шығуы. Алматы, 1958 жыл.
Бұл аталған мақалаларында ол келесідей теориялық тұжырымдар жасаған:
- қазақ тілінде қолданылатын жергілікті ерекшеліктер - ескінің көзі, ескіден қалған тарихи мұра, тарихи құбылыстардың жемісі;
- қазақ тілінде, кейбір түркі тілдеріндегі сияқты жік-жік болып анық бөлініп тұратын диалектілер жоқ;
- кең атырапты жайлаған барша қазақтардың ауызекі сөйлеу тіліндегі бірлі-жарым айырмашылықтар фонетикалық, грамматикалық жүйе мен лексикалық қорда байқалады;
- қазақ тіліндегі қандай да бір жергілікті ерекшеліктердің тарихи сипатын ашу үшін оны жеке-дара талдамай, жалпы түркі тілдерінің шеңберінде қарастыру керек, сонда ғана оның тарихи тегі мен өзгеру себептері айқындалады;
- диалектілер ХV-ХІХ ғасырларда қалыптасқан жоқ, одан бұрын пайда болған, яғни диалектілер қазақ халық тілінен бұрын өмір сүрген тілдік элементтер болып табылады (бұл жерде ғалым жеке тілдерді қалыптастырушы диалектілер туралы айтып отыр);
- диалектілер ХV ғасырдан кейін пайда болды (бұл жерде ғалым қазіргі қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер туралы айтып отыр);
- үш жүздің қазақтары ортақ бір-ақ тілде сөйлегендіктен, үш жүзге байланысты өзгешеліктер тілімізде сақталмаған, сон - дықтан жергілікті ерекшеліктердің пайда болуына үш жүздің ешқандай қатысы жоқ;
- қазақ тіліндегі жергілікті ерекшелік - терді қазақ жүздері мен ру-тайпалық жікте - лі - мінен емес, белгілі аймақты жайлаған халықтың мәдени және шаруашылық өмірімен, көрші елдермен жасаған қарым-қатынасымен байланыстыра зерттеу керек.
- қазақ тіліндегі осы күнгі диалектілік ерекшеліктер әртүрлі аймақтардағы жергілікті халықтың қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық-мәдени өміріне байланысты кейіннен қалыптасқан;
- қоғамдық-экономикалық жағдай - ларға және басқа халықтармен қарым-қаты - настың сипатына байланысты тілдегі диалектілік белгілер өзгеріске ұшырап отырады.
Ғалым өзінің 1954 жылы жазылған Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге атты зерттеуінде жергілікті ерекшеліктер құрамындағы өзара алмасып келетін дыбыстардың фонетикалық ауытқуларын талдайды:
1. c мен ш: тысқары - тышқары, ұқсас - ұқшаш.
2. т мен д: топ - доп, тым - дым, теңіз - деңіз, туадақ - дуадақ, тізгін - дізгін, тізе - дізе.
3. л мен д: тыңда - тыңла, таңла - таңда, маңлай - маңдай.
4. д мен й: адақта - айақта (аяқта).
5. м мен б: мекіре - бекіре, шымшық - шыбшық, шымыш - шыбыш, матыру - батыру.
6. п мен б: пәле - бәле, полат - болат, пайда - байда, пиялай - биялай, палуан - балуан.
Ғалым бұл жердегі л мен д дыбыстары - ның алмасуын ертеден келе жатқан заңды - лықтардың қатарына жатқызады да оған дәлел ретінде Күлтегін ескерткішіндегі - тыңла, Кодекс куманикустегі - аңла сөздерін мысалға келтіреді. Осылайша ол диалектологияға қатысты жазылған зерттеулерін үнемі тың деректермен толықтырып отырғанын байқатады. Мысалы, Көне қыпшақ тілінің кейбір сипаттамалары деген мақаласында жергілікті ерекшеліктер ауызекі сөйлеу тілінің фонетикалық жүйесі мен сөздік қорын қамтиды десе, Редакцияға хат деген мақаласында грамматика саласын да қосады, ал Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге деген мақаласында фонетикалық ерекшеліктерге берілген мысалдар санын әлдеқайда молайта түседі. Диалектологиялық зерттеу мәселелерінде ұстанған принциптің басты ерекшелігі - фонетикалық құбылыстар сырын тарихи тұрғыдан зерттеп, оларды ескі түркі тілдерімен байланыстыра қарастырады.
Диалект сөздердегі грамматикалық ерекшеліктердің мәнді себебін де тарихи тұрғыдан қарастырады:
-мыш (-міш) форманты әдеби тілімізде айтылатын -қан (-кен), -ған (-ген) қосымшасының орнына жүреді. Бұл Қостанай облысында тұратын қазақтардың ауызекі сөйлеу тілінде кездеседі: жазылмыш (жазылған), жетілміш (жетілген), айтылмыш (айтылған), таңданмыш (таңданған). Н.Сауранбаев бұлай сөйлеуді халық көне кітап тілінен үйренген болу керек деген болжам жасайды. Осы болжамы арқылы ол көптен бері кітап басып шығару өнерін кәсіп еткен Қазан, Орынбор, Уфа, Троицк қалаларының ықпалына ертерек ұшырап, көне кітаптарды оқуды әдетке айналдырған Торғай даласының тұрғындары осындай формаларды қолданатын болғанын дәлелдейді.
-шақ (-шек) жұрнағы да осы аймақты ме - кендеген қазақтардың тілінде жұм - салады, әдеби тілдегі -сы (-сі) тұлғасының мағына - сын береді: алашақ (аласы), берешек (бересі).
-жақ (-жек) тұлғасы көбінесе қарақалпақ туысқандармен іргелес отырған аймақтарда (Ақтөбе, Қызылорда облыстарында) жиі кездеседі: бережек (берешек), айтажақ (айтатын), алажақ (алашақ).
-улы (-улі) формасы Қазақстанның батыс жақ өлкесінде айтылады: барулы (барыпты), көрулі (көріпті), келулі (келіпті).
-лы (-лі) тұлғасы оңтүстік пен оңтүстік-шығыс алқапта бірінші жақтың қалау рай формасында айтылады: баралы (барайық), жүрелі (жүрейік).
Кезінде пікірталас тудырған мәселе ол қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты мен таралу шегі диалектілік көлемде ме, әлде сөйленістік көлемде ме деген сауал болатын. Ғалым Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді диалект сипатында болған деп қарастырады. Мәселен, ол белгілі бір аймақ тіліндегі ерекшеліктер бірнеше сөйленіске ортақ болып келіп, диалектіге негіз етілгенін айтады. Өз мақаласында Шу, Жетісу, Шымкент, Сырдария сөйленістерінің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен бірге бүкіл Оңтүстік өлкеге тән негізгі ерекшеліктерін де сақтап қалғандығын, сөйтіп, олардың тұтастай оңтүстік диалектіге кіретінін пайымдаған.
Қорыта айтқанда, академик - Н.Сауран - баев - - - тың диалектологиялық еңбектерінде теориялық мәні бар өзекті мәселелер, атап айтқанда, қазақ тілінің өз ішінен диалект, говорларға бөлінетіндігі, диалект сөздердің жалпы сипаты, олардың тарихи дамуы мен пайда болуы, аймақтық жағынан жіктелуі, диалектілердің әдеби тіліміздің баюы мен толығуындағы маңызы сияқты мәселелер ғылыми тұрғыда талданып қана қоймай, сол кезеңдегі даулы мәселелерді шешуге жасалған батыл қадамдар болған еді. Академик Н.Сауранбаев іргетасын қалап кеткен қазақ тіл білімінің диалектология саласы бүгінгі таңда республика көлемінен шығып, алыс-жақын шетелдерде тұратын қазақ диаспора тілін де кеңінен зерттеп келе жатыр және сөйленістер тіліндегі ерекшеліктер тұтастай жинақталып, біршама қалыпқа түскен бүгінгі таңда қазақ ғалымдары оларды сол аймақ - тағы тілді тұтынушы халықтың танымы - мен (кәсібі, айналысатын шаруа - шы - лығы, шекаралас елі, т.б.) сәйкес қалып - та - сатын тұтас тілдік құбылыс ретінде де қарас - тырып, жаңа бағыттағы зерттеулер жүргізуде.( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі говорлар туралы
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор.
Ауыспалы говор. Оған "басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлегіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін" жатқызады. Мәселен, оңтүстікте өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған. Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пахта-мақта, кәттә - үлкен, қырғыздан енген тайған-тазы сөздеі келтіріледі. Автор қазақ тілінде ауыспалы говорлар бар екенігін дұрыс көрсеткенмен, олардың пайда болуын бір жақты түсіндірген. Біріншіден, тілдегі говорлардың, оның ішінде ауыспалы говорлардың пайда болуында басқа тіл элементтері бірден-бір басты белгі бола алмайды. Екіншіден ауыспалы говор басқа тілдің әсері тиген жерде ғана пайда болады деу дұрыс емес. Ауыспалы говор бір тілдің өз ішінде де пайда бола бастады. Мәселен, Арал маңында ауыспалы говордың сипаты бар, өйткені ондағы тұрғындардың тіл ерекшелігі негізінен батыс говорларға жақын болғанмен, оңтүстікке тән кейбір белгілерді де қамтыған. Мысалы: кәте-қате, әптен-әбден, пәкі-бәкі, өнепойы-өнебойы т.б
Жергілікті говор. Автор жергілікті говорды жасайтын арна ретінде бұрынғы ру, тайпа тілдерінің қалдығы мен белгілі территорияда ғана қолданылатын дублетті сөздер көрсетеді. Алғашқысы бұрынғы "тайпа диалектісінің қалдығымен", кейінгісі "жергілікті экономикалық жағдаймен" байланыстырылады. Оған түрліше, географиялық, жан-жануар, өсімдік атаулары мен кәсіптік сөздердің әдеби тілге енбейтін дублеттері жататыны айтылған.
Бірақ жергілікті говордың жасалуында осындай екі арна бары көрсетілгенімен, олар фактілермен дәлелденбеген. Қазақ тіліндегі жергілікті говорларды танытарлықтай әдеби тілден өзгеше дыбыстық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктер берілмеген. Оның орнына автор диалектизм деуге болмайтын, оған қатысы жоқ тон, құз, тары, еркін, жұнт сөздерді талдап кеткен. Автордың қандай сөздерді диалектизм деп ұғатыны белгісіз. [Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,163-165]
Ш.Сарыбаев Қазақ тіл білімінің мәселелері.
