Есірткі заттардың заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауапкершілікті 24 жүзеге асыру барысында ұлттық және халықаралық–құқықтық нормалардың ара-қатынасы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Мемлекеттердің есірткі заттардың заңсыз айналымымен күрес саласын 6
халықаралық-құқықтық реттеу
1.1Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық-құқықтық 6
сипаты
1.2Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты әрекеттер үшін 15
жауапқа тарту және халықаралық-құқықтық нормалардың қалыптасуы мен
дамуы
1.3Наркобизнeспен күресу саласындағы мемлекеттік органдардың және 17
халықаралық ұйымдардың қызметі
1.4Қазақстан Республикасының есірткі қылмыстарымен күресу саласындағы 20
ТМД және т.б. аумақтық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық
ынтымақтастық қатынастарға қатысуы
2 Есірткі заттардың заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауапкершілікті 24
жүзеге асыру барысында ұлттық және халықаралық–құқықтық нормалардың
ара-қатынасы
2.1Наркобизнеспен күресу саласындағы ұлттық саясат және 24
халықаралық-құқықтық нормалар
2.2Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды алдын27
алу және қадағаланып отыратын тасымалдаулардың ресми ережелері,
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттердегі қылмыскерлерді
ұстап беру
Қорытынды 33
Пайдаланылған дереккөздер тізімі 35
Кіріспе
Біздің сыртқы қауіпсіздігіміз, лаңкестікке және есірткіге қарсы күрес,
Қазақстан шекарасының ұзына бойында тату көршілік пен тұрақтылық белдеуін
орнықтыру жөніндегі өзіміздің халықаралық міндеттелерімізді парықты
пайымдауымызға негізделеді. Қазіргі әлемнің қауіпсіздігіне қатер төндіріп
отырған құбылыстың ауқымына Орталық Азия өңірі де тартылып отырғаны
жасырын емес. Есірткі өндірісі мен есірткі тасымалы адамзат қауымының жанын
сыздатқан бітеу жараға айналып отыр. Өкінішке орай, үлкен көлемдегі есірткі
заттарының едәуір бөлігі Орталық Азия елдері, соның ішінде Қазақстан аумағы
арқылы да тасылады. Мысалы, Ауғанстанның негізгі экономикасының базасы
ретінде наркобизнес үлкен рөл атқарады. Ол өз ретінде діни экстремизмнің
және терроризмнің өсуіне ықпалын тигізеді. Қазіргі кезеңде наркобизнес
халықаралық терроризмнің қаржылық негізін құрайтыны ешкімге құпия еместігін
білеміз. Біз бұл зұлымдыққа қарсы күрес жүргізе отырып, бұл құбылыстың
пайда болу алғы шарттарына көңіл бөлместен, оның тек көріністерімен ғана
күресудеміз. Есірткі бизнесімен күресте жетістікке жетудің басты шарты –
заң билігін нығайту, апиын шикізатынан ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
ауысуда халыққа тиімді көмек көрсету, Орталық Азия аумағы арқылы өтетін
есірткі трафигін жою іс-қимылдарын үйлестіру болып табылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының меморандумына қатысушы елдердің көпшілігінің
қолдауымен есірткі құралдарының және психотропты заттар мен прекурсорлардың
заңсыз айналымына қарсы күрес жөніндегі Орталық Азиялық аймақтық ақпараттық
үйлестіруші орталықтың Алматы қаласында құрылуының Қазақстан үшін мәні зор.
Осының бәрі дүниежүзілік қоғамдастықтың есірткі тасымалын ауыздықтауға
бағытталған ісінде Қазақстанның атқарып отырған істеріне лайықты баға беру
болды.
Тақырыптың өзектілігі. Есірткінің заңсыз айналымына байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу және тергеу мәселелері қазіргі заман үшін маңызды
әлеуметтік және құқықтық проблемалардың бірі.
Есірткі заттарының заңсыз айналымы мәселесі қоғамдық маңыздылығының
өсуі және өзектілігі адамдардың көрсетілген проблемаға деген қатынасын
анықтады, ғылыми білімін құрастыруының әр түрлі жақтарын қамтитін
дисциплинарлық негізінде нашақорлықпен күресу ғылыми түрде негізделген
стратегиясын құру қажеттілігін анықтайды.
Нашақорлық әлеуметтік негативті көрініс болып табылады. Соның ішінде,
әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық, экономикалық, биологиялық және
экологиялық элементтерді сәйкесінше әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық,
экономикалық, биологиялық және экологиялық қоғамның өмір сүру аяларын
қамтитін; наркомания ауруында және есірткі заттарымен байланысты
материалдық құндылықтарды иелену немесе есірткі заттарын сатып алу
мақсатымен не есірткі заттарын шегу нәтижесінде жүзеге асырылған құқықсыз
әрекеттердің жиынтығы.[1,Б.5]
Нашақорлық және есірткі айналымы өзінің ерекше латенттілігіне ие.
Сонымен қатар Қазақстанда соңғы бес жылда есірткіге байланысты қылмыстардың
тұрақты өсу тенденциясы байқалуда. Есірткі не психотроптық заттарды
пайдаланушылардың 23 бөлігінен көбісі жас өспірімдер болып табылады. Осы
айғақ біздің мемлекетіміздің болашағы үшін белгілі бір деңгейде мазалап
отырады. Нашақорлар тізімі тек орта жас өспірімдер және студенттерді ғана
емес, бірақ сонымен қатар мектеп, лицей, колледж оқушыларын қамтиды.
Тағы бір ерекше маңызды жаңа мәселе бар. Әлеуметтік-экономикалық
құрылымының өзгеруіне, жаңа хылықаралық қатынастардың дамуына және жалпы
коммуникацияның дамуына байланысты біздің Республикамыз тіпті ерекше
коридор арқылы Шығыстан Батысқа және Оңтүстіктен Солтүстікке қарай
есірткі заттары тасымалданады.
Осы қылмыс түрінің қоғамға қауіпті болуы тұрғылықты халық
денсаулығының қауіпсіздігі деген түсініктемесімен біріктірілетін маңызды
және жалпы адамгершілік, әлеуметтік құндылықтарды қорғануын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастардың бұзу нысаны арқылы жүзеге асатын құбылыс.
Қазақстан Республикасы – іс жүзінде шын демократиялық қоғамды
құрастыруға ұмытылатын жас тәуелсіз мемлекет. Сондай-ақ, біздің
мемлекетіміздің алдында бірнеше маңызды экономикалық және саяси сипатындағы
мәселелерін қойған. Көрсетілген мәселелер ауқымы Республиканың әлеуметтік
өмірге негативті әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға ауысу кезінде міндетті түрде орын алатын
экономикалық жағдайының бұзылуы көптеген өндірістік кәсіпорындардың
жабылуына, колхоздар мен совхоздардың ыдыруына, сондай-ақ әлеуметтік
бағдарламаларға бюджеттік ақша бөлуінің үнемі қысқартылуына да әкеліп
соқты.
Нәтижесінде, Республикада бұрын болмаған әлеуметтік-тұрақсыз құбылыстар
пайда болады. Мәселен, жұмыссыздық, ертеңгі күнге деген сенімсіздік, нақты
көрініс тауып отырған әлеуметтік тұрақсыздық, ауылдан қалаға тұрғылықты
халқының көшіп қонуы, ұлт аралық қарама-қайшылықтардың орын алуы, қоғамның
бай және кедей адамдардға бөлінуі және т.б.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттердің есірткі және психотроптық
заттардың заңсыз айналымы мен оның теріс пайдалануына қарсы күрестегі
мемлекеттердің халықаралық–құқықытық ынтымақтастығының келешектегі даму
бағыттарын анықтауда жатыр. Осы мақсатқа сәйкес, төмендегідей негізгі
міндеттері айқындалмақ:
1. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
бойынша халықаралық құқық нормаларының қалыптасуына сараптама жасау;
2. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
саласындағы қолданатын халықаралық және ұлттық шараларына сараптама жасап,
оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар беру;
3. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
саласындағы мемлекеттердің ынтымақтастықтың халықаралық нысандарына
сараптама жасап, осы аясындағы халықаралық ынтымақтастықтың тиімді даму
жолдарын анықтау;
4. Халықаралық тәжірбиені ескере отырып, осы мәселені шешудің кешенді
жолын анықтау қажеттілігі;
Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымының пайда болу
факторлары мен шарттары, сонымен қатар есірткі және психотропиялық
заттардың заңсыз айналымен күрес бойынша мемлекеттердің халықаралық
ынтымақтастық саласында хылықаралық-құқықтық құралдарының жүйесі жұмыстың
объектісі болып табылады. Ал зерттеу жұмысының пәні болып есірткі және
психотропиялық заттардың заңсыз айналымы мен оның теріс пайдалануына қарсы
күрестегі мемлекеттердің халықаралық-құқықытық ынтымақтастығы.
Зерттеудің әдістемесі халықаралық көпшілік құқық теориясы мен тарихына,
халықаралық қатынастар мен есірткінің заңсыз айналымы мен оның теріс
пайдалануына қарсы күрес тарихына, қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізу
құқығының теориясына негізделген. Зерттеудің әдістемелік негізін
халықаралық ұйымдардың шегінде қабылданған халықаралық құжаттар,
мемлекеттердің есірткіге қарсы күрес саласындағы аймақтық келісім-шарттары,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын құрайды. Курстық
жұмыстың зерттеу әдістері ретінде жалпы диалетикалық әдіс, құқықтық және
жүйелік талдау әдісі, арнайы әдістер: тарихи салыстырмалы, логикалық
дәлелдеу және теріске шығару, тарихи және статистикалық әдістер алынады.
Осы курстық жұмысының тәжірбие маңыздылығы Қазақстан Республикасының
есірткі заттардың заңсыз айналымы туралы заңдарына жалпы сипаттама
берілуде, Қазақстан Республикасының есірткі заттармен байланысты заңсыз
операциялар үшін жауапкершілікті белгілейтін Қылмыстық Құқық нормаларына
күрделі не детальді талдау беріледі, құқық қорғау органдарының көрсетілген
қылмыстарын тергеу әдістері қарастырылады, тәжірбиеде қолдануға қажет
Республикамыздың ерекшеліктерін отырып осы саладағы жаңа тәсілдер жиынтығы
ұсынылады.
Ұйымдастырылған қылмыскерліктің жоғары орталықтандырылуы және жоғары
концентрациялану контурға айналатын, Қазақстанда наркобизнестің ең пайдалы
қылмыс түріне айналуына жағдай жасаушы факторлардың тек жүелі және
комплексті зерттеулері аталған проблеманы шеше алады. Ол нашақорлықпен
күресу деген түсінік біріншіден көрсетілген құбылыстың өзі туралы терең
білімін және екіншіден, заң жүзінде сәйкесінше көрініс табуында, және
үшіншіден, оны локализациялау шараларының ойластырылған жүйесін зерттеуін
анықтайды.
Сонымен, көрсетілген проблематика көп жақты және көп аспектілі болып
табылады. Көрсетілген жағдайлардың барлығы ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының басты мақсатын өзекті екенін дәлелдейді.
1. Мемлекеттердің есірткі заттардың заңсыз айналымымен күрес саласын
халықаралық-құқықтық реттеу
1.1 Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық-құқықтық
сипаты
Наркотизм қоғам тіршілігінің әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық,
экономикалық, экологиялық салаларын қозғайтын әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Нашақорлықпен күресу мәселелері әлеуметтік мәселелердің
тізіміндегі ең өткір бірінші қатардағы мәселелердің санына жақындап келеді.
Сондықтан, мұндай құбылыстармен сәтті күресуді іске асыру үшін, наркотизм
түсінігін анықтау қажет.
Наркотизм түсінігі бір мәнді тұрақты маңызы бар мәнге ие бола қойған
жоқ, оны нашақорлық түсінігінен бөліп алу қиын. Сонымен, наркотизм
түсінігін талдай келе, оның бағасын нашақорлықпен салыстырмай өту мүмкін
емес.
Біз көріп отырғанымыздай, медицина заңсыз есірткі саласындағы қоғамдға
қауіпті көріністермен күресудің мәселелерін жетілдіру кезіндегі
заңгерлердің сәтті пайдаланатын нашақорлық туралы айтарлықтай сыйымдылықты
және түсінікті білімін өңдеп шығарады. Бұл біреулер үшін нашақорды, яғни
нашақорлықпен ауыратын адамды қылмыскер деп санауға болмайды деген ұғым
болды. Ал кейбіреулері нашақорлық туралы түсінікті кеңейте түсті. Сонымен,
К.А. Карповичтің ұстанымымен сәйкестендірсек, нашақорлық – бұл адамдар
үшін зиян және қоғамға қауіпті, мерзімдік немесе созылмалы улануға әкелетін
және халықаралық – құқықтық немесе ішкі мемлекеттік бақылау шаралары
тарататын есірткі заттарын заңсыз әдейі жүйелі қолданудың нәтижесінде
болатын әдейі жүйелі қолданудың нәтижесінде болатын қоғамға қауіпті
құбылыс. К.Ш. Курмановтың пікірінше, нашақорлық – бұл адам денсаулығына
зиян келтіруге бағытталған өзінің заңға қайшы, қоғамға қарсы, пайдакүнемдік
ниетін қанағаттандыру мақсатындағы, есірткі құралдарымен байланысты қоғамға
қауіпті қылмыстық әрекеттер заңында көрсетілгендердің орындалуы. Бұл
ұстанымдармен қатар теорияларда басқа желі дамыды, оның жолын ұстанушылар
наркотизмнің мүлдем басқа түсінігін пайдаланады.
Сонымен, наркотизм – қоғам тіршілігінің әлеуметтік, құқықтық,
криминологиялық, экономикалық, экологиялық салаларын қозғайтын әлеуметтік
құбылыс. Наркотизм құқықтың, әлеуметтанудың, психологияның, медицина мен
басқа да ғылымдардың қиылысқан категориясы, бұлардың әрқайсысы зерттеудің
өзіндік әдістері мен құралдарымен сәйкестендіріп ізденеді.
Мысалы, медицина ұрпақтың физикалық жағдайына есірткіні пайдаланудың
әсерін, ал психология есірткі құштарлық дәрежесімен жеке адамның құлдырау
дәрежесі арасындағы байланысты зерттейді.
Жоғарыда айтылғандарды қарай келе, наркотизмді нашақорлықпен
теңестіруге болмайтыны туралы қорытынды шығаруға болады. Нашақорлық
барлығына түсінікті және есірткіні пайдаланумен байланысты аурудың жалғыз
сипаттамасы болып қалу қажет. Наркотизм және әртүрлі сипаттағы категория
болып қалу керек, мүның біріншісі теріс әлеуметтік құбылысты, ал екіншісі
тек ауруды білдіреді.
Криминологияда қылмыстың себептері мен шарттар пайда болулары сияқты,
өздерінің маңыздары бойынша да әлеуметтік деп жалпылай қабылданған. Олар
қылмыстық өзінің ізі сияқты детерминдейтін теріс құбылыстардың жиынтығын
құрайды.
Осы анықтамалардан кейін, наркотизмнің себептері мен шарттарын талдауға
көшуге болады. Екі жеке құбылыстық өзара әрекеттесуінен туындаған
әлеуметтік құбылыс сияқты, наркотизмнің жалпы сипатын есептей келе,
есірткіні пайдалану мен олармен заңсыз айналысудың қалай болатынын
наркотизмнің объективті және субъективті себептері мен шарттары ретінде
факторлардың қатарына мүшелеуге болады.
Есірткілік құралдарға синтетикалық сипаттағы немесе өсіп өнетін
заттармен қатар олардан жасалатын дәрілік препараттар, сол стияқты, дәл
осылардың өатарына халықаралық конвенциялар бойынша жатөызылатын
өсімдіктер, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс
есірткілік заттар тізіміндегі адам денсаулығы мен психикасының (жүйкесінің)
тәуелділігін тудыратын өсімдіктер жатады.
Есірткі заттарға қатысты қылмыстардың затына жататын есірткілік заттар
мен жүйкеге әсер ететін заттардың қатары Қазақстан Республикасында
бақылауға алынуы тиіс есірткілік заттар, жүйкеге әсер ететән заттар мен
прекурсорлар тізімінде белгіленген және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2008 жылдың 10 наурызында қабылдаған Бақылауға алынуы тиіс есірткілік
құралдар, жүйкеге әсер ететін заттар мен прекурсорлар туралы №186-шы
қаулысымен бекітілген. Осы тізімде бақылауға алынуы тиіс прекурсорлар
қатары да белгіленген:
1) есірткі құралдар мен жүйкеге ісер ететін заттардың аналогтары
(теңдестері) – Үкімет қаулылары және БҰҰ-ның халықаралық конвенциялары
арқылы есірткілік құралдар немесе жүйкеге ісер ететін заттар ретінде
бекітілмеген, шектен тыс пайдалануы халықтың денсаулығына қауіпті болатын,
қоздырушы, депрессивті немес галлюцинациялық күй кештіретін, синтетикалық
немесе табиғи текті заттар;
2) есірткілер Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс
есірткілік құралдар, жүйкеге ісер ететін заттар және прекурсорлардың
тізіміне енгізілген, қиянатты түрде қолданылуының салдары халық
денсаулығына нақты қауіп төндіруші, есірткілік құралдар немесе жүйкеге ісер
ететін деп ажыратылатын өсімдіктер, заттар немесе препараттар;
3) Қазақстан Республикасында бақылауға алынуға тиіс есірткілік
құралдар, жүйкеге әсер ететін заттар жіне прекурсорлардың тізімі (бұдан
кейінгі жерде – Тізім) – халықаралық конвенйиялар негізінде Қазақстан
Республикасының үкіметі бекіткен, әр қайсысы нөмірге тізіліп, тиісті
таблик\цаларға біріктірілген, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы
тиіс есірткілік құралдар, жүйкеге ісер ететін заттар және прекурсорлар
тізімі;
4) есірткілік құралдарын, жүйкеге ісер ететін затардың және
прекурсорлардың айналымы – есірткілік құралдары, жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорларды зерттеу, өндіру, өндеу, жеткізіп алу, сыртқа шығару,
өткізу, тасымалдау, жөнелту, ие болу, сақтау, бөлу, ұқсату, пайдалану немес
жойыа жіберуге, құрамда есірткілік заттар бар өсімдіктерді өсіріп, жинап,
дайындауға байланысты қызметтердің Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
рұқсат етілген және бақылауға алынған түрлері;
5) есірткілік құралдардың, жүйкеге ісер ететін заттар мен
прекурсорлардың заңсыз айналымы – есірткі құралдары, жүйкеге ісер ететін
заттар прекурсорлардың Қазақстан Республикасының заңын бұза отыра
жүргізілетін айналымы;
6) есірткі құралдарын немесе жүйкеге ісер ететін заттарды қиянатпен
қолдану (есіртк құралдарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
қолдану) есірткі құралдарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды дәрігердің
белгілеуінсіз қасақана заңсыз тұтыну;
7) есірткі құралдарын, жүйкеге ісер ететін заттарды және прекурсорларды
жеткізіп алу жіне сыртқа шығару – есірткі құралдырының, жүйкеге ісер ететін
заттардың және прекурсорладың бір мемлекеттен басқа мемлекетке немесе бір
мемлекеттің бір аймағынан басқа аймағына ауысуы;
11) есірткі құралдарының, жүйкеге ісер ететін заттар мен
прекурсорлардың өткізілуі есірткі құралдарының, жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорлардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке үшінші мемлекеттің
жері арқылы ауысуы;
8) есірткі құралдарын, жүйкеге ісер ететін заттар мен прекурсорларды
тасымалдау жіне жөнелту – есірткі құралдары мен жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорлардың тасымалдау әдісі мен сақталу орнына қарамастан,
Қазақстан Республикасының көлемінде заңсыз орын ауыстыруына қатысты кез
келген қасақана әрекеттер;
9) халықаралық конвенцияға сәйкес Қазақстан Республикасында бақылауға
алынуы тиіс есірткі құралдары, жүйкеге әсер ететін заттар мен
прекурсорлардың тізіміне енгізілген, құрамында есірткілік заттар бар
өсімдіктерді егу және апиынды, көкнар мен сора (каннабис) немесе басқа да
есірткі құрамдас өсімдіктерді өсіру;
10) есірткі немесе жүйкеге ісер ететін заттардан құрамдас өсімдіктерді
жинау – халыөаралыө конвенцияға сәйкес Тізімге енгізілген, құрамында
есірткілік заттар бар егілген немесе жабайы заттарды жинау;
11) нашақорлық – есірткі құралдарына немесе жүйкеге ісер ететін
заттарға, не осылардың теңдестеріне (аналогтарына) тәуелді болу салдарынан
организмнің жүйке қызметі мен денсаулығының қатты зардап шегуінен туындаған
ауру ;
12) дәріден улану – халықаралық конвенциялар мен республикалық заң
актілеріне сәйкес тізімдерге енбеген, жүйке белсенділіген тигізетін әсері
есірткі құралдары мен жүйкеге ісер ететін заттардың әсерімен ұқсас келетін,
түрлі текті дәрілік емес заттар мен дәрілік препараттарды қиянатпен
қолдану;
13) нашақор – денсаулығы мен жүйкесі кез келген есірткілік, жүйкеге
ісер ететін заттарға немесе олардың аналогтарына (теңдестеріне) тәуелді,
денсаулық сақтау мекемесі белгіленген тәртіп бойынша нашақорлық диагнозын
өойған тұлға;
14) арнайы емдеу – сауықтандыру мекемлері (орталықтар, ауруханалар,
диспансерлер, бөлімдер немесе кабинеттер) заңмен белгіленген тәртіп бойынша
нашаға қарсы көмек көрсетеді;
15) дәрігелік куәләндіру – нашаға мас болған күйін анықтау мақсатымен
тұлғаны емханада тексеру;
16) дәрігерлік зерттеу нашақорлық диагнозын қою немесе жоққа шығару
мақсатымен тұлғаның емханада жатып зерттелуі;
17) ерікті түрде емделу – нашақорлықтан, дәріге құмарлықтан немесе
есірткіні қиянатпен қолданушылықтан науқас адамның не оның заңды өкілінің
келісімі бойынша жүргізілетін ем;
18) еркінен тыс (мәжбүрлеп) емдеу – есірткілік немесе жүйкеге ісер
ететін заттарды заңсыз тұтынуды одан әрі жалғастыру немес өз еркінен
емделуден бас тарту кезінде нашақорлыққа ұшыраған тұлғаны соттың шешімі
негізінде емхана жатқызып емдеу;
19) дәрігерлік куәләндырудан, дәрігерлік зерттеуден, немесе емдеуден
бас тарту – есірткі құралдарын жүйкеге ісер ететін заттарды тұтынушы
тұлғаның дәрігердің белгіленген емі мен ұсыныстарын орындалумен қатар,
құқық қорғау орны қызметкерінің дәрігерлік куәләндырудан немесе зерттеуден
өтуге байланысты нұсқауын қасақана орындамау;
20) бөлшек сауда – есірткі құралдарын, жүйкеге әсер ететін заттарды
және прекурсорларды жеке тұтыну үшін дәргердің жазып берген рецепті бойынша
бір бірлеп немесе азғантай мөлшерде сату;
21) көтерме сауда –есірткі құралдарын, жүйкеге әсер ететін заттар мен
прекурсорларды ірі мөлшерде сату.
Есірткеге қатысты қылмыстардың қатерлігінің сипаты мен деңгейі ең
алдымен, бұл қылмыстардың заты болып табылатын есірткілік құралдар мен
жүйкеге ісер ететін заттардың қаншалықты қауіпті екендігімен анықталады.
Оларды қиянаттықпен тұтыну адамды оның бойында да, жүйкесінде де есірткіге
тәуелділіктің пайда болуымен сипатталатын ауруға – нашақорлыққа әкеліп
соқтырады.
Н.М. Абдировтың пікірінше есірткі заттардың әсерлері адамдардың санасы
мен ерігіне байланысты емес объективті себептердің санасы мен ерігіне
байланысты емес объективті себептердің қатары төмендегідей көрсетілген:
- қоршаған ортаның адамға, сәтсіз отбасы түріндегі өзіне жақын
әлеуметтік ортаның, дұрыс қалыптаспаған байланыстардың (достары, жақындары
және т.б.) теріс әсерлері;
- өтім көздерінің таралуымен және арзаншылыққа қатысты ешқандай
бөгеуліксіз оларды пайдаланудың мүмкіндігімен өрнектелетін есірткілердің
өтімділігі.
Жақын әлеуметтік ортаның теріс әсері есірткіні бірінші рет пайдалану
жағдайы үшін нақты фактор болып саналады. Мұндай ортаның әсері отбасының
төмен мінездік – психологиялық параметрмен, тәрбиенің болмауымен, дұрыс
қалыптаспаған жақын ортамен: мысалы, бұрын сотталған немесе есірткіні,
ішімдікті пайдаланатын адаммен; қоғамға қарсы өмір сүру мәні бар,
әлеуметтік зиянды жеке қондырғылары, салттары, дәстурлері бар адамдарымен
алдын-ала анықталады. Осындай ортада адамда кәдімгі жағдайда қалыпты адамға
өтімі жоқ есірткінің ашылмаған құпияларына қызығушылық қалыптасады.
Есірткілердің өтімділігін кез-келген қалаушыға медициналық емес жолмен
оларды пайдалану да наркотизмнің объективті себебі болып табылады. Құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің ойынша есірткіні пайдалану мен
дайындаудағы жеңілдік пен өтімділік итермелейді.
Көрсетілген объективті себептер субъективті қасиеттер себепсіз
есірткіні адамның бірінші пайдалану фактісіне оңай алып келе алмайды. Н.М.
Абдиров келесі субъективті себептерді көрсетеді.
Оларға жататындар:
- өмірге қанағаттанбауы және осымен байланысты шындықтан кеткісі
келетін;
- эйфория (рахат) сезімін көргісі келетіні;
- қызуғышылық, сонымен қатар айналадағыларға електеушілік.
Мұнда белгілі бір қызығушылық субъективтік себеп сияқты қызығушылықты
білдіреді, С.И. Ожеговтің сөздігінде қызығушылық адамның жаңа бір нәрсені
көруге, білуге деген құштарлық адамның жаңа бір нәрсені көруге, бір нәрсеге
қызығушылықты көрсету сияқты анықталады. Өсіп келе жатқан ұрпақтың білуге
деген құштарлығын есептей келе, осы қызығушылықтың жасөспірімдерді есірткі
думанының құшағына итермелейтінін айтуға болады. Есірткіні пайдаланудың
өмірге қанағатсыздық пен ұмыту тілегі сияқты субъективті факторлардың
күштенуіне әсері болуы мүмкін. Адамның қабылдануындағы есірткіні қиялының
әлемі, осы сезімдерін дәм тату нақты шындылықтан айтарлықтай тартымдырақ.
Сондықтан, есірткіні жаңадан пайдалану мен осымен алынған бағаның сезімін
есептей келе, адамның өзінің шынайы өмірімен көрсетімдік қанағатсыздығы тек
асқына түседі.
Есірткіні пайдаланудың детерминациясы жүйесінде эйфорияны сезінуге
адамның қалауы сияқты субъективті себептің қызметі де жоғары. Мұнда әңгіме
адамның есірткіден физикалық және психологиялық байланыстылығы туралы болып
тұр. Бұл себептің қауіптілігі осындай байланыстылыққа тап болған адамдар
оны жеке психикалық қалауына қарамастан өзіне сынап көрумен
қорытындыланады. Адамның есірткіден физикалық және психологиялық
байланыстылығы адамның мінезін реттеуге, оның өмір сүру мен ойлауын
анықтауға қабілетті.
Есірткіні пайдаланудың қарастырылған себептерінің әрекеті шарттың
қызметін атқаратын факторлардың икемдейтін әсермен күшейді. Олар көп санды
болғандықтан, олардың ең көп таралғанын қалыптастыруға болады. Оларға
жататындар:
- Республиканың Оңтүстік аймақтарының тұрғындары арасында есірткіні
пайдаланудың көп жылғы дәстүрлерінің жиналуы;
- елдің ерекше географиялық орналасуы;
- тұрғындар арасында әлеуметтік қол бастылық бөлігінің көбеюі;
- елдің өмірлік деңгейінің төмендеуі;
- Отандық сияқты, батыстық өнегесіз және татымсыз кино, бейне, баспа
өнімдерінің әсерімен қалыптасуы.
Есірткі пайдаланудың объективті себептері есірткімен заңсыз айналасумен
байланысты құбылыстың дамуына да тура әсерін тигізеді.
Есірткімен заңсыз айналасудың негізгі объективті себептері ретінде
төмендегілерді айтуға болады:
- есірткіні заңсыз сатудан түсетін айтарлықтай материалдық пайда;
- есірткіні дайындаудың, қолданудың және сатудың өтімділігі;
- Қазақстанның ерекше географиялық жағдайы;
- шекараның ашықтығы[6,Б.77].
Бірінші көрсетілген себеп, яғни айтарлықтай материалдық пайданың
факторы біздің Республиканы қосқандағы, барлық елдегі елдер мен құрлықтар
бойынша заңсыз есірткінің мереке құруын туғызады.
Есірткімен заңсыз айналысуды туғызатын тағы маңызды фактор болып оларды
дайындаудың, қолданудың және сатудың өтімділігі саналады. Пайдалану мен әрі
қарай сату үшін заңсыз есірткілердің құралатын өтімділігінің бірі болып
оның қатыстық арзаншылық жатады. Бұл оларды өткізумен айналысатын адамдарға
сату-сатып алу бойынша тиімді операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Ерекше географиялық жағдай және шекараның ашықтығы заңсыз есірткі
тарату үшін есірткіні ұрлап өткізуінің гүдленуіне және олардың Республика
территориясы арқылы жол жүруіне көмектесетін маңызды фактор болып табылады.
Есірткімен заңсыз айналысуға туындалатын әсер көрсететін субъективті
сипаттың себептері әртүрлі. Олардың әрқайсысы адамға, санасы мен
психикасына әсердің ізі болып қалады.
Есірткімен заңсыз айналасудың себебі ретінде жеткіліксіз және сапасыз
ескеретін жұмыс табылады, ол мінездік-психологиялық және ақылдық-еріктік
ақау түрінде оларда немесе тұрғындардың басқа да әлеуметтік топтардында
көрінеді.
Есірткімен астыратын айналасудың негізгі себебі – есірткіні медициналық
емес пайдаланудың зияны және олармен араласудың құқықтық жауапкершілігі
туралы тұрғындардың іс жүзінде сауатының болмауы.
Субъективті сипаттың басқа себебі – бұл тұрғындардың белгілі бір
бөлігінде меркантильдік психологияның тұрақты қалыптасуы. Бұл себеп
қоғамның нарықтық экономикаға көшуінің әсерімен қалыптасады, ол қоғамдық
өмірдегі пайда болған қайшылықтардан және қоғамның мүліктік қабаттасу
процесінің жалғасуынан туындаған.
Объективті және субъективті сипаттағы осы барлық себептердің әрекеті
өзінің жиынтығында шарттық қызметін орындайтын факторлардың қатарымен
күшейеді. Мұндай шарттардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- есірткіні заңсыз айналасумен күресу саласында жұмыс істейтін
қызметтердің әлсіз техникалық жабдықтануы;
- кадрлық жабдықтаудың жетіспеушілігі;
- ТМД елдерінің құқық қорғау органдары арасындағы қажетті өзара
әсердің болмауы.
Қазақстан Республикасында наркотизммен халықаралық күресудің маңызды
құралы болып, әрекетті қылмыстық заң саналады. Тек осыған бүгінде теріс
әлеуметтік құбылысқа жоғары екпінмен дамып келе жатқан мемлекеттің қиын
қарсы тұруда орны бар кілттік қызмет қарсы келеді. Қылмыстық жауапкершілік
институтының маңыздылығын оның жоғары превентивтік белгілеуін есептегенде
қайта бағалау қиын. Қылмыстық заңмен қарастырылғани наркотизмді көрсетудің
жауапкершілігін таңдау өзінің жиынтығында оның институттары қоғамдағы
есірткі құралдары мен психотропты заттары бар қоғамға қауіпті қатынасының
алдында тиімді баръерлерді қозғалту үшін арналғанын көрсетеді.
Елдегі есірткіні заңсыз айналасуымен және оларды пайдаланумен
байланысты процестердің дамуы әлеуметтік шындық бағытының кең айналымы
бойынша бара-бар шараларды жүзеге асыруды талап етеді. Есірткі құралдары
мен психотроптық құралдардың қатысында қоғам әрекетінің қауіпсіздігі мен
оның денсаулығы үшін зияндылықты болдыраудан тұрғындарды ұстап отырумен
байланысты ескертетін сипаттың шараларына даусыз басымдылық береді, осы
уақытта әлеуметтік қауіпті әрекеттердің олармен жасағаны үшін, қылмыстық-
құқықтық қудалау шараларын іске асырудың маңыздылығын айта кету керек.
Қылмыстық заңның берегейлі, дәл және қатыссыз орындалуын қамтамасыз ету
сотталғандар сияқты, басқа да адамдармен жаңа қылмыстарды жасаудың
ескертуіне жетуге мүмкіндік береді. Осы уақытта жазаның басты мақсаты
болып, заңды берегейлі, дәл және қатыссыз орындауды қадағалау арқылы
қамтамасыз етілуі мүмкін әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді көрсету
қажет.
Заңсыз дайындаудың, қолданудың, сақтаудың, тасымалдаудың немесе
ескірткі құралдары мен психотроптық заттардың қоғамға қауіптілігін анықтау
үшін, оның құрамының қылмыстық-құқықтық талдануы тиіс. Бұл қылмыс сот
бойынша қылмыстың екі жеке құрамынан тұрады:
а) есірткі құралдары немесе психотроптың заттар өтімінің мақсатынсыз,
заңсыз пайдалану, апару немесе сақтау;
б) заңсыз дайындау, өңдеу, тасымалдау, есірткі құралдары немесе
психотроптық заттардың өтімі.
Есірткімен байланысты қылмыстарда оның ерекшелігімен анықталатын
өзіндік ерекшелігі болады. Осы қылмыстың заты болып саналатын есірткі
құралдары мен психотропты заттар осы топтың барлық қылмысын біріктіретін
ортақ негізін құрайды.
Профессор А.А. Исаевтың әділ айтқанындай, осы қылмыстардың құрамы үшін
қылмыс затының белгісі міндетті болып саналады, онда жеке қылмыстық-
құқықтық мәні бар және қылмыстық жауапкершіліктің негізіне және іс-
әрекеттің сапалығынына белгілі бір бейнемен әсер етеді.
Толығымен аталғанда, оның осы ойы бойынша қорғалатын қатынас затының
қылмыстық әрекет затының және қылмыстық заттың көрінуі қылмыстық заң
нормаларының мазмұнын толық ұғынуға, оны дұрыс қолдану мен қылмысқа баға
беруге мүмкіндік береді[8,Б.161].
Есірткімен байланысты қылмыстың қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты ең
алдымен, осы қылмыстардың затымен есірткі құралдары мен психотропты
заттармен қорытындылатын қауіп-қатердің мазмұнымен анықталады. Оларды
пайдалану адамның дамуына есірткіден физикалық және психикалық
байланыстылықтың болуымен сипатталатын нашақорлық ауруын әкеледі. Бұл жерде
осындай байланыстылықтың болуы адам денсаулығына ауыр зиян келтіретіні
сияқты жаңа қылмыстық заңмен қарастырылатынын айта кетуі керек.
Есірткі құралдары мен психотропты заттармен қатар, осы қылмысты заты
прекурсорларды, сонымен бірге есірткі құралдары психотропты заттарды
дайындаудың құралдарын немесе жабдықтарын құрайды.
Соңғысы қылмыстық заң жағынан ерекше құқықтық реттеу аймағы бірінші
болып кіреді. Профессор А.Н. Трайкиннің әділ бекітуі бойынша, әрбір қылмыс
әрекетті немесе әрекетсіз болып көрінсе де, белгілі бір объектіге озбырлық
жасау әрқашан бар [9,Б.122].
Ештеңеге озбырлық жасамайтын қылмыс табиғатта болмайды. Бұл бекітуде
кеңістік қылмыстық құқық саңлақтарының бір, біздің көзқарасымызға заңның
әлеуметтік қойылуы қорытындыланған, өйткені жасалған қылмыс соңғыны көндіру
арқылы анықталады.
Қылмыс объектісінің феноменін зерттеудің ұзақ мерзімінде жалпы
қабылданған ыңғай қалыптасты, осыған сәйкес қылмыстық құқық бойынша
Қазақстандық сияқты Ресей оқулықтарында қылмыс объектісі ретінде қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар есептеледі, оларға қоғамға қауіпті іс-
әрекет бағытталған және олардан зиян болады немесе зиянның болуынан қауіп-
қатер туындайды.
Бұл байланыста қорғалмайтын қылмыстық заңмен қоғамдық қатынастар қылмыс
объекті болмайтыны А.А. Пионковскийдің, Н.И. Загородниковтың, Е.И.
Қайыржановтың және басқа да ғалымдармен негізделген ойлар көрінеді.
Қоғамдық қатынастардың бір уақытта белгілі бір көрінуімен негізгі ретінде
қызығушылықтың категориясы бағалауында қорытындылатын Е.И. Қайыржановтың
ұстанымының ерекшелегін де айта кету қажет. Оның ойы бойынша, қызығушылық –
бұл да қоғамдық қатынас, бірақ оның көрінуі нақтырақ. Тасушылар мен олардың
қызығушылығы арасындағы қатынасынсыз, оның айтуы бойынша, қоғамдық
қатынастар болмайды және болуы мүмкін емес.
Қылмыстық-құқықтық теориясы қылмыстың жалпы, түрлік және тура
объектілірін дәстүрлі түрде бөледі. Сонымен, қылмыстың жалпы объектісі
болып өздерінің арасында белгілі бір бейнемен байланысатын, элементтер
жүйесін білдіретін, қоғамдық қатынастардың заңмен қорғалатын барлық
жиынтығы саналады. Бұл жүйе В.К. Глистиннің пікірінше, оған енетін
элементтер функцияларынан ерекшеленетін өзінің функцияларымен иемденеді.
Біздің елімізде ең маңызды қоғамдық қатынастардың қорғанысы қылмыстық заңды
қорғауымен қойылған, ол қылмыстық кодекстің: оған қызығушылығын және
қылмыстық озбырлықтан мемлекетті, әлемнің қорғанысын және адам өмірінің
қауіпсіздігін, сонымен бірге қылмыстарды ескертуді заңмен қорғайтын
Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы, Конституцияның тұрақтылығы,
ұйымның құқығы және заңдық қызығушылығы, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, құқықты, бостандықты қорғау және адамдар мен азаматтардың
заңдық қызығушылықтары есептерін шешу арқылы іске асуы мүмкін[10,Б.26].
Мұнда, егер қылмыстың жалпы объектісі болып қылмыстық озбырлықты
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы саналса, онда
А.В. Наумовтың бекітуі бойынша, түрлік объектісі бойынша жалпы объектінің
бөлігі саналады, мұнда сол қатарлық объектінің бір текті игіліктің тобы
болады, оған қылмыстың бір текті тобы қастандық жасайды. Соңғы уақытта
жарияланған қылмыстық-құқықтың жалпы бөлімі бойынша оқулықта қылмыстың
түрлік топты құрайтын қылмысты, қылмыстық заңмен қорғайтын қоғамдық
қатынастардың өздерінің арасында бір-бірмен байланысты және бір текті топ
сияқты анықталады.
Тура объектісі негізгі және қосымша болып шектеледі. Негізгі тура
объект нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын қоғамдық қатынас және
бұған зиян келген жағдайда нақты іс-әрекет бағытталған. Ол түрлік
объектімен бір жазықта орналасады және онымен мазмұн бойынша сәйкес келеді.
Қосымша тура объект, екі объект немесе көп объекті деп аталатын қылмыстарда
көрінеді және қылмыстық жауапкершіліктің міндетті шарты болып саналады.
Бірақ қосымша тура объект Ресей теоретиктерінің есептеуінше, басқа
түрдегі объектінің жазықтығында жатады. Сондай-ақ Ресейлік криминалистер
факультативті тура объектіні көрсетеді, ол қылмыстық құқық теориясында
нақты қоғамдық қатынас ретінде анықталады, оған нақты қылмыстың болуының
нәтижесінде зиян келеді. Әйтсе де қылмыстың бұл құрамының аймағында бұл
объект қарастырылмайды. Мұнда жазалануышының өлімді жасауға әрекет
ететініне әкелетін, жүйелік жалғасы бар жиі мысал келтіріледі. Бұл
жағдайда, белгілі болғандай жазаның жауапкершілігіне басқа объектіге тура
зиянның келуі кірмейді. Онда басқа, көрсетілген авторлардың соңғысының ойы
бойынша, осы қылмыстардың қосымша объектісі болып социалистік таратылған
қатынас шығады. Біздің ойымызша, есірткімен байланысты қылмыстардың тура
объектісін анықтаудағы ең қолайлысы негізгі тура объектінің түрлік
объектімен бір жазықтықта жататыны және онымен мазмұн бойынша сәйкес
келетінімен сәйкестендіріп, жоғарыда айтылғандарды көрсетіп, ресей
зертеушілерінің көп бөлігінің пайдаланатын қазіргі тәсілі болып табылады.
Қажетті жағдайларда тура қосымша объектінің категорияларын пайдалану ең
бағалы қоғамдық қатынастардың (қызығушылық, игілік) қылмыстық-құқықтық
қорғауының барабарлығын қамтамасыз ете алады. Сонымен, есірткіні пайдалану
және олармен заңсыз айналысу объективті және субъективті қасиеттердің
себептері мен шарттарының қиын жүйесімен туындайды.
1.2 Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты әрекеттер үшін
жауапқа тарту және халықаралық-құқықтық нормалардың қалыптасуы мен дамуы
Адам баласы қаншама мың жылдар бойы дамып келе жатыр және соншалықты
уақытта есірткіні пайдалану және онымен айналысу қоғамдық қатынастардың
ажырамайтын құрамдық бөлігі болып саналады және ол қалыпты түрде реттеліп
келеді. Осы заңдардың өзіндік жинағының ежелгі өркениет құқығының
ескерткішінен бізге дейін, есірткі құралдарымен байланысты реттейтін
қызмет, құқықтық нормалар туралы көптеген куәліктер жетті.
Мысалы, Манудық зхармашастіде соманы тиімді пайдаланудың
ерекшеліктерін қадағалау туралы қатаң жазылу бар: Кімде чилядиді, одан да
көпті айтарлықтай құрай алатын, үш жылдық (қор) азық-түлігі бар болса, сол
соманы ішуге лайықты. Салыстыру үшін: Ақсақ темірдің (1336-1405 ж.ж)
басқару кезінде есірткіні пайдаланушылар, әсіресе оларды сататындар жазаның
қатаң түрлеріне таратылған[14].
Уақыт өтті, есірткіге ұшыраған адамдар Жер бетінен кете берді, ол
есірткінің мәселелері, керісінше, ғасырдан ғасырға аймақтап кеңейе берді.
Өткен ғасырда есірткімен күресу сұрақтарында сипаттық айырмашылықтар
болады. Халықаралық қатынастардың даму тарихының әрбір кезеңінде өзінің
жақсы жақтарының болғанына келіспеуге болмады. Мемлекет барлық сәтсіз
мезеттерді есептегенде есірткімен күресудің жаңа тәсілдерін әрқашан да
қолданып отырды. Ұлттық шаралар өте әр түрлі болып келеді, бірақ олардың
бәрі бір мақсатты көздейді – есірткі мен нашақорлық мәселелерінен қазіргі
және болашақ ұрпақтарды қорғаумен тең есірткімен заңсыз айналысуды тоқтату.
Әлемнің әр түрлі елдері мен аймақтарында есірткі құралдары мен
психотропты заттарды пайдалану және осыған қатысты мәселелер әртүрлі.
Сонымен, Оңтүстік Америкада, Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік-Батыс Азияда
экономика жағдайын бақылау аумағында және құқық қорғау органдары үшін
мәселелерді құрайтын кеңейтілген бұқпалы экономикаға орын бар. Еуропа мен
Солтүстік Американың есірткіні пайдаланушы елдерінде мәселелер медико-
санитарлық әлеуметтік және экономикалық салаларында есірткіні пайдаланудың
теріс әсермен үлкен шамада байланысты. Әлемнің барлық мемлекеттері әртүрлі
дәрежеде есірткіні пайдаланудың және олармен заңсыз айналысудың қолайсыз
әсерлерін өздеріне сынап көреді. Нарко жағдай дамып келе жатқан елдерде
олардың әлсіз мемлекеттік институттары мен бақылаудың механизімімен ұстап
тұру айтарлықтай қиын. Біздің ойымызша, заңсыз есірткінің мәселесін қазіргі
заманғы экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайлардың қозғалысының
контексінде қарастыруға тура келеді. Әлемде техникалық прогресс пен саяси
жағдайлардың өзгеруі нашақорлық пен наркобизнес мәселелерінің сипаты мен
масштабына үлкен әсер тигізеді. Әр түрлі мемлекет үкіметінің қылмыстық
есірткі (нарко) ұйымдарының іс-әрекетінің жауабына есірткімен күресудегі
келісілген әрекеттерді жетілдіреді және қолданады. Мұндай бірлесуді іске
асырудың нәтижесінде кокаинды заңсыз сатуда жүргізуші орын алған үлкен
партельдер құлады. Бірақ, есірткі және психотропты заттардың заңсыз
айналысумен күрескен салалардың жақсы нәтижелеріне қарамастан, есірткіні
пайдаланудың мәселелері әлі күнгі дейін шешілмей келеді.
Есірткімен заңсыз айналысуға қарсы әрекет бойынша халықаралық заңның
дамуына қатысты келтірілген қысқаша тарихи шолу 19 ғасырдың ортасынан
бастап, көптеген елдерде есірткіге бақылауды қоюдың тәсілдері
қарастырылғанын көрсетеді. Мысалы, 1845 жылы Францияда есірткі құралдары
туралы заң қабылдануы, сосын нашақорлыққа қарсы сәйкесті қойылым Американың
кейбір штаттарында қабылданды. Есірткімен күресу саласындағы бірінші
Халықаралық орган болып 13 мемлекетпен жасалған Шанхай апиындақ комиссия
құрылды.
Бұл конвенцияда нақты жағдайлар өңделді, жеке алатын болсақ: шикі
апиынды өндіру мен тарату құқықпен бақылануы керек; апиынды шегу түбірімен
алып тасталуы тиіс; туынды есірткі заттарын өндіру; сату және пайдалану
медицина мақсаттарын қоспағанда, заңмен шектелуі тиіс, өндірушілер мен
сатушылар мұндай есірткілермен тыйым салу жүйесіне тап болулары қажет.
Жоғарыда көрсетілген Шанхай және Гааг конференцияларының жағдайлары тек
ұсынымды сипат алғанын айта кету керек. Біздің көзқарасымыз бойынша, Гааг
конвенциясының мәні екі қатынаста қадағаланады:
1) бұл конвенцияны қабылдаудың негізінде есірткіні бақылаудың
халықаралық жүйесі ұйымдастырылды;
2) осы конвенцияның жағдайларына сәйкес, есірткіні ұлттық бақылаудың
режимі қондырылды.
30 жылдардың соңында есірткі құралдарымен заңсыз айналысуды халықаралық
бақылаудың нақты жүйесі құрылды. Бірақ бұл жүйеде кемшіліктің қатарлары
болды, каннабис, коканың жапырағы, көкнәр таяқшасы сияқты, құрамында наша
бар өсімдіктерге бақылау қондырылмады, бұл өсімдіктердің қасиеттері сол
уақытта жақсы зерттелген және қылмыскерлер оларды қолданған болатын.
Бақылау шегінде сол уақытта жақсы таныс есірткі құралдарын өндіру үшін
шикізат болып саналатын заттар қалды. Синтетикалық есірткіге келетін
болсақ, онда сол кезең аралығында олардың болашағы жасалуы мен қолданылуын
алдын-ала көру мүмкін болмаған еді.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін, есірткіні халықаралық
бақылауды жетілдіру жайындағы сұрақ осы саладағы халықаралық қатынастардың
дамуында тағы да маңыздылардың бірі болды. Бұл уақыт кезеңінде қылмыспен
күресу саласында мемлекеттің ғылыми-ақпараттық бірлестігінің кең дамуы
көрсетілді. Ұлттық ғылыми тәжірибиелермен алмасу күшейді, ортақ ғылыми
зерттеулер жүргізіле бастады, талқыға салынатын мәселелер, оның ішінде
есірткі құралдары мен психотропты заттармен заңсыз айналысу сұрақтарының
айналасы кеңейді.Жедел ақпараттың талдауы барлық көрсетілген есірткі
құралдарының ірі партиялары біздің мемлекетіміздің территориясында өткінші
тауар екенін көрсетеді. Көрші мемлекеттер жағынан мұндай көмектің, заңсыз
есірткі партияларын іздестіру бойынша, біздің территория арқылы транзитпен
өткізілетін есірткімен заңсыз айналысудың барлық алдағы жолдары кесіп
тасталынады. Біздің саудамен жеткізуді көрсету мен химиялық заттармен
заңды айналысуын алып тастау сияқты құқығы және жедел қызметтер
сұрақтарынан бөлу керек. Бұл үшін іздестіру шараларын жүргізу сұрақтарына
рұқсат бойынша мемлекеттің аймақтық бірлестігін кеңейту қажет. Есірткілерді
заңсыз өткізумен айналысатын тұлғаларды келесі ұстау мен көрсетуіндегі
құқық қорғау органдарының қызметін белсендіру маңызды болып табылады[17].
1.3 Наркобизнeспен күресу саласындағы мемлекеттік органдардың және
халықаралық ұйымдардың қызметі
Нашақорлық таратыла келе, мемлекеттер арасындағы шекарадан оңай өтіп,
ол үшін өте алмайтын қиындықтар мен бөгеулер жоқ, ол барлық жаңа
территорияларды жоғары жылдамдықпен жеңіп шығады. Үкімет пен халық жаңа
құрбандарды өлім халіне таратып өрмелеп келе жатқан есірткі шыңырауының
әсеріне түскен адамдардың тағдырларына қатыспай және сырт қалған ешқандай
ел жоқ.
Есірткі қасіретінен қорғау үшін әлемнің барлық халықтары әр түрлі
құралдарды қолданады. Әрбір мемлекет өзінің дамуындағы белгілі бір тарихи
кезеңінде есірткімен күреске бағытталған сәйкесті заңдарды пайдаланады. Ең
қатаң санкцияларды (бас бостандығынан айыру, керек десе өлім жазасы)
қосқанда, есірткімен байланысты қылмыстарға қылмыстық жауапкершілік
қондырылады. Ал ХХ ғасырдан бастап, бұл теріс әлеуметтік құбылыстың төтенше
қауіптілігін түсіне, дәрігерлер, интелегенция өкілдері, кейбір діни
қызметкерлер нашақорлық әлемі бойынша өрмелеудің өсіп келе жатқан қауіп-
қатері алдында күштерді біріктіру қажеттілігі туралы пікірлерін айта
бастады. Конвенция мен есірткінің адамзат тарихында бірінші рет дайындалуы
мен қабылдануында әлемнің 12 мемлекеті қатысты. Есірткі құралдары мен
психотропты заттармен заңсыз айналысуға қарсы күресу туралы келесі
конвенцияның қабылдауы мен жетілуінде 150 мемлекет қатынасты.
Нашақорлықпен күресудің қазіргі заманғы деңгейі есірткіні өндірудің сол
немесе басқа мемлекеттерде бақылануы туралы халықаралық келісімінсіз,
есірткі сатудың нарығын қадағалаудың қатаң шараларын іске асыруынсыз,
барлық қол жеткен үкімет аралық келісімдер, оларды бұзудың жағдайында
орындаудың міндеттілігінсіз ақылға сыйымсыз болып қалады
Әлемнің барлық ғалымдары нашақорлықпен ауратындарға көмек көрсетудің
ғылымның қазіргі заманғы деңгейіне жауап беретін жаңа, өте тиімді әдістерін
тұрақты түрде жетілдіріп келеді. Емдеудің жаңа әдістемелері өңделіп келеді
және есірткілік байланыстылықтан адамды құтқару мақсатымен операциялардың
өндірісін қосқанда, дәрілік препараттардың әрекеті тексеріледі. Медицина,
психиотрия, психология, әлеуметтану, периспруденция және т.б. салаларында
жиналған білімдерді біріктіру көмегімен нашақорлықты ескертудің әлемдік
қолданыстың тәжірибиелері жалпыланып келеді. Ғалымдардың барлық салған
күштеріне қарамастан, нашақорлықтың мәселесі болашақта қиын шешілетін,
адамзат алдындағы ең көкейтесті, қоғамға қауіпті, өткірлердің бірі болып
қалып жатыр.
Қазіргі уақытта тек БҰҰ жанында ғана осы қылмыстармен күресу бойынша
органдардың бүтін кешені өмір сүріп келеді:
Есірткіні бақылау бойынша БҰҰ-ң бағдарламасы (ағылшынша қысқармасы –
UNDCP орысша қысқармасы ЮНДКП) есірткі құралдарын бақылау саласындағы
Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық іс-шараларына жауап беретін секретариат
органы болып табылады. Ол бас секретарға тікелей баяндама жасайтын Директор-
атқарушымен басқарылады. Есірткіге бақылаумен байланысты өзінің көп санды
функцияларының ішінде Бағдарлама ЕҚ бойынша комиссияның секретариатымен
және атқарушы органымен қызмет етеді. Осымен байланысты ол ЕҚ бақылау
бойынша шартты жүзеге асырудағы мүше-мемлекетке көмек көрсетеді және ЕҚ
бақылау бойынша жұмыс істейтін халықаралық келісімдерден, сонымен қатар ЕҚ
бойынша комиссия, Бас Ассамблея және экономикалық пен әлеуметтік кеңестің
мандатынан шығатын міндеттерді орындайды. Онда басқа, есірткіні бақылау
бағдарламасын жетілдірунде және олардың іске асуына қаражаттай көмек
көрсетуіндегі, ЕҚ теріс пайдалану мен олармен заңсыз айналысудың күресінде
техникалық бірлестікті көрсетеді.
Қазіргі уақытта БҰҰ-мен қолдау табатын жобалар 40-тан аса елдерде
жүзеге асып келеді. Бұл жобалар есірткі мәселелерінің барлық аспектісін
қамтиды.
- Есірткіні бақылаудағы халықаралық комитет. Есірткіні бақылаудағы
халықаралық комитеті (ЕБХК) ғылыми мақсаттарға қажет барабар шамамен
ЕҚ өсіру, өндіру, дайындау мен пайдалану шектеу және осы мақсаттарға
олардың болуын кепілдеу үшін құрылған.
Комитеттің құрамына экономика және Әлеуметтік Кеңеспен (ЭКОСОС)
сайланған 13 мүше кіреді, олар үкіметтің өкілі ретінде емес, эксперт
ретінде сөз сөйлейді. Медицина, фармалогия немесе фармацевтика саласынан
жұмыс тәжірбиесі бар үш мүше Денсаулық сақтаудың Бүкіл әлемдік ұйымның
ұсынумен сайланады, ал он мүше келісімінің мемлекет – қатысушыларының
ұсынумен сайланады.
Қазіргі уақытта ЭКОСОС-пен сайланған 40 мүшеден тұратын комиссия әлемде
есірткі жағдайын оқып келеді және ЕҚ халықаралық бақылауды күшейтетін жаңа
құжаттарды дайындауға және сәйкестендірілген халықаралық конвенцияларды
іске асыру мен бақылауға көмектесіп келеді.
- Есірткі құралдары бойынша БҰҰ-ң бөлімі. Есірткіні бақылау бойынша
БҰҰ-ң бөлімі Венада аталған комиссияның секритариаты болып саналады
және үкіметтің саяси мамандардың ақпараты мен қызметін көрсету
жолымен анықтайды.
- Есірткі құралдарын теріс пайдаланумен күресу бойынша БҰҰ-ң қоры.
Ерікті сатушылардың есебімен қаржыландырылатын теріс пайдаланумен
күресу бойынша БҰҰ-ң қоры есірткіні бақылаумен нашақорларды ақтап
шығарудың нақты бағдарламасын іске асыру мен жоспарлауда елдерге
көмектесіп келеді. Сонымен бірге, есірткі мәселесімен тура ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Мемлекеттердің есірткі заттардың заңсыз айналымымен күрес саласын 6
халықаралық-құқықтық реттеу
1.1Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық-құқықтық 6
сипаты
1.2Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты әрекеттер үшін 15
жауапқа тарту және халықаралық-құқықтық нормалардың қалыптасуы мен
дамуы
1.3Наркобизнeспен күресу саласындағы мемлекеттік органдардың және 17
халықаралық ұйымдардың қызметі
1.4Қазақстан Республикасының есірткі қылмыстарымен күресу саласындағы 20
ТМД және т.б. аумақтық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық
ынтымақтастық қатынастарға қатысуы
2 Есірткі заттардың заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауапкершілікті 24
жүзеге асыру барысында ұлттық және халықаралық–құқықтық нормалардың
ара-қатынасы
2.1Наркобизнеспен күресу саласындағы ұлттық саясат және 24
халықаралық-құқықтық нормалар
2.2Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды алдын27
алу және қадағаланып отыратын тасымалдаулардың ресми ережелері,
Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттердегі қылмыскерлерді
ұстап беру
Қорытынды 33
Пайдаланылған дереккөздер тізімі 35
Кіріспе
Біздің сыртқы қауіпсіздігіміз, лаңкестікке және есірткіге қарсы күрес,
Қазақстан шекарасының ұзына бойында тату көршілік пен тұрақтылық белдеуін
орнықтыру жөніндегі өзіміздің халықаралық міндеттелерімізді парықты
пайымдауымызға негізделеді. Қазіргі әлемнің қауіпсіздігіне қатер төндіріп
отырған құбылыстың ауқымына Орталық Азия өңірі де тартылып отырғаны
жасырын емес. Есірткі өндірісі мен есірткі тасымалы адамзат қауымының жанын
сыздатқан бітеу жараға айналып отыр. Өкінішке орай, үлкен көлемдегі есірткі
заттарының едәуір бөлігі Орталық Азия елдері, соның ішінде Қазақстан аумағы
арқылы да тасылады. Мысалы, Ауғанстанның негізгі экономикасының базасы
ретінде наркобизнес үлкен рөл атқарады. Ол өз ретінде діни экстремизмнің
және терроризмнің өсуіне ықпалын тигізеді. Қазіргі кезеңде наркобизнес
халықаралық терроризмнің қаржылық негізін құрайтыны ешкімге құпия еместігін
білеміз. Біз бұл зұлымдыққа қарсы күрес жүргізе отырып, бұл құбылыстың
пайда болу алғы шарттарына көңіл бөлместен, оның тек көріністерімен ғана
күресудеміз. Есірткі бизнесімен күресте жетістікке жетудің басты шарты –
заң билігін нығайту, апиын шикізатынан ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
ауысуда халыққа тиімді көмек көрсету, Орталық Азия аумағы арқылы өтетін
есірткі трафигін жою іс-қимылдарын үйлестіру болып табылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының меморандумына қатысушы елдердің көпшілігінің
қолдауымен есірткі құралдарының және психотропты заттар мен прекурсорлардың
заңсыз айналымына қарсы күрес жөніндегі Орталық Азиялық аймақтық ақпараттық
үйлестіруші орталықтың Алматы қаласында құрылуының Қазақстан үшін мәні зор.
Осының бәрі дүниежүзілік қоғамдастықтың есірткі тасымалын ауыздықтауға
бағытталған ісінде Қазақстанның атқарып отырған істеріне лайықты баға беру
болды.
Тақырыптың өзектілігі. Есірткінің заңсыз айналымына байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу және тергеу мәселелері қазіргі заман үшін маңызды
әлеуметтік және құқықтық проблемалардың бірі.
Есірткі заттарының заңсыз айналымы мәселесі қоғамдық маңыздылығының
өсуі және өзектілігі адамдардың көрсетілген проблемаға деген қатынасын
анықтады, ғылыми білімін құрастыруының әр түрлі жақтарын қамтитін
дисциплинарлық негізінде нашақорлықпен күресу ғылыми түрде негізделген
стратегиясын құру қажеттілігін анықтайды.
Нашақорлық әлеуметтік негативті көрініс болып табылады. Соның ішінде,
әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық, экономикалық, биологиялық және
экологиялық элементтерді сәйкесінше әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық,
экономикалық, биологиялық және экологиялық қоғамның өмір сүру аяларын
қамтитін; наркомания ауруында және есірткі заттарымен байланысты
материалдық құндылықтарды иелену немесе есірткі заттарын сатып алу
мақсатымен не есірткі заттарын шегу нәтижесінде жүзеге асырылған құқықсыз
әрекеттердің жиынтығы.[1,Б.5]
Нашақорлық және есірткі айналымы өзінің ерекше латенттілігіне ие.
Сонымен қатар Қазақстанда соңғы бес жылда есірткіге байланысты қылмыстардың
тұрақты өсу тенденциясы байқалуда. Есірткі не психотроптық заттарды
пайдаланушылардың 23 бөлігінен көбісі жас өспірімдер болып табылады. Осы
айғақ біздің мемлекетіміздің болашағы үшін белгілі бір деңгейде мазалап
отырады. Нашақорлар тізімі тек орта жас өспірімдер және студенттерді ғана
емес, бірақ сонымен қатар мектеп, лицей, колледж оқушыларын қамтиды.
Тағы бір ерекше маңызды жаңа мәселе бар. Әлеуметтік-экономикалық
құрылымының өзгеруіне, жаңа хылықаралық қатынастардың дамуына және жалпы
коммуникацияның дамуына байланысты біздің Республикамыз тіпті ерекше
коридор арқылы Шығыстан Батысқа және Оңтүстіктен Солтүстікке қарай
есірткі заттары тасымалданады.
Осы қылмыс түрінің қоғамға қауіпті болуы тұрғылықты халық
денсаулығының қауіпсіздігі деген түсініктемесімен біріктірілетін маңызды
және жалпы адамгершілік, әлеуметтік құндылықтарды қорғануын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастардың бұзу нысаны арқылы жүзеге асатын құбылыс.
Қазақстан Республикасы – іс жүзінде шын демократиялық қоғамды
құрастыруға ұмытылатын жас тәуелсіз мемлекет. Сондай-ақ, біздің
мемлекетіміздің алдында бірнеше маңызды экономикалық және саяси сипатындағы
мәселелерін қойған. Көрсетілген мәселелер ауқымы Республиканың әлеуметтік
өмірге негативті әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға ауысу кезінде міндетті түрде орын алатын
экономикалық жағдайының бұзылуы көптеген өндірістік кәсіпорындардың
жабылуына, колхоздар мен совхоздардың ыдыруына, сондай-ақ әлеуметтік
бағдарламаларға бюджеттік ақша бөлуінің үнемі қысқартылуына да әкеліп
соқты.
Нәтижесінде, Республикада бұрын болмаған әлеуметтік-тұрақсыз құбылыстар
пайда болады. Мәселен, жұмыссыздық, ертеңгі күнге деген сенімсіздік, нақты
көрініс тауып отырған әлеуметтік тұрақсыздық, ауылдан қалаға тұрғылықты
халқының көшіп қонуы, ұлт аралық қарама-қайшылықтардың орын алуы, қоғамның
бай және кедей адамдардға бөлінуі және т.б.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттердің есірткі және психотроптық
заттардың заңсыз айналымы мен оның теріс пайдалануына қарсы күрестегі
мемлекеттердің халықаралық–құқықытық ынтымақтастығының келешектегі даму
бағыттарын анықтауда жатыр. Осы мақсатқа сәйкес, төмендегідей негізгі
міндеттері айқындалмақ:
1. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
бойынша халықаралық құқық нормаларының қалыптасуына сараптама жасау;
2. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
саласындағы қолданатын халықаралық және ұлттық шараларына сараптама жасап,
оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар беру;
3. Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес
саласындағы мемлекеттердің ынтымақтастықтың халықаралық нысандарына
сараптама жасап, осы аясындағы халықаралық ынтымақтастықтың тиімді даму
жолдарын анықтау;
4. Халықаралық тәжірбиені ескере отырып, осы мәселені шешудің кешенді
жолын анықтау қажеттілігі;
Есірткі және психотропиялық заттардың заңсыз айналымының пайда болу
факторлары мен шарттары, сонымен қатар есірткі және психотропиялық
заттардың заңсыз айналымен күрес бойынша мемлекеттердің халықаралық
ынтымақтастық саласында хылықаралық-құқықтық құралдарының жүйесі жұмыстың
объектісі болып табылады. Ал зерттеу жұмысының пәні болып есірткі және
психотропиялық заттардың заңсыз айналымы мен оның теріс пайдалануына қарсы
күрестегі мемлекеттердің халықаралық-құқықытық ынтымақтастығы.
Зерттеудің әдістемесі халықаралық көпшілік құқық теориясы мен тарихына,
халықаралық қатынастар мен есірткінің заңсыз айналымы мен оның теріс
пайдалануына қарсы күрес тарихына, қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізу
құқығының теориясына негізделген. Зерттеудің әдістемелік негізін
халықаралық ұйымдардың шегінде қабылданған халықаралық құжаттар,
мемлекеттердің есірткіге қарсы күрес саласындағы аймақтық келісім-шарттары,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын құрайды. Курстық
жұмыстың зерттеу әдістері ретінде жалпы диалетикалық әдіс, құқықтық және
жүйелік талдау әдісі, арнайы әдістер: тарихи салыстырмалы, логикалық
дәлелдеу және теріске шығару, тарихи және статистикалық әдістер алынады.
Осы курстық жұмысының тәжірбие маңыздылығы Қазақстан Республикасының
есірткі заттардың заңсыз айналымы туралы заңдарына жалпы сипаттама
берілуде, Қазақстан Республикасының есірткі заттармен байланысты заңсыз
операциялар үшін жауапкершілікті белгілейтін Қылмыстық Құқық нормаларына
күрделі не детальді талдау беріледі, құқық қорғау органдарының көрсетілген
қылмыстарын тергеу әдістері қарастырылады, тәжірбиеде қолдануға қажет
Республикамыздың ерекшеліктерін отырып осы саладағы жаңа тәсілдер жиынтығы
ұсынылады.
Ұйымдастырылған қылмыскерліктің жоғары орталықтандырылуы және жоғары
концентрациялану контурға айналатын, Қазақстанда наркобизнестің ең пайдалы
қылмыс түріне айналуына жағдай жасаушы факторлардың тек жүелі және
комплексті зерттеулері аталған проблеманы шеше алады. Ол нашақорлықпен
күресу деген түсінік біріншіден көрсетілген құбылыстың өзі туралы терең
білімін және екіншіден, заң жүзінде сәйкесінше көрініс табуында, және
үшіншіден, оны локализациялау шараларының ойластырылған жүйесін зерттеуін
анықтайды.
Сонымен, көрсетілген проблематика көп жақты және көп аспектілі болып
табылады. Көрсетілген жағдайлардың барлығы ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының басты мақсатын өзекті екенін дәлелдейді.
1. Мемлекеттердің есірткі заттардың заңсыз айналымымен күрес саласын
халықаралық-құқықтық реттеу
1.1 Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық-құқықтық
сипаты
Наркотизм қоғам тіршілігінің әлеуметтік, құқықтық, криминологиялық,
экономикалық, экологиялық салаларын қозғайтын әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Нашақорлықпен күресу мәселелері әлеуметтік мәселелердің
тізіміндегі ең өткір бірінші қатардағы мәселелердің санына жақындап келеді.
Сондықтан, мұндай құбылыстармен сәтті күресуді іске асыру үшін, наркотизм
түсінігін анықтау қажет.
Наркотизм түсінігі бір мәнді тұрақты маңызы бар мәнге ие бола қойған
жоқ, оны нашақорлық түсінігінен бөліп алу қиын. Сонымен, наркотизм
түсінігін талдай келе, оның бағасын нашақорлықпен салыстырмай өту мүмкін
емес.
Біз көріп отырғанымыздай, медицина заңсыз есірткі саласындағы қоғамдға
қауіпті көріністермен күресудің мәселелерін жетілдіру кезіндегі
заңгерлердің сәтті пайдаланатын нашақорлық туралы айтарлықтай сыйымдылықты
және түсінікті білімін өңдеп шығарады. Бұл біреулер үшін нашақорды, яғни
нашақорлықпен ауыратын адамды қылмыскер деп санауға болмайды деген ұғым
болды. Ал кейбіреулері нашақорлық туралы түсінікті кеңейте түсті. Сонымен,
К.А. Карповичтің ұстанымымен сәйкестендірсек, нашақорлық – бұл адамдар
үшін зиян және қоғамға қауіпті, мерзімдік немесе созылмалы улануға әкелетін
және халықаралық – құқықтық немесе ішкі мемлекеттік бақылау шаралары
тарататын есірткі заттарын заңсыз әдейі жүйелі қолданудың нәтижесінде
болатын әдейі жүйелі қолданудың нәтижесінде болатын қоғамға қауіпті
құбылыс. К.Ш. Курмановтың пікірінше, нашақорлық – бұл адам денсаулығына
зиян келтіруге бағытталған өзінің заңға қайшы, қоғамға қарсы, пайдакүнемдік
ниетін қанағаттандыру мақсатындағы, есірткі құралдарымен байланысты қоғамға
қауіпті қылмыстық әрекеттер заңында көрсетілгендердің орындалуы. Бұл
ұстанымдармен қатар теорияларда басқа желі дамыды, оның жолын ұстанушылар
наркотизмнің мүлдем басқа түсінігін пайдаланады.
Сонымен, наркотизм – қоғам тіршілігінің әлеуметтік, құқықтық,
криминологиялық, экономикалық, экологиялық салаларын қозғайтын әлеуметтік
құбылыс. Наркотизм құқықтың, әлеуметтанудың, психологияның, медицина мен
басқа да ғылымдардың қиылысқан категориясы, бұлардың әрқайсысы зерттеудің
өзіндік әдістері мен құралдарымен сәйкестендіріп ізденеді.
Мысалы, медицина ұрпақтың физикалық жағдайына есірткіні пайдаланудың
әсерін, ал психология есірткі құштарлық дәрежесімен жеке адамның құлдырау
дәрежесі арасындағы байланысты зерттейді.
Жоғарыда айтылғандарды қарай келе, наркотизмді нашақорлықпен
теңестіруге болмайтыны туралы қорытынды шығаруға болады. Нашақорлық
барлығына түсінікті және есірткіні пайдаланумен байланысты аурудың жалғыз
сипаттамасы болып қалу қажет. Наркотизм және әртүрлі сипаттағы категория
болып қалу керек, мүның біріншісі теріс әлеуметтік құбылысты, ал екіншісі
тек ауруды білдіреді.
Криминологияда қылмыстың себептері мен шарттар пайда болулары сияқты,
өздерінің маңыздары бойынша да әлеуметтік деп жалпылай қабылданған. Олар
қылмыстық өзінің ізі сияқты детерминдейтін теріс құбылыстардың жиынтығын
құрайды.
Осы анықтамалардан кейін, наркотизмнің себептері мен шарттарын талдауға
көшуге болады. Екі жеке құбылыстық өзара әрекеттесуінен туындаған
әлеуметтік құбылыс сияқты, наркотизмнің жалпы сипатын есептей келе,
есірткіні пайдалану мен олармен заңсыз айналысудың қалай болатынын
наркотизмнің объективті және субъективті себептері мен шарттары ретінде
факторлардың қатарына мүшелеуге болады.
Есірткілік құралдарға синтетикалық сипаттағы немесе өсіп өнетін
заттармен қатар олардан жасалатын дәрілік препараттар, сол стияқты, дәл
осылардың өатарына халықаралық конвенциялар бойынша жатөызылатын
өсімдіктер, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс
есірткілік заттар тізіміндегі адам денсаулығы мен психикасының (жүйкесінің)
тәуелділігін тудыратын өсімдіктер жатады.
Есірткі заттарға қатысты қылмыстардың затына жататын есірткілік заттар
мен жүйкеге әсер ететін заттардың қатары Қазақстан Республикасында
бақылауға алынуы тиіс есірткілік заттар, жүйкеге әсер ететән заттар мен
прекурсорлар тізімінде белгіленген және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2008 жылдың 10 наурызында қабылдаған Бақылауға алынуы тиіс есірткілік
құралдар, жүйкеге әсер ететін заттар мен прекурсорлар туралы №186-шы
қаулысымен бекітілген. Осы тізімде бақылауға алынуы тиіс прекурсорлар
қатары да белгіленген:
1) есірткі құралдар мен жүйкеге ісер ететін заттардың аналогтары
(теңдестері) – Үкімет қаулылары және БҰҰ-ның халықаралық конвенциялары
арқылы есірткілік құралдар немесе жүйкеге ісер ететін заттар ретінде
бекітілмеген, шектен тыс пайдалануы халықтың денсаулығына қауіпті болатын,
қоздырушы, депрессивті немес галлюцинациялық күй кештіретін, синтетикалық
немесе табиғи текті заттар;
2) есірткілер Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс
есірткілік құралдар, жүйкеге ісер ететін заттар және прекурсорлардың
тізіміне енгізілген, қиянатты түрде қолданылуының салдары халық
денсаулығына нақты қауіп төндіруші, есірткілік құралдар немесе жүйкеге ісер
ететін деп ажыратылатын өсімдіктер, заттар немесе препараттар;
3) Қазақстан Республикасында бақылауға алынуға тиіс есірткілік
құралдар, жүйкеге әсер ететін заттар жіне прекурсорлардың тізімі (бұдан
кейінгі жерде – Тізім) – халықаралық конвенйиялар негізінде Қазақстан
Республикасының үкіметі бекіткен, әр қайсысы нөмірге тізіліп, тиісті
таблик\цаларға біріктірілген, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы
тиіс есірткілік құралдар, жүйкеге ісер ететін заттар және прекурсорлар
тізімі;
4) есірткілік құралдарын, жүйкеге ісер ететін затардың және
прекурсорлардың айналымы – есірткілік құралдары, жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорларды зерттеу, өндіру, өндеу, жеткізіп алу, сыртқа шығару,
өткізу, тасымалдау, жөнелту, ие болу, сақтау, бөлу, ұқсату, пайдалану немес
жойыа жіберуге, құрамда есірткілік заттар бар өсімдіктерді өсіріп, жинап,
дайындауға байланысты қызметтердің Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
рұқсат етілген және бақылауға алынған түрлері;
5) есірткілік құралдардың, жүйкеге ісер ететін заттар мен
прекурсорлардың заңсыз айналымы – есірткі құралдары, жүйкеге ісер ететін
заттар прекурсорлардың Қазақстан Республикасының заңын бұза отыра
жүргізілетін айналымы;
6) есірткі құралдарын немесе жүйкеге ісер ететін заттарды қиянатпен
қолдану (есіртк құралдарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
қолдану) есірткі құралдарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды дәрігердің
белгілеуінсіз қасақана заңсыз тұтыну;
7) есірткі құралдарын, жүйкеге ісер ететін заттарды және прекурсорларды
жеткізіп алу жіне сыртқа шығару – есірткі құралдырының, жүйкеге ісер ететін
заттардың және прекурсорладың бір мемлекеттен басқа мемлекетке немесе бір
мемлекеттің бір аймағынан басқа аймағына ауысуы;
11) есірткі құралдарының, жүйкеге ісер ететін заттар мен
прекурсорлардың өткізілуі есірткі құралдарының, жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорлардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке үшінші мемлекеттің
жері арқылы ауысуы;
8) есірткі құралдарын, жүйкеге ісер ететін заттар мен прекурсорларды
тасымалдау жіне жөнелту – есірткі құралдары мен жүйкеге ісер ететін заттар
мен прекурсорлардың тасымалдау әдісі мен сақталу орнына қарамастан,
Қазақстан Республикасының көлемінде заңсыз орын ауыстыруына қатысты кез
келген қасақана әрекеттер;
9) халықаралық конвенцияға сәйкес Қазақстан Республикасында бақылауға
алынуы тиіс есірткі құралдары, жүйкеге әсер ететін заттар мен
прекурсорлардың тізіміне енгізілген, құрамында есірткілік заттар бар
өсімдіктерді егу және апиынды, көкнар мен сора (каннабис) немесе басқа да
есірткі құрамдас өсімдіктерді өсіру;
10) есірткі немесе жүйкеге ісер ететін заттардан құрамдас өсімдіктерді
жинау – халыөаралыө конвенцияға сәйкес Тізімге енгізілген, құрамында
есірткілік заттар бар егілген немесе жабайы заттарды жинау;
11) нашақорлық – есірткі құралдарына немесе жүйкеге ісер ететін
заттарға, не осылардың теңдестеріне (аналогтарына) тәуелді болу салдарынан
организмнің жүйке қызметі мен денсаулығының қатты зардап шегуінен туындаған
ауру ;
12) дәріден улану – халықаралық конвенциялар мен республикалық заң
актілеріне сәйкес тізімдерге енбеген, жүйке белсенділіген тигізетін әсері
есірткі құралдары мен жүйкеге ісер ететін заттардың әсерімен ұқсас келетін,
түрлі текті дәрілік емес заттар мен дәрілік препараттарды қиянатпен
қолдану;
13) нашақор – денсаулығы мен жүйкесі кез келген есірткілік, жүйкеге
ісер ететін заттарға немесе олардың аналогтарына (теңдестеріне) тәуелді,
денсаулық сақтау мекемесі белгіленген тәртіп бойынша нашақорлық диагнозын
өойған тұлға;
14) арнайы емдеу – сауықтандыру мекемлері (орталықтар, ауруханалар,
диспансерлер, бөлімдер немесе кабинеттер) заңмен белгіленген тәртіп бойынша
нашаға қарсы көмек көрсетеді;
15) дәрігелік куәләндіру – нашаға мас болған күйін анықтау мақсатымен
тұлғаны емханада тексеру;
16) дәрігерлік зерттеу нашақорлық диагнозын қою немесе жоққа шығару
мақсатымен тұлғаның емханада жатып зерттелуі;
17) ерікті түрде емделу – нашақорлықтан, дәріге құмарлықтан немесе
есірткіні қиянатпен қолданушылықтан науқас адамның не оның заңды өкілінің
келісімі бойынша жүргізілетін ем;
18) еркінен тыс (мәжбүрлеп) емдеу – есірткілік немесе жүйкеге ісер
ететін заттарды заңсыз тұтынуды одан әрі жалғастыру немес өз еркінен
емделуден бас тарту кезінде нашақорлыққа ұшыраған тұлғаны соттың шешімі
негізінде емхана жатқызып емдеу;
19) дәрігерлік куәләндырудан, дәрігерлік зерттеуден, немесе емдеуден
бас тарту – есірткі құралдарын жүйкеге ісер ететін заттарды тұтынушы
тұлғаның дәрігердің белгіленген емі мен ұсыныстарын орындалумен қатар,
құқық қорғау орны қызметкерінің дәрігерлік куәләндырудан немесе зерттеуден
өтуге байланысты нұсқауын қасақана орындамау;
20) бөлшек сауда – есірткі құралдарын, жүйкеге әсер ететін заттарды
және прекурсорларды жеке тұтыну үшін дәргердің жазып берген рецепті бойынша
бір бірлеп немесе азғантай мөлшерде сату;
21) көтерме сауда –есірткі құралдарын, жүйкеге әсер ететін заттар мен
прекурсорларды ірі мөлшерде сату.
Есірткеге қатысты қылмыстардың қатерлігінің сипаты мен деңгейі ең
алдымен, бұл қылмыстардың заты болып табылатын есірткілік құралдар мен
жүйкеге ісер ететін заттардың қаншалықты қауіпті екендігімен анықталады.
Оларды қиянаттықпен тұтыну адамды оның бойында да, жүйкесінде де есірткіге
тәуелділіктің пайда болуымен сипатталатын ауруға – нашақорлыққа әкеліп
соқтырады.
Н.М. Абдировтың пікірінше есірткі заттардың әсерлері адамдардың санасы
мен ерігіне байланысты емес объективті себептердің санасы мен ерігіне
байланысты емес объективті себептердің қатары төмендегідей көрсетілген:
- қоршаған ортаның адамға, сәтсіз отбасы түріндегі өзіне жақын
әлеуметтік ортаның, дұрыс қалыптаспаған байланыстардың (достары, жақындары
және т.б.) теріс әсерлері;
- өтім көздерінің таралуымен және арзаншылыққа қатысты ешқандай
бөгеуліксіз оларды пайдаланудың мүмкіндігімен өрнектелетін есірткілердің
өтімділігі.
Жақын әлеуметтік ортаның теріс әсері есірткіні бірінші рет пайдалану
жағдайы үшін нақты фактор болып саналады. Мұндай ортаның әсері отбасының
төмен мінездік – психологиялық параметрмен, тәрбиенің болмауымен, дұрыс
қалыптаспаған жақын ортамен: мысалы, бұрын сотталған немесе есірткіні,
ішімдікті пайдаланатын адаммен; қоғамға қарсы өмір сүру мәні бар,
әлеуметтік зиянды жеке қондырғылары, салттары, дәстурлері бар адамдарымен
алдын-ала анықталады. Осындай ортада адамда кәдімгі жағдайда қалыпты адамға
өтімі жоқ есірткінің ашылмаған құпияларына қызығушылық қалыптасады.
Есірткілердің өтімділігін кез-келген қалаушыға медициналық емес жолмен
оларды пайдалану да наркотизмнің объективті себебі болып табылады. Құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің ойынша есірткіні пайдалану мен
дайындаудағы жеңілдік пен өтімділік итермелейді.
Көрсетілген объективті себептер субъективті қасиеттер себепсіз
есірткіні адамның бірінші пайдалану фактісіне оңай алып келе алмайды. Н.М.
Абдиров келесі субъективті себептерді көрсетеді.
Оларға жататындар:
- өмірге қанағаттанбауы және осымен байланысты шындықтан кеткісі
келетін;
- эйфория (рахат) сезімін көргісі келетіні;
- қызуғышылық, сонымен қатар айналадағыларға електеушілік.
Мұнда белгілі бір қызығушылық субъективтік себеп сияқты қызығушылықты
білдіреді, С.И. Ожеговтің сөздігінде қызығушылық адамның жаңа бір нәрсені
көруге, білуге деген құштарлық адамның жаңа бір нәрсені көруге, бір нәрсеге
қызығушылықты көрсету сияқты анықталады. Өсіп келе жатқан ұрпақтың білуге
деген құштарлығын есептей келе, осы қызығушылықтың жасөспірімдерді есірткі
думанының құшағына итермелейтінін айтуға болады. Есірткіні пайдаланудың
өмірге қанағатсыздық пен ұмыту тілегі сияқты субъективті факторлардың
күштенуіне әсері болуы мүмкін. Адамның қабылдануындағы есірткіні қиялының
әлемі, осы сезімдерін дәм тату нақты шындылықтан айтарлықтай тартымдырақ.
Сондықтан, есірткіні жаңадан пайдалану мен осымен алынған бағаның сезімін
есептей келе, адамның өзінің шынайы өмірімен көрсетімдік қанағатсыздығы тек
асқына түседі.
Есірткіні пайдаланудың детерминациясы жүйесінде эйфорияны сезінуге
адамның қалауы сияқты субъективті себептің қызметі де жоғары. Мұнда әңгіме
адамның есірткіден физикалық және психологиялық байланыстылығы туралы болып
тұр. Бұл себептің қауіптілігі осындай байланыстылыққа тап болған адамдар
оны жеке психикалық қалауына қарамастан өзіне сынап көрумен
қорытындыланады. Адамның есірткіден физикалық және психологиялық
байланыстылығы адамның мінезін реттеуге, оның өмір сүру мен ойлауын
анықтауға қабілетті.
Есірткіні пайдаланудың қарастырылған себептерінің әрекеті шарттың
қызметін атқаратын факторлардың икемдейтін әсермен күшейді. Олар көп санды
болғандықтан, олардың ең көп таралғанын қалыптастыруға болады. Оларға
жататындар:
- Республиканың Оңтүстік аймақтарының тұрғындары арасында есірткіні
пайдаланудың көп жылғы дәстүрлерінің жиналуы;
- елдің ерекше географиялық орналасуы;
- тұрғындар арасында әлеуметтік қол бастылық бөлігінің көбеюі;
- елдің өмірлік деңгейінің төмендеуі;
- Отандық сияқты, батыстық өнегесіз және татымсыз кино, бейне, баспа
өнімдерінің әсерімен қалыптасуы.
Есірткі пайдаланудың объективті себептері есірткімен заңсыз айналасумен
байланысты құбылыстың дамуына да тура әсерін тигізеді.
Есірткімен заңсыз айналасудың негізгі объективті себептері ретінде
төмендегілерді айтуға болады:
- есірткіні заңсыз сатудан түсетін айтарлықтай материалдық пайда;
- есірткіні дайындаудың, қолданудың және сатудың өтімділігі;
- Қазақстанның ерекше географиялық жағдайы;
- шекараның ашықтығы[6,Б.77].
Бірінші көрсетілген себеп, яғни айтарлықтай материалдық пайданың
факторы біздің Республиканы қосқандағы, барлық елдегі елдер мен құрлықтар
бойынша заңсыз есірткінің мереке құруын туғызады.
Есірткімен заңсыз айналысуды туғызатын тағы маңызды фактор болып оларды
дайындаудың, қолданудың және сатудың өтімділігі саналады. Пайдалану мен әрі
қарай сату үшін заңсыз есірткілердің құралатын өтімділігінің бірі болып
оның қатыстық арзаншылық жатады. Бұл оларды өткізумен айналысатын адамдарға
сату-сатып алу бойынша тиімді операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Ерекше географиялық жағдай және шекараның ашықтығы заңсыз есірткі
тарату үшін есірткіні ұрлап өткізуінің гүдленуіне және олардың Республика
территориясы арқылы жол жүруіне көмектесетін маңызды фактор болып табылады.
Есірткімен заңсыз айналысуға туындалатын әсер көрсететін субъективті
сипаттың себептері әртүрлі. Олардың әрқайсысы адамға, санасы мен
психикасына әсердің ізі болып қалады.
Есірткімен заңсыз айналасудың себебі ретінде жеткіліксіз және сапасыз
ескеретін жұмыс табылады, ол мінездік-психологиялық және ақылдық-еріктік
ақау түрінде оларда немесе тұрғындардың басқа да әлеуметтік топтардында
көрінеді.
Есірткімен астыратын айналасудың негізгі себебі – есірткіні медициналық
емес пайдаланудың зияны және олармен араласудың құқықтық жауапкершілігі
туралы тұрғындардың іс жүзінде сауатының болмауы.
Субъективті сипаттың басқа себебі – бұл тұрғындардың белгілі бір
бөлігінде меркантильдік психологияның тұрақты қалыптасуы. Бұл себеп
қоғамның нарықтық экономикаға көшуінің әсерімен қалыптасады, ол қоғамдық
өмірдегі пайда болған қайшылықтардан және қоғамның мүліктік қабаттасу
процесінің жалғасуынан туындаған.
Объективті және субъективті сипаттағы осы барлық себептердің әрекеті
өзінің жиынтығында шарттық қызметін орындайтын факторлардың қатарымен
күшейеді. Мұндай шарттардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- есірткіні заңсыз айналасумен күресу саласында жұмыс істейтін
қызметтердің әлсіз техникалық жабдықтануы;
- кадрлық жабдықтаудың жетіспеушілігі;
- ТМД елдерінің құқық қорғау органдары арасындағы қажетті өзара
әсердің болмауы.
Қазақстан Республикасында наркотизммен халықаралық күресудің маңызды
құралы болып, әрекетті қылмыстық заң саналады. Тек осыған бүгінде теріс
әлеуметтік құбылысқа жоғары екпінмен дамып келе жатқан мемлекеттің қиын
қарсы тұруда орны бар кілттік қызмет қарсы келеді. Қылмыстық жауапкершілік
институтының маңыздылығын оның жоғары превентивтік белгілеуін есептегенде
қайта бағалау қиын. Қылмыстық заңмен қарастырылғани наркотизмді көрсетудің
жауапкершілігін таңдау өзінің жиынтығында оның институттары қоғамдағы
есірткі құралдары мен психотропты заттары бар қоғамға қауіпті қатынасының
алдында тиімді баръерлерді қозғалту үшін арналғанын көрсетеді.
Елдегі есірткіні заңсыз айналасуымен және оларды пайдаланумен
байланысты процестердің дамуы әлеуметтік шындық бағытының кең айналымы
бойынша бара-бар шараларды жүзеге асыруды талап етеді. Есірткі құралдары
мен психотроптық құралдардың қатысында қоғам әрекетінің қауіпсіздігі мен
оның денсаулығы үшін зияндылықты болдыраудан тұрғындарды ұстап отырумен
байланысты ескертетін сипаттың шараларына даусыз басымдылық береді, осы
уақытта әлеуметтік қауіпті әрекеттердің олармен жасағаны үшін, қылмыстық-
құқықтық қудалау шараларын іске асырудың маңыздылығын айта кету керек.
Қылмыстық заңның берегейлі, дәл және қатыссыз орындалуын қамтамасыз ету
сотталғандар сияқты, басқа да адамдармен жаңа қылмыстарды жасаудың
ескертуіне жетуге мүмкіндік береді. Осы уақытта жазаның басты мақсаты
болып, заңды берегейлі, дәл және қатыссыз орындауды қадағалау арқылы
қамтамасыз етілуі мүмкін әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді көрсету
қажет.
Заңсыз дайындаудың, қолданудың, сақтаудың, тасымалдаудың немесе
ескірткі құралдары мен психотроптық заттардың қоғамға қауіптілігін анықтау
үшін, оның құрамының қылмыстық-құқықтық талдануы тиіс. Бұл қылмыс сот
бойынша қылмыстың екі жеке құрамынан тұрады:
а) есірткі құралдары немесе психотроптың заттар өтімінің мақсатынсыз,
заңсыз пайдалану, апару немесе сақтау;
б) заңсыз дайындау, өңдеу, тасымалдау, есірткі құралдары немесе
психотроптық заттардың өтімі.
Есірткімен байланысты қылмыстарда оның ерекшелігімен анықталатын
өзіндік ерекшелігі болады. Осы қылмыстың заты болып саналатын есірткі
құралдары мен психотропты заттар осы топтың барлық қылмысын біріктіретін
ортақ негізін құрайды.
Профессор А.А. Исаевтың әділ айтқанындай, осы қылмыстардың құрамы үшін
қылмыс затының белгісі міндетті болып саналады, онда жеке қылмыстық-
құқықтық мәні бар және қылмыстық жауапкершіліктің негізіне және іс-
әрекеттің сапалығынына белгілі бір бейнемен әсер етеді.
Толығымен аталғанда, оның осы ойы бойынша қорғалатын қатынас затының
қылмыстық әрекет затының және қылмыстық заттың көрінуі қылмыстық заң
нормаларының мазмұнын толық ұғынуға, оны дұрыс қолдану мен қылмысқа баға
беруге мүмкіндік береді[8,Б.161].
Есірткімен байланысты қылмыстың қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты ең
алдымен, осы қылмыстардың затымен есірткі құралдары мен психотропты
заттармен қорытындылатын қауіп-қатердің мазмұнымен анықталады. Оларды
пайдалану адамның дамуына есірткіден физикалық және психикалық
байланыстылықтың болуымен сипатталатын нашақорлық ауруын әкеледі. Бұл жерде
осындай байланыстылықтың болуы адам денсаулығына ауыр зиян келтіретіні
сияқты жаңа қылмыстық заңмен қарастырылатынын айта кетуі керек.
Есірткі құралдары мен психотропты заттармен қатар, осы қылмысты заты
прекурсорларды, сонымен бірге есірткі құралдары психотропты заттарды
дайындаудың құралдарын немесе жабдықтарын құрайды.
Соңғысы қылмыстық заң жағынан ерекше құқықтық реттеу аймағы бірінші
болып кіреді. Профессор А.Н. Трайкиннің әділ бекітуі бойынша, әрбір қылмыс
әрекетті немесе әрекетсіз болып көрінсе де, белгілі бір объектіге озбырлық
жасау әрқашан бар [9,Б.122].
Ештеңеге озбырлық жасамайтын қылмыс табиғатта болмайды. Бұл бекітуде
кеңістік қылмыстық құқық саңлақтарының бір, біздің көзқарасымызға заңның
әлеуметтік қойылуы қорытындыланған, өйткені жасалған қылмыс соңғыны көндіру
арқылы анықталады.
Қылмыс объектісінің феноменін зерттеудің ұзақ мерзімінде жалпы
қабылданған ыңғай қалыптасты, осыған сәйкес қылмыстық құқық бойынша
Қазақстандық сияқты Ресей оқулықтарында қылмыс объектісі ретінде қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар есептеледі, оларға қоғамға қауіпті іс-
әрекет бағытталған және олардан зиян болады немесе зиянның болуынан қауіп-
қатер туындайды.
Бұл байланыста қорғалмайтын қылмыстық заңмен қоғамдық қатынастар қылмыс
объекті болмайтыны А.А. Пионковскийдің, Н.И. Загородниковтың, Е.И.
Қайыржановтың және басқа да ғалымдармен негізделген ойлар көрінеді.
Қоғамдық қатынастардың бір уақытта белгілі бір көрінуімен негізгі ретінде
қызығушылықтың категориясы бағалауында қорытындылатын Е.И. Қайыржановтың
ұстанымының ерекшелегін де айта кету қажет. Оның ойы бойынша, қызығушылық –
бұл да қоғамдық қатынас, бірақ оның көрінуі нақтырақ. Тасушылар мен олардың
қызығушылығы арасындағы қатынасынсыз, оның айтуы бойынша, қоғамдық
қатынастар болмайды және болуы мүмкін емес.
Қылмыстық-құқықтық теориясы қылмыстың жалпы, түрлік және тура
объектілірін дәстүрлі түрде бөледі. Сонымен, қылмыстың жалпы объектісі
болып өздерінің арасында белгілі бір бейнемен байланысатын, элементтер
жүйесін білдіретін, қоғамдық қатынастардың заңмен қорғалатын барлық
жиынтығы саналады. Бұл жүйе В.К. Глистиннің пікірінше, оған енетін
элементтер функцияларынан ерекшеленетін өзінің функцияларымен иемденеді.
Біздің елімізде ең маңызды қоғамдық қатынастардың қорғанысы қылмыстық заңды
қорғауымен қойылған, ол қылмыстық кодекстің: оған қызығушылығын және
қылмыстық озбырлықтан мемлекетті, әлемнің қорғанысын және адам өмірінің
қауіпсіздігін, сонымен бірге қылмыстарды ескертуді заңмен қорғайтын
Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы, Конституцияның тұрақтылығы,
ұйымның құқығы және заңдық қызығушылығы, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, құқықты, бостандықты қорғау және адамдар мен азаматтардың
заңдық қызығушылықтары есептерін шешу арқылы іске асуы мүмкін[10,Б.26].
Мұнда, егер қылмыстың жалпы объектісі болып қылмыстық озбырлықты
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы саналса, онда
А.В. Наумовтың бекітуі бойынша, түрлік объектісі бойынша жалпы объектінің
бөлігі саналады, мұнда сол қатарлық объектінің бір текті игіліктің тобы
болады, оған қылмыстың бір текті тобы қастандық жасайды. Соңғы уақытта
жарияланған қылмыстық-құқықтың жалпы бөлімі бойынша оқулықта қылмыстың
түрлік топты құрайтын қылмысты, қылмыстық заңмен қорғайтын қоғамдық
қатынастардың өздерінің арасында бір-бірмен байланысты және бір текті топ
сияқты анықталады.
Тура объектісі негізгі және қосымша болып шектеледі. Негізгі тура
объект нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын қоғамдық қатынас және
бұған зиян келген жағдайда нақты іс-әрекет бағытталған. Ол түрлік
объектімен бір жазықта орналасады және онымен мазмұн бойынша сәйкес келеді.
Қосымша тура объект, екі объект немесе көп объекті деп аталатын қылмыстарда
көрінеді және қылмыстық жауапкершіліктің міндетті шарты болып саналады.
Бірақ қосымша тура объект Ресей теоретиктерінің есептеуінше, басқа
түрдегі объектінің жазықтығында жатады. Сондай-ақ Ресейлік криминалистер
факультативті тура объектіні көрсетеді, ол қылмыстық құқық теориясында
нақты қоғамдық қатынас ретінде анықталады, оған нақты қылмыстың болуының
нәтижесінде зиян келеді. Әйтсе де қылмыстың бұл құрамының аймағында бұл
объект қарастырылмайды. Мұнда жазалануышының өлімді жасауға әрекет
ететініне әкелетін, жүйелік жалғасы бар жиі мысал келтіріледі. Бұл
жағдайда, белгілі болғандай жазаның жауапкершілігіне басқа объектіге тура
зиянның келуі кірмейді. Онда басқа, көрсетілген авторлардың соңғысының ойы
бойынша, осы қылмыстардың қосымша объектісі болып социалистік таратылған
қатынас шығады. Біздің ойымызша, есірткімен байланысты қылмыстардың тура
объектісін анықтаудағы ең қолайлысы негізгі тура объектінің түрлік
объектімен бір жазықтықта жататыны және онымен мазмұн бойынша сәйкес
келетінімен сәйкестендіріп, жоғарыда айтылғандарды көрсетіп, ресей
зертеушілерінің көп бөлігінің пайдаланатын қазіргі тәсілі болып табылады.
Қажетті жағдайларда тура қосымша объектінің категорияларын пайдалану ең
бағалы қоғамдық қатынастардың (қызығушылық, игілік) қылмыстық-құқықтық
қорғауының барабарлығын қамтамасыз ете алады. Сонымен, есірткіні пайдалану
және олармен заңсыз айналысу объективті және субъективті қасиеттердің
себептері мен шарттарының қиын жүйесімен туындайды.
1.2 Есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты әрекеттер үшін
жауапқа тарту және халықаралық-құқықтық нормалардың қалыптасуы мен дамуы
Адам баласы қаншама мың жылдар бойы дамып келе жатыр және соншалықты
уақытта есірткіні пайдалану және онымен айналысу қоғамдық қатынастардың
ажырамайтын құрамдық бөлігі болып саналады және ол қалыпты түрде реттеліп
келеді. Осы заңдардың өзіндік жинағының ежелгі өркениет құқығының
ескерткішінен бізге дейін, есірткі құралдарымен байланысты реттейтін
қызмет, құқықтық нормалар туралы көптеген куәліктер жетті.
Мысалы, Манудық зхармашастіде соманы тиімді пайдаланудың
ерекшеліктерін қадағалау туралы қатаң жазылу бар: Кімде чилядиді, одан да
көпті айтарлықтай құрай алатын, үш жылдық (қор) азық-түлігі бар болса, сол
соманы ішуге лайықты. Салыстыру үшін: Ақсақ темірдің (1336-1405 ж.ж)
басқару кезінде есірткіні пайдаланушылар, әсіресе оларды сататындар жазаның
қатаң түрлеріне таратылған[14].
Уақыт өтті, есірткіге ұшыраған адамдар Жер бетінен кете берді, ол
есірткінің мәселелері, керісінше, ғасырдан ғасырға аймақтап кеңейе берді.
Өткен ғасырда есірткімен күресу сұрақтарында сипаттық айырмашылықтар
болады. Халықаралық қатынастардың даму тарихының әрбір кезеңінде өзінің
жақсы жақтарының болғанына келіспеуге болмады. Мемлекет барлық сәтсіз
мезеттерді есептегенде есірткімен күресудің жаңа тәсілдерін әрқашан да
қолданып отырды. Ұлттық шаралар өте әр түрлі болып келеді, бірақ олардың
бәрі бір мақсатты көздейді – есірткі мен нашақорлық мәселелерінен қазіргі
және болашақ ұрпақтарды қорғаумен тең есірткімен заңсыз айналысуды тоқтату.
Әлемнің әр түрлі елдері мен аймақтарында есірткі құралдары мен
психотропты заттарды пайдалану және осыған қатысты мәселелер әртүрлі.
Сонымен, Оңтүстік Америкада, Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік-Батыс Азияда
экономика жағдайын бақылау аумағында және құқық қорғау органдары үшін
мәселелерді құрайтын кеңейтілген бұқпалы экономикаға орын бар. Еуропа мен
Солтүстік Американың есірткіні пайдаланушы елдерінде мәселелер медико-
санитарлық әлеуметтік және экономикалық салаларында есірткіні пайдаланудың
теріс әсермен үлкен шамада байланысты. Әлемнің барлық мемлекеттері әртүрлі
дәрежеде есірткіні пайдаланудың және олармен заңсыз айналысудың қолайсыз
әсерлерін өздеріне сынап көреді. Нарко жағдай дамып келе жатқан елдерде
олардың әлсіз мемлекеттік институттары мен бақылаудың механизімімен ұстап
тұру айтарлықтай қиын. Біздің ойымызша, заңсыз есірткінің мәселесін қазіргі
заманғы экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайлардың қозғалысының
контексінде қарастыруға тура келеді. Әлемде техникалық прогресс пен саяси
жағдайлардың өзгеруі нашақорлық пен наркобизнес мәселелерінің сипаты мен
масштабына үлкен әсер тигізеді. Әр түрлі мемлекет үкіметінің қылмыстық
есірткі (нарко) ұйымдарының іс-әрекетінің жауабына есірткімен күресудегі
келісілген әрекеттерді жетілдіреді және қолданады. Мұндай бірлесуді іске
асырудың нәтижесінде кокаинды заңсыз сатуда жүргізуші орын алған үлкен
партельдер құлады. Бірақ, есірткі және психотропты заттардың заңсыз
айналысумен күрескен салалардың жақсы нәтижелеріне қарамастан, есірткіні
пайдаланудың мәселелері әлі күнгі дейін шешілмей келеді.
Есірткімен заңсыз айналысуға қарсы әрекет бойынша халықаралық заңның
дамуына қатысты келтірілген қысқаша тарихи шолу 19 ғасырдың ортасынан
бастап, көптеген елдерде есірткіге бақылауды қоюдың тәсілдері
қарастырылғанын көрсетеді. Мысалы, 1845 жылы Францияда есірткі құралдары
туралы заң қабылдануы, сосын нашақорлыққа қарсы сәйкесті қойылым Американың
кейбір штаттарында қабылданды. Есірткімен күресу саласындағы бірінші
Халықаралық орган болып 13 мемлекетпен жасалған Шанхай апиындақ комиссия
құрылды.
Бұл конвенцияда нақты жағдайлар өңделді, жеке алатын болсақ: шикі
апиынды өндіру мен тарату құқықпен бақылануы керек; апиынды шегу түбірімен
алып тасталуы тиіс; туынды есірткі заттарын өндіру; сату және пайдалану
медицина мақсаттарын қоспағанда, заңмен шектелуі тиіс, өндірушілер мен
сатушылар мұндай есірткілермен тыйым салу жүйесіне тап болулары қажет.
Жоғарыда көрсетілген Шанхай және Гааг конференцияларының жағдайлары тек
ұсынымды сипат алғанын айта кету керек. Біздің көзқарасымыз бойынша, Гааг
конвенциясының мәні екі қатынаста қадағаланады:
1) бұл конвенцияны қабылдаудың негізінде есірткіні бақылаудың
халықаралық жүйесі ұйымдастырылды;
2) осы конвенцияның жағдайларына сәйкес, есірткіні ұлттық бақылаудың
режимі қондырылды.
30 жылдардың соңында есірткі құралдарымен заңсыз айналысуды халықаралық
бақылаудың нақты жүйесі құрылды. Бірақ бұл жүйеде кемшіліктің қатарлары
болды, каннабис, коканың жапырағы, көкнәр таяқшасы сияқты, құрамында наша
бар өсімдіктерге бақылау қондырылмады, бұл өсімдіктердің қасиеттері сол
уақытта жақсы зерттелген және қылмыскерлер оларды қолданған болатын.
Бақылау шегінде сол уақытта жақсы таныс есірткі құралдарын өндіру үшін
шикізат болып саналатын заттар қалды. Синтетикалық есірткіге келетін
болсақ, онда сол кезең аралығында олардың болашағы жасалуы мен қолданылуын
алдын-ала көру мүмкін болмаған еді.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін, есірткіні халықаралық
бақылауды жетілдіру жайындағы сұрақ осы саладағы халықаралық қатынастардың
дамуында тағы да маңыздылардың бірі болды. Бұл уақыт кезеңінде қылмыспен
күресу саласында мемлекеттің ғылыми-ақпараттық бірлестігінің кең дамуы
көрсетілді. Ұлттық ғылыми тәжірибиелермен алмасу күшейді, ортақ ғылыми
зерттеулер жүргізіле бастады, талқыға салынатын мәселелер, оның ішінде
есірткі құралдары мен психотропты заттармен заңсыз айналысу сұрақтарының
айналасы кеңейді.Жедел ақпараттың талдауы барлық көрсетілген есірткі
құралдарының ірі партиялары біздің мемлекетіміздің территориясында өткінші
тауар екенін көрсетеді. Көрші мемлекеттер жағынан мұндай көмектің, заңсыз
есірткі партияларын іздестіру бойынша, біздің территория арқылы транзитпен
өткізілетін есірткімен заңсыз айналысудың барлық алдағы жолдары кесіп
тасталынады. Біздің саудамен жеткізуді көрсету мен химиялық заттармен
заңды айналысуын алып тастау сияқты құқығы және жедел қызметтер
сұрақтарынан бөлу керек. Бұл үшін іздестіру шараларын жүргізу сұрақтарына
рұқсат бойынша мемлекеттің аймақтық бірлестігін кеңейту қажет. Есірткілерді
заңсыз өткізумен айналысатын тұлғаларды келесі ұстау мен көрсетуіндегі
құқық қорғау органдарының қызметін белсендіру маңызды болып табылады[17].
1.3 Наркобизнeспен күресу саласындағы мемлекеттік органдардың және
халықаралық ұйымдардың қызметі
Нашақорлық таратыла келе, мемлекеттер арасындағы шекарадан оңай өтіп,
ол үшін өте алмайтын қиындықтар мен бөгеулер жоқ, ол барлық жаңа
территорияларды жоғары жылдамдықпен жеңіп шығады. Үкімет пен халық жаңа
құрбандарды өлім халіне таратып өрмелеп келе жатқан есірткі шыңырауының
әсеріне түскен адамдардың тағдырларына қатыспай және сырт қалған ешқандай
ел жоқ.
Есірткі қасіретінен қорғау үшін әлемнің барлық халықтары әр түрлі
құралдарды қолданады. Әрбір мемлекет өзінің дамуындағы белгілі бір тарихи
кезеңінде есірткімен күреске бағытталған сәйкесті заңдарды пайдаланады. Ең
қатаң санкцияларды (бас бостандығынан айыру, керек десе өлім жазасы)
қосқанда, есірткімен байланысты қылмыстарға қылмыстық жауапкершілік
қондырылады. Ал ХХ ғасырдан бастап, бұл теріс әлеуметтік құбылыстың төтенше
қауіптілігін түсіне, дәрігерлер, интелегенция өкілдері, кейбір діни
қызметкерлер нашақорлық әлемі бойынша өрмелеудің өсіп келе жатқан қауіп-
қатері алдында күштерді біріктіру қажеттілігі туралы пікірлерін айта
бастады. Конвенция мен есірткінің адамзат тарихында бірінші рет дайындалуы
мен қабылдануында әлемнің 12 мемлекеті қатысты. Есірткі құралдары мен
психотропты заттармен заңсыз айналысуға қарсы күресу туралы келесі
конвенцияның қабылдауы мен жетілуінде 150 мемлекет қатынасты.
Нашақорлықпен күресудің қазіргі заманғы деңгейі есірткіні өндірудің сол
немесе басқа мемлекеттерде бақылануы туралы халықаралық келісімінсіз,
есірткі сатудың нарығын қадағалаудың қатаң шараларын іске асыруынсыз,
барлық қол жеткен үкімет аралық келісімдер, оларды бұзудың жағдайында
орындаудың міндеттілігінсіз ақылға сыйымсыз болып қалады
Әлемнің барлық ғалымдары нашақорлықпен ауратындарға көмек көрсетудің
ғылымның қазіргі заманғы деңгейіне жауап беретін жаңа, өте тиімді әдістерін
тұрақты түрде жетілдіріп келеді. Емдеудің жаңа әдістемелері өңделіп келеді
және есірткілік байланыстылықтан адамды құтқару мақсатымен операциялардың
өндірісін қосқанда, дәрілік препараттардың әрекеті тексеріледі. Медицина,
психиотрия, психология, әлеуметтану, периспруденция және т.б. салаларында
жиналған білімдерді біріктіру көмегімен нашақорлықты ескертудің әлемдік
қолданыстың тәжірибиелері жалпыланып келеді. Ғалымдардың барлық салған
күштеріне қарамастан, нашақорлықтың мәселесі болашақта қиын шешілетін,
адамзат алдындағы ең көкейтесті, қоғамға қауіпті, өткірлердің бірі болып
қалып жатыр.
Қазіргі уақытта тек БҰҰ жанында ғана осы қылмыстармен күресу бойынша
органдардың бүтін кешені өмір сүріп келеді:
Есірткіні бақылау бойынша БҰҰ-ң бағдарламасы (ағылшынша қысқармасы –
UNDCP орысша қысқармасы ЮНДКП) есірткі құралдарын бақылау саласындағы
Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық іс-шараларына жауап беретін секретариат
органы болып табылады. Ол бас секретарға тікелей баяндама жасайтын Директор-
атқарушымен басқарылады. Есірткіге бақылаумен байланысты өзінің көп санды
функцияларының ішінде Бағдарлама ЕҚ бойынша комиссияның секретариатымен
және атқарушы органымен қызмет етеді. Осымен байланысты ол ЕҚ бақылау
бойынша шартты жүзеге асырудағы мүше-мемлекетке көмек көрсетеді және ЕҚ
бақылау бойынша жұмыс істейтін халықаралық келісімдерден, сонымен қатар ЕҚ
бойынша комиссия, Бас Ассамблея және экономикалық пен әлеуметтік кеңестің
мандатынан шығатын міндеттерді орындайды. Онда басқа, есірткіні бақылау
бағдарламасын жетілдірунде және олардың іске асуына қаражаттай көмек
көрсетуіндегі, ЕҚ теріс пайдалану мен олармен заңсыз айналысудың күресінде
техникалық бірлестікті көрсетеді.
Қазіргі уақытта БҰҰ-мен қолдау табатын жобалар 40-тан аса елдерде
жүзеге асып келеді. Бұл жобалар есірткі мәселелерінің барлық аспектісін
қамтиды.
- Есірткіні бақылаудағы халықаралық комитет. Есірткіні бақылаудағы
халықаралық комитеті (ЕБХК) ғылыми мақсаттарға қажет барабар шамамен
ЕҚ өсіру, өндіру, дайындау мен пайдалану шектеу және осы мақсаттарға
олардың болуын кепілдеу үшін құрылған.
Комитеттің құрамына экономика және Әлеуметтік Кеңеспен (ЭКОСОС)
сайланған 13 мүше кіреді, олар үкіметтің өкілі ретінде емес, эксперт
ретінде сөз сөйлейді. Медицина, фармалогия немесе фармацевтика саласынан
жұмыс тәжірбиесі бар үш мүше Денсаулық сақтаудың Бүкіл әлемдік ұйымның
ұсынумен сайланады, ал он мүше келісімінің мемлекет – қатысушыларының
ұсынумен сайланады.
Қазіргі уақытта ЭКОСОС-пен сайланған 40 мүшеден тұратын комиссия әлемде
есірткі жағдайын оқып келеді және ЕҚ халықаралық бақылауды күшейтетін жаңа
құжаттарды дайындауға және сәйкестендірілген халықаралық конвенцияларды
іске асыру мен бақылауға көмектесіп келеді.
- Есірткі құралдары бойынша БҰҰ-ң бөлімі. Есірткіні бақылау бойынша
БҰҰ-ң бөлімі Венада аталған комиссияның секритариаты болып саналады
және үкіметтің саяси мамандардың ақпараты мен қызметін көрсету
жолымен анықтайды.
- Есірткі құралдарын теріс пайдаланумен күресу бойынша БҰҰ-ң қоры.
Ерікті сатушылардың есебімен қаржыландырылатын теріс пайдаланумен
күресу бойынша БҰҰ-ң қоры есірткіні бақылаумен нашақорларды ақтап
шығарудың нақты бағдарламасын іске асыру мен жоспарлауда елдерге
көмектесіп келеді. Сонымен бірге, есірткі мәселесімен тура ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz