Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Сайнов М.
Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011600 География мамандығы
Орал 2017 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ М.А.Галимов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
5В011600-География мамандығы
Орындаған: Сайнов М.
Ғылыми жетекшісі: Тургумбаев А.А.
Орал 2017 ж
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік универсиеті
Факультет: Жаратылыстану-география
Мамандық: 5В011600 География
Бекітемін
География кафедрасының
меңгерушісі
__________ М.А.Галимов
__________2017 ж
Дипломдық жұмысына тапсырма
Студент Сайынов Мұнайтпас
___ ________________ №___ бұйрықпен бекітілген жұмыс тақырыбы:
Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
Дерек көздері
1. Қаратөбе ауданы. Тарихи-танымдық анықтамалық – Орал: Дастан, 2006 ж
2. Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени және табиғат мұралары.
Қаратөбе ауданы. – Орал: 2008 ж
3. Қаратөбе ауданы. Тарихи-танымдық анықтамалық. 2 том – Орал:
Полиграф, 2009 ж
4. Облыстың статистикалық жылнамалығы, 2010 – 2016 ж – Орал:2016
5. Қаратөбе ауданының статистикалық жылнамалығы – Аудандық статистика
басқармасы, 2015 ж
Сұрақтар тізімі немесе диплом жұмысының мазмұны
Ayдaнның физикaлық-экoнoмикaлық жaғдaйынa нapықтық қaтынacтapғa
бaйлaныcты шapyaшылықты жүpгiзyдe көп әcep eтyдe, мiнe ocы жaғдaйлapды
aшып көpceтy жұмыcтың бip мaқcaты бoлca, Қаратөбе ayдaнының тaбиғaт,
xaлық, шapyaшылық epeкшeлiктepiн жaлпы түpдe қapacтыpып, тapиx көшiнiң бip
yaқытындaғы, тyғaн жepдiң тaбиғaтын, xaлқын, шapyaшылығын түгeл жинaқтaп,
бoлaшaқтa ocы caлaлap үшiн кәдeгe acaтын бipтұтac eңбeк жaзy.
Диплом жұмысының күнтізбелік кестесі
Бөлім, тақырып Қызмет сипаты Есеп беру уақыты Ғылыми жетекші
атауы
Жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________ 201__ жыл
Жетекшісі__________________________ Тургумбаев А.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Бөлім 1. Ауыл шаруашылығы географиясын оқудағы әдістер.
1.1. Ауыл шаруашылығы географиясы дамуына қосқан ғалымдар ... ... ... ...8
1.2. Агрогеографияның қазіргі
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3. Ауыл шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас ... ..11
1.4. Мал шаруашылығы мен өсімдік байланысын анықтайтын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы тақырыбы
бойынша сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...21
Бөлім 2. Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи жағдайлары
мен ресурстары
2.1. Қаратөбе ауданының агроклиматтың
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..24
2.2. Ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. Топырақ, өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
2.4 Қаратөбе ауданының әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері ... ... ...34
Бөлім 3. Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының даму деңгейі
3.1. Ауданның мал шаруашылығының даму деңгейі мен
орналасу факторлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
3.2. Өсімдік шаруашылығы
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.3. Мал шаруашылығының тауарлы
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3.1. Мүйізді ірі
қара ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
3.3.2. Қой
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..59
3.3.3. Жылқы
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61
3.3.4. Түйе
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 63
3.3.6. Құс
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...69
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысы халық шаруашылығының құрамына кіретін
агроөнеркәсіп кешенінің маңызы өте зор. Облыс бойынша агроөнеркәсіп кешені
күрделі салааралық байланыстардан тұрады. Оның негізгі құрамы ауыл
шаруашылығы, сонымен бірге тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы машиналарын
жасайтын өндіріс, құрылыс индустриясы, көлік, т.б. арнайы кәсіпорындар
кіреді.
Басқа өндіріс салаларынан айрықшаланатын ауыл шаруашылығының басты
ерекшелігі, күннің кинетикалық энергиясының органикалық заттардың
потенциалды энергиясына айналуынан болды. Бұл процесс жасыл өсімдіктерде
жүреді және ауыл шаруашылық өсімдіктердің барлығы органикалық емес
заттардың органикалық заттарға синтезделуі осында жүреді. Жасыл өсімдіктер
ғарыштық энергия көзін жер беті тіршілік үрдістерімен байланыстырады.
Өсімдіктер күн энергиясын өзгертілген формада жұтушы және сақтаушы. Мәдени
өсімдіктер және ауыл шаруашылығы малдары адамзат еңбегінің өнімі ғана емес,
сонымен қатар энергияның бір түрін екінші түрге айналдыратын ауыл
шаруашылығы өндірісі, тірі машина болып саналады. Күн энергиясы жер бетіне
бір күн ішінде немесе жылда тегіс таралмайды. Осыдан ауыл шаруашылығының
маусымдық еңбегі қалыптасады.
Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи ресурстары ауыл
шаруашылығы өндірісінің және оның бөлек маманданған бөлшектерінің нақты
схемасын құрады. Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығы облыстың 15,0 млн га жер
ресурсының 91% -ын алып жатыр. Оның құрылымында жыртылған жер – 4,1%,
жарамсыз жерлер – 7,3%, шабындық жерлер – 8,8,% және жайылым жерлер – 79,6
% құрайды. Олар облыс территориясында тегіс таралмаған [1,б 74].
Зерттеу мақсаты: Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы ауыл
шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы даму өзгерісінің деңгейін
зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығы.
Зерттеу пәні: Қаратөбе ауданыныңауыл шаруашылығының мал шаруашылығына
мамандануы мен тиімділігінің табиғи ресурстар мен табиғи жағдайларға
тәуелділік деңгейі.
Зерттеу әдісі: математико-статистикалық және картографиялық әдіспен
қоса ғылыми әдіс қолданылды. Бұл жұмыста Қаратөбе аудананың ауыл шаруашылық
округтарына қатысты материалдар қолданылды. Бұл ауданның ауыл
шаруашылығының табиғи жағдайы мен кеңістіктік ерекшеліктерін тануға нақты
мүмкіндік берді.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың қорытындысы жергілік
жердегі, аудандық ауыл шаруашылық өндірісіндегі жергілікті мамандарға көмек
болады және жергілікті жердің географиясын оқытуда мұғалімдерге және
студенттер мен оқушыларға көмек болады.
Жұмыстың тапсырмасы:
1.Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының құрылымы мен дамуына әсер ететін
табиғат ресурстары мен жағдайларын қалыптастыру;
2.Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының дамуы мен таралуына әсер ететін
табиғат жағдайларын оқу;
3.Ауданның агроклиматтық жағдайларын ескере отырып, мал шаруашылығына
мамандануы мен динамикасы көрсету мен қазіргі ерекшеліктерін оқу және оның
таралуы мен дамуына табиғат жағдайларының әсері.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан, 23
әдебиет тізімінен, сонымен қатар 19 кестелермен, 8 суреттермен,
картосхемалармен көрсетілген.
Бөлім 1. Ауыл шаруашылығы географиясын оқудағы әдістер.
1.1.Ауыл шаруашылығы географиясы дамуына қосқан ғалымдар
Аты әлемге әйгілі ғалым, А.Н.Ракитников ауыл шаруашылық
географиясындағы ірі мамандардың бірі. Ол Орта Азия, Қазақстан, Украина
және Ресейдің көптеген аудандарына, сонымен қатар Каспий маңы ойпаты,
төменгі Волга және Дон, Батыс Сібір және Орталық Ресейге жасалған көпжылдық
экспедициялық зерттеулерінің арқасында және өңдеуді пайдалану әдісіне,
территоряны ұйымдастыруға және ауыл шаруашылық типологиясын аудандастыруға
көп үлес қосты. А.Н.Ракитников ХХ ғасырда, яғни 1903-1994 жылдары өмір
сүрген. Оның өмір жолы елде болған әлеуметтік өзгерістермен байланысты
болды. Ол Саратов губерниясында дүниеге келген [2].
Әкесі – агроном, қоғамдық жұмыстармен айналысып, 1905 жылы болған
төңкерісте шаруалардың құқықтарын қорғауға өз үлесін қосқан. Осының
әсерінен оның отбасы қуғыншылыққа ұшырап, Якутияға жер аударылған. Бірақ
1907 жылы әкесі отбасымен Петербургқа келіп, Францияға көшіп кеткен.
Парижде Андрей Николаевич француз орта мектебін бітірген, сондықтан ол
француз тілін жетік меңгерген. 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін
Ракитниковтар отбасы қайта Ресейге оралған. ХХ ғасырдың басында
Ракитников Саратов ауылшаруашылық институтында оқып, Н.А.Вавилов,
И.М.Тулайков сияқты атақты ғалымдардан дәріс алған. Бұл ғалымдардың ауыл
шаруашылық пен табиғи ортаға деген көзқарасы А.Н.Ракитниковтың әлемдік
көзқарастың және шаруашылық аумақтың географиялық шиеленісіне деген
қызығушылығына үлес қосты. 1924 жылы институтты бітіргеннен кейінгі
А.Н.Ракитниковтың еңбек жолы Ғылым Академиясының Қазақстан, Орта Азияның
табиғи ресурсы мен аумақты игеру шаруашылығы экспедицияларынан басталды.
Маршруттық жорықтары Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстан Қызылорда мен Орал
облысына дейін жалғасты. Көшпелі жайылымдық шаруашылықтан отарлық
жайылымдық мал шаруашылығына көшу үрдісі Тянь-Шань и Иссыккульская
котловина монографиясында көрсетілген. Бұл жұмысы үшін А.Н.Ракитниковқа
география ғылымы кандидаты атағы берілді [3].
30-жылдардың ортасында Н.Н.Баранскийдың шақыртуымен Мәскеу
университетінің география факультетіне тұрақты жұмысқа қабылданып, бүкіл
еңбек жолы осында өтті. Мұнда ол халық шаруашылығы тарихы, техника-
экономикалық негіздері және ауыл шаруашылық географиясы курстарынан дәріс
жазып, көптеген жылдар бойы оқып жүрді. Соғыстан кейінгі жылдары
А.Н.Ракитников Мәскеу университетінің география факультетінің
экспедицияларына қатысты. Көп жылдық зерттеулердің нәтижесі 1962 жылы
М.А.Глазовский мен А.Н.Ракитниковтың жетекшілігімен Природа и сельское
хозяйство Волго Ахтубенской долины и дельты Волги деген монография жарық
көрді. Экономикалық-география жұмыстарына жетекшілік еткен А.Н.Ракитниковке
Мәскеу университетінің Ломоносов жүлдесі ұсынылды. 50-жылдардың екінші
жартысында А.Н.Ракитников Өзбекстанның Самарқанд және Бұхар облысының
ауылшаруашылық аумақтарына зерттеу жорықтарын ұйымдастырды [4].
1.2. Агрогеографияның қазіргі концепциялары
Ауыл шаруашылығы ерте заманғы географиялық ғылымдардың қатарына
жатады, бірақ қазіргі түрі соңғы 2 ғасырда қалыптасқан. XIXғ, сонымен
қатар XXғ саясы, әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа қарамастан, Ресей XIXғ-
дың басында-ақ бұл ғылымның маңызды дүниежүзілік орталығына аналды. Біздің
еліміздің ауыл шаруашылық географиясын зерттеумен жаратылыстану және
қоғамдық ғылымның атақты ғалымдары айналысты [4].
XX ғ. ірі географиялық қатарына советтік агрогеографиялық өкілі
Н.И.Ракитников жатады. Ол Ресей және шетел зерттеушілері Н.И.Вавилов,
Н.Д.Кондратьев, Н.М.Тулайков, А.В.Чаянов, А.А.Рыбниковтың жазбаларын
қолдана отырып, XXғ IIжартысында агрогеографиялық ғылыми мектептің негізін
қалады.Жарты ғасырдан астам ол еңбек еткен М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу
мемлекеттік университетінің География факультеті 1934 жылдан бастап тек
қана агрогеограф кадр мамандарын дайындау орталығы ғана емес, сонымен қатар
дүниежүзілік деңгейдегі ауыл шаруашылық географиясын оқытудың ғылыми-
зерттеу орталығы болды [5].
Н.Н.Баранский А.Н.Ракитниковты МГУ-ға шақырып қана қоймай, оған сабақ
беріп және географияның кешенділігінің басты принциптерін үйретті. Сонымен
қатар ол экономикалық-географиялық және табиғи ауыл шаруашылық
зерттеулердің функцияларын нақты айыра білді. Оның ойынша ауыл шаруашылық
географиясы нақты тапсырмалардың экономикалық-географиялық пәні болды.