Батыс Қазақстан экспедициясының материалдарынан
1958- 1959 ЖЫЛДАРЫ Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл мен білім институты тарапынан ұйымдастырылған диалектологиялық экспедицияның бір құрамы Батыс Қазақстан облысының бірқатар аудандарын аралап, дергілікті тұрғындармен әңгімелесу, Сұраулықты толтыру арқылы көптеген диалектілік материалдар жиып қайтқан. Зерттелген аудандардың ішінде Чапаев пен Жымпиты аудандары да бар. Зерттеуші тобы бұл аудандарға қарасты Талпын, Қызыл ту колхоздары мен Аңқаты, Жымпиты, 1 - Май совхоздарында болып, ондағы тұрғын ақсақалдар мен егде адамдармен әңгімелесу үстінде әртүрлі диалектілік ерекшеліктерді жиып, сол жиналған материалдардың негізінде осы мақаланы жазып отыр. Жергілікті халық Жайықтың ар жағынан ертеректе (1920-1930 жылдары) көшіп келгендерді ескі тума деп, кейінірек (1950 жылдары) келгендерді жаңа тума деп атаса да, Орда мен Жәнібек жақтағы қазақтар мен зерттеліп отырған тұрғындар тілдерінің арасында айырмашылық бар.
Жымпиты, Чапаев жағы
Орал, Жәнібек жағы
Дөңгелек доңғалақ
Тегершік дөңгелек
Кләд
Бұрыс
Мәс
Ату
Жез таба
Ләгөн
Таба нан
Өтпек
Фонетикалық ерекшеліктер. Егер сол, бұл, осы, ана есімдіктер жерде, жақта сияқты ж- мен басталатын сөздермен тіркесе қалса, ол уақытта сонор дыбысына біткен есімдіктердің л дыбысы түсіріліп, ж дыбысы й - ге ауысады. Мысалы: Со(л) йерде газеттер бар шығар. Бұ(л) йақта егін жақсы шығады.
Ал, егер есімдік дауыстыға бітсе, ол дауысты дыбыс түсірілмей, сақталып айтылады: Осы йерде сен қателестің ғой дймін. Ана йақта ойнап жүрген болар.
Кейбір сөздерде әдеби тілдегі сөз басында келетін т дыбысының орнына д дыбысы қолданылады. Мысалы, дөрт (төрт), дүзу (түзу). Жаңа дүние жасалды, тұрмысын халық дүзетіп (Н.Байғанин. Таңд.шығ., 209). Оның дізгінінде болған Есекеновты заң орындары жауапқа тарту керек (Жаңа жол, 15 VII - 1938)
Бірқатар сөздердің құрамындағы а, о дыбыстары ұ - ға алмасып айтылады. Мысалы, құлдану (қолдану), аз - мұз (аз-маз), жұмалау (домалау). Ауданның партия орындары құлқынқұмар Финогеновтың колхоз шөбін өз меншігіне тасып алған бұл амалын ескеріп, оған қатаң шара құлданулары керек.
Жергілікті халық тілінен жиналған лексикалық ерекшеліктер тұрғындардың мәдениет, тұрмыс, салт, әдет - ғұрып, егін, мал шаруашылығымен байланысты қолдданылатын сөздер қамтылған: Киім - кешек, сәнді бұйымдар, мата, кездемемен байланысты сөздер; мал атауларына байланысты сөздер; күн райына, табиғат құбылыстарына байланысты сөздер; сауыт, ыдыс - аяқпен байланысты сөздер; үй шаруашылығына, құрал-сайманға байланысты сөздер; құс, балық, айуанат дүниесімен байланысты сөздер; егін шаруашылығы және өсімдік дүниесімен байланысты сөздер.
Киім - кешек, сәнді бұйымдар, мата, кездемемен байланысты сөздер: А р а л ы қ - етік тіккенде қалып пен мұрыншаның арасына қағылатын сыналық ағаш, б а с ш ұ л ы қ - плащтың капюшоны, ж ұ р ы н қ ы р п у - тон немесе бөріктің айналасына теріден қаптап істелген жиек т.б
Мал атауларына байланысты сөздер: Б а л қ о с п а қ - лөк пен таза айыр інгеннен туған түйе, д ү б ә р ә - ерте туған бұзау, кә н ә й - белі қайқы, құлағы ұзын нашар тұқымды жылқы,к ү й е ң к і м а л - көтерем болып, қыстан шыққан арық мал,қ а р а т ү й н е к - ешкіге айтылатын қарғыс сөз, О қ ы р а - ш о д ы р а - сиырдың арқасына түсетін құрт т.б
Сауыт, ыдыс - аяқпен байланысты сөздер: Б ө р д е к - құдықтан су алуға арналып, кенеп не теріден істелген шелек сияқты ыдыс,б а л қ а с ы қ - шай қасық, Моншақ, ана бал қасықты әперші! Д о л ы қ - құдықтың лайын, балшығын сыртқа шығаратын қап тәрізді теріден істелген ыдыс, ж ұ м ы р - ешкі, қой терісінен не қойдың қарнынан жасалған ыдыс. Шөлдеп барып едім, ж ұ м ы р ы н шайқап берді. т.б
Үй шаруашылығына, құрал-сайманға байланысты сөздер: А з б а р - жабық қора, а т а у ы з қ ы с қ а ш - шеге суыратын құрал, тістеуік. Мұны солтүстікте тістеуіш, оңтүстікте кемпірауыз дейді, ж а н а ғ а ш - екі мәткенің арасына салынатын ағаш, арқалық, ж е з т а б а - самауырын астына қоятын поднос. Кейде мұны ләгөн деп те атайды.
Шора Сарыбаевтың бұл еңбегінде Батыс Қазақстан қазақтары тіліне тән диалектілер толығымен қамтылып, лексикалық ерекшеліктеріне байланысты топтарға бөлінген.
Жергілікті сөйленістердегі күрделі сөздер жайында Қалиев Ғ.
Қазақ сөйленістерінде көп кездесетін туынды сөздердің бір саласы диалектілік күрделі сөздерге байланысты. Әр түрлі аналитикалық тәсілдермен немесе аналитикалық-синтетикалық тәсілдердің екеуінің де қатысуымен жасалған күрделі сөздер түбір және туынды диалектизмдер сияқты жалпы диалектілік лексиканың құрамына кіретін негізігі типтер болып табылады.
Диалектілік күрделі сөздер әдеби тілдегідей үш түрлі тәсілмен: сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі арқылы жасалған.Осылайша диалектілік күрделі сөздердің үш түрлі типі туған. Олар аналитикалық жолмен жасалған біріккен, қосарланған, тіркескен күрделі сөздер деп аталады.
Сөйленістердегі күрделі сөздерді екі топқа бөлуге болады.: біріншісі - әдеби тіл мен сөйленістерге ортақ, екеуінде де кездесетін күрделі сөздер, екінші - тек сөйленістерге тән күрделі сөздер. Диалектілік күрделі сөздердің компоненттреі өзара қарым-қатынасы жағынан тең дәрежеде салаласа немесе бір-біріне бағынышты сипатта сабақтаса байланысады.
1.Компоненттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер.
Бұған әдеби тілде кездеспейтін диалектілік қайталама және қосарлама сөздер жатады. Өздерінің құрылымы, лексикалық-грамматикалық, лексикалық-семантикалық қарым-қатынасы жағынан диалектілік қос сөздер әр түрлі болып келеді. Олар барлық сөз табынан жасалып, әрі солардың бәріне қатысты болады. Ең жиі қатысатын сөз таптары - зат есім, сын есім, үстеу, қалғандары аз мөлшерде ғана. Мәселен, зат есімдік диалектілік қос сөздер мынадай типтерде кездеседі: 1-тип "затесім+зат есім", ол өз ішінде екі модельден тұрады: а) зат есім+зат есім, оның екі сыңары да дербес мағыналы, мысалы: қам-қайғы- уайым қайғы. Ә) дербес мағыналы зат есім+дербес мағынасы жоқ зат есім, мысалы: тиын-жыбыр, тиын-тебен, ұсақ ақша. 2 тип. "сын есім+сын есім" арық-торық-арық-тұрақ; 3-тип: зат есім+сын есіммен жасалған: жетім-мүжәлсіз-мүгедек, 4-тип: "етістік+етістік"жасалады: жазу-бұзу-жазу, жазба.т.б
2. Компоненттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер.
Бұған бірігу, тіркесу арқылы жасалған диалектілік күрделі сөздер жатады. Мұнда күрделі сөздер екі салаға бөлініп қаралады: а) компонеттерінің арақатынасы анықтауыштық сипаттағы күрделі сөздер. Ә) компонеттерінің арақатынасы объективтік сипаттағы күрделі сөздер. Сабақтаса байланысқан күрделі сөздер: наркөз-кішкентай тостаған, биебау-бидайық, шоторақ-кетпен.
Қорытынды: Бұл еңбекте компонеттері сабақтаса байланысқан күрделі сөздердің лексика-семантикалық қарым-қатынасы сыңарларының толық немесе толық емес, жартылай мағына беру тұрғысынан қарасытрылды. Соынң нәтижесінде сбақтаса байланысқан күрделі сөздердің әр түрлі семантикалық қарым-қатынасты білдіретін типтері анықталды. Осы мақалада диалектілік күрделі сөздер туралы жергілікті тіл ерекшеліктердің белгілі дәрежеде дамып отырғанын байқауға болады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы 2004., 69-71]
Қарақалпақстан қазақтарының сөйленістеріндегі сәйкесті және сәйкессіз диалектілік құбылыстар Бекетов Б.
Сәйкесті және сәйкессіз диалектілік құбылыстар деген терминдерді проф.Ш. Сарыбаев орыс тіліндегі "противопоставленные и непротивопоставленные диалектные явления" деген диалектілік терминдердің баламасы ретінде қабылдауды ұсынған болатын.
Сөйлестіктің лексикасында кездесетін жергілікті ерекшеліктер әр сипатты болып келеді. Лексикалық ерекшеліктеріміздің бірқатары қазақ тілінің басқа сөйленістерінде кездессе, енді бірқатары оларда ұшыраспайды. Қазақ тілінің басқа сөйленістерінде ұшыраспайтын ерекшеліктер сәйкессіз делініп аталады да, зерттеліп отырған сөйлестікпен бірге қазақ тілінің басқа сөйленістерінде кездесетін мағынасы бар, бірақ басқаша айтылатын сөздер сәйкесті диалектизмдер деп аталып жүр.
Сәйкессіз диалектизмдерге ғалым мына сөздерді теледі:
Бірлемеүшлеу - жаңа шығып келе жатқан мақтаның қатар арасын сиреутеу немесе үшеу-үшеуден қойып, артығын жұлып тастау. Көлше-атыздың кішкене түрі, көнек-жүгері дәнінің ұшындағы қарайып тұрған жері. Т.б
Көрші тілдердің ықпалынан пайда болған мына төмендегі сөздердің де қазақ тілінің басқа сөйленістерінен ұшырату қиын:
Кесебент - ауру, сарамас-сары ауру, шанақ-тостаған т.б.
Сөйтіп сәйкесті диалектизмдердің сипатты белгісі- бір ұғымның әр жерде әртүрлі сөздермен берілу. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 62-67]
Орталық Қақақстан қазақтары тілінің зерттелу тарихынан
Нақысбеков О., Есімболова М.
