Сәбит Мұқанов Сұлушаш романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Сәбит Мұқанов «Сұлушаш» романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Қостанай

2015

Кіріспе . . . 3

I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі

1. 1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы . . .

1. 2. Фразеологизмдердің стильдік қызметі . . .

II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі

2. 1. Мақал - мәтелдердің ұлттық - танымдық қызметі . . .

2. 2. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха) . . .

2. 3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Кіріспе

Еліміз егемендік алып, тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады. Осыған байланысты ұлттық рухани-мәдени мұраның тарихи маңызын саралап, қайта бағалау мүмкіндігі туып отыр. Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі оның тілінде көрініс табады . Әр халықтың өзіндік салт-санасы, елдік рухы алдымен оның тілінде таңбаланады. Этностың өзіндік дүниетанымынан, тұрмыс-салт ерекшелігінен туындаған арнайы сөз қолданыстардың халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір тіршілігіне тигізер пайдасы одан зор. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі - оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә. Т. Қайдаров ұсынған “тіл мен ұлт біртұтас” немесе “адамды тіл әлемі арқылы тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә. Қайдаров, Е. Жанпейісов, Р. Сыздықова, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, Р. Шойбеков, А. Жылқыбаева т. б. ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады [Амангелдіқызы А. А. І. Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының этнолингвистикалық мәні. 3 бет] .

Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал [Мұқәддәс Мирза Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық жүйесі. 3 бет] .

Жұмыстың нысаны Жазушы Сәбит Мұқановтың «Сұлушаш» романы

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - шығарма тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:

Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
Диалектизмдердің шығармадағы қолданысын, қай өңірдің жергілікті тіл ерекшеліктері көп пайдаланылғандығын анықтау;
Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Сөз - символдың шығарма тіліндегі қолданысы мен жазушы шеберлігінің сырын ашу. Анықтау барысында мәліметтерді жинақтау, саралау, ғылыми негіздеу.

Жұмыстың құрылымы - жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

I . Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі

Антоним сөздердің қолданысы

Белгілі лексиколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: «Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы».

Қазақ тіл білімі ғылымында Қ. Аханов, Ә. Болғанбаев, Ж. Мусин, Ғ. Мұсабаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Қалиев т. б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.

Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.

Ж. Мусин «Қазақ тілінің антонимдер сөздігі» атты еңбегінде, антонимдерге әр түрлі бағыттағы анықтама берген.

1. Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер - антоним деп аталады.

2. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі қолданады.

3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде қатар қолданғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. 117 бет] .

Зерттеуші-ғалым Г. Сырлыбаеваның «Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылықтары» атты мақаласында да антонимдердің ерекшеліктері сөз болады.

Сөз лексикалық қабілетіне қарай өзге сөздермен тіркесу, лексикалық мәндес сөздер бірінің орнына бірі жұмсалу (синонимдер), сөздер бір-біріне мағыналық жағынан қарама-қарсы келу (антоним) сияқты қасиеттерге ие.

Антонимдік қасиет жеке сөздер арасында ғана емес, сонымен қатар, фразеологиялық бірліктерде де болады. Кей жағдайда сөз бен фразеологизм де бір-біріне антоним болуы тілде ұшырасады. Әрине, бұл ерекшелік үнемі контексте байқалады. Мысалы: Жұрттың жеті-сегіз баласы бірауыз, бұл екеуі сәби күнінде ит пен мысықтай ырылдаспағанын ата сақалдары аузына біткенде шығарды-ау (М. Сүндетов) . Бұл сөйлемде «сәби» деген лексикалық бірлікке «кәрі, қарт» мағынасында жұмсалатын «ата сақалы аузына біткен (түсу) » фразеологизмі антоним болып тұр.

Фразеологиялық антонимдерде фразеологиялық бірліктердің негізінде туындайтын және оларды лексикалық антонимдерден ерекшелейтін айырмашылықтар кездеседі. Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылықтарын анықтау үшін ең алдымен олардың әрқайсысына тән өзіндік белгілерін ескеру керек.

Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж. Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А. Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н. С. Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. 120 - 121 бет] .

Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер. Мысалы: кәрі-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, адал-арам, оң-теріс, үлкен-кіші, ірі-ұсақ, т. б .
Зат есімдерден антоним болатындар бірен-саран ғана. Соның өзінде олардың мағынасынан сапалық белгінің нышаны аңғарылады. Мысалы: өтірік-шын, пайда-зиян, бай-кедей т. б

Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:

1. түбір күйінде кездесетіндері : ауыр - жеңіл, кең- тар, жас - кәрі, қалың - жұқа, терең - саяз, семіз- арық, кем- артық , т. б;

2. туынды түбір күйінде кездесетіндері : ашық- жабық, өзімшіл- көпшіл, орнықты - шалағай, бүтін- жыртық, оңқай- солақай, сүйкімді- жексұрын , т. б;

Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті , жұрнақтары арқылы антонимнің жағымжы сыңарларын ал -сыз, -сіз жұрнақтары жағымсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы: малды- малсыз, жалды - жалсыз, ақылды - ақылсыз, куәлі - куәсіз, арлы - арсыз, т. б.

Сол сияқты сын есімнің -ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы - соңғы, бұрынғы- қазіргі, үйдегі- түздегі, қысқы- жазғы, сыртқы- ішкі , т. б.

Етістікке тән мынадай антонимдер бар:

1. түбір күйінде кездесетіндері : озу-қалу, бару- қайту, көшу-қону, күлу-жылау, ұту- ұтылу, ысу- cуу, күлу-жылау, даму- тоқырау , т. б.

2. туынды түбір күйінде кездесетіндері : қартаю- жасару, татуластыру- араздастыру, сүйіну -күйіну, арықтау - семіру, баю- кедейлену, жаңару- ескіру, ақтау - қаралау, мақтау - даттау , т. б.

Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі:

1. түбір күйінде кездесетіндері : өтірік- шын, алғыс- қарғыс, рақат- бейнет, бақ- сор, шарапат- кесапат, пайда- зиян, жаз-қыс, күн-түн, өмір-өлім, т. б.

2. туынды күйінде кездесетіндері : аласы - берісі, байлық- жоқтық, жеңіс-жеңіліс, ұтыс-ұтылыс, тарлық-кеңдік, кіріс- шығыс, алыс -берніс, сыпайыгершілік- арсыздық , т. б.

Туынды зат есімдерден жасалған антонимдердің де, туынды етістіктерден жасалған антонимдердің де, негізгі түбірі сапалық ұғымды білдіретін сөздер екені байқалады. Мысалы:

1 . тарлық - кеңдік, аштық - тоқтық, жақсылық - жамандық, жастық- кәрілік, т. б.

2. ақтау - қаралау, алыстау - жақындау, арзандау-қымбаттау, жаңару- ескіру, қартаю- жасару, т. б.

Үстеу сөздерден жасалған санаулы ғана антонимдер бар. Мысалы, бері- әрі, ілгері - кейін, жоғары - төмен, ерте - кеш, т. б.

Антонимдер өте-мөте мақал-мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен үш жолы бар:

1. Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: қорлық өмірден ерлік өлім артық. Ер бақыттың қонғанын білмейді, ұшқанын біледі. Ақымақ бұзуға бар, түзеуг е жоқ. Еріншек егіншіден елгезек масақшы озады . Өлі арыстаннан, тірі тышқан артық. Досыңның асын қасыңдай іш.

2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі. Тоқшылықта жеген тоқпан жілік, ашаршылықта көзіңнен бір-бір ұшар. Алтау ала болса ауыздағы кетеді , төртеу түгел болса төбедегі келеді . Жаңаны күтіп, жалаңаш үйден шықпай қалғаннан, Ескіні жамап киіп, жаңаны іздеп тапқан артық. Көп ақымақтың ағасы болғанша, бір ақылдының інісі бол. Жауластырмақ жаушыдан, елдестірмек елшіден.

3. Антонимдер ыңғайлас кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арғымақ, секірмек көңілден. Палуанға оң, терісі бірдей. Ылдисыз өр болмайды. Ит үрер жақсыға да, жаманға да. Ащы менен тұщыны татқан білер, алыс пенен жақынды жортқан білер [Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы 46 бет]

Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж. Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А. Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н. С. Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [Ф. Оразбаева. Қазіргі қазақ тілі 120 - 121 бет] .

Шығармада қолданыс тапқан антоним сөздер.