А.Н.Ракитников дүниежүзілік агрогеографияны жалпы теориялық және қосымша,
локальды және ғаламдық деңгейде зерттеп, өзінің бағаланбас еңбегін
қалдырды. Өкінішке орай оның көптеген еңбектері тек қана журнал, жинақ
кітапшалар беттерінде ғана жарық көрген. Бірақ әрбір еңбегі материалдық
өндірістің күрделі бір саласы – ауыл шаруашылық географиясы және оның
заңдылықтарын зерттеуде классикалық үлгі болып қалады. А.Н.Ракитниковтың
ғылыми еңбектерінің бастысы және аз зерттелгені болып шетелдің ауыл
шаруашылық географиясы және дүниежүзілік агросфера табылады. Орыс
интеллегентінің жоғары мәдениеті, кең эрудициясы, шет тілдерін білуі, шетел
және советтің ауыл шаруашылық географиясына деген қызығушылығы оған:
1.Шетел ғалымдарының жетістіктерін салыстыра отырып Совет үкіметін жоғары
ғылыми деңгейде зерттеуге; 2.СССР-дің түрлі аудандарының ауыл шаруашылығын
шетелдермен салыстыру; 3.Географиялық қоғамның дүниежүзілік
агрогеографиялық әдебиетке деген қызығушылығын қолдап, дүниежүзінің ауыл
шаруашылық географиясы мен эволюциясының заңдылықтарын ашуға мүмкіндік алды
[5].
А.Н.Ракитников көрсеткендей дүниежүзілік ауыл шаруашылықтың
классификация түрлеріне бірдей сипатталатын қажетті көрсеткіштер:
1.шаруашылықтың әлеуметтік типтері;
2.қоғамдық еңбек бөлінісінің жүйелі шаруашылықта алатын орны;
3.шаруашылықты жүргізу әдістері [5].
1980 жылдары А.Н.Ракитников басшылық жасаған ММУ мен КСРО АН-ң
географтар тобы ауыл шаруашылық өндірісінің қоршаған ортаға әсері
тақырыбында КСРО-ЮНЕП (ББҰ-ң қоршаған орта бойынша бағдарламасы)
халықаралық жобасы аясында дүниежүзілік ауыл шаруашылығы типтеріне
экономикалық-географиялық зерттеу жүргізді. Шыққан қорытынды кітабының алғы
сөзінде ол еңбек өнімділігінің, қолданылатын жерлердің ауыл шаруашылық
өнімділігінің өсуімен сипатталатын ауыл шаруашылық өндірістік формалардың
төменгі табиғи шаруашылық типтерінен жоғары өнімді түрлеріне дейінгі өзінің
тиімді эволяция теориясын баяндады. А.Н.Ракитников ауыл шаруашылығы
өндірістік типінің дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық және
материалдық-техникалық критерийлерін (талаптарын) көрсетті: экономикадағы
ауыл шаруашылығының орны, тауарлығы, өндірістік құралдарымен қамтылуы,
экономиканың басқа салаларымен байланысы, энергетикалық негіз [6].
Ол саланың негізгі тарихи даму этаптарына сәйкес келетін 6
өндірістік тип топтарын бөлді: ауыл шаруашылығының меңгеруші салалары
этапынан аграрлы-өндірістік интеграция этапына дейін. Әрбір этапқа ол
өндірістік типтің басты белгілерін бекітті (зат айналымындағы мал
шаруашылығы мен жер өңдеудің өзара байланысы, өндірістік интенсификациялану
деңгейі). Осы кітапта ол КСРО ауыл шаруашылық типтеріне арналған бөлім мен
80-жылдардың соңындағы жағдайды көрсететін картаны берді. Сол жылдары ол
өзінің Орта Азия мен Қазақстан, Еділ бойы мен еліміздің өзге құрғақшылық
аудандарының ауыл шаруашылығын зерттеу тәжірибесін қолдана отырып ЮНЕП-тің
басқа халықаралық Құрғақ жерлерді дамыту және шөлденумен күрес:
интеграциялық шешім жобасын жүзеге асыруға қатысты. Жалпы ауыл
шаруашылығының табиғи ортамен байланысын зерттеу оның бүкіл ғылыми
жұмысында лейт-мотив болып өтеді. Географияның бұл күрделі тақырыбы біздің
заманымызда даралар ғана білетін энциклапедиялық білімдер мен кешенді
ойлауды қажет етеді. Осындай ерекше дара зерттеушілердің бірі
А.Н.Ракитников болды [7].
А.Н.Ракитниковтың өмірінің соңғы жылдары әлемнің агрогеографиясымен
байланысты, соның ішінде азық-түлік пен экологиялық тұрғыдағы ғаламдық
мәселелерге көп қызығушылық танытты. Әдеттегідей ол дәстүрлі зерттеулер
елемейтін, аштық географиясына себеп болған, алуан түрлі факторларды есепке
алуға тырысты. Жекелеген түрде ол өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы
өнімдерінің әлемдік бағалары арасындағы байланысты, тұтыну географиясы мен
ауыл шаруашылық саудасы арасындағы қарым-қатынасты зерттеді [8].
Қазіргі заманғы дүниежүзінде белең алған нарықтық қатыныстың ғаламдық
таралуы, әлеуметтік қатынастың шиеленісуі, кең байтақ территориядағы
кедейлік пен аштықтың сақталуы бүгінгі күні де басты мәселелер болып
қалуда.
1.3. Ауыл шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы өзара қарым-қатынас
Ауыл шаруашылығының территориалдық дифференцияциясы табиғи және
әлеуметтік-экономикалық факторлармен, техникалық қамсыздандырылу
деңгейімен, еңбек ресурсы қорымен, әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымның даму ерекшеліктерімен, ауылдық елді мекен халқының өмір
сүру жағдайларымен анықталады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының
әрбір этапында шаруашылықты жүргізу жүйелері ауыл шаруашылығы өндірісінің
интенсивтілік деңгейін сипаттайды. Жақсартылған егін және мал шаруашылығы
жүйелеріне алмасу территорияның табиғи потенциалын толық пайдалану есебінен
ауыл шаруашылық өнімділігі мен тиімділігін арттыруға түрткі болады.
Сондықтан белгілі бір ландшафттар территорияның табиғи потенциалын
пайдалану деңгейінен көрініс береді. Бірақ бұл жағдайда әрбір әлеуметтік-
экономикалық периодта өндірістің техникалық қамтылу деңгейін, тіркелген
экономикалық ресурстарды есепке ала отырып түрлі типтегі табиғи орта ауыл
шаруашылығының оптималды интенсивтілік деңгейін бекіту қажет[7].
Табиғи орта мен ауыл шаруашылығы арасындағы өзара қарым-қатынасқа өз
еңбектерінде географтар, ал соңғы кездері экологтар да көңіл бөліп жүр.
Ауыл шаруашылығы орналасуы заңдылықтарын алғаш болып XIXғ И.Г.Тюнен
көрсетті. Оның пікірінше түрлі шаруашылық жүйелерінің өнімді тұтыну
нарықтарына қатысты орналасуы жер ренталарының дифференциалды
көрсеткіштерімен анықталады. Қолданбалы жаратылыстану-ғылыми дисциплинаның,
физикалық географияның, ландшафттанудың дамуы алуан түрлі табиғи ортаның
жерлерді қолдану сипатына және ауыл шаруашылығының
территориалдықдифференцияциясына әсерін одан әрі тереңірек түсінуге
мүмкіндік берді [9].
Сөйтіп, агроклиматологтардың еңбектеріндегі белгілі бір мәдени
өсімдіктерді өсіруге жағдай жасайтын түрлі табиғи зоналар мен
провинциялардағы ылғалдану жағдайлары мен жылу қорын сипаттаушы
көрсеткіштер жүйесі негіз тапқан. Соған байланысты П.И.Колосов ауыл
шаруашылық мәдениетінің биоклиматологиялық классификацияларын, топырақтың
климат туралы ілімін, биолкиматтық потенциал (қор) формуласын жасады.
А.Н.Ракитников жұмыстарында табиғи ортаның түрлі типіндегі территорияның
ұйымдастырылуы мен жерлерді пайдалану сұрақтарына көп көңіл бөледі [8].
Экологтардың қолданбалы зерттеулерінде ауыл шаруашылық кәсіпорындары
мен табиғи экожүйелердің өзара қарым-қатынасын эерттеу арқылы модельдеу мен
жүйелік анализ әдістерін жасау маңызды орын алады. Көптеген әдістемелік
және ұйымдастырушылық сұрақтардың шешілуіне байланысты табиғи экожүйелер
мен ауыл шаруашылық кәсіпорындары қарым-қатынасына қатысты ірі халық
шаруашылығы мәселелері де жеңілдейді. Ю.Одум ұзақ мерзімді мәселелерді
шешуге мүмкіндік беретін ғылыми дисциплиналарды (пәндерді) біріктіруге
ұсыныс жасайды. Ғылыми дисциплиналардың бірде-біреуі, мысалы агрономия,
жеке бір өзі дүниежүзінің азық-түлік мәселесін шеше алмайды. Кейбір
авторлардың пікірінше, табиғи экожүйелермен салыстырғанда ауыл шаруашылық
жүйелерінің құрылымы әлдеқайда күрделірек. Яғни ауыл шаруашылық жүйелерінің
қызмет етуі ішкі байланыстың қарапайым қарым-қатынасы мен тұрақтылық
нәтижесінде емес, одан күрделірек жағдайда жүзеге асады. Жиі модельдер
математикалық сипаттауға келмейді, мысалы, анықталған ауыл шаруашылығын
жүргізу жүйелері [10].
Кейбір экологтар қолданбалы ғылымдармен айналыса отырып, адам
мақсаттарына бейімделген, түрлермен жұмыс істейтіндерді, яғни ауыл
шаруашылық қызметкерлерін табиғат пен жаратылыс жүйелерін зерттеушілерден,
яғни биологтар мен экологтардан бөліп алу ұсынысын жасайды. Ауыл
шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты оптимизациялау
жолдарын іздеу актуалдылығы, кейбір экологтардың ойынша, мынадан бастау
алады: егер табиғатпен шиеленіс ауыл шаруашылығынан басталса, тепе-теңдікке
деген жақындасу да сәйкесінше ауыл шаруашылығынан басталсын [11].
Табиғи экожүйелер мен ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өзара қарым-
қатынасын кешенді түрде қарастыру мақсатында қарастырылып отырған кітапқа
агроэкожүйе түсінігі енгізілген, бірақ бұл терминді түрлі авторлар
түрліше түсіндіреді. Ю.Одум пікірінше, агроэкожүйелер – бұл шалғындар,
ормандар сияқты жасанды экожүйелер арасындағы орын алатын үй кейпіндегі
экожүйелер. Бірақ аралық орын мен экожүйелердің үй кейпіне енуі
ұғымдары әлі де түсініксіз болып қалып отыр. К.Спеддинг сияқты басқа
экологтардың ойынша өз табиғаты бойынша ауыл шаруашылық жүйелері негізінен
экономикалық болып табылады. Бірақ әрмен қарай көрсетілгендей: қоршаған
ортада әрекет етуіне қарамастан, олардың құрылымы эколог мамандардың ауыл
шаруашылық өндірісінің мақсаттарын айқынырақ көрсетеді. Мұндай пікір
шиеленіске әкеп соғады, себебі бір жүйелер бір уақытта экономикалық та,
табиғи да бола алмайды, оған себеп – біреуі де, екіншісі де түрлі даму
заңдары бойынша қызмет етеді. Агроэкожүйе түсінігі мазмұнына тағы бір
көзқарас бар. Ауыл шаруашылығында біздер көбінесе экологиялық,
экономикалық, әлеуметтік жүйелерді интеграциялайтын супер жүйелермен
жұмыс істейміз. Бірақ бұл кезде аталған супержүйелер қандай жүйелер
категориясына жатады, қандай заңдар негізінде қалыптасып, қызмет етеді
деген сұрақтар туады. Бұл сұрақтарға жауапты біз қарастырылып отырған
жұмастан таба алмаймыз [9].
Географиялық ғылымның маңызды ғылыми дисциплинасы (пәні) экономикалық-
географиялық айналым ретінде ауыл шаруашылық географиясы тұрғысынан біз
табиғи орта мен ауыл шаруашылық территориалдық жүйенің қарым-қатынас
мәселесіне өзгеше көзқарастамыз. Жүйелер теориясында өз табиғаты бойынша
түрлі жүйе типтерінің әсерлесуіне арналған бөлім орын тебеді. Бұл тұрғыдан
табиғи экожүйелер мен ауыл шаруашылық өндірісінің өзара әсерлесуін
қарастыруға болады. Күрделі басқарылатын өндірістік-территориалдық жүйелер
ретінде қызмет ететін ауыл шаруашылық өнеркәсібінің түрлі типтері күрделі
табиғи-экологиялық өзін-өзі басқаратын жүйелермен тұрақты байланыста
болады. Қызмет ету заңдылықтары бойынша бұл жүйенің күрделі сипатының мәні
– оның әрқайсысының екінші және үшінші реттегі жүйелер болып табылатын жүйе
тармақтарынан тұрады, ал олардың жиынтығы нақты территориалды құрылымдарда
көрініс табады [11].