Қазақ тілінің диалектология саласының зерттелуі өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап қолға алына бастады. 1937 жылдары бірінші экспедиция ұйымдастырылып, олар Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының кейбір аудандарында болып, материал жиып қайтты.
Орталық-Солтүстік облыстары тұрғындары тілінің зерттелуіне шолу жасаған. Бұл өңірге Қазақстанның Қостанай, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Көкшетау, Ақмола облыстарының тұрғындары кіреді. Орталық-солтүстік диалектісі қазақ тілінің тірек диалектісі деп айтылғанмен, бұл жердегі тұрғындар тілінде әдеби тілден де, қазақ тілінің басқа диалектілерінен де өзгеше айтылатын ерекшеліктер мол. Бұл ерекшеліктер тілдің фонетика, грамматика салаларын да қамтиды. Әсіресе, лексика саласында өте көп.
Әдет-ғұрыпқа, ойын аттарына қатысты: бел тамыр-малды сойған кісіге берілетін ет, қол үзік- бидай қаптағанда астық сұрап келгендерге беретіні оңтүстікте кеусек деп атайды.
Тағам атауларынан: атала-сорпаға қосқан айран, оны кей жерлерде ақсорпа деп атайды. Батыр-ашытпай жұқалау етіп майсыз қазанға пісірген нан. Дөңгелек-етке илеген нан бөлігі. Оны кей жерлерде зуала, күлше деп атайды.
Үй атауларына байланысты: азбар-ашық қора, аран-қабырғасы шөппен өсірілген төбесі ашық қора, бұны Шу бойында бопыр қора, қаша, Ақтөбе, Орынборда қара бура, Қостанайда шом, белдемпая деп атайды.
Ет-тұман, арба-шана, т.б құрал-жабдық атаулары: Екі аяқты арба- екі дөңгелекті арба, қосаяқ-төрт дөңгелікті ағаш арба, можар-арба түрі, тәшке - екі дөңгелекті жеңіл арба, трашпан-4-5 кісілік арба, қазақ арба-екі дөңгелекті арба, ырдыбан-төрт дөңгелекті арба.
Ыдыс-аяқ атауларына байланысты: бөгіребас-ыдыс-аяқ салатын ағаш сандықша, бұқтырма-самаурынның түтінін өшіргіші.Бұны Ақтөбеде томаға, Орынборда төбе шай,булық, Батыс Қазақстанда тұндырма, Шу бойында төбелдірік, төңкерме, түңлік, қақпақ, қалрақ деп атайды.
Киім атауларына байланысты: бүрме ұлтан-ішікі ұлтан, дәрет орамал-сүлгі, жаулық - кимешек, жепен-тұмақ сыртынан киетін бас киім, қамзол-кастюм, көрпе-көпшік-ер үстіне салатын көрпе, омырауша-алшалғы, шыны көз түйме - кішкене ақ түйме.
Мал атауларына байланысты сөздер: көпей жабағы-ерте туған құлын, көпей тайша-ерте туған бұзау, көбдік - қыста туған қозы,тайша-бір жастағы бұзау, айланба-ұсақ мал ауруы, қантыстау-жылқының ыстық, суық болуынан денесінің сыртына шығатын қан. Бұны Аралда беке, Алматыда меке деп атайды.
Егінге байланысты мына атауларды айтуға болады: Арбыз-қарбыз, егін қырқу-егін шабу, картопия-картоп, көкшелеу-шөптің қайта көктеуі, бұл сөз оңтүстік өңірде шиендеу болып айтылады, күпәнә - шөмеле, жандану-бидай бас тартқан соң сүтінің қата бастауы, шөл бидай - суырылмай жауын күшімен шығатын бидай. Бұны Оңтүстікте тәлімі-бидай деп атайды.
Қорыта келе, Орталық Қазақстандағы тұрғындар тілінде жергілікті сөйлеу тілінің ерекшеліктерінің жетерлік екенін көруге болады. Соның ішінде сол жерге тән сөздермен қатар, әдеби тілімізді байытуға, оның арттыруға үлес қосатын кәсіпке, қолөнерге, мал атауларын қатысты сан алуан тіл байлығы жатыр. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 54-59]
Ғ.Сланов шығармаларындағы жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданысы Мұхамбетов Ж. (Автореферат)
Жергілікті ерекшеліктердің көркем әдебиетте қолданылуын тексерудің мәні зор. Ол, бір жағынан, жазушының, көркем сөз зергерінің сөз қолдану шеберлігін танытса, екінші жағынан, әдеби тілде баламасы жоқ, әдеби тілге енгізуге болатын сөздерді ерекшелеп, тіліміздің сөздік қорының молдығын көрсетеді. Терминдер қатарын толықтырар дереккөздерінің бірі- диалектілік ерекшеліктер екені белгілі.
Шағын мақалада автор батыс өңіріндегі жазушыларымыздың жергілікті тіл ерекшеліктерін айқындау мақсатында белгілі жазушы Ғ.Слановтың шығармаларындағы диалектілік ерекшеліктердің берілуіне тоқталды. Нақты осы жазушыны нысанға алу себебі - Ғ.Сланов батыс өңірінен, яғни Атырау облысынан шыққан жазушы әрі шығармаларында батыс өңірене тән жергілікті ерекшеліктер молынан ұшырасады.
Ғ.Сланов тілінде батыс өңіріне тән лексикалық ерекшеліктер де, грамматикалық ерекшеліктер де, фонетикалық ерекшеліктер де көп кездеседі. Мысалы: Самыайт ақа, Мә, жылама. Ақа сөзінің әдеби тілдегі нұсқасы - аға. Бұл түркі тілдерінің бәріне ортақ сөз. Бір қызығы - ақа варианты Орхон-Енесей жазбаларында, М.Қашқари сөздігінде қолданылған.
Сонымен қатар, Ғ.Сланов шығармаларында батыс өңіріңе тән амандасу үлгілері де берілген. Яғни, Жетісу жерінде үлкен кісіге "Саламатсыз ба!" деп амандасса, Қазақстанның батыс айсағында "Сәлем бердік"! деп амандасады.
Батыс өңіріңе тән фонетикалық ерекшеліктердің бірі - әдеби тілдегі шекер сөзінің секер түрінде қолданылуы. Сонымен қатар, қазір-кәзір, меңзеу-мегзеу, қажет-әжет т.б
Қорыта келгенде, жергілікті тіл ерекшеліктерінің көркем әдебиеттегі қолданысына талдау жасау барысында ол сөздердің шығу төркінін, о бастағы мәні мен кейінгі мағыналық ауытқу ерекшеліктерін анықтауға жол ашады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2004 87-90]
Қазақ тілінің сөйленістеріндегі қатаң,ұяң, дауыссыздардың алмасуы
Үдербаев А.Ж
Халықтық тіліміздің дыбыс жүйесінде сөздің басында қатаң және ұяң дыбыстардың алмасып қолданылуының алатын орны ерекше. Соның ішінде д, т дыбыстьары да бірінің қызметін бірі атқаруға аса бейім. Әдеби тіліміздің өзінде сөздің осы екі дауыссыздармен басталу жиілігінде біраз айырмашылық бар. Тіліміздің сөйленістерінде т мен д дыбыстарының қолданылу реті барлығында бірдей емес. Бірқатар сөйленіс иелерінің тілінде т-ның орнына ұяң д-ны қолданылу жайы басым болатын болса, ендігі бірінде соншалықты өзгешеліктің байқалмауы мүмкін. Немесе, керісінше, сөйлеу процесінде д-ның орнына қатаң т қолданылатын сөйленістерді де кездестіреміз. Қарақалпақ тілінің диалектісіндегі деректермен қазақ тілінің тд алмасуы кездесетін оңтүстік сөйленістеріндегі сөздер арасында біраз ұқсастық бар. Сөз болып отырған сөйленістерде аталмыш дыбыстардың алмасу заңдылығы жүйелірек болып есептеледі. Н.К дмитриев дауыссыздардың қолданылу шамасына қарай түркі тілдерін шартты түрде екі категорияға, еркін типті дауыссыздарға ие тілдер мен еркін емес типті дауыссыздарға ие тілдер деп жіктеуді ұсынған. С.Омарбеков өз еңбегінде қазақ тілінің сөйленістеріндегі көбіне д-мен қолданылатын сөздерді түрікмен, қарақалпақ тілдері және олардың диалектілеріндегі нұсқалармен салыстырып көрсетеді. Ондағы салыстырылған сөздер және аталған тілдердің деректері бір-бірімен сәйкеседі. Мысалы: қазақ әдеби тілінде, көпшілік қазақ сөйленістерінде түс, тура, төсе, төсек, тым, ттұман сынды сөздер қарақалпақ, түрікмендермен іргелес, қоныстас отырған қазақтардың тілінде дүш, дұурұ, дөшө, дөшек, дұман болып дыбысталады.
Қазақ тілінің сөйленістерінде т нұсқасымен жиі айтылатын, әрі кең таралған сөздер туыстас тілдердің ішінен башқұрт тілінен ұшырайды. Ол әсіресе башқұрт тілінің шығыс диалектісінде. Мысалы, тұрыс, тоярла, тиірмен т.б. Бұл тілдегі қатаң т-мен басталатын сөздердің де қолданылу тарихы ертеден келе жатқан сыңайлы. Осындай фактілерді басқа да түркі тілдері мен олардың диалектілерінен табуға болады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 73-80]
Талас бойы тұрғындарының тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер Базарбеков Ә
Талас бойындағы тұрғындар тілінің ерекшеліктері Ж.Досқараев, С.Омарбеков, О.Нақысбековтердің жиған зерттеу материалдары болмаса, жүйелі түрде қарастылған емес. Талас бойындағы жергілікті тұрғындардың тілінде дауысты дыбыстарға байланысты кездесетін ерекшеліктер белгілі бір диалект сөздердің құрамындағы дыбыстардың бірінің орнына екіншісінің қолданылуы,алмасуы және осы арқылы әдеби тіл нормаларынан өзгешеленумен сипатталады. Говорда кейде ашық дауыстылар өзара бір-бірімен алмасса, кейде керісінше қысаң дауыстылар алмасады.
Аә.Сөздің бірінші буынында жуан дауысты а дыбысының орнына жіңішке дауысты ә дыбысы қолданылады. Мысалы: зәлім-залым, жәмау-жамау, әдіре-адыра т.б. Бұл алмасу қазақ тілінің Шу говорында, Ауған, Иран қазақтары тілінде де кездеседі. Сондай - ақ е орнына а айтылуы қарақалпақстан қазақтарының оңтүстік жағында көп ұшырайды.
Еө. Жөтөл-жөтел, төбө-төбе.
Ыү. Бозғұл-бозғұл, бұлғау-былғау...