1. Жылы суға суық қол малғанменен. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 6 бет]

2. Бүгін сырын ақтарып ағылғанмен,

Кешегі күн бит тескен жауырыным. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 7 бет]

3. Тілеуберді « қыз » демей, деді « ұлым » . . . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 11бет]

4. Жанды - жансыз , жаз тойын қарсы алып,

Рақатқа белшеден келе батты. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 12 бет]

5. Жастау жағы қымыз бен қызды бағып,

Кәрілері кездік ап жа жонды. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 13 бет]

6. Не керек, ұзын сөзді қысқартқанда ,

Сол түнге куә қылмақ болды ақ үйді. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 13 бет]

7. Ойынан жатса - тұрса шықпай сұлу,

Көңілсіз, қосылып жүр қарасынға. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 16 бет]

8. Күндіз - түні ат үстін босатпастан,

Жүре берді қуанып, көңілденіп. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 16 бет]

9. Бет алып күншығыстан күнбатысқа ,

Бұлттар көшіп жатыр будақ-будақ. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 19 бет]

10. Қайғысы, - алды-артына сенері жоқ. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 21 бет]

11. Есіне түсіп барлық дос пен қасы ,

Сұлудың мөлтілдеді көзден жасы. [С. Мұқанов «Сұлушаш»22 бет]

12. Не қайғы , не қуаныш көретіндей,

Аттының неге бойы шымырлады? [С. Мұқанов «Сұлушаш» 29 бет]

13. Ұнатса ол құдайдың оңдағаны,

Ұнатпай шықса егер кінә тағып. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 34 бет]

14. Анық достық табылса айту қиын ,

Достық көңіл айтуға ғана жеңіл . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 36 бет]

15. -«Алтайжан, ол ыстықтай суынғаның ,

Соншама тығыз ойлап неғыласың?! [С. Мұқанов «Сұлушаш» 36 бет]

16. Сібірлеп келеді екен таң да атып ,

Барады күлімсіреп шолпан батып . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 37 бет]

17. Жер де, көк те сілкініп, буырқанып,

Жынды бура секілді шамданады. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 39 бет]

18. Сия алмай «қуанышы» қойынына,

Бар-жоғы бүгінгі күн табылған жұрт. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 40 бет]

19. Басқа жаннан дос көрер болмасыншы,

Анаң қастық айта ма сонда саған. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 43 бет]

20. Күндіз-түні тұншықтырып үстін басып,

Қайғыны қара тұман көшті қалқып. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 48 бет]

21. «Мыңдаған жылқыларды солар баққан.

Дамыл жоқ, ерте тұрып, кешке жатқан. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 52 бет]

22. Еңбексіздер рақатта, жалшы азапта,

Сол рақат көрсеткен малды баққан. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 52 бет]

23. Құлыным-ау, өлгем жоқ, тірі жүрмін,

Білмеймін, аяды екен ажал несін! [С. Мұқанов «Сұлушаш» 57 бет]

24. Күндіз күлкі, түнде ұйқың қашқан әке. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 59 бет]

25. Төрт сорлыны қамады екі жақтан,

Бірі жанды , біреуі жансыз тамық. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 66 бет]

26. Егерде шығуға сен жүрексінсең,

Етекте қал, биікке мен шығайын. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 68 бет]

27. Уайымда, уайымдама ажал біреу,

Керек жоқ бізге оны ойлап жүдеу. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 69 бет]

28. Оқысты көздерінен жазуларды,

« Өлер я тірілер жер осы» деген. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 71 бет]

29. -Жоқ, Алтай, сен бармайсың , мен барамын ! [С. Мұқанов «Сұлушаш» 71 бет]

30. Мен мықтыны мұқатам , мені мықты

Мұқатпайды , алдына түсем деп пе ем. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 78 бет]

Сын есімге тән антонимдер.

1. Жылы суға суық қол малғанменен. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 6 бет]

2. Жанды - жансыз , жаз тойын қарсы алып,

Рақатқа белшеден келе батты. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 12 бет]

3. Не керек, ұзын сөзді қысқартқанда ,

Сол түнге куә қылмақ болды ақ үйді. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 13 бет]

4. Анық достық табылса айту қиын ,

Достық көңіл айтуға ғана жеңіл . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 36 бет]

5. -«Алтайжан, ол ыстықтай суынғаның ,

Соншама тығыз ойлап неғыласың?! [С. Мұқанов «Сұлушаш» 36 бет]

6. Төрт сорлыны қамады екі жақтан,

Бірі жанды , біреуі жансыз тамық. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 66 бет]

Зат есімге тән антонимдер.