Күрделі өндірістік-территориалды жүйелер ретінде ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың типологиясын кибернетикалық модельдеу әдістері негізінде
жүргізуге болады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының құрамындағы екінші ретті
жүйелер ретінде мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы жүйелері қалыптасып,
олардың қиылысында үшінші ретті жүйе ретінде қызмет ететін далалық азық
өндірісінің жүйе тармағы бөлінеді. Егін және мал шаруашылығының қызмет етуі
машиналар жүйесі мен оларда жұмыс істейтін жұмысшыларға байланысты. Бүкіл
екінші және үшінші реттегі жүйелер басқарудың орталық жүйесіне еркін шыға
алады. Онда өз кезегінде күрделі өндірістік-территориалдық жүйелер ретінде
ауыл шаруашылығы кәсіпорнының белгілі бір типінің қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін барлық элементтердің координациясы жүзеге асады.
Территориалдық құрылым негізіндегі ауыл шаруашылық кәсіпорнында жерлерді
пайдалану жүйесі толық жұмыс істейді [12].
Өзін-өзі басқаратын табиғи-экологиялық жүйелер жүйе тармағы ретінде
негізгі табиғи компоненттерді біріктіреді – агроклиматтық ресурстар,
топырақ жамылғысы, өсімдік ассоцияциялары, жабынды жыныстар мен рельефтің
ерекшеліктері. Жүйе тармақтарының өзара байланыста қызмет етуі табиғи-
экологиялық жүйенің территориалдық құрылымының функцияларын атқарушы
элементтер мен ландшафттың қалыптасуына жағдай жасайды. Табиғи экожүйенің
қалыптасуы мен қызмет етуі заттар мен энергияның биогеохимиялық айналымы
үрдісінде жүзеге асады.
Түрлі даму заңдылықтары бойынша қызмет істейтін ауыл шаруашылығы мен
табиғи ортаның күрделі территориалдық жүйелерінің өзара қарым-қатынасы
олардың зат пен энергия алмасу жүріп жататын ортақ әсерлесу зонасының
болуынан байқалады. Мәдени өсімдіктерді жинау барысында топырақтан негізгі
қорек элементтерінің (азот, фосфор, калий және басқа да макро және микро
элементтер) шығарылуы әрқашан, мысалы, топырақты азотпен байытатын шөптер,
сәйкес мәдениеттерді таңдау арқылы арнайы мөлшерде минералды тыңайтқыштар
және органикалық тыңайтқыштармен компенсациялануы қажет. Табиғи ортаның
динамикалық тұрақтылығын сақтау үшін өнделетін жерлер ауданының белгілі-бір
қатынасын (шабындық, сәйкес егін айналымы қолданылған көпжылдық мәдени
өсімдіктер егіні) , табиғи нысандардың (шөп шабу жерлері мен шабындық)
қатынасын оларды қолдану тәртібіне байланысты негіздеу қажет. Бұған қоса
әркез табиғи нысандардың басқа да түрлері белгілі-бір ландшафттың зоналық
типтеріне байланысты (орман, батпақ, т.б. телімдері) сақталуы қажет [12].
Соған сәйкес жерлерді қолдану жүйелері ауыл шаруашылығы мен табиғи
орта территориалдық жүйелерінің маңызды реттеушісі ретінде орын алады. Бұл
жүйелердің қарым-қатынасының үйлесімділігі, яғни ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының тұрақты дамуы мен табиғи экожүйелердің динамикалық
тұрақтылығына қол жеткізқілгенде, екі өзара байланысты көрсеткішті қолдану
қажет: экономикалық және экологиялық. Маңызды экономикалық көрсеткіш болып
белгілі-бір егін айналымындағы түрлі мәдениеттер өндірісінің тиімділігінен
хабар беретін және табиғи азықтық өнімдер мен өңделетін жерлердің
кадастрлық экономикалық бағалау саналады [9].
Экологиялық көрсеткіштер ландшафттық ортаның даму үйлесімділігін
қамтамасыз ететін түрлі ландшафттық типтегі жерлерді қолдану жүйелерін
негіздеуге арналған. Бұл үшін мазмұны мен масштабтық деңгейі бойынша тең
келе алатын ландшафттар мен табиғи ортаның негізгі компоненттерін, жерлерді
қолдану карталарының сериясын жасау қажет. Табиғи орта карталарын
сараптаған кезде зерттелетін ландшафттар өнімділігінің негізгі лимитталатын
факторы көрініс алатын компоненттерге көп көңіл бөлу керек.
Ауыл шаруашылық типтерін қалыптастыру жиі қателер мен мысалдар әдісін
қолданатын болашақ периодтың өндірістік типіне сүйенеді. Бұл кезде,
өкінішке орай, ауылдық жердің әлеуметтік-экономикалық ресурстары мен
ландшафттық ерекшеліктері қажет деңгейде ескерілмейді. Жаңа жерлерді игеру
мен ірі ауыл шаруашылық өнеркәсіп орындарын салу кезінде табиғи жағдайды
бағалайтын ғылыми әдістерді қолдану қажет. Себебі олар ауыл шаруашылық
салалары мен өнімдер құрамы тұрғысынан жергілікті табиғи және әлеуметтік-
зкономикалық жағдайлар мен ресурстарға негізделеді. Территориалдық ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын ұйымдастыруды жоғары өнімділік пен тұрақты
динамикалық тепе-теңдік сипаттайтын мәдени ландшафтыны қалыптастыратын
шекаралармен тығыз байланыста жүргізу қажет. Мұндай ауыл шаруашылық
өндірісі мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты зерттеудің кешенді жолы
ауыл шаруашылық типтерінің территориалдық ландшафтысының спецификасына
бейімделе отырып табиғи экожүйелер мен биогеохимиялық айналымға белгілі-бір
әсер етуімен түсіндіріледі.
Мәдени ландшафтының жасалуы – біздің еліміздің территориясында
игерілген ауыл шаруашылғының негізгі шекараларындағы табиғи зонаның
актуалды мәселесі. Ол жел мен су эрозиясы кең ауқымда таралған жер өңдеу
көрсеткіші өте жоғары дала мен орманды дала зоналарында өте өткір. Оңтүстік
тайга орманды зонасының ландшафтысындағы жер қолданысының жақсаруы көптеген
мөлшерде орман жері мен ауыл шаруашылығының қарым-қатынасы
оптимизациясымен, өндіріс интенсификациясы нәтижесінде шаруашылық жұмысы
тиімділігі мен өнімділігінің өсуімен байланысты.
Европалық Ресейдегі орманды дала және дала зоналарында XIXғ ортасында
шабындықтар бүкіл жер аумағының жартысын алып жатса, әрмен қарай жалғасқан
жер жырту нәтижесінде оның үлесі жер аумағының ¾-не жетті. Кішігірім орман
массивтері қолайсыз рельеф пен топырақтың жағдайы бар жерлерде сақталған.
Ұсақ табиғи азық дақылдық жерлер телімі жоғары емес өнімділік пен кішігірім
өзен жайылмаларына, сайлы-балкалы торлардың беткейі мен түрлеріне сәйкес
келеді. Сондықтан мұндағы мәдени ландшафттарды жасау мүмкіндігі тығыз түрде
жер телімінің негізгі түрлері ауданның қатынасын өзгертумен, оларды
шаруашылыққа пайдалану тәсілдерімен, топырақ эрозиясымен күресудегі орман
мелиорациясын кең түрде пайдаланумен байланысты. Мәдени ландшафт түсінігін
біз дәл осы мағынада қолданамыз, ал көптеген географиялық еңбектерде бұл
терминді ауыл шаруашылық қызметі үрдісінде өзгертілген барлық ландшафт
түрлеріне қолданады.
Тас дала шатқалындағы дала мен орманды дала зоналарының шекарасындағы
мәдени ландшафтты жасаудың ғасырлық тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады.
Мұнда XIXғ соңында В.В.Докучаев басшылығымен даланы қорғау мақсатында орман
егу экспедициялық жұмыстары басталды, балка беткейлерінде су қоймалары мен
прудтар салынды. Бұл жұмыстар мұнда жасақталған тәжірибелі база, ал
кейінірек – Орталық қаратопырақ ауыл шаруашылығының НИИ-і негізінде
жалғасты. В.В.Докучаев, Н.М.Сибирцев, К.Д.Глинка, Г.Н.Высоцкий,
Г.И.Танфильев, Г.Ф.Морозов және т.б. жаратылыстану ғылымының классиктері
еңбектерінің нәтижелерін қазір де көптеген зерттеушілер қолданып жүр. 5 мың
га-дан астамы тәжірибелік-өндірістік шаруашылық (ТӨШ) болып табылатын
6,2мың га ауданда жүргізілген орман мелиорациясы және тәжірибелік-
селекциялық жұмыстар жүргізу нәтижесінде территорияны ұйымдастыру мен
жерлерді пайдалану жүйесінде көптеген өзгерістер болды. ТӨШ территорияларда
1990 жылдың басында орман егістіктері 445 га немесе ауданның 9%-ын алып
жатты. Соның өзінде орман егістіктері құрылымындағы 23 бөлікте даланы
қорғау жиектері, ал 13 бөлікте – балкалар беткейіндегі орман телімдері мен
өзге де эрозияланған жерлер. Шабындық ретінде пайдаланылатын табиғи азықтық
дақылдық жерлер орман егістіктері сияқты ауданды алып жатыр. Сондықтан ТӨШ
территорияның біраз бөлігінде (71%) астық тұқымдас, шабындық мәдениеттерді,
көпжылдық өсімдіктерді өсіріп шабындық ретінде пайдаланады. Жоғары мәнге
дән шабу типінің егін айналымдары ие, олар негізінен орманды даланың
орталық территорияларында таралған. Оған қоса өңделетін жерлердің
өнімділігі мұнда 1,5-2 есе көп. Бұл орман мелиорациясы мен жерлер эрозиясын
болдырмаумен байланысты [12].
Қалыптасқан жерлерді өңдеу жүйелеріне критикалық (сындық) анализді
және оларды жақсарту жолдарын негіздеуді түрлі табиғи орта типтеріне
қатысты мәдени ландшафттар модельдерін жасау арқылы жүзеге асыру керек.
Мұндай жұмысты эконом географтар физикалық география облысындағы
мамандармен біріге отырып жасау қажет. Бұл ландшафттың дамуына ерекше әсер
ететін жерлерді мелиорациялаудың түрлі типтерін жүргізу кезінде және басқа
да шаруашылықты жүргізу әдістеріне табиғи ортаның реакциясын болжауға
мүмкіндік береді. Мәдени ландшафттың модельдерін аудан, провинция, табиғи
зонаның негізгі территориалды телімдерінде жүргізген дұрыс.
Бұл қарым-қатынастардың кейбіреулері ерекше маңызға ие, сондықтан
оларды есепке алу міндетті. Мұндай байланыстарға мәдениеттер арасындағы
агротехникалық қарым-қатынас; бір сала өнімдері мен қалдықтарын басқа
салада қолдану; түрлі салаларға жарамды, түрлі сапалы жерлердің бір
территория шегінде кездесуі; басқа салаларда жұмыс жасамаған кезде жұмыс
қолдарын маусымдарда өзге салаларда қолдануға мүмкіндік беретін
шаруашылықтарды қосу мысал бола алады. Бірақ бұл шаруашылық факторлары
кейде екінші реттілікке айналады, оның себебі – ауыл шаруашылық бағытын
нұсқаушы өзге басымырақ жағдайлардың пайда болуы. Ауыл шаруашылық
аудандарының типтерін қарастыру барысында ауыл шаруашылығының түрлі
салаларының сәйкестік заңдылықтарына байланысты нақты қорытындылар
шығарылды.
Бір кәсіпорында бірнеше сала мен мәдениеттің қосылуы түрлі
технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік қарым-қатынаспен анықталады.
1.4. Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы байланысын анықтайтын
жағдайлар
Ауыл шаруашылығының орналасуының мәселелерін қарастырған кезде әркез
жеке салалардың кеңістіктік орналасуын халық шаруашылығы көзқарасынан
салалар бірігуінің тиімділігін қолдану мәселесіне қарсы қоюға тура келеді.
Негізінде өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын негізгі тауарлы
салалар ретінде қарастырып, олар үшін нақты халық шаруашылық жағдайының
локализациясында оптималды және мақсатты әдісті анықтауға болады.
Жеке алынған салалардың мақсатты локализациясының ареалдары туралы
нақты түсінік салалар бірігуін қарастырудың, олардың арасындағы
пропорцияны, кәсіпорындардың өндірістік типтерін қалыптастырушы міндетті
алғашарт болып табылады. Егер салалардың локализациясының мәселесін ең
тиімді түрде шешуге нақты негіздер болмаса, нақты жағдайда басты және
қосымша салаларды таңдауға, салалардың сәйкестенуін дұрыс шешуге де негіз
болмайды.
Мақсатты құрылған локализация ареалы (саланың бағытталғанынан бастап)
түрлі сапалы жерлер меншігіне, өнім алынатын аудан көлеміне, саланың
өнімділігі мен халық шаруашылығының сұраныс мөлшеріне байланысты шектелген
немесе кеңейтілген болуы мүмкін.