Ұы. Бызау-бұзау, мақыл-мақұл, қыбылыс-құбылыс...
Талас бойы тиұрғандарының говорында басқа жақта сияқты көптеген дауыстылардың өзгеріске ұшырағанын көруге болады. Бұл ерекшеліктер жалпы түркі тілдеріне тән дыбыс алмасуларының фонетикалық заңдылықтарынан туындайды. Сондай-ақ түрлі түркі тілдес туыстас халықтардың бір-бірімен көршілес отыруы, әлеуметтік экономикалық байланыс жасауы да дыбыстар алмасуына өз әсерін тигізген. [C.Аманжолов "Қазіргі қазақ филологиясы" Алматы, 2004 [80-84]
С.Аманжолов және қарақалпақ диалектологиясы Бекетов Б
Профессор С.Аманжолов - қазақ тіл білімінің барлық саласында аянбай тер төккен ғалым. Оның айрықша қазақ диалектологиясы тарауы бойынша қалдырған мұрасы ұшан-теңіз. Оның 1959 жылы жарық көрген "Вопросы диалектологии и истории казахского языка" атты көлемді еңбегі отандық түркология ғылымына жаңалық болып қана қоймай, сонымен бірге кейбір диалектологиялық зерттеулерге түрткі болды. Қарақалпақстан аймағындағы қазақ пен қарақалпақ халықтарының этностарына байланысты мына нәрсені айрықша атап өту керек. Қарақалпақстанды мекендейтін халықтар негізінен Кіші жүз рулары.
Қорыта келе, С.Аманжолов қазақ диалектологиясына байланысты айтылған ой-пікірлері қарақалпақ ғалымдарының ғылыми еңбектері үшін де жол-жоба болып, өз ізін қалдырғаны көрініп тұр. [C.Аманжолов "Қазіргі қазақ филологиясы" Алматы, 2004 33-35]
Есимболова Майра 2001 жылғы авторефератында Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктерін анықтаған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе мен үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбек соңында пайдаланылған әдебиеттер, қысқартылған сөздер тізімі және қосымша ретінде лингвистикалық карта берілген.
Кіріспеде Жетісу өңірінің географиялық ерекшеліктері мен зерттелу тарихына қысқаша шолу жасалады. Географиялық орналасу жағынан бұл өлке Республикамыздың оңтүстік - шығыс бөлігін, қазіргі әкімшілік бөлінуі бойынша Алматы облысының территориясын қамтиды.
І тарауы Лексикалық диалектизмдер және оның түрлі лексикалық топтарға қатысы деп аталады. Бұл тарауда омонимдер, синонимдер, көнерген сөздер мен жаңа сөздерге және тұрақты сөз тіркестеріне де талдау жасалады.
Тұрақты сөз тіркестерінің диалектологиялық сипатын С. Омарбеков, Ғ. Қалиев, О. Нақысбеков, Н. Жүнісов еңбектеріне сүйене отырып анықтап және Жетісу тұрғындары тілінде кездесетін сөз тіркестерін мағыналық жағын ескере отырып, екі топқа бөліп қарастырған. Олар:
1. Білдіретін мағынасын құрамындағы сөздердің лексикалық мәні арқылы айқындауға болмайтын тіркестер.
2. Білдіретін мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасына біршама қатысы болып келетін тіркестер.
ІІ - тарауда ЖС - нің лексикалық ерекшеліктері диалектологиялық еңбектерде қалыптасқан үлгі бойынша лексика - семантикалық топатарға бөліп талданады.
Мүмкіндігінше Жетісу өңіріне тән сөздер қазақ тілінің басқа аймағынан жиналған материалдармен салыстырылып, оның өзіндік өзгешеліктері анықталды. Олар мыналар:
1.Үй жай, қора-қопсы, бау-шарбаққа байланысты сөздер:
Там үй, тоқал там-шатырсыз үй.
Далан-кіреберіс
Муалы-азық-түлік, тамақ қоятын жер.
Ақыр-малға шөп салатын жер т.б тіл ерекшеліктерін атап көрсеткен.
2. Киім-кешек,көрпе-жастыққа байланысты сөздер қатарына
Жейде-еркек көйлек.
Сарпай-шекпен
Сыпырмай-аласа жиекті бөрік.
3. Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер.
Кірқалта-жуған кір салатын қалта.
Қолбақыр-үлкен темір ожау сөздерін атап өткен. Сонымен қатар, Жетісу сөйленісінің ерекшеліктерін зерттеу барысында
4. Тағам атауларына байланысты сөздер қатары көптеп кездеседі.
Атала-ұннан жасалған көже.
Ашымал-бидай, тарыдан ашытып жасалған сусын тағам.
Тапа нанкөмбеқазан-табаға пісірген нан
Тоқаш-бауырсақ.
Нан көже-қамырды жайып, үлкендеу етіп, кесіп пісірген нан.
Есімболова Майра Жетісу қазақтарының тіл ерекшеліктерін аша түсу мақсатында жергілікті тұрғындар тіліндегі сөздерді Шығыс Қазақстан, Семей, Шу қазақтарының тілімен салыстыра отырып, әдеби тілдегі баламасын ашып көрсеткен. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы- диалектология (диалектос-сөйлеу,говор, логос-ілім деген грек сөздерінен құралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті-жергілікті тілдердің ерекшеліктерін тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тінліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Диалектілік говорлар деп- халықтық я ұлттық тілдің өзіндік ерекшіліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Осы жалпытілге тән ортақ белгілерден өзгеше ерекшеліктерді қамтиды.
Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдің ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.
Академик В.Радлов қазақ тілі монолитті болғандықтан, онда диалектілер мүлде кездеспейді деген пікірді алғаш айтқан ғалым. Ал С.Малов, Н.Ильминский тәрізді ғалымдар да Қырғыз (қазақ) сахарасының ұлан-байтақ кеңістігінде қырғыз-қайсақтардың тілі диалектілерге бөлінбейді деген тоқтамға келген. Сондықтан ғалымдар тарапынан қазақ диалектологиясы тек Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынған тіл білімінің саласы ретінде танылады. Алайда төңкеріске дейін диалектология саласына арналған ғылыми теориялық еңбектер болмаса да, диалектологиялық мағлұматтар фольклорлық материалдарды жинаумен шұғылданған зерттеушілер мұраларында молынан кездесіп отырғанын, яғни революцияға дейін басылып шыққан ауыз әдебиеті нұсқаларында диалектілік сипаты бар сөздер мен дыбыстық, грамматикалық тұлғалар белгілі мөлшерде қамтылып келгенін айта кеткеніміз орынды. Мәселен, Г.Потанин, О.Әлжанов, Дүйсембаев, Д.Ай - манов, Ғазин және т.б. солтүстік-шығыс облыстарының, А.Диваев, Н.Пантусов, М.Миропиев және Шайхул-Ислам Юсупбеков оңтүстік облысының фольклорын, ал Н.Ильминский, А.Алекторов, А.Васильев, И.Аничков және В.Радловтар батыс өңірінің фольклорын жинастырып, зерттегені мәлім. Сондықтан да қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар революциядан бұрынғы зерттеушілер А.Васильев, Ш.Уәлиханов, А.Диваев және т.б. бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқаларында молынан ұшырасады.
Жалпы ғалымдардың тұжырымын - дауын - ша, қазақ диалектісі туралы тұңғыш пікір айтқан және жергілікті ерек - шеліктер деген терминді алғаш ендірген Жүсіпбек Аймауытұлы болды . Ж.Аймауытұлы 1926 жылы Еңбекші қазақ газетіне жариялаған Тіл туралы деген мақаласында: Қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды деп анықтама береді. Автордың бұл мақалада көтерген басты мәселесі - бөтен тілден еніп жатқан сөздердің орнына өзіміздің жергілікті ерекшеліктерді қолдану қажеттілігі. Ж.Аймауытұлы: Бөкейлікте татардың, арабтың, парсының, орыстың әсері, Жетісу мен Сырдарияда өзбектің, Қостанайда орыс, ноғайдың, Семей, Ақмолада да араб, орыс тілдерінің әсері бар дей отырып: Жетек тұрғанда, аглоблені алып келсе, қора, көң, там үй тұрғанда земенкені қыстырса, мая, шөмеле тұрғанда купенені, ыңыршық, ершік тұрғанда седелкені қолданса, міне, бұзылып бара жатқан деп осындай тілдерді айтуға болады дей отырып, бөтен тілден енген сөздердің орнына жергілікті ерекшеліктерді жатырқамай қабылдау керектігін ұсынған еді. Сонымен бірге төңкеріске дейін Қ.Жұбанов пен Қ.Кемеңгерұлы да алғашқылардың бірі болып жергілікті тіл ерекшеліктерін сөз етіп, оларды жинастырып зерттеу әрі бастыру қажеттілігін атап көрсетті. ( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
Жергілікті ерекшелік - тер мәселесі 1926 жылдан бастап-ақ Алаш азаматтары тарапынан қолға алынғанымен, Кеңестік аласапыран уақыт оны дамытуға мүмкіндік бермеді. Қазақ ғалымдарының көпшілігі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, орыс ғалымдарының пікірлеріне сүйеніп қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктер жоқ деген байлам жасады. Тіпті 1950 жылы Правда газеті ұйымдастырған тіл туралы айтыста да қазақ тілі басқа түркі тілдерінен диалектісіз тіл болуымен ерекшеленеді деген пікір айтады Осы мәселеге ерекше ден қойған ғалым Н.Сауранбаев қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселеге 1952 жылы Алматыда өткен пікірталаста да ешқандай нүкте қойылмағанын атап көрсетті. Тек 1953 жылғы КСРО Ғылым Академиясының түркі тілдері секторының қорытындысында қазақ тіліндегі диалектілерді жоққа шығару қате болып табылатындығы ескертіліп, бұл талас-тартыс түбегейлі тоқтатылып, өз шешімін тапқан. Осылайша қазақ тілінде диалектінің бар екендігі туралы негізгі қорытынды шыққаннан кейін қазақ диалектологиясын зерттеуге үлкен бетбұрыс жасалып, диалектілік ерекшеліктерді жинап, зерттеудің жаңа кезеңі басталады, бұл саланы тереңінен зерттеуге түбегейлі жол ашылады. Қазақ диалектологиясын зерттейтін мамандар даярланып, диссертациялар қорғалып, ғылыми монография - лар жарық көре бастайды. Диалектілік деректерді толықтай зерттеу мен жинақтау жұмыстары жолға қойылып, 1958-1963 жылдары аралығында Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері атты жинақты жүйелі түрде шығарып тұру қолға алынады. ( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
С.Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілер туралы
Профессор С.Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы мен қалыптасу тарихын қазақ жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды. С.Аманжолов қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар:
Оңтүстік диалектісі - Алматы, Жамбыл, Оң.Қазақстан облыстарын және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды;
Батыс диалектісі - Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе облыстарын және Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын қамтиды;
Солтүстік-шығыс диалектісі - Ақмола, Павлодар, Семей , Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Мысалы, қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы найман, керей, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің негізіне жатқан диалект деп есептейді. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік - шығыс аудандарында фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер кездеседі. Мысалы: шүберек-чүберек, ұрлық-ұрдық, гр.ерек. қордық-қорлық, олар-одар, лек.ерек. айылдап келу - ауылшылап келу, әскере-өте, жоян-зор т.б
Аманжолов қазақ диалектологиясының негізін салды. Тілдегі диалектілік ерекшеліктерді жинап-зерттеуді (1937-38) ұйымдастырып, диалектілердің даму сипаты, айырым белгілері, тайпалық тілдермен байланысы, үлттық әдеби тілдің диалектілік негізі сияқты аса күрделі мәселелерге тұжырым жасады. Диалектілерге халық, тіл тарихы тұрғысынан қарап, олардың қоғамдық сипатын ашты. Қазақтың халық тілі мен әдеби тілінің өзекті мәселелерін зерттеп, соны пікірлер айтты. Ұлттық жазба әдеби тіл тарихын ХӀХ-ғасырдың 2-жартысынан бастап, Абайдың халық тілін пайдаланудағы шеберлігін, сөз қолданудағы жаңа үлгісін талдап көрсетті. "Вопросы диалектологии и истории казахского языка" (1959) атты монографиясы түркология саласындагы елеулі табыстардың бірі ретінде бағаланды.( Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,142-154)
Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
Ж. Досқараев қазақ тілінде екі үлкен говорлар тобы бар деп көрсетеді. Оңтүстік-Шығыс говорлар тобы және солтүстік-батыс говорлар тобы. Осы говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мынадай тілдік белгілерге тоқталады.
Фонетика саласында. Оңтүстік-Шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың ауысып отыруы: мазмұн-мәзмұн, сонымен қатар бұл говорларда н,ң сонорлардың алмасып отыруы: қалың-қалын, көбен-көбең т.б
Ал солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы,а дыбыстарының алмасып айтылуы: сайаз-сайыз, айқара-айқыра. Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарның алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы: былшырақ-былжырақ т.б Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д, т алмасуы: теңіз-деңіз, дұз-тұз т.б
Лексика саласында. Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына төмендегі сияқты сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді: кепе, тесе, ақа-аша, қыш-кірпіш, егер-ер т.б
Солтүстік говорда кездесетін кейбір сөздер: әке, тоңу, сақ-сау, сауығу т.б Кейбір сөздер солтүстік говорларда бір мағынаға ие болса, оңтүстік-шығыста екі мағынаға ие. Мысалы, оңт. қос, тіршілік, қызыл, суыру сөздерінің жалпыға түсінікті мағыналарынан басқа да мағыналары бар: қос-соқа, тіршілік-жұмыс...
Грамматика саласында. Солтүстік-батыс говорлар тобындағы мына сияқты грамматикалық ерекшеліктер оңт-шығыс говорларда кездеспейді. Етістіктің өткен шағының тұйық етістікке - улы, -улі қосымшасын қосу арқылы жасалған түрі кездеседі: барулы, жаюлы, бағулы.Есімше жақ, шақ тұлғасында да кездеседі: баражақ-барашақ, алажақ-алашақ.
Қазақ тіліндегі говорларды Ж,Досқараевтың екі топқа жіктеуін дыбыстық ерекшеліктер тұрғысынан қарап, пр.Н,Сауранбаев та қостайды. Бәрақ ол - лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер жағынан мұндай классификацияны жасауға болмайтынын айтады.
Ж.Досқараев бұл негізгі екі говорлық топтан басқа да говорлар бар екенін көрсетеді. Мәселен, Сырдария говорының ауыспалы сипаты бар деп қарайды. Ал Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарындағы халық тілін шығыс говоры деп бөледі.(Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,154-159)
Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы
Қазақ диалектологиясының ғылыми тұрғыдан зерттелуі және қалыптасу тарихы, оның теориясы мен тәжірибесі профессор Н.Сауранбаевтың есімімен тығыз байланысты болатын себебі ғалым өз еңбектерінде қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің қалыптасуы, пайда болуы, олардың жалпы сипаты туралы біршама құнды пікірлер айтқан. Н.Сауранбаевтың диалектологияға қатысты жазған мақалалары мен ой-тұжырымдарында қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің басты әрі негізгі сипаттамаларын қысқаша түрде болса да түгелдей сипаттап бергендігін аңғарамыз. Сонымен академик Н.Сауранбаев диалектология саласына қатысты зерттеулерін 1948 жылдан бастап өмірінің соңғы кезеңі, яғни 1958 жылдарға дейін жарыққа шығарып, мынадай мақалалар жазған:
1. Көне қыпшақ тілінің кейбір сипаттамалары
2. Редакцияға хат (Письмо в редакцию).
3. Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге (К вопросу об образовании казахского языка). Доклады советской делегации на ХХІІІ международном конгрессе востоковедов. Секция Ирана, Армении и Средней Азии. М., 1954.
4. Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілер (Диалекты в современном казахском языке). Вопросы языкознания. 1955, №5.
5. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеу. Ж.Болатовпен бірге жазған мақаласы. Социалистік Қазақстан. 1957 жыл, 14-наурыз.
6. Қазақ диалектілерін зерттеу жөнінде (К изучению казахских диалектов). Ш.Сарыбаевпен бірге жазған мақаласы. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. І шығуы. Алматы, 1958 жыл.
Бұл аталған мақалаларында ол келесідей теориялық тұжырымдар жасаған:
- қазақ тілінде қолданылатын жергілікті ерекшеліктер - ескінің көзі, ескіден қалған тарихи мұра, тарихи құбылыстардың жемісі;
- қазақ тілінде, кейбір түркі тілдеріндегі сияқты жік-жік болып анық бөлініп тұратын диалектілер жоқ;
- кең атырапты жайлаған барша қазақтардың ауызекі сөйлеу тіліндегі бірлі-жарым айырмашылықтар фонетикалық, грамматикалық жүйе мен лексикалық қорда байқалады;
- қазақ тіліндегі қандай да бір жергілікті ерекшеліктердің тарихи сипатын ашу үшін оны жеке-дара талдамай, жалпы түркі тілдерінің шеңберінде қарастыру керек, сонда ғана оның тарихи тегі мен өзгеру себептері айқындалады;
- диалектілер ХV-ХІХ ғасырларда қалыптасқан жоқ, одан бұрын пайда болған, яғни диалектілер қазақ халық тілінен бұрын өмір сүрген тілдік элементтер болып табылады (бұл жерде ғалым жеке тілдерді қалыптастырушы диалектілер туралы айтып отыр);
- диалектілер ХV ғасырдан кейін пайда болды (бұл жерде ғалым қазіргі қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер туралы айтып отыр);
- үш жүздің қазақтары ортақ бір-ақ тілде сөйлегендіктен, үш жүзге байланысты өзгешеліктер тілімізде сақталмаған, сон - дықтан жергілікті ерекшеліктердің пайда болуына үш жүздің ешқандай қатысы жоқ;
- қазақ тіліндегі жергілікті ерекшелік - терді қазақ жүздері мен ру-тайпалық жікте - лі - мінен емес, белгілі аймақты жайлаған халықтың мәдени және шаруашылық өмірімен, көрші елдермен жасаған қарым-қатынасымен байланыстыра зерттеу керек.
- қазақ тіліндегі осы күнгі диалектілік ерекшеліктер әртүрлі аймақтардағы жергілікті халықтың қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық-мәдени өміріне байланысты кейіннен қалыптасқан;
- қоғамдық-экономикалық жағдай - ларға және басқа халықтармен қарым-қаты - настың сипатына байланысты тілдегі диалектілік белгілер өзгеріске ұшырап отырады.
Ғалым өзінің 1954 жылы жазылған Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге атты зерттеуінде жергілікті ерекшеліктер құрамындағы өзара алмасып келетін дыбыстардың фонетикалық ауытқуларын талдайды:
1. c мен ш: тысқары - тышқары, ұқсас - ұқшаш.
2. т мен д: топ - доп, тым - дым, теңіз - деңіз, туадақ - дуадақ, тізгін - дізгін, тізе - дізе.
3. л мен д: тыңда - тыңла, таңла - таңда, маңлай - маңдай.
4. д мен й: адақта - айақта (аяқта).
5. м мен б: мекіре - бекіре, шымшық - шыбшық, шымыш - шыбыш, матыру - батыру.
6. п мен б: пәле - бәле, полат - болат, пайда - байда, пиялай - биялай, палуан - балуан.
Ғалым бұл жердегі л мен д дыбыстары - ның алмасуын ертеден келе жатқан заңды - лықтардың қатарына жатқызады да оған дәлел ретінде Күлтегін ескерткішіндегі - тыңла, Кодекс куманикустегі - аңла сөздерін мысалға келтіреді. Осылайша ол диалектологияға қатысты жазылған зерттеулерін үнемі тың деректермен толықтырып отырғанын байқатады. Мысалы, Көне қыпшақ тілінің кейбір сипаттамалары деген мақаласында жергілікті ерекшеліктер ауызекі сөйлеу тілінің фонетикалық жүйесі мен сөздік қорын қамтиды десе, Редакцияға хат деген мақаласында грамматика саласын да қосады, ал Қазақ тілінің жасалуы туралы мәселеге деген мақаласында фонетикалық ерекшеліктерге берілген мысалдар санын әлдеқайда молайта түседі. Диалектологиялық зерттеу мәселелерінде ұстанған принциптің басты ерекшелігі - фонетикалық құбылыстар сырын тарихи тұрғыдан зерттеп, оларды ескі түркі тілдерімен байланыстыра қарастырады.
Диалект сөздердегі грамматикалық ерекшеліктердің мәнді себебін де тарихи тұрғыдан қарастырады:
-мыш (-міш) форманты әдеби тілімізде айтылатын -қан (-кен), -ған (-ген) қосымшасының орнына жүреді. Бұл Қостанай облысында тұратын қазақтардың ауызекі сөйлеу тілінде кездеседі: жазылмыш (жазылған), жетілміш (жетілген), айтылмыш (айтылған), таңданмыш (таңданған). Н.Сауранбаев бұлай сөйлеуді халық көне кітап тілінен үйренген болу керек деген болжам жасайды. Осы болжамы арқылы ол көптен бері кітап басып шығару өнерін кәсіп еткен Қазан, Орынбор, Уфа, Троицк қалаларының ықпалына ертерек ұшырап, көне кітаптарды оқуды әдетке айналдырған Торғай даласының тұрғындары осындай формаларды қолданатын болғанын дәлелдейді.
-шақ (-шек) жұрнағы да осы аймақты ме - кендеген қазақтардың тілінде жұм - салады, әдеби тілдегі -сы (-сі) тұлғасының мағына - сын береді: алашақ (аласы), берешек (бересі).
-жақ (-жек) тұлғасы көбінесе қарақалпақ туысқандармен іргелес отырған аймақтарда (Ақтөбе, Қызылорда облыстарында) жиі кездеседі: бережек (берешек), айтажақ (айтатын), алажақ (алашақ).
-улы (-улі) формасы Қазақстанның батыс жақ өлкесінде айтылады: барулы (барыпты), көрулі (көріпті), келулі (келіпті).
-лы (-лі) тұлғасы оңтүстік пен оңтүстік-шығыс алқапта бірінші жақтың қалау рай формасында айтылады: баралы (барайық), жүрелі (жүрейік).
Кезінде пікірталас тудырған мәселе ол қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты мен таралу шегі диалектілік көлемде ме, әлде сөйленістік көлемде ме деген сауал болатын. Ғалым Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді диалект сипатында болған деп қарастырады. Мәселен, ол белгілі бір аймақ тіліндегі ерекшеліктер бірнеше сөйленіске ортақ болып келіп, диалектіге негіз етілгенін айтады. Өз мақаласында Шу, Жетісу, Шымкент, Сырдария сөйленістерінің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен бірге бүкіл Оңтүстік өлкеге тән негізгі ерекшеліктерін де сақтап қалғандығын, сөйтіп, олардың тұтастай оңтүстік диалектіге кіретінін пайымдаған.
Қорыта айтқанда, академик - Н.Сауран - баев - - - тың диалектологиялық еңбектерінде теориялық мәні бар өзекті мәселелер, атап айтқанда, қазақ тілінің өз ішінен диалект, говорларға бөлінетіндігі, диалект сөздердің жалпы сипаты, олардың тарихи дамуы мен пайда болуы, аймақтық жағынан жіктелуі, диалектілердің әдеби тіліміздің баюы мен толығуындағы маңызы сияқты мәселелер ғылыми тұрғыда талданып қана қоймай, сол кезеңдегі даулы мәселелерді шешуге жасалған батыл қадамдар болған еді. Академик Н.Сауранбаев іргетасын қалап кеткен қазақ тіл білімінің диалектология саласы бүгінгі таңда республика көлемінен шығып, алыс-жақын шетелдерде тұратын қазақ диаспора тілін де кеңінен зерттеп келе жатыр және сөйленістер тіліндегі ерекшеліктер тұтастай жинақталып, біршама қалыпқа түскен бүгінгі таңда қазақ ғалымдары оларды сол аймақ - тағы тілді тұтынушы халықтың танымы - мен (кәсібі, айналысатын шаруа - шы - лығы, шекаралас елі, т.б.) сәйкес қалып - та - сатын тұтас тілдік құбылыс ретінде де қарас - тырып, жаңа бағыттағы зерттеулер жүргізуде.( Гүлфар Мамырбекова, Н.Сауранбаев және қазақ диалектология ғылымы , мақаласы)
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі говорлар туралы
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор.
Ауыспалы говор. Оған "басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлегіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін" жатқызады. Мәселен, оңтүстікте өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған. Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пахта-мақта, кәттә - үлкен, қырғыздан енген тайған-тазы сөздеі келтіріледі. Автор қазақ тілінде ауыспалы говорлар бар екенігін дұрыс көрсеткенмен, олардың пайда болуын бір жақты түсіндірген. Біріншіден, тілдегі говорлардың, оның ішінде ауыспалы говорлардың пайда болуында басқа тіл элементтері бірден-бір басты белгі бола алмайды. Екіншіден ауыспалы говор басқа тілдің әсері тиген жерде ғана пайда болады деу дұрыс емес. Ауыспалы говор бір тілдің өз ішінде де пайда бола бастады. Мәселен, Арал маңында ауыспалы говордың сипаты бар, өйткені ондағы тұрғындардың тіл ерекшелігі негізінен батыс говорларға жақын болғанмен, оңтүстікке тән кейбір белгілерді де қамтыған. Мысалы: кәте-қате, әптен-әбден, пәкі-бәкі, өнепойы-өнебойы т.б
Жергілікті говор. Автор жергілікті говорды жасайтын арна ретінде бұрынғы ру, тайпа тілдерінің қалдығы мен белгілі территорияда ғана қолданылатын дублетті сөздер көрсетеді. Алғашқысы бұрынғы "тайпа диалектісінің қалдығымен", кейінгісі "жергілікті экономикалық жағдаймен" байланыстырылады. Оған түрліше, географиялық, жан-жануар, өсімдік атаулары мен кәсіптік сөздердің әдеби тілге енбейтін дублеттері жататыны айтылған.
Бірақ жергілікті говордың жасалуында осындай екі арна бары көрсетілгенімен, олар фактілермен дәлелденбеген. Қазақ тіліндегі жергілікті говорларды танытарлықтай әдеби тілден өзгеше дыбыстық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктер берілмеген. Оның орнына автор диалектизм деуге болмайтын, оған қатысы жоқ тон, құз, тары, еркін, жұнт сөздерді талдап кеткен. Автордың қандай сөздерді диалектизм деп ұғатыны белгісіз. [Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы Алматы Ана тілі 1991ж.,163-165]
Ш.Сарыбаев Қазақ тіл білімінің мәселелері.
Батыс Қазақстан экспедициясының материалдарынан
1958- 1959 ЖЫЛДАРЫ Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл мен білім институты тарапынан ұйымдастырылған диалектологиялық экспедицияның бір құрамы Батыс Қазақстан облысының бірқатар аудандарын аралап, дергілікті тұрғындармен әңгімелесу, Сұраулықты толтыру арқылы көптеген диалектілік материалдар жиып қайтқан. Зерттелген аудандардың ішінде Чапаев пен Жымпиты аудандары да бар. Зерттеуші тобы бұл аудандарға қарасты Талпын, Қызыл ту колхоздары мен Аңқаты, Жымпиты, 1 - Май совхоздарында болып, ондағы тұрғын ақсақалдар мен егде адамдармен әңгімелесу үстінде әртүрлі диалектілік ерекшеліктерді жиып, сол жиналған материалдардың негізінде осы мақаланы жазып отыр. Жергілікті халық Жайықтың ар жағынан ертеректе (1920-1930 жылдары) көшіп келгендерді ескі тума деп, кейінірек (1950 жылдары) келгендерді жаңа тума деп атаса да, Орда мен Жәнібек жақтағы қазақтар мен зерттеліп отырған тұрғындар тілдерінің арасында айырмашылық бар.
Жымпиты, Чапаев жағы
Орал, Жәнібек жағы
Дөңгелек доңғалақ
Тегершік дөңгелек
Кләд
Бұрыс
Мәс
Ату
Жез таба
Ләгөн
Таба нан
Өтпек
Фонетикалық ерекшеліктер. Егер сол, бұл, осы, ана есімдіктер жерде, жақта сияқты ж- мен басталатын сөздермен тіркесе қалса, ол уақытта сонор дыбысына біткен есімдіктердің л дыбысы түсіріліп, ж дыбысы й - ге ауысады. Мысалы: Со(л) йерде газеттер бар шығар. Бұ(л) йақта егін жақсы шығады.
Ал, егер есімдік дауыстыға бітсе, ол дауысты дыбыс түсірілмей, сақталып айтылады: Осы йерде сен қателестің ғой дймін. Ана йақта ойнап жүрген болар.
Кейбір сөздерде әдеби тілдегі сөз басында келетін т дыбысының орнына д дыбысы қолданылады. Мысалы, дөрт (төрт), дүзу (түзу). Жаңа дүние жасалды, тұрмысын халық дүзетіп (Н.Байғанин. Таңд.шығ., 209). Оның дізгінінде болған Есекеновты заң орындары жауапқа тарту керек (Жаңа жол, 15 VII - 1938)
Бірқатар сөздердің құрамындағы а, о дыбыстары ұ - ға алмасып айтылады. Мысалы, құлдану (қолдану), аз - мұз (аз-маз), жұмалау (домалау). Ауданның партия орындары құлқынқұмар Финогеновтың колхоз шөбін өз меншігіне тасып алған бұл амалын ескеріп, оған қатаң шара құлданулары керек.
Жергілікті халық тілінен жиналған лексикалық ерекшеліктер тұрғындардың мәдениет, тұрмыс, салт, әдет - ғұрып, егін, мал шаруашылығымен байланысты қолдданылатын сөздер қамтылған: Киім - кешек, сәнді бұйымдар, мата, кездемемен байланысты сөздер; мал атауларына байланысты сөздер; күн райына, табиғат құбылыстарына байланысты сөздер; сауыт, ыдыс - аяқпен байланысты сөздер; үй шаруашылығына, құрал-сайманға байланысты сөздер; құс, балық, айуанат дүниесімен байланысты сөздер; егін шаруашылығы және өсімдік дүниесімен байланысты сөздер.
Киім - кешек, сәнді бұйымдар, мата, кездемемен байланысты сөздер: А р а л ы қ - етік тіккенде қалып пен мұрыншаның арасына қағылатын сыналық ағаш, б а с ш ұ л ы қ - плащтың капюшоны, ж ұ р ы н қ ы р п у - тон немесе бөріктің айналасына теріден қаптап істелген жиек т.б
Мал атауларына байланысты сөздер: Б а л қ о с п а қ - лөк пен таза айыр інгеннен туған түйе, д ү б ә р ә - ерте туған бұзау, кә н ә й - белі қайқы, құлағы ұзын нашар тұқымды жылқы,к ү й е ң к і м а л - көтерем болып, қыстан шыққан арық мал,қ а р а т ү й н е к - ешкіге айтылатын қарғыс сөз, О қ ы р а - ш о д ы р а - сиырдың арқасына түсетін құрт т.б
Сауыт, ыдыс - аяқпен байланысты сөздер: Б ө р д е к - құдықтан су алуға арналып, кенеп не теріден істелген шелек сияқты ыдыс,б а л қ а с ы қ - шай қасық, Моншақ, ана бал қасықты әперші! Д о л ы қ - құдықтың лайын, балшығын сыртқа шығаратын қап тәрізді теріден істелген ыдыс, ж ұ м ы р - ешкі, қой терісінен не қойдың қарнынан жасалған ыдыс. Шөлдеп барып едім, ж ұ м ы р ы н шайқап берді. т.б
Үй шаруашылығына, құрал-сайманға байланысты сөздер: А з б а р - жабық қора, а т а у ы з қ ы с қ а ш - шеге суыратын құрал, тістеуік. Мұны солтүстікте тістеуіш, оңтүстікте кемпірауыз дейді, ж а н а ғ а ш - екі мәткенің арасына салынатын ағаш, арқалық, ж е з т а б а - самауырын астына қоятын поднос. Кейде мұны ләгөн деп те атайды.
Шора Сарыбаевтың бұл еңбегінде Батыс Қазақстан қазақтары тіліне тән диалектілер толығымен қамтылып, лексикалық ерекшеліктеріне байланысты топтарға бөлінген.
Жергілікті сөйленістердегі күрделі сөздер жайында Қалиев Ғ.
Қазақ сөйленістерінде көп кездесетін туынды сөздердің бір саласы диалектілік күрделі сөздерге байланысты. Әр түрлі аналитикалық тәсілдермен немесе аналитикалық-синтетикалық тәсілдердің екеуінің де қатысуымен жасалған күрделі сөздер түбір және туынды диалектизмдер сияқты жалпы диалектілік лексиканың құрамына кіретін негізігі типтер болып табылады.
Диалектілік күрделі сөздер әдеби тілдегідей үш түрлі тәсілмен: сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі арқылы жасалған.Осылайша диалектілік күрделі сөздердің үш түрлі типі туған. Олар аналитикалық жолмен жасалған біріккен, қосарланған, тіркескен күрделі сөздер деп аталады.
Сөйленістердегі күрделі сөздерді екі топқа бөлуге болады.: біріншісі - әдеби тіл мен сөйленістерге ортақ, екеуінде де кездесетін күрделі сөздер, екінші - тек сөйленістерге тән күрделі сөздер. Диалектілік күрделі сөздердің компоненттреі өзара қарым-қатынасы жағынан тең дәрежеде салаласа немесе бір-біріне бағынышты сипатта сабақтаса байланысады.
1.Компоненттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер.
Бұған әдеби тілде кездеспейтін диалектілік қайталама және қосарлама сөздер жатады. Өздерінің құрылымы, лексикалық-грамматикалық, лексикалық-семантикалық қарым-қатынасы жағынан диалектілік қос сөздер әр түрлі болып келеді. Олар барлық сөз табынан жасалып, әрі солардың бәріне қатысты болады. Ең жиі қатысатын сөз таптары - зат есім, сын есім, үстеу, қалғандары аз мөлшерде ғана. Мәселен, зат есімдік диалектілік қос сөздер мынадай типтерде кездеседі: 1-тип "затесім+зат есім", ол өз ішінде екі модельден тұрады: а) зат есім+зат есім, оның екі сыңары да дербес мағыналы, мысалы: қам-қайғы- уайым қайғы. Ә) дербес мағыналы зат есім+дербес мағынасы жоқ зат есім, мысалы: тиын-жыбыр, тиын-тебен, ұсақ ақша. 2 тип. "сын есім+сын есім" арық-торық-арық-тұрақ; 3-тип: зат есім+сын есіммен жасалған: жетім-мүжәлсіз-мүгедек, 4-тип: "етістік+етістік"жасалады: жазу-бұзу-жазу, жазба.т.б
2. Компоненттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер.
Бұған бірігу, тіркесу арқылы жасалған диалектілік күрделі сөздер жатады. Мұнда күрделі сөздер екі салаға бөлініп қаралады: а) компонеттерінің арақатынасы анықтауыштық сипаттағы күрделі сөздер. Ә) компонеттерінің арақатынасы объективтік сипаттағы күрделі сөздер. Сабақтаса байланысқан күрделі сөздер: наркөз-кішкентай тостаған, биебау-бидайық, шоторақ-кетпен.
Қорытынды: Бұл еңбекте компонеттері сабақтаса байланысқан күрделі сөздердің лексика-семантикалық қарым-қатынасы сыңарларының толық немесе толық емес, жартылай мағына беру тұрғысынан қарасытрылды. Соынң нәтижесінде сбақтаса байланысқан күрделі сөздердің әр түрлі семантикалық қарым-қатынасты білдіретін типтері анықталды. Осы мақалада диалектілік күрделі сөздер туралы жергілікті тіл ерекшеліктердің белгілі дәрежеде дамып отырғанын байқауға болады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы 2004., 69-71]
Қарақалпақстан қазақтарының сөйленістеріндегі сәйкесті және сәйкессіз диалектілік құбылыстар Бекетов Б.
Сәйкесті және сәйкессіз диалектілік құбылыстар деген терминдерді проф.Ш. Сарыбаев орыс тіліндегі "противопоставленные и непротивопоставленные диалектные явления" деген диалектілік терминдердің баламасы ретінде қабылдауды ұсынған болатын.
Сөйлестіктің лексикасында кездесетін жергілікті ерекшеліктер әр сипатты болып келеді. Лексикалық ерекшеліктеріміздің бірқатары қазақ тілінің басқа сөйленістерінде кездессе, енді бірқатары оларда ұшыраспайды. Қазақ тілінің басқа сөйленістерінде ұшыраспайтын ерекшеліктер сәйкессіз делініп аталады да, зерттеліп отырған сөйлестікпен бірге қазақ тілінің басқа сөйленістерінде кездесетін мағынасы бар, бірақ басқаша айтылатын сөздер сәйкесті диалектизмдер деп аталып жүр.
Сәйкессіз диалектизмдерге ғалым мына сөздерді теледі:
Бірлемеүшлеу - жаңа шығып келе жатқан мақтаның қатар арасын сиреутеу немесе үшеу-үшеуден қойып, артығын жұлып тастау. Көлше-атыздың кішкене түрі, көнек-жүгері дәнінің ұшындағы қарайып тұрған жері. Т.б
Көрші тілдердің ықпалынан пайда болған мына төмендегі сөздердің де қазақ тілінің басқа сөйленістерінен ұшырату қиын:
Кесебент - ауру, сарамас-сары ауру, шанақ-тостаған т.б.
Сөйтіп сәйкесті диалектизмдердің сипатты белгісі- бір ұғымның әр жерде әртүрлі сөздермен берілу. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 62-67]
Орталық Қақақстан қазақтары тілінің зерттелу тарихынан
Нақысбеков О., Есімболова М.
Қазақ тілінің диалектология саласының зерттелуі өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап қолға алына бастады. 1937 жылдары бірінші экспедиция ұйымдастырылып, олар Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының кейбір аудандарында болып, материал жиып қайтты.
Орталық-Солтүстік облыстары тұрғындары тілінің зерттелуіне шолу жасаған. Бұл өңірге Қазақстанның Қостанай, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Көкшетау, Ақмола облыстарының тұрғындары кіреді. Орталық-солтүстік диалектісі қазақ тілінің тірек диалектісі деп айтылғанмен, бұл жердегі тұрғындар тілінде әдеби тілден де, қазақ тілінің басқа диалектілерінен де өзгеше айтылатын ерекшеліктер мол. Бұл ерекшеліктер тілдің фонетика, грамматика салаларын да қамтиды. Әсіресе, лексика саласында өте көп.
Әдет-ғұрыпқа, ойын аттарына қатысты: бел тамыр-малды сойған кісіге берілетін ет, қол үзік- бидай қаптағанда астық сұрап келгендерге беретіні оңтүстікте кеусек деп атайды.
Тағам атауларынан: атала-сорпаға қосқан айран, оны кей жерлерде ақсорпа деп атайды. Батыр-ашытпай жұқалау етіп майсыз қазанға пісірген нан. Дөңгелек-етке илеген нан бөлігі. Оны кей жерлерде зуала, күлше деп атайды.
Үй атауларына байланысты: азбар-ашық қора, аран-қабырғасы шөппен өсірілген төбесі ашық қора, бұны Шу бойында бопыр қора, қаша, Ақтөбе, Орынборда қара бура, Қостанайда шом, белдемпая деп атайды.
Ет-тұман, арба-шана, т.б құрал-жабдық атаулары: Екі аяқты арба- екі дөңгелекті арба, қосаяқ-төрт дөңгелікті ағаш арба, можар-арба түрі, тәшке - екі дөңгелекті жеңіл арба, трашпан-4-5 кісілік арба, қазақ арба-екі дөңгелекті арба, ырдыбан-төрт дөңгелекті арба.
Ыдыс-аяқ атауларына байланысты: бөгіребас-ыдыс-аяқ салатын ағаш сандықша, бұқтырма-самаурынның түтінін өшіргіші.Бұны Ақтөбеде томаға, Орынборда төбе шай,булық, Батыс Қазақстанда тұндырма, Шу бойында төбелдірік, төңкерме, түңлік, қақпақ, қалрақ деп атайды.
Киім атауларына байланысты: бүрме ұлтан-ішікі ұлтан, дәрет орамал-сүлгі, жаулық - кимешек, жепен-тұмақ сыртынан киетін бас киім, қамзол-кастюм, көрпе-көпшік-ер үстіне салатын көрпе, омырауша-алшалғы, шыны көз түйме - кішкене ақ түйме.
Мал атауларына байланысты сөздер: көпей жабағы-ерте туған құлын, көпей тайша-ерте туған бұзау, көбдік - қыста туған қозы,тайша-бір жастағы бұзау, айланба-ұсақ мал ауруы, қантыстау-жылқының ыстық, суық болуынан денесінің сыртына шығатын қан. Бұны Аралда беке, Алматыда меке деп атайды.
Егінге байланысты мына атауларды айтуға болады: Арбыз-қарбыз, егін қырқу-егін шабу, картопия-картоп, көкшелеу-шөптің қайта көктеуі, бұл сөз оңтүстік өңірде шиендеу болып айтылады, күпәнә - шөмеле, жандану-бидай бас тартқан соң сүтінің қата бастауы, шөл бидай - суырылмай жауын күшімен шығатын бидай. Бұны Оңтүстікте тәлімі-бидай деп атайды.
Қорыта келе, Орталық Қазақстандағы тұрғындар тілінде жергілікті сөйлеу тілінің ерекшеліктерінің жетерлік екенін көруге болады. Соның ішінде сол жерге тән сөздермен қатар, әдеби тілімізді байытуға, оның арттыруға үлес қосатын кәсіпке, қолөнерге, мал атауларын қатысты сан алуан тіл байлығы жатыр. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 54-59]
Ғ.Сланов шығармаларындағы жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданысы Мұхамбетов Ж. (Автореферат)
Жергілікті ерекшеліктердің көркем әдебиетте қолданылуын тексерудің мәні зор. Ол, бір жағынан, жазушының, көркем сөз зергерінің сөз қолдану шеберлігін танытса, екінші жағынан, әдеби тілде баламасы жоқ, әдеби тілге енгізуге болатын сөздерді ерекшелеп, тіліміздің сөздік қорының молдығын көрсетеді. Терминдер қатарын толықтырар дереккөздерінің бірі- диалектілік ерекшеліктер екені белгілі.
Шағын мақалада автор батыс өңіріндегі жазушыларымыздың жергілікті тіл ерекшеліктерін айқындау мақсатында белгілі жазушы Ғ.Слановтың шығармаларындағы диалектілік ерекшеліктердің берілуіне тоқталды. Нақты осы жазушыны нысанға алу себебі - Ғ.Сланов батыс өңірінен, яғни Атырау облысынан шыққан жазушы әрі шығармаларында батыс өңірене тән жергілікті ерекшеліктер молынан ұшырасады.