1. Тілеуберді « қыз » демей, деді « ұлым » . . . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 11бет]

2. Жанды - жансыз , жаз тойын қарсы алып,

Рақатқа белшеден келе батты. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 12 бет]

3. Есіне түсіп барлық дос пен қасы ,

Сұлудың мөлтілдеді көзден жасы. [С. Мұқанов «Сұлушаш»22 бет]

4. Не қайғы , не қуаныш көретіндей,

Аттының неге бойы шымырлады? [С. Мұқанов «Сұлушаш» 29 бет]

5. Жер де, көк те сілкініп, буырқанып,

Жынды бура секілді шамданады. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 39 бет]

6. Еңбексіздер рақатта, жалшы азапта,

Сол рақат көрсеткен малды баққан. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 52 бет]

Етістікке тән антонимдер.

1. Ұнатса ол құдайдың оңдағаны,

Ұнатпай шықса егер кінә тағып. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 34 бет]

2. Сібірлеп келеді екен таң да атып ,

Барады күлімсіреп шолпан батып . [С. Мұқанов «Сұлушаш» 37 бет]

3. Уайымда, уайымдама ажал біреу,

Керек жоқ бізге оны ойлап жүдеу. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 69 бет]

4. Оқысты көздерінен жазуларды,

« Өлер я тірілер жер осы» деген. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 71 бет]

5. -Жоқ, Алтай, сен бармайсың , мен барамын ! [С. Мұқанов «Сұлушаш» 71 бет]

6. Мен мықтыны мұқатам , мені мықты

Мұқатпайды , алдына түсем деп пе ем. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 78 бет]

Есімдікке тән антонимдер.

1. Бүгін сырын ақтарып ағылғанмен,

Кешегі күн бит тескен жауырыным. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 7 бет]

Қайғысы, -алды-артынасенері жоқ. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 21 бет]
«Мыңдаған жылқыларды солар баққан.

Дамыл жоқ, ерте тұрып, кешке жатқан. [С. Мұқанов «Сұлушаш» 52 бет]

Қорытынды

Шығарманы талдау барысында 30 антоним сөз теріліп талдауға түсті. Оның алтауы сын есім арқылы, алтауы зат есім, жетеуі етістік арқылы жасалса үш антоним сөз есімдік сөздердің қатысымымен пайда болған.

Синоним

Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш жүйелі түрде зерттеген лексиколог ғалым Ә. Болғанбаев синонимдерге мынадай анықтама берген: « Синонимдер дегеніміз сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылып, бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіріп, дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер» [Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы. 35 бет] .

Жалпы синонимдердің білдіретін мағыналарына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.

Адамға қатысты айтылатын синонимдер:

А) адамның мінез-құлқына байланысты синонимдер: мейірімді - қайырымды - рақымды, ұшқалақ - күйгелек - жеңілтек, ашушаң - ашуланшақ, залым - қу - зымиян, сотқар - бұзақы - тентек т. б.

Ә) адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен - сөзшең - ділмәр, сөзуар - мылжың, сараң - қатты - қарау, зерек - алғыр - ұғымтал, дарынды - талантты - талапты, ақылды - есті, надан - топас, табанды - тұрақты - орнықты, үлгілі - өнегелі - тәлімді - тәрбиелі, опасыз - екіжүзді - сатқын.

Б) адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді - абыройлы, атақты - даңқты - әйгілі - белгілі, епті - икемді, әлді - ауқатты - бай - дәулетті, көнтерлі - көнбіс, ардақты - қадірлі - құрметті - қымбатты.

В) адамның табиғатпен және қоғамдық-әлеуметтік өмірмен қарым-қатынасына байланысты синонимдер: азат - ерікті - еркін - тәуелсіз, діншіл - құдайшыл, тілектес - тілеулес, араз - қас, адал - ақа - пәк, борышты - қарыздар - берешек, жетім - панасыз, кірме - сіңбе - бұратана - келімсек, ескішіл - кертартпа - рекцияшыл, қаралы - қазалы - азалы, т. б.

Г) адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер: науқас - аурушаң, кемтар - жарымжан - мүгедек - ғаріп, бұдыр - шұбар, ақсақ - шойнақ - сылтыма, саңырау - керең - мүкіс - тосаң, соқыр - әз - көрсоқыр, кекеш - тұтықпа, т. б.

2. Адам мен жан-жануарларға қатысты айтылатын синонимдер: арық - көтерем -көкбақа, мешкей - жалмауыз, тойымсыз - ашқарақ - қомағай, бұралқы- қаңғыбас, жүйрік - жүрдек - ұшқыр, жүзгіш - малтығыш, қыран - қырағы, бөтен - жат - бөгде - бейтаныс, жабайы - тағы, т. б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.