Бұдан белгілі бір екі сала арасындағы, мысалы А мен Б, қарым-
қатынасты айқын түрде мынадай жағдайларға келтіруге болады:
1.Жеке қарастырылатын А саласы мен Б саласының мақсатты локализацияларының
ареалдары толығымен сәйкес келеді.
2.Белгілі бір бөліктерде ареалдар сәйкес келеді, ал екіншілерінде сәйкес
келмейді.
3.Ареалдар толығымен сәйкес келмейді.
Аталған жағдайлардың біріншісі сирек кездеседі, себебі ауыл
шаруашылық өсімдіктері мекен ету жағдайларына әр түрлі бейімделеді, ал мал
шаруашылығы салалары азықтық және өзге ресурстарға қатынасы бойынша жеке
түрлерге бөлінеді. Екінші жағдай жиі байқалады, себебі халық шаруашылығы
сұранысын қамтамасыз етуге қажетті көптеген салалар ареалдары кең және бір-
бірімен қосарлана келеді.
Екі саланың мақсатты локализация ареалдары сәйкес келетін жерлерде
оларды анықтайтын пропорциялар агротехникалық және технологиялық жалпы
көрсеткіштермен (олар әдетте пропорция вариациясына шек қалдырады) және
белгілі бір саладағы өнімнің халық шаруашылығындағы сұраныс мөлшерімен
анықталады.
Бір сала өзінің ареалы шегінде болып, екіншісі керісінше жағдайда
болса, бұл салалардың қосылуы екінші саланы оған оптималды ареалдан тарту
салдарынан пайда болған шығындарды сол іс әкелетін кірістер басып түссе
ғана оңды болып саналады. Бұл жағдайда ең тиімдісі – технологиялық процесс
немесе өзге ұйымдастырушылық-өндірістік деректерінің талаптары көзқарасынан
минималды саналатын екінші сала ауданның кішірейтілуі нәтижесінде
өндірістік типтегі кәсіпорын салу.
Соған сәйкес мәселе былай қойылуы керек: а) кез-келген салаларды
сәйкестендіру анализі басында жеке қарастырылатын әрбір саланың мақсатты
локализация ареалдарын салыстыруға негізделу керек; б) біріктірілетін
салаларды 2 топқа бөлу керек: кәсіпорындардың өндірістік типін
қалыптастыратын, сала деп атауға келетін, өздеріне оптималды ареалдар
шегінде орналасқан салалар және бірінші аталғандарды толықтыруғы
қолданылатын, өздеріне оптималды емес ареалда орналасқан салалар. Бұл
қосымша салалардың мөлшерлері үлкен болуы мүмкік, бірақ олар дегенмен де
кәсіпорындардың өндірістік типінде бағынышты жағдайда қалады.
Бұл жерде кейбір түсініктер беріп кету қажет: салалардың бірігуін
анықтайтын жоғарыда көрсетілген жағдайлардың бірінде жеке ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының жер сапалары біртекті болмайды. Яғни кәдімгі рельефпен
шартталған жерлердің табиғи белгілеріндегі айырмашылық, жыныстар түзуші,
жол торлары мен өндірістік орталықтар қатынасындағы жеке жер телімдері
жағдайдың өзгерістері, жеке кәсіпорындар территориясы шегіндегі жерлерді
дифференциялы қолдануға әсер ететін ауыл шаруашылығы территорияларының
көліктік қол жетімділігіндегі айырмашылықтар. Бұл жағдайлардың әрекет етуі
түрлі салаларға жағымды немесе жағымсыз жер телімдерінің кішігірім
қашықтықтарда алмасуын анықтайды [13].
Жалпы айтқанда жеке алынған салалардың мақсатты локализацияланған
ареалдарын талдағанда, біз тек елдің ішкі экономикалық және табиғи
жағдайларының жалпылығымен сипатталатын аудандарды ғана емес, оған қоса
белгілі бір салада қолданылатын ареалдар, территориялық бірліктер, жеке
кәсіпорындар шегіндегі жер типтерін де есепке алуымыз қажет.
Ендігі кезекте біз салаларды олардың шартталуына орай сәйкестенуінің
басты типінің классификациясына тоқталамыз. Біз белгілі бір жағдайдың жеке
мысалдары ретінде типті шарттарды бөліп көрсетуге тырысамыз. Салалар
бірігуінің шартталуы кішігірім қашықтықтарда ауысып отырады, сондықтан бір
ауыл шаруашылық ауданда салалардың түрлі сәйкестенуі орын алады. Соған орай
алда қарастырылатын салалар бірігуінің жағдайлары бір ауыл шаруашылық
аудандарына тән болса, екіншісінде де кездеседі, бірақ олар тек сол ауданға
ғана сәйкес деп атауға болмайды.
Кәсіпорындардың өндірістік типтерінің қалыптасуын түсіну үшін өсімдік
шаруашылығы мен мал шаруашылығы арасындағы қарым-қатынасты толық түсіну
қажет. Бірақ баяндау жеңіл болу үшін біз алдымен өсімдік шаруашылығының
салалары бірігуінің қарапайым жағдайларын қарастырамыз.
Егер бірінші деңгейде бұл салаларды жеке-жеке анализдесек, өсімдік
шаруашылығы жеке тауарлы салалардың мақсатты локализациясымен қатар азық
кешеніне сүйене алатын мал шаруашылығының да жеке салаларының мақсатты
орналасуын қарастыра аламыз. Мал шаруашылығының аудандық экономикалық
эффективтілігінің әр түрлілігі және мал шаруашылығы орналасуының басты
шарты болып азық алу шығынының әртүрлілігі саналады. Біздің айтайын
дегеніміз бейнелі, дөрекі, жасыл, шалғынды азықтар қолданылатын өндіріс
орындарына территориялық қатысты мал шаруашылығы салалары, яғни қой
шаруашылығы мен ірі қара өсіру. Бұл мал шаруашылығы салаларының азық
қорының негізгі бөлігін үлкен қашықтыққа тасымалдайтын азықтар құрайды.
Әрмен қарай да өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өзара қарым-қатынас
байланысын қарастырған кезде біз азықтарды алыс қашықтықтан әкелетін құс
шаруашылығы мен шошқа шаруашылығы емес, аталған салаларды есепке аламыз
[14].
Жоғарыда көрсетілгендей өсімдік шаруашылығының тауарлы салалары бір-
бірімен қосылғанда, оларға тән мәдениеттер мен олардың топтары, локализация
тұрғысынан халық шаруашылығының оптималды деңгейі сәйкес келеді. Өсімдік
шаруашылығы салаларының байланысы өзгеше қалыптасады. Әрқашан малға азық
бола алатын өсімдік шаруашылығының жарамсыз өнімдері мен қалдықтары болады;
көптеген жағдайларда өңделетін жерлер мен шабындықтар кезектесіп келеді;
көптеген азықтық дақылдар егін айналымын құрастыру үшін ерекше маңызға ие;
көбінесе органикалық тыңайтқыш ретінде қоректік заттардың топыраққа
қайтарылуы бірінші кезектегі мәселе болады; мал шаруашылығы табиғи азықтық
дақылдарға негізделе алатын аудандарда бұл ресурстарды қажетті тамақтандыру
тәртібін алу үшін кейбір өзге азықтық дақылдармен толықтырылып отырылуы
керек және т.б. Сондықтан технологиялық немесе өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы арасындағы ұйымдастыру-өндірістік қатынастар үлкен маңызға ие.
Кейде тіпті бұл салалардың бірігуін екіншісімен толықтыру экономикалық
қажет болады (саланың өзін ол ауданда дамыту ыңғайсыз болса да).
Айтылғандарға байланысты келесі құбылыстар түсінікті бола бастайды.
Біздің елімізде өсімдік шаруашылығы мал шаруашылығымен, соның ішінде ірі
қара өсірумен толықтырылмайтын жеке кәсіпорындар кездеспейді және ондай
ауыл шаруашылық аудан типтері жасақталмайды. Бұған қоса, әрине, мемлекетте
ауыл шаруашылығын жүргізуге климаттың, топырақтың және басқа да
жағдайлардың шектелу аясы кең. Соның нәтижесінде бір жағдайларда жерлерді
тиімді толықтай өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларын дамытуға
бағыттаса, келесі бір жағдайда жерлерді тек мал азықтық дақылдар өндірісіне
пайдаланады. Яғни мал азықтары көптеген аудандар мен азық өндірісі
оптималды орналастырылмаған ареал территорияларда да өсіріледі.
Бұл жерде жерлерді мал азықтық дақылдарды өсіруге пайдалануды тек
өсімдік шаруашылығымен байланысты технологиялық және ұйымдастырушылық-
өндірістік қатынастармен дәлелдеуге болады. Бүкіл ауыл шаруашылық
территорияларының көп не аз үлесін тауарлы мәдениеттер немесе мал азықтық
дақылдарға беру туралы мәселе (сәйкесінше бұл мақсатта әрбір сала үшін
табиғи орта типтері жеке қарастырылады) халық шаруашылығының даму жағдайына
байланысты бағыт алады. Қоғамға қажет мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығының жеке өнімдер санының қатынастары да өзгереді. Жер өңдеудің
техникалық формалары өзгереді және соған байланысты сәйкесінше мал
шаруашылық типтері, ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігі, мал өнімділігі,
мал шаруашылығындағы азықтардың ақысы да өзгереді. Әрине, ең бастысы – мал
азықтық дақылдардың немесе тауарлы мәдениеттерге қолданылытын жерлер мен
территориялардың шекаралары да өзгеру керек.
Мұнда біз тек сұрақты географиялық салыстыру жобасында талдай аламыз;
біз салыстырмалы түрде елдің басқа бөліктеріне қарағанда бірінші орынға
белгілі бір мақсатты қоя алатын территорияларды бөлумен ғана шектелеміз.
Егер біз табиғи жағдайға байланысты мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығы салаларының байланысын шешу мәселесін классификациялауға
тырыссақ, бұл жағдайдың қарапайым кез-келген сызбаға келмейтін көре аламыз.
Ең алдымен мынадай жағдайларды бөліп алуға болады: мал шаруашылығы мен
өсімдік шаруашылығының үйлесіміне жердің табиғи сапасының алуантүрлілігі
бірінші кезекте негіз болса (жер өңдеу шегіндегі жеке шаруашылықтарды
өсімдік шаруашылығының тауарлы мәдениетін өсіруге қолайлы топырақтың және
мал азықтық дақылдарды дамытуға қолайлы топырақтың болуы); жердің табиғи
сапасының біртектілігіне қатысты өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының
үйлесіміне басқа түрлі жағдайлар себеп болса. Егер территория шегіндегі
жеке шаруашылықтың жер табиғи сапасының алуантүрлілік жағдайларын есепке
алсақ, үш үлкен жағдайлар категориясын бөліп шығаруға болады: а)мал азықтық
өндіріске ауыл шаруашылық территорияларын пайдалануды жердің табиғи
көрсеткіштері экономикалық тиімді етіп жасайды (берілген халық
шаруашылығындағы жағдайларды); б)жердің сапасы соншалық, оларды өсімдік
шаруашылығының тауарлы мәдениетін өсіруге де, мал азықтық дақылдар алуға да
бірдей тиімді; в)барлық уақытта жерлерді өсімдік шаруашылығының тауарлы
мәдениетін өндіруге ғана қолайлы.
Әрмен қарай әрбір осы үш үлкен категория шегінде мал шаруашылығы мен
өсімдік шаруашылығы арасындағы принципиалды түрлі технологиялық
байланыстарды анықтау қажет. Біздің айтайын дегеніміз – біріншіден, белгілі
бір мөлшерде жақсартылған азықтық дақылдарды алу үшін табиғи азықтарды алу
туралы сөз және азықтық дақылдарды шалғындарда өсіру көбірек мәнге ие
болған кездер (сәйкесінше егін айналымын құру мотивтері өз күшіне енеді).
Екіншіден, климаттық жағдайлармен анықталатын шабындықсыз период
ұзақтығының әртүрлілігіне байланысты мал шаруашылығы бірдей емес дәрежеде
азық дайындауға тәуелді (ол шабындығы басым, орташа немесе мүлде
шабындықсыз сипатта болуы мүмкін). Үшіншіден, топырақ пен климаттың
қасиеттеріне байланысты топырақ құнарлылығын қалпына келтірудің түрлі
әдістерін пайдалану қажет, сондықтан егін айналымындағы техникалық, азық-
түлік, мал азығы мәдениетінің арасындағы агротехникалық қарым-қатынас пен
органикалық тыңайтқыштарды қолдану бірдей мағынаға ие болмайды [15].
Соған сәйкес, табиғи жағдайлар мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығы үйлесімділігінің түрлі типтерін жасайды, ал олардың
классификациясы кешендік, көп деңгейлі сипатқа ие болады.Бірақ жекелеген
бірдей емес (жағдайлар) типтер жиі кездеседі. Егер ең жалпылық сипатқа ие
жағдайларды бөліп көрсетсек, ауыл шаруашылық аудандардың қартасы мен
сипатталатын территория шегінде оларды мынаған әкелуге болады:
I. Өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларының ареалдарынан тыс
локализацияланған мал шаруашылығы;
I а.Табиғи мал азықтық ресурстар негізіндегі мал шаруашылығы;
I б.Азық өндірісінің интенсивті әдістеріне қатысты негізделген мал
шаруашылығы.
II. Ауыл шаруашылығы территориясының біртексіздігіне байланысты мал
шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы салаларының үйлесімі. Өсімдік
шаруашылығының тауарлы салаларына тиімді қолданылатын жерлер аздаған
қашықтықтарда мал азықтық дақылдарын алуға тиімді жерлермен кезектесіп
келеді. Сондықтан мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы арасындағы
пропорциялар түрлі типті жерлер қатынасымен анықталады.
III. Маңызды жерлер типтерінде бір уақытта азық өндірісі мен өсімдік
шаруашылығыныңтауарлы салаларын локализациялау тиімді.
III а.Технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік байланыстардан
басқа салалардың үйлесіміне ауыл шаруашылық территориялардың біртексіздігі
әсер етеді.
III б. Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының үйлесімі
технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік байлыныстармен анықталады,
себебі ауыл шаруашылығы территориясы салыстырмалы түрде біртекті.
IV. Өзінің дамуында өсімдік шаруашылығына бағынған мал шаруашылығы
салалары мен өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларының үйлесімі. Ауыл
шаруашылығы жерлерінің көпшілік бөлігін бірдей мөлшерде өсімдік
шаруашылығының тауарлы өнімдер өндірісіне қолдану тиімді.
1.5 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы тақырыбы бойынша сабақ жоспары
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанның өсімдік шаруашылығы
Сабақтың мақсаты: Өсімдік шаруашылығының негізгі салаларының ауыл
шаруашылығының басты саласы екенін ұғындыру. Ауыл шаруашылығына әсер етуші
факторларды атап, оған тән басты белгілер бойынша ой тұжырым жасау.
Туған елге, жерге деген сүйіспеншілік пен еңбек және мамандық таңдай білуге
тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Қазақстанның физикалық картасы, үлестірмелі карточкалар.
Пәнаралық байланыс: тарих, биология және химия, қазақ тілі.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, тірек сызбалары, Блум таксаномиясының
элементтері.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушыларды түгендеу, топқа бөлу, сабаққа әзірлігін,
оқу-құралдарын бақылау.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеріп, қорытындылау.
1. Аграрлық сөзінің мағынасы
2. Дүниежүзілік агроөнеркәсіптік кешен қай ғасырда құрылды?
3. Қазақстанда агроөнеркәсіп кешені қайжылдары құрыла бастады?
4. Агроөнеркәсіптік кешенің негізгі міндеті?
5. Ауыл шаруашылығы қандай үш санатқа бөлінеді?
6. АӨК қанша салаға бөлінеді?
7. Жер қоры кімнің меншігі болып саналады?
8. Ауылшаруашылығының өнеркәсіптен ерекшелігі?
9. Қазіргі кездегі жалпы жердің қоры?
10. Жарамды жер қанша?
11. Жарамды жерге нелер жатады?
12. Ауыл шаруашылығының негізгі салалары?
ІІІ. Жаңа сабақ жоспары.
1. Қазақстанда өсірілетін астық тұқымдас дақылдардың түрлері.
2. Республиканың жер қоры.
3. Техникалық дақылдар.
4. Бау-бақша, жүзім шаруашылығы.
Кіріспе
Тарихпен байланысы: Дәді дақылдар өндіру жүйесі, Қазақстандағы егіншілік
кәсібінің негізгі саласы. Қазақстанда дәнді дақылдар өндіру ерте заманнан
бері қалыптасқан. Сондықтан егіншіліктің өзіндік көне тарихы бар. Тарихта
б.з.б 9-2 мың жылдықта Сақтардың, Үйсіндердің, Қаңлылардың мал
шаруашылығымен бірге тау бөктерлерінде, өзен аңғарларында суғармалы егін
шаруашылығымен айналысқаны белгілі.
Бірақ, ол замандағы егіншіліктің нақты ауқымы белгісіз.
Ал ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы егіс көлемі күрт көбейіп 4,1 млн га
жетті. Егістіктің басым бөлігі, яғыни, 96% дәнді дақылдар болды. Дәнді
дақылдардың көбі Солтүстік қазақстанда егілді.
Биологияға байланысы: Адам организмінің тіршілік қабаты үшін, адамның дене
және ой еңбегін арттыру, оның өсуі мен дамуын, ауыруға қарсы тұруын
қамтамасыз етатін ерекше органикалық заттар дәрумендер. Дәрумендер
жануарлар мен өсімдіктерден алынған азық-түліктерден келеді. Дәрумендер
жетіспесе мүшелердің жұмысы бұзылып түрлі ауырулар пайда болады. Мысалы С
иммунитетті көтереді, В тобындағылар жүрек, қан тамырлар жүйесін реттейді,
К қанның ұюын реттейді, А зат алмасу мен көздің көргіштігін реттеп отырады.
Химиямен байланысы: Өсімдіктердің құрамында 70 жуық элементтеркіреді.
Өсімдіктер кейбір элементтерді өз мөлшерде , ал кейбірінкөп мөлшерде қажет
етеді.Үш элемент –азот, фосфор, калий өсімдіктерге көп мөлшерде қажет.
Сондықтан құрамында осы элементтер болатын тыңайтқыштар өнеркәсіпте
өндіріледі. Аталған тыңайтқыштар өсімдіктер топырақ ерітіндісінен ион
түрінде сіңіреді. Құрамында бірғана элементі бар тыңайтқыштарды қарапайым ,
ал құрамында негізгі үш кенеулі элементі бар тыңайтқыштарды құрама
тыңайтқыштар деп атайды. Құрамы тыңайтқыштар бағалы болып келеді.
V. Білу
1. Еліміздің ауылшаруашылық--------------------- ----------------------------
--басым.
Оның үлесіне---------------------------- тиесілі.
2. Еліміздің ауыл шаруашылығының басты міндеттерінің бірі-------------------
------
3. Республикамызда егістік жер-------------------------------- --------------
-----алып жатыр.
4. 2008 жылы ауылшаруашылық егіс көлемі----------------------------- -------
құрады.
5. Егіс көлемінің 68 пайызы--------------------
Түсіну
Қандай өсімдік түрлерін білесіңдер?
- Жергілікті жерде егістіктің қандай түрі егіледі?
Ауыл шаруашылығындағы өсімдік шаруашылығының маңызы қандай?
Талдау
- Оқулық мәтінді оқи отыра мына сөздердің мағынасын ашу.
- І топ. Дәнді дақылдар.
- ІІ топ. Техникалық дақылдар.
- ІІІ топ. Бау-бақша дақылдары.
Жинақтау
- Еліміздің экономикалық дамуындағы ауыл шаруашылығының үлесін қалай
бағалайсың?
Қолдану
І топ. Азық-түлік дақылдарын анықта
ІІ топ. Жемшөп дақылдарын анықта.
ІІІ топ. ҚР құнарлы қара топырақ зонасын анықта
Рефлексия
І топ Тиым сөздер
ІІ топ Мақал-мәтел
ІІІ топ Жұмбақ айту
VI. Бағалау.
VII. Үй тапсырмасы. 13. Қазақстанның өсімдік шаруашылығы. 68 бет
Бөлім 2. Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи жағдайлары
мен ресурстары
2.1. Қаратөбе ауданының агроклиматтың ресурстары
Қаратөбе ауданының жер бедері біздің облысымыз сияқты, Шығыс Еуропа
жазығының оңтүстік шығысында орналасқан. Жер бедері эр түрлі,себебі ол Орал
маңы үстірті мен Орал сырты көлбеу жазығы бетін жэне Каспий маңы ойпатының
солтүстік бөлігін алып жатыр. Аудан жер беті тұтастай алғанда солтүстік —
бастап, оңтүстік - батысқа қарай біртіндеп төмендеуі байқалады [15].
Сурет-1. Қаратөбе ауданының жер бедері
Қаратөбе ауданының негізі 1928 жылы құрылған. Қаратөбе ауданы -
облыстың оңтүстік шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан жері Орал
маңы үстірті мен Каспий маңы ойпатының солтүстік шығыс бөлігін қамтиды.
Ауданның ең биік жері солт.-шығысында (Қалпақтау, 244 м). Солтүстік
шығыстан бастап, оңтүстік батысқа қарай біртіндеп төмендеуі байқалады.
Егіндікөлдегі Аққұм алқабы төменгі жер деңгейінен 100 - 140 метр биікке
орналасқан. Жері негізінен қызыл қоңыр топырақты, оңтүстігінде аздап сор,
сортаң топырақты жерлер кездеседі. Аудан аумағынан 242 шақырымды құрайтын
Қалдығайты өзені ағып жатыр. Ауданның климаты тым континенттік, солтүстігі
қоңыржай континентті ылғалы тапшы зонада орналасқан. Қысы суық, ұзақ, жазы
ыстық. Қаңтарда орташа температура - 14,40С, шілдеде +24,30С. Жауын орташа
(30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Сайнов М.
Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011600 География мамандығы
Орал 2017 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ М.А.Галимов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
5В011600-География мамандығы
Орындаған: Сайнов М.
Ғылыми жетекшісі: Тургумбаев А.А.
Орал 2017 ж
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік универсиеті
Факультет: Жаратылыстану-география
Мамандық: 5В011600 География
Бекітемін
География кафедрасының
меңгерушісі
__________ М.А.Галимов
__________2017 ж
Дипломдық жұмысына тапсырма
Студент Сайынов Мұнайтпас
___ ________________ №___ бұйрықпен бекітілген жұмыс тақырыбы:
Қаратөбе ауданының ауылшаруашылығының даму ерекшелігі
Дерек көздері
1. Қаратөбе ауданы. Тарихи-танымдық анықтамалық – Орал: Дастан, 2006 ж
2. Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени және табиғат мұралары.
Қаратөбе ауданы. – Орал: 2008 ж
3. Қаратөбе ауданы. Тарихи-танымдық анықтамалық. 2 том – Орал:
Полиграф, 2009 ж
4. Облыстың статистикалық жылнамалығы, 2010 – 2016 ж – Орал:2016
5. Қаратөбе ауданының статистикалық жылнамалығы – Аудандық статистика
басқармасы, 2015 ж
Сұрақтар тізімі немесе диплом жұмысының мазмұны
Ayдaнның физикaлық-экoнoмикaлық жaғдaйынa нapықтық қaтынacтapғa
бaйлaныcты шapyaшылықты жүpгiзyдe көп әcep eтyдe, мiнe ocы жaғдaйлapды
aшып көpceтy жұмыcтың бip мaқcaты бoлca, Қаратөбе ayдaнының тaбиғaт,
xaлық, шapyaшылық epeкшeлiктepiн жaлпы түpдe қapacтыpып, тapиx көшiнiң бip
yaқытындaғы, тyғaн жepдiң тaбиғaтын, xaлқын, шapyaшылығын түгeл жинaқтaп,
бoлaшaқтa ocы caлaлap үшiн кәдeгe acaтын бipтұтac eңбeк жaзy.
Диплом жұмысының күнтізбелік кестесі
Бөлім, тақырып Қызмет сипаты Есеп беру уақыты Ғылыми жетекші
атауы
Жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________ 201__ жыл
Жетекшісі__________________________ Тургумбаев А.А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Бөлім 1. Ауыл шаруашылығы географиясын оқудағы әдістер.
1.1. Ауыл шаруашылығы географиясы дамуына қосқан ғалымдар ... ... ... ...8
1.2. Агрогеографияның қазіргі
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3. Ауыл шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас ... ..11
1.4. Мал шаруашылығы мен өсімдік байланысын анықтайтын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы тақырыбы
бойынша сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...21
Бөлім 2. Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи жағдайлары
мен ресурстары
2.1. Қаратөбе ауданының агроклиматтың
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ..24
2.2. Ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. Топырақ, өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
2.4 Қаратөбе ауданының әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері ... ... ...34
Бөлім 3. Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының даму деңгейі
3.1. Ауданның мал шаруашылығының даму деңгейі мен
орналасу факторлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
3.2. Өсімдік шаруашылығы
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.3. Мал шаруашылығының тауарлы
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3.1. Мүйізді ірі
қара ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
3.3.2. Қой
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..59
3.3.3. Жылқы
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61
3.3.4. Түйе
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 63
3.3.6. Құс
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...69
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысы халық шаруашылығының құрамына кіретін
агроөнеркәсіп кешенінің маңызы өте зор. Облыс бойынша агроөнеркәсіп кешені
күрделі салааралық байланыстардан тұрады. Оның негізгі құрамы ауыл
шаруашылығы, сонымен бірге тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы машиналарын
жасайтын өндіріс, құрылыс индустриясы, көлік, т.б. арнайы кәсіпорындар
кіреді.
Басқа өндіріс салаларынан айрықшаланатын ауыл шаруашылығының басты
ерекшелігі, күннің кинетикалық энергиясының органикалық заттардың
потенциалды энергиясына айналуынан болды. Бұл процесс жасыл өсімдіктерде
жүреді және ауыл шаруашылық өсімдіктердің барлығы органикалық емес
заттардың органикалық заттарға синтезделуі осында жүреді. Жасыл өсімдіктер
ғарыштық энергия көзін жер беті тіршілік үрдістерімен байланыстырады.
Өсімдіктер күн энергиясын өзгертілген формада жұтушы және сақтаушы. Мәдени
өсімдіктер және ауыл шаруашылығы малдары адамзат еңбегінің өнімі ғана емес,
сонымен қатар энергияның бір түрін екінші түрге айналдыратын ауыл
шаруашылығы өндірісі, тірі машина болып саналады. Күн энергиясы жер бетіне
бір күн ішінде немесе жылда тегіс таралмайды. Осыдан ауыл шаруашылығының
маусымдық еңбегі қалыптасады.
Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи ресурстары ауыл
шаруашылығы өндірісінің және оның бөлек маманданған бөлшектерінің нақты
схемасын құрады. Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығы облыстың 15,0 млн га жер
ресурсының 91% -ын алып жатыр. Оның құрылымында жыртылған жер – 4,1%,
жарамсыз жерлер – 7,3%, шабындық жерлер – 8,8,% және жайылым жерлер – 79,6
% құрайды. Олар облыс территориясында тегіс таралмаған [1,б 74].
Зерттеу мақсаты: Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы ауыл
шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы даму өзгерісінің деңгейін
зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығы.
Зерттеу пәні: Қаратөбе ауданыныңауыл шаруашылығының мал шаруашылығына
мамандануы мен тиімділігінің табиғи ресурстар мен табиғи жағдайларға
тәуелділік деңгейі.
Зерттеу әдісі: математико-статистикалық және картографиялық әдіспен
қоса ғылыми әдіс қолданылды. Бұл жұмыста Қаратөбе аудананың ауыл шаруашылық
округтарына қатысты материалдар қолданылды. Бұл ауданның ауыл
шаруашылығының табиғи жағдайы мен кеңістіктік ерекшеліктерін тануға нақты
мүмкіндік берді.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың қорытындысы жергілік
жердегі, аудандық ауыл шаруашылық өндірісіндегі жергілікті мамандарға көмек
болады және жергілікті жердің географиясын оқытуда мұғалімдерге және
студенттер мен оқушыларға көмек болады.
Жұмыстың тапсырмасы:
1.Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының құрылымы мен дамуына әсер ететін
табиғат ресурстары мен жағдайларын қалыптастыру;
2.Қаратөбе ауданының ауыл шаруашылығының дамуы мен таралуына әсер ететін
табиғат жағдайларын оқу;
3.Ауданның агроклиматтық жағдайларын ескере отырып, мал шаруашылығына
мамандануы мен динамикасы көрсету мен қазіргі ерекшеліктерін оқу және оның
таралуы мен дамуына табиғат жағдайларының әсері.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан, 23
әдебиет тізімінен, сонымен қатар 19 кестелермен, 8 суреттермен,
картосхемалармен көрсетілген.
Бөлім 1. Ауыл шаруашылығы географиясын оқудағы әдістер.
1.1.Ауыл шаруашылығы географиясы дамуына қосқан ғалымдар
Аты әлемге әйгілі ғалым, А.Н.Ракитников ауыл шаруашылық
географиясындағы ірі мамандардың бірі. Ол Орта Азия, Қазақстан, Украина
және Ресейдің көптеген аудандарына, сонымен қатар Каспий маңы ойпаты,
төменгі Волга және Дон, Батыс Сібір және Орталық Ресейге жасалған көпжылдық
экспедициялық зерттеулерінің арқасында және өңдеуді пайдалану әдісіне,
территоряны ұйымдастыруға және ауыл шаруашылық типологиясын аудандастыруға
көп үлес қосты. А.Н.Ракитников ХХ ғасырда, яғни 1903-1994 жылдары өмір
сүрген. Оның өмір жолы елде болған әлеуметтік өзгерістермен байланысты
болды. Ол Саратов губерниясында дүниеге келген [2].
Әкесі – агроном, қоғамдық жұмыстармен айналысып, 1905 жылы болған
төңкерісте шаруалардың құқықтарын қорғауға өз үлесін қосқан. Осының
әсерінен оның отбасы қуғыншылыққа ұшырап, Якутияға жер аударылған. Бірақ
1907 жылы әкесі отбасымен Петербургқа келіп, Францияға көшіп кеткен.
Парижде Андрей Николаевич француз орта мектебін бітірген, сондықтан ол
француз тілін жетік меңгерген. 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін
Ракитниковтар отбасы қайта Ресейге оралған. ХХ ғасырдың басында
Ракитников Саратов ауылшаруашылық институтында оқып, Н.А.Вавилов,
И.М.Тулайков сияқты атақты ғалымдардан дәріс алған. Бұл ғалымдардың ауыл
шаруашылық пен табиғи ортаға деген көзқарасы А.Н.Ракитниковтың әлемдік
көзқарастың және шаруашылық аумақтың географиялық шиеленісіне деген
қызығушылығына үлес қосты. 1924 жылы институтты бітіргеннен кейінгі
А.Н.Ракитниковтың еңбек жолы Ғылым Академиясының Қазақстан, Орта Азияның
табиғи ресурсы мен аумақты игеру шаруашылығы экспедицияларынан басталды.
Маршруттық жорықтары Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстан Қызылорда мен Орал
облысына дейін жалғасты. Көшпелі жайылымдық шаруашылықтан отарлық
жайылымдық мал шаруашылығына көшу үрдісі Тянь-Шань и Иссыккульская
котловина монографиясында көрсетілген. Бұл жұмысы үшін А.Н.Ракитниковқа
география ғылымы кандидаты атағы берілді [3].
30-жылдардың ортасында Н.Н.Баранскийдың шақыртуымен Мәскеу
университетінің география факультетіне тұрақты жұмысқа қабылданып, бүкіл
еңбек жолы осында өтті. Мұнда ол халық шаруашылығы тарихы, техника-
экономикалық негіздері және ауыл шаруашылық географиясы курстарынан дәріс
жазып, көптеген жылдар бойы оқып жүрді. Соғыстан кейінгі жылдары
А.Н.Ракитников Мәскеу университетінің география факультетінің
экспедицияларына қатысты. Көп жылдық зерттеулердің нәтижесі 1962 жылы
М.А.Глазовский мен А.Н.Ракитниковтың жетекшілігімен Природа и сельское
хозяйство Волго Ахтубенской долины и дельты Волги деген монография жарық
көрді. Экономикалық-география жұмыстарына жетекшілік еткен А.Н.Ракитниковке
Мәскеу университетінің Ломоносов жүлдесі ұсынылды. 50-жылдардың екінші
жартысында А.Н.Ракитников Өзбекстанның Самарқанд және Бұхар облысының
ауылшаруашылық аумақтарына зерттеу жорықтарын ұйымдастырды [4].
1.2. Агрогеографияның қазіргі концепциялары
Ауыл шаруашылығы ерте заманғы географиялық ғылымдардың қатарына
жатады, бірақ қазіргі түрі соңғы 2 ғасырда қалыптасқан. XIXғ, сонымен
қатар XXғ саясы, әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа қарамастан, Ресей XIXғ-
дың басында-ақ бұл ғылымның маңызды дүниежүзілік орталығына аналды. Біздің
еліміздің ауыл шаруашылық географиясын зерттеумен жаратылыстану және
қоғамдық ғылымның атақты ғалымдары айналысты [4].
XX ғ. ірі географиялық қатарына советтік агрогеографиялық өкілі
Н.И.Ракитников жатады. Ол Ресей және шетел зерттеушілері Н.И.Вавилов,
Н.Д.Кондратьев, Н.М.Тулайков, А.В.Чаянов, А.А.Рыбниковтың жазбаларын
қолдана отырып, XXғ IIжартысында агрогеографиялық ғылыми мектептің негізін
қалады.Жарты ғасырдан астам ол еңбек еткен М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу
мемлекеттік университетінің География факультеті 1934 жылдан бастап тек
қана агрогеограф кадр мамандарын дайындау орталығы ғана емес, сонымен қатар
дүниежүзілік деңгейдегі ауыл шаруашылық географиясын оқытудың ғылыми-
зерттеу орталығы болды [5].
Н.Н.Баранский А.Н.Ракитниковты МГУ-ға шақырып қана қоймай, оған сабақ
беріп және географияның кешенділігінің басты принциптерін үйретті. Сонымен
қатар ол экономикалық-географиялық және табиғи ауыл шаруашылық
зерттеулердің функцияларын нақты айыра білді. Оның ойынша ауыл шаруашылық
географиясы нақты тапсырмалардың экономикалық-географиялық пәні болды.
А.Н.Ракитников дүниежүзілік агрогеографияны жалпы теориялық және қосымша,
локальды және ғаламдық деңгейде зерттеп, өзінің бағаланбас еңбегін
қалдырды. Өкінішке орай оның көптеген еңбектері тек қана журнал, жинақ
кітапшалар беттерінде ғана жарық көрген. Бірақ әрбір еңбегі материалдық
өндірістің күрделі бір саласы – ауыл шаруашылық географиясы және оның
заңдылықтарын зерттеуде классикалық үлгі болып қалады. А.Н.Ракитниковтың
ғылыми еңбектерінің бастысы және аз зерттелгені болып шетелдің ауыл
шаруашылық географиясы және дүниежүзілік агросфера табылады. Орыс
интеллегентінің жоғары мәдениеті, кең эрудициясы, шет тілдерін білуі, шетел
және советтің ауыл шаруашылық географиясына деген қызығушылығы оған:
1.Шетел ғалымдарының жетістіктерін салыстыра отырып Совет үкіметін жоғары
ғылыми деңгейде зерттеуге; 2.СССР-дің түрлі аудандарының ауыл шаруашылығын
шетелдермен салыстыру; 3.Географиялық қоғамның дүниежүзілік
агрогеографиялық әдебиетке деген қызығушылығын қолдап, дүниежүзінің ауыл
шаруашылық географиясы мен эволюциясының заңдылықтарын ашуға мүмкіндік алды
[5].
А.Н.Ракитников көрсеткендей дүниежүзілік ауыл шаруашылықтың
классификация түрлеріне бірдей сипатталатын қажетті көрсеткіштер:
1.шаруашылықтың әлеуметтік типтері;
2.қоғамдық еңбек бөлінісінің жүйелі шаруашылықта алатын орны;
3.шаруашылықты жүргізу әдістері [5].
1980 жылдары А.Н.Ракитников басшылық жасаған ММУ мен КСРО АН-ң
географтар тобы ауыл шаруашылық өндірісінің қоршаған ортаға әсері
тақырыбында КСРО-ЮНЕП (ББҰ-ң қоршаған орта бойынша бағдарламасы)
халықаралық жобасы аясында дүниежүзілік ауыл шаруашылығы типтеріне
экономикалық-географиялық зерттеу жүргізді. Шыққан қорытынды кітабының алғы
сөзінде ол еңбек өнімділігінің, қолданылатын жерлердің ауыл шаруашылық
өнімділігінің өсуімен сипатталатын ауыл шаруашылық өндірістік формалардың
төменгі табиғи шаруашылық типтерінен жоғары өнімді түрлеріне дейінгі өзінің
тиімді эволяция теориясын баяндады. А.Н.Ракитников ауыл шаруашылығы
өндірістік типінің дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық және
материалдық-техникалық критерийлерін (талаптарын) көрсетті: экономикадағы
ауыл шаруашылығының орны, тауарлығы, өндірістік құралдарымен қамтылуы,
экономиканың басқа салаларымен байланысы, энергетикалық негіз [6].
Ол саланың негізгі тарихи даму этаптарына сәйкес келетін 6
өндірістік тип топтарын бөлді: ауыл шаруашылығының меңгеруші салалары
этапынан аграрлы-өндірістік интеграция этапына дейін. Әрбір этапқа ол
өндірістік типтің басты белгілерін бекітті (зат айналымындағы мал
шаруашылығы мен жер өңдеудің өзара байланысы, өндірістік интенсификациялану
деңгейі). Осы кітапта ол КСРО ауыл шаруашылық типтеріне арналған бөлім мен
80-жылдардың соңындағы жағдайды көрсететін картаны берді. Сол жылдары ол
өзінің Орта Азия мен Қазақстан, Еділ бойы мен еліміздің өзге құрғақшылық
аудандарының ауыл шаруашылығын зерттеу тәжірибесін қолдана отырып ЮНЕП-тің
басқа халықаралық Құрғақ жерлерді дамыту және шөлденумен күрес:
интеграциялық шешім жобасын жүзеге асыруға қатысты. Жалпы ауыл
шаруашылығының табиғи ортамен байланысын зерттеу оның бүкіл ғылыми
жұмысында лейт-мотив болып өтеді. Географияның бұл күрделі тақырыбы біздің
заманымызда даралар ғана білетін энциклапедиялық білімдер мен кешенді
ойлауды қажет етеді. Осындай ерекше дара зерттеушілердің бірі
А.Н.Ракитников болды [7].
А.Н.Ракитниковтың өмірінің соңғы жылдары әлемнің агрогеографиясымен
байланысты, соның ішінде азық-түлік пен экологиялық тұрғыдағы ғаламдық
мәселелерге көп қызығушылық танытты. Әдеттегідей ол дәстүрлі зерттеулер
елемейтін, аштық географиясына себеп болған, алуан түрлі факторларды есепке
алуға тырысты. Жекелеген түрде ол өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы
өнімдерінің әлемдік бағалары арасындағы байланысты, тұтыну географиясы мен
ауыл шаруашылық саудасы арасындағы қарым-қатынасты зерттеді [8].
Қазіргі заманғы дүниежүзінде белең алған нарықтық қатыныстың ғаламдық
таралуы, әлеуметтік қатынастың шиеленісуі, кең байтақ территориядағы
кедейлік пен аштықтың сақталуы бүгінгі күні де басты мәселелер болып
қалуда.
1.3. Ауыл шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы өзара қарым-қатынас
Ауыл шаруашылығының территориалдық дифференцияциясы табиғи және
әлеуметтік-экономикалық факторлармен, техникалық қамсыздандырылу
деңгейімен, еңбек ресурсы қорымен, әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымның даму ерекшеліктерімен, ауылдық елді мекен халқының өмір
сүру жағдайларымен анықталады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының
әрбір этапында шаруашылықты жүргізу жүйелері ауыл шаруашылығы өндірісінің
интенсивтілік деңгейін сипаттайды. Жақсартылған егін және мал шаруашылығы
жүйелеріне алмасу территорияның табиғи потенциалын толық пайдалану есебінен
ауыл шаруашылық өнімділігі мен тиімділігін арттыруға түрткі болады.
Сондықтан белгілі бір ландшафттар территорияның табиғи потенциалын
пайдалану деңгейінен көрініс береді. Бірақ бұл жағдайда әрбір әлеуметтік-
экономикалық периодта өндірістің техникалық қамтылу деңгейін, тіркелген
экономикалық ресурстарды есепке ала отырып түрлі типтегі табиғи орта ауыл
шаруашылығының оптималды интенсивтілік деңгейін бекіту қажет[7].
Табиғи орта мен ауыл шаруашылығы арасындағы өзара қарым-қатынасқа өз
еңбектерінде географтар, ал соңғы кездері экологтар да көңіл бөліп жүр.
Ауыл шаруашылығы орналасуы заңдылықтарын алғаш болып XIXғ И.Г.Тюнен
көрсетті. Оның пікірінше түрлі шаруашылық жүйелерінің өнімді тұтыну
нарықтарына қатысты орналасуы жер ренталарының дифференциалды
көрсеткіштерімен анықталады. Қолданбалы жаратылыстану-ғылыми дисциплинаның,
физикалық географияның, ландшафттанудың дамуы алуан түрлі табиғи ортаның
жерлерді қолдану сипатына және ауыл шаруашылығының
территориалдықдифференцияциясына әсерін одан әрі тереңірек түсінуге
мүмкіндік берді [9].
Сөйтіп, агроклиматологтардың еңбектеріндегі белгілі бір мәдени
өсімдіктерді өсіруге жағдай жасайтын түрлі табиғи зоналар мен
провинциялардағы ылғалдану жағдайлары мен жылу қорын сипаттаушы
көрсеткіштер жүйесі негіз тапқан. Соған байланысты П.И.Колосов ауыл
шаруашылық мәдениетінің биоклиматологиялық классификацияларын, топырақтың
климат туралы ілімін, биолкиматтық потенциал (қор) формуласын жасады.
А.Н.Ракитников жұмыстарында табиғи ортаның түрлі типіндегі территорияның
ұйымдастырылуы мен жерлерді пайдалану сұрақтарына көп көңіл бөледі [8].
Экологтардың қолданбалы зерттеулерінде ауыл шаруашылық кәсіпорындары
мен табиғи экожүйелердің өзара қарым-қатынасын эерттеу арқылы модельдеу мен
жүйелік анализ әдістерін жасау маңызды орын алады. Көптеген әдістемелік
және ұйымдастырушылық сұрақтардың шешілуіне байланысты табиғи экожүйелер
мен ауыл шаруашылық кәсіпорындары қарым-қатынасына қатысты ірі халық
шаруашылығы мәселелері де жеңілдейді. Ю.Одум ұзақ мерзімді мәселелерді
шешуге мүмкіндік беретін ғылыми дисциплиналарды (пәндерді) біріктіруге
ұсыныс жасайды. Ғылыми дисциплиналардың бірде-біреуі, мысалы агрономия,
жеке бір өзі дүниежүзінің азық-түлік мәселесін шеше алмайды. Кейбір
авторлардың пікірінше, табиғи экожүйелермен салыстырғанда ауыл шаруашылық
жүйелерінің құрылымы әлдеқайда күрделірек. Яғни ауыл шаруашылық жүйелерінің
қызмет етуі ішкі байланыстың қарапайым қарым-қатынасы мен тұрақтылық
нәтижесінде емес, одан күрделірек жағдайда жүзеге асады. Жиі модельдер
математикалық сипаттауға келмейді, мысалы, анықталған ауыл шаруашылығын
жүргізу жүйелері [10].
Кейбір экологтар қолданбалы ғылымдармен айналыса отырып, адам
мақсаттарына бейімделген, түрлермен жұмыс істейтіндерді, яғни ауыл
шаруашылық қызметкерлерін табиғат пен жаратылыс жүйелерін зерттеушілерден,
яғни биологтар мен экологтардан бөліп алу ұсынысын жасайды. Ауыл
шаруашылығы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты оптимизациялау
жолдарын іздеу актуалдылығы, кейбір экологтардың ойынша, мынадан бастау
алады: егер табиғатпен шиеленіс ауыл шаруашылығынан басталса, тепе-теңдікке
деген жақындасу да сәйкесінше ауыл шаруашылығынан басталсын [11].
Табиғи экожүйелер мен ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өзара қарым-
қатынасын кешенді түрде қарастыру мақсатында қарастырылып отырған кітапқа
агроэкожүйе түсінігі енгізілген, бірақ бұл терминді түрлі авторлар
түрліше түсіндіреді. Ю.Одум пікірінше, агроэкожүйелер – бұл шалғындар,
ормандар сияқты жасанды экожүйелер арасындағы орын алатын үй кейпіндегі
экожүйелер. Бірақ аралық орын мен экожүйелердің үй кейпіне енуі
ұғымдары әлі де түсініксіз болып қалып отыр. К.Спеддинг сияқты басқа
экологтардың ойынша өз табиғаты бойынша ауыл шаруашылық жүйелері негізінен
экономикалық болып табылады. Бірақ әрмен қарай көрсетілгендей: қоршаған
ортада әрекет етуіне қарамастан, олардың құрылымы эколог мамандардың ауыл
шаруашылық өндірісінің мақсаттарын айқынырақ көрсетеді. Мұндай пікір
шиеленіске әкеп соғады, себебі бір жүйелер бір уақытта экономикалық та,
табиғи да бола алмайды, оған себеп – біреуі де, екіншісі де түрлі даму
заңдары бойынша қызмет етеді. Агроэкожүйе түсінігі мазмұнына тағы бір
көзқарас бар. Ауыл шаруашылығында біздер көбінесе экологиялық,
экономикалық, әлеуметтік жүйелерді интеграциялайтын супер жүйелермен
жұмыс істейміз. Бірақ бұл кезде аталған супержүйелер қандай жүйелер
категориясына жатады, қандай заңдар негізінде қалыптасып, қызмет етеді
деген сұрақтар туады. Бұл сұрақтарға жауапты біз қарастырылып отырған
жұмастан таба алмаймыз [9].
Географиялық ғылымның маңызды ғылыми дисциплинасы (пәні) экономикалық-
географиялық айналым ретінде ауыл шаруашылық географиясы тұрғысынан біз
табиғи орта мен ауыл шаруашылық территориалдық жүйенің қарым-қатынас
мәселесіне өзгеше көзқарастамыз. Жүйелер теориясында өз табиғаты бойынша
түрлі жүйе типтерінің әсерлесуіне арналған бөлім орын тебеді. Бұл тұрғыдан
табиғи экожүйелер мен ауыл шаруашылық өндірісінің өзара әсерлесуін
қарастыруға болады. Күрделі басқарылатын өндірістік-территориалдық жүйелер
ретінде қызмет ететін ауыл шаруашылық өнеркәсібінің түрлі типтері күрделі
табиғи-экологиялық өзін-өзі басқаратын жүйелермен тұрақты байланыста
болады. Қызмет ету заңдылықтары бойынша бұл жүйенің күрделі сипатының мәні
– оның әрқайсысының екінші және үшінші реттегі жүйелер болып табылатын жүйе
тармақтарынан тұрады, ал олардың жиынтығы нақты территориалды құрылымдарда
көрініс табады [11].
Күрделі өндірістік-территориалды жүйелер ретінде ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың типологиясын кибернетикалық модельдеу әдістері негізінде
жүргізуге болады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының құрамындағы екінші ретті
жүйелер ретінде мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы жүйелері қалыптасып,
олардың қиылысында үшінші ретті жүйе ретінде қызмет ететін далалық азық
өндірісінің жүйе тармағы бөлінеді. Егін және мал шаруашылығының қызмет етуі
машиналар жүйесі мен оларда жұмыс істейтін жұмысшыларға байланысты. Бүкіл
екінші және үшінші реттегі жүйелер басқарудың орталық жүйесіне еркін шыға
алады. Онда өз кезегінде күрделі өндірістік-территориалдық жүйелер ретінде
ауыл шаруашылығы кәсіпорнының белгілі бір типінің қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін барлық элементтердің координациясы жүзеге асады.
Территориалдық құрылым негізіндегі ауыл шаруашылық кәсіпорнында жерлерді
пайдалану жүйесі толық жұмыс істейді [12].
Өзін-өзі басқаратын табиғи-экологиялық жүйелер жүйе тармағы ретінде
негізгі табиғи компоненттерді біріктіреді – агроклиматтық ресурстар,
топырақ жамылғысы, өсімдік ассоцияциялары, жабынды жыныстар мен рельефтің
ерекшеліктері. Жүйе тармақтарының өзара байланыста қызмет етуі табиғи-
экологиялық жүйенің территориалдық құрылымының функцияларын атқарушы
элементтер мен ландшафттың қалыптасуына жағдай жасайды. Табиғи экожүйенің
қалыптасуы мен қызмет етуі заттар мен энергияның биогеохимиялық айналымы
үрдісінде жүзеге асады.
Түрлі даму заңдылықтары бойынша қызмет істейтін ауыл шаруашылығы мен
табиғи ортаның күрделі территориалдық жүйелерінің өзара қарым-қатынасы
олардың зат пен энергия алмасу жүріп жататын ортақ әсерлесу зонасының
болуынан байқалады. Мәдени өсімдіктерді жинау барысында топырақтан негізгі
қорек элементтерінің (азот, фосфор, калий және басқа да макро және микро
элементтер) шығарылуы әрқашан, мысалы, топырақты азотпен байытатын шөптер,
сәйкес мәдениеттерді таңдау арқылы арнайы мөлшерде минералды тыңайтқыштар
және органикалық тыңайтқыштармен компенсациялануы қажет. Табиғи ортаның
динамикалық тұрақтылығын сақтау үшін өнделетін жерлер ауданының белгілі-бір
қатынасын (шабындық, сәйкес егін айналымы қолданылған көпжылдық мәдени
өсімдіктер егіні) , табиғи нысандардың (шөп шабу жерлері мен шабындық)
қатынасын оларды қолдану тәртібіне байланысты негіздеу қажет. Бұған қоса
әркез табиғи нысандардың басқа да түрлері белгілі-бір ландшафттың зоналық
типтеріне байланысты (орман, батпақ, т.б. телімдері) сақталуы қажет [12].
Соған сәйкес жерлерді қолдану жүйелері ауыл шаруашылығы мен табиғи
орта территориалдық жүйелерінің маңызды реттеушісі ретінде орын алады. Бұл
жүйелердің қарым-қатынасының үйлесімділігі, яғни ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының тұрақты дамуы мен табиғи экожүйелердің динамикалық
тұрақтылығына қол жеткізқілгенде, екі өзара байланысты көрсеткішті қолдану
қажет: экономикалық және экологиялық. Маңызды экономикалық көрсеткіш болып
белгілі-бір егін айналымындағы түрлі мәдениеттер өндірісінің тиімділігінен
хабар беретін және табиғи азықтық өнімдер мен өңделетін жерлердің
кадастрлық экономикалық бағалау саналады [9].
Экологиялық көрсеткіштер ландшафттық ортаның даму үйлесімділігін
қамтамасыз ететін түрлі ландшафттық типтегі жерлерді қолдану жүйелерін
негіздеуге арналған. Бұл үшін мазмұны мен масштабтық деңгейі бойынша тең
келе алатын ландшафттар мен табиғи ортаның негізгі компоненттерін, жерлерді
қолдану карталарының сериясын жасау қажет. Табиғи орта карталарын
сараптаған кезде зерттелетін ландшафттар өнімділігінің негізгі лимитталатын
факторы көрініс алатын компоненттерге көп көңіл бөлу керек.
Ауыл шаруашылық типтерін қалыптастыру жиі қателер мен мысалдар әдісін
қолданатын болашақ периодтың өндірістік типіне сүйенеді. Бұл кезде,
өкінішке орай, ауылдық жердің әлеуметтік-экономикалық ресурстары мен
ландшафттық ерекшеліктері қажет деңгейде ескерілмейді. Жаңа жерлерді игеру
мен ірі ауыл шаруашылық өнеркәсіп орындарын салу кезінде табиғи жағдайды
бағалайтын ғылыми әдістерді қолдану қажет. Себебі олар ауыл шаруашылық
салалары мен өнімдер құрамы тұрғысынан жергілікті табиғи және әлеуметтік-
зкономикалық жағдайлар мен ресурстарға негізделеді. Территориалдық ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын ұйымдастыруды жоғары өнімділік пен тұрақты
динамикалық тепе-теңдік сипаттайтын мәдени ландшафтыны қалыптастыратын
шекаралармен тығыз байланыста жүргізу қажет. Мұндай ауыл шаруашылық
өндірісі мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты зерттеудің кешенді жолы
ауыл шаруашылық типтерінің территориалдық ландшафтысының спецификасына
бейімделе отырып табиғи экожүйелер мен биогеохимиялық айналымға белгілі-бір
әсер етуімен түсіндіріледі.
Мәдени ландшафтының жасалуы – біздің еліміздің территориясында
игерілген ауыл шаруашылғының негізгі шекараларындағы табиғи зонаның
актуалды мәселесі. Ол жел мен су эрозиясы кең ауқымда таралған жер өңдеу
көрсеткіші өте жоғары дала мен орманды дала зоналарында өте өткір. Оңтүстік
тайга орманды зонасының ландшафтысындағы жер қолданысының жақсаруы көптеген
мөлшерде орман жері мен ауыл шаруашылығының қарым-қатынасы
оптимизациясымен, өндіріс интенсификациясы нәтижесінде шаруашылық жұмысы
тиімділігі мен өнімділігінің өсуімен байланысты.
Европалық Ресейдегі орманды дала және дала зоналарында XIXғ ортасында
шабындықтар бүкіл жер аумағының жартысын алып жатса, әрмен қарай жалғасқан
жер жырту нәтижесінде оның үлесі жер аумағының ¾-не жетті. Кішігірім орман
массивтері қолайсыз рельеф пен топырақтың жағдайы бар жерлерде сақталған.
Ұсақ табиғи азық дақылдық жерлер телімі жоғары емес өнімділік пен кішігірім
өзен жайылмаларына, сайлы-балкалы торлардың беткейі мен түрлеріне сәйкес
келеді. Сондықтан мұндағы мәдени ландшафттарды жасау мүмкіндігі тығыз түрде
жер телімінің негізгі түрлері ауданның қатынасын өзгертумен, оларды
шаруашылыққа пайдалану тәсілдерімен, топырақ эрозиясымен күресудегі орман
мелиорациясын кең түрде пайдаланумен байланысты. Мәдени ландшафт түсінігін
біз дәл осы мағынада қолданамыз, ал көптеген географиялық еңбектерде бұл
терминді ауыл шаруашылық қызметі үрдісінде өзгертілген барлық ландшафт
түрлеріне қолданады.
Тас дала шатқалындағы дала мен орманды дала зоналарының шекарасындағы
мәдени ландшафтты жасаудың ғасырлық тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады.
Мұнда XIXғ соңында В.В.Докучаев басшылығымен даланы қорғау мақсатында орман
егу экспедициялық жұмыстары басталды, балка беткейлерінде су қоймалары мен
прудтар салынды. Бұл жұмыстар мұнда жасақталған тәжірибелі база, ал
кейінірек – Орталық қаратопырақ ауыл шаруашылығының НИИ-і негізінде
жалғасты. В.В.Докучаев, Н.М.Сибирцев, К.Д.Глинка, Г.Н.Высоцкий,
Г.И.Танфильев, Г.Ф.Морозов және т.б. жаратылыстану ғылымының классиктері
еңбектерінің нәтижелерін қазір де көптеген зерттеушілер қолданып жүр. 5 мың
га-дан астамы тәжірибелік-өндірістік шаруашылық (ТӨШ) болып табылатын
6,2мың га ауданда жүргізілген орман мелиорациясы және тәжірибелік-
селекциялық жұмыстар жүргізу нәтижесінде территорияны ұйымдастыру мен
жерлерді пайдалану жүйесінде көптеген өзгерістер болды. ТӨШ территорияларда
1990 жылдың басында орман егістіктері 445 га немесе ауданның 9%-ын алып
жатты. Соның өзінде орман егістіктері құрылымындағы 23 бөлікте даланы
қорғау жиектері, ал 13 бөлікте – балкалар беткейіндегі орман телімдері мен
өзге де эрозияланған жерлер. Шабындық ретінде пайдаланылатын табиғи азықтық
дақылдық жерлер орман егістіктері сияқты ауданды алып жатыр. Сондықтан ТӨШ
территорияның біраз бөлігінде (71%) астық тұқымдас, шабындық мәдениеттерді,
көпжылдық өсімдіктерді өсіріп шабындық ретінде пайдаланады. Жоғары мәнге
дән шабу типінің егін айналымдары ие, олар негізінен орманды даланың
орталық территорияларында таралған. Оған қоса өңделетін жерлердің
өнімділігі мұнда 1,5-2 есе көп. Бұл орман мелиорациясы мен жерлер эрозиясын
болдырмаумен байланысты [12].
Қалыптасқан жерлерді өңдеу жүйелеріне критикалық (сындық) анализді
және оларды жақсарту жолдарын негіздеуді түрлі табиғи орта типтеріне
қатысты мәдени ландшафттар модельдерін жасау арқылы жүзеге асыру керек.
Мұндай жұмысты эконом географтар физикалық география облысындағы
мамандармен біріге отырып жасау қажет. Бұл ландшафттың дамуына ерекше әсер
ететін жерлерді мелиорациялаудың түрлі типтерін жүргізу кезінде және басқа
да шаруашылықты жүргізу әдістеріне табиғи ортаның реакциясын болжауға
мүмкіндік береді. Мәдени ландшафттың модельдерін аудан, провинция, табиғи
зонаның негізгі территориалды телімдерінде жүргізген дұрыс.
Бұл қарым-қатынастардың кейбіреулері ерекше маңызға ие, сондықтан
оларды есепке алу міндетті. Мұндай байланыстарға мәдениеттер арасындағы
агротехникалық қарым-қатынас; бір сала өнімдері мен қалдықтарын басқа
салада қолдану; түрлі салаларға жарамды, түрлі сапалы жерлердің бір
территория шегінде кездесуі; басқа салаларда жұмыс жасамаған кезде жұмыс
қолдарын маусымдарда өзге салаларда қолдануға мүмкіндік беретін
шаруашылықтарды қосу мысал бола алады. Бірақ бұл шаруашылық факторлары
кейде екінші реттілікке айналады, оның себебі – ауыл шаруашылық бағытын
нұсқаушы өзге басымырақ жағдайлардың пайда болуы. Ауыл шаруашылық
аудандарының типтерін қарастыру барысында ауыл шаруашылығының түрлі
салаларының сәйкестік заңдылықтарына байланысты нақты қорытындылар
шығарылды.
Бір кәсіпорында бірнеше сала мен мәдениеттің қосылуы түрлі
технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік қарым-қатынаспен анықталады.
1.4. Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы байланысын анықтайтын
жағдайлар
Ауыл шаруашылығының орналасуының мәселелерін қарастырған кезде әркез
жеке салалардың кеңістіктік орналасуын халық шаруашылығы көзқарасынан
салалар бірігуінің тиімділігін қолдану мәселесіне қарсы қоюға тура келеді.
Негізінде өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын негізгі тауарлы
салалар ретінде қарастырып, олар үшін нақты халық шаруашылық жағдайының
локализациясында оптималды және мақсатты әдісті анықтауға болады.
Жеке алынған салалардың мақсатты локализациясының ареалдары туралы
нақты түсінік салалар бірігуін қарастырудың, олардың арасындағы
пропорцияны, кәсіпорындардың өндірістік типтерін қалыптастырушы міндетті
алғашарт болып табылады. Егер салалардың локализациясының мәселесін ең
тиімді түрде шешуге нақты негіздер болмаса, нақты жағдайда басты және
қосымша салаларды таңдауға, салалардың сәйкестенуін дұрыс шешуге де негіз
болмайды.
Мақсатты құрылған локализация ареалы (саланың бағытталғанынан бастап)
түрлі сапалы жерлер меншігіне, өнім алынатын аудан көлеміне, саланың
өнімділігі мен халық шаруашылығының сұраныс мөлшеріне байланысты шектелген
немесе кеңейтілген болуы мүмкін.
Бұдан белгілі бір екі сала арасындағы, мысалы А мен Б, қарым-
қатынасты айқын түрде мынадай жағдайларға келтіруге болады:
1.Жеке қарастырылатын А саласы мен Б саласының мақсатты локализацияларының
ареалдары толығымен сәйкес келеді.
2.Белгілі бір бөліктерде ареалдар сәйкес келеді, ал екіншілерінде сәйкес
келмейді.
3.Ареалдар толығымен сәйкес келмейді.
Аталған жағдайлардың біріншісі сирек кездеседі, себебі ауыл
шаруашылық өсімдіктері мекен ету жағдайларына әр түрлі бейімделеді, ал мал
шаруашылығы салалары азықтық және өзге ресурстарға қатынасы бойынша жеке
түрлерге бөлінеді. Екінші жағдай жиі байқалады, себебі халық шаруашылығы
сұранысын қамтамасыз етуге қажетті көптеген салалар ареалдары кең және бір-
бірімен қосарлана келеді.
Екі саланың мақсатты локализация ареалдары сәйкес келетін жерлерде
оларды анықтайтын пропорциялар агротехникалық және технологиялық жалпы
көрсеткіштермен (олар әдетте пропорция вариациясына шек қалдырады) және
белгілі бір саладағы өнімнің халық шаруашылығындағы сұраныс мөлшерімен
анықталады.
Бір сала өзінің ареалы шегінде болып, екіншісі керісінше жағдайда
болса, бұл салалардың қосылуы екінші саланы оған оптималды ареалдан тарту
салдарынан пайда болған шығындарды сол іс әкелетін кірістер басып түссе
ғана оңды болып саналады. Бұл жағдайда ең тиімдісі – технологиялық процесс
немесе өзге ұйымдастырушылық-өндірістік деректерінің талаптары көзқарасынан
минималды саналатын екінші сала ауданның кішірейтілуі нәтижесінде
өндірістік типтегі кәсіпорын салу.
Соған сәйкес мәселе былай қойылуы керек: а) кез-келген салаларды
сәйкестендіру анализі басында жеке қарастырылатын әрбір саланың мақсатты
локализация ареалдарын салыстыруға негізделу керек; б) біріктірілетін
салаларды 2 топқа бөлу керек: кәсіпорындардың өндірістік типін
қалыптастыратын, сала деп атауға келетін, өздеріне оптималды ареалдар
шегінде орналасқан салалар және бірінші аталғандарды толықтыруғы
қолданылатын, өздеріне оптималды емес ареалда орналасқан салалар. Бұл
қосымша салалардың мөлшерлері үлкен болуы мүмкік, бірақ олар дегенмен де
кәсіпорындардың өндірістік типінде бағынышты жағдайда қалады.
Бұл жерде кейбір түсініктер беріп кету қажет: салалардың бірігуін
анықтайтын жоғарыда көрсетілген жағдайлардың бірінде жеке ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының жер сапалары біртекті болмайды. Яғни кәдімгі рельефпен
шартталған жерлердің табиғи белгілеріндегі айырмашылық, жыныстар түзуші,
жол торлары мен өндірістік орталықтар қатынасындағы жеке жер телімдері
жағдайдың өзгерістері, жеке кәсіпорындар территориясы шегіндегі жерлерді
дифференциялы қолдануға әсер ететін ауыл шаруашылығы территорияларының
көліктік қол жетімділігіндегі айырмашылықтар. Бұл жағдайлардың әрекет етуі