Ғ.Сланов тілінде батыс өңіріне тән лексикалық ерекшеліктер де, грамматикалық ерекшеліктер де, фонетикалық ерекшеліктер де көп кездеседі. Мысалы: Самыайт ақа, Мә, жылама. Ақа сөзінің әдеби тілдегі нұсқасы - аға. Бұл түркі тілдерінің бәріне ортақ сөз. Бір қызығы - ақа варианты Орхон-Енесей жазбаларында, М.Қашқари сөздігінде қолданылған.
Сонымен қатар, Ғ.Сланов шығармаларында батыс өңіріңе тән амандасу үлгілері де берілген. Яғни, Жетісу жерінде үлкен кісіге "Саламатсыз ба!" деп амандасса, Қазақстанның батыс айсағында "Сәлем бердік"! деп амандасады.
Батыс өңіріңе тән фонетикалық ерекшеліктердің бірі - әдеби тілдегі шекер сөзінің секер түрінде қолданылуы. Сонымен қатар, қазір-кәзір, меңзеу-мегзеу, қажет-әжет т.б
Қорыта келгенде, жергілікті тіл ерекшеліктерінің көркем әдебиеттегі қолданысына талдау жасау барысында ол сөздердің шығу төркінін, о бастағы мәні мен кейінгі мағыналық ауытқу ерекшеліктерін анықтауға жол ашады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2004 87-90]
Қазақ тілінің сөйленістеріндегі қатаң,ұяң, дауыссыздардың алмасуы
Үдербаев А.Ж
Халықтық тіліміздің дыбыс жүйесінде сөздің басында қатаң және ұяң дыбыстардың алмасып қолданылуының алатын орны ерекше. Соның ішінде д, т дыбыстьары да бірінің қызметін бірі атқаруға аса бейім. Әдеби тіліміздің өзінде сөздің осы екі дауыссыздармен басталу жиілігінде біраз айырмашылық бар. Тіліміздің сөйленістерінде т мен д дыбыстарының қолданылу реті барлығында бірдей емес. Бірқатар сөйленіс иелерінің тілінде т-ның орнына ұяң д-ны қолданылу жайы басым болатын болса, ендігі бірінде соншалықты өзгешеліктің байқалмауы мүмкін. Немесе, керісінше, сөйлеу процесінде д-ның орнына қатаң т қолданылатын сөйленістерді де кездестіреміз. Қарақалпақ тілінің диалектісіндегі деректермен қазақ тілінің тд алмасуы кездесетін оңтүстік сөйленістеріндегі сөздер арасында біраз ұқсастық бар. Сөз болып отырған сөйленістерде аталмыш дыбыстардың алмасу заңдылығы жүйелірек болып есептеледі. Н.К дмитриев дауыссыздардың қолданылу шамасына қарай түркі тілдерін шартты түрде екі категорияға, еркін типті дауыссыздарға ие тілдер мен еркін емес типті дауыссыздарға ие тілдер деп жіктеуді ұсынған. С.Омарбеков өз еңбегінде қазақ тілінің сөйленістеріндегі көбіне д-мен қолданылатын сөздерді түрікмен, қарақалпақ тілдері және олардың диалектілеріндегі нұсқалармен салыстырып көрсетеді. Ондағы салыстырылған сөздер және аталған тілдердің деректері бір-бірімен сәйкеседі. Мысалы: қазақ әдеби тілінде, көпшілік қазақ сөйленістерінде түс, тура, төсе, төсек, тым, ттұман сынды сөздер қарақалпақ, түрікмендермен іргелес, қоныстас отырған қазақтардың тілінде дүш, дұурұ, дөшө, дөшек, дұман болып дыбысталады.
Қазақ тілінің сөйленістерінде т нұсқасымен жиі айтылатын, әрі кең таралған сөздер туыстас тілдердің ішінен башқұрт тілінен ұшырайды. Ол әсіресе башқұрт тілінің шығыс диалектісінде. Мысалы, тұрыс, тоярла, тиірмен т.б. Бұл тілдегі қатаң т-мен басталатын сөздердің де қолданылу тарихы ертеден келе жатқан сыңайлы. Осындай фактілерді басқа да түркі тілдері мен олардың диалектілерінен табуға болады. [Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімінің мәселелері Алматы, 2000 73-80]
Талас бойы тұрғындарының тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер Базарбеков Ә
Талас бойындағы тұрғындар тілінің ерекшеліктері Ж.Досқараев, С.Омарбеков, О.Нақысбековтердің жиған зерттеу материалдары болмаса, жүйелі түрде қарастылған емес. Талас бойындағы жергілікті тұрғындардың тілінде дауысты дыбыстарға байланысты кездесетін ерекшеліктер белгілі бір диалект сөздердің құрамындағы дыбыстардың бірінің орнына екіншісінің қолданылуы,алмасуы және осы арқылы әдеби тіл нормаларынан өзгешеленумен сипатталады. Говорда кейде ашық дауыстылар өзара бір-бірімен алмасса, кейде керісінше қысаң дауыстылар алмасады.
Аә.Сөздің бірінші буынында жуан дауысты а дыбысының орнына жіңішке дауысты ә дыбысы қолданылады. Мысалы: зәлім-залым, жәмау-жамау, әдіре-адыра т.б. Бұл алмасу қазақ тілінің Шу говорында, Ауған, Иран қазақтары тілінде де кездеседі. Сондай - ақ е орнына а айтылуы қарақалпақстан қазақтарының оңтүстік жағында көп ұшырайды.
Еө. Жөтөл-жөтел, төбө-төбе.
Ыү. Бозғұл-бозғұл, бұлғау-былғау...
Ұы. Бызау-бұзау, мақыл-мақұл, қыбылыс-құбылыс...
Талас бойы тиұрғандарының говорында басқа жақта сияқты көптеген дауыстылардың өзгеріске ұшырағанын көруге болады. Бұл ерекшеліктер жалпы түркі тілдеріне тән дыбыс алмасуларының фонетикалық заңдылықтарынан туындайды. Сондай-ақ түрлі түркі тілдес туыстас халықтардың бір-бірімен көршілес отыруы, әлеуметтік экономикалық байланыс жасауы да дыбыстар алмасуына өз әсерін тигізген. [C.Аманжолов "Қазіргі қазақ филологиясы" Алматы, 2004 [80-84]
С.Аманжолов және қарақалпақ диалектологиясы Бекетов Б
Профессор С.Аманжолов - қазақ тіл білімінің барлық саласында аянбай тер төккен ғалым. Оның айрықша қазақ диалектологиясы тарауы бойынша қалдырған мұрасы ұшан-теңіз. Оның 1959 жылы жарық көрген "Вопросы диалектологии и истории казахского языка" атты көлемді еңбегі отандық түркология ғылымына жаңалық болып қана қоймай, сонымен бірге кейбір диалектологиялық зерттеулерге түрткі болды. Қарақалпақстан аймағындағы қазақ пен қарақалпақ халықтарының этностарына байланысты мына нәрсені айрықша атап өту керек. Қарақалпақстанды мекендейтін халықтар негізінен Кіші жүз рулары.
Қорыта келе, С.Аманжолов қазақ диалектологиясына байланысты айтылған ой-пікірлері қарақалпақ ғалымдарының ғылыми еңбектері үшін де жол-жоба болып, өз ізін қалдырғаны көрініп тұр. [C.Аманжолов "Қазіргі қазақ филологиясы" Алматы, 2004 33-35]
Есимболова Майра 2001 жылғы авторефератында Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктерін анықтаған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе мен үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбек соңында пайдаланылған әдебиеттер, қысқартылған сөздер тізімі және қосымша ретінде лингвистикалық карта берілген.
Кіріспеде Жетісу өңірінің географиялық ерекшеліктері мен зерттелу тарихына қысқаша шолу жасалады. Географиялық орналасу жағынан бұл өлке Республикамыздың оңтүстік - шығыс бөлігін, қазіргі әкімшілік бөлінуі бойынша Алматы облысының территориясын қамтиды.
І тарауы Лексикалық диалектизмдер және оның түрлі лексикалық топтарға қатысы деп аталады. Бұл тарауда омонимдер, синонимдер, көнерген сөздер мен жаңа сөздерге және тұрақты сөз тіркестеріне де талдау жасалады.
Тұрақты сөз тіркестерінің диалектологиялық сипатын С. Омарбеков, Ғ. Қалиев, О. Нақысбеков, Н. Жүнісов еңбектеріне сүйене отырып анықтап және Жетісу тұрғындары тілінде кездесетін сөз тіркестерін мағыналық жағын ескере отырып, екі топқа бөліп қарастырған. Олар:
1. Білдіретін мағынасын құрамындағы сөздердің лексикалық мәні арқылы айқындауға болмайтын тіркестер.
2. Білдіретін мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасына біршама қатысы болып келетін тіркестер.
ІІ - тарауда ЖС - нің лексикалық ерекшеліктері диалектологиялық еңбектерде қалыптасқан үлгі бойынша лексика - семантикалық топатарға бөліп талданады.
Мүмкіндігінше Жетісу өңіріне тән сөздер қазақ тілінің басқа аймағынан жиналған материалдармен салыстырылып, оның өзіндік өзгешеліктері анықталды. Олар мыналар:
1.Үй жай, қора-қопсы, бау-шарбаққа байланысты сөздер:
Там үй, тоқал там-шатырсыз үй.
Далан-кіреберіс
Муалы-азық-түлік, тамақ қоятын жер.
Ақыр-малға шөп салатын жер т.б тіл ерекшеліктерін атап көрсеткен.
2. Киім-кешек,көрпе-жастыққа байланысты сөздер қатарына
Жейде-еркек көйлек.
Сарпай-шекпен
Сыпырмай-аласа жиекті бөрік.
3. Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер.
Кірқалта-жуған кір салатын қалта.
Қолбақыр-үлкен темір ожау сөздерін атап өткен. Сонымен қатар, Жетісу сөйленісінің ерекшеліктерін зерттеу барысында
4. Тағам атауларына байланысты сөздер қатары көптеп кездеседі.
Атала-ұннан жасалған көже.
Ашымал-бидай, тарыдан ашытып жасалған сусын тағам.
Тапа нанкөмбеқазан-табаға пісірген нан
Тоқаш-бауырсақ.
Нан көже-қамырды жайып, үлкендеу етіп, кесіп пісірген нан.
Есімболова Майра Жетісу қазақтарының тіл ерекшеліктерін аша түсу мақсатында жергілікті тұрғындар тіліндегі сөздерді Шығыс Қазақстан, Семей, Шу қазақтарының тілімен салыстыра отырып, әдеби тілдегі баламасын ашып көрсеткен. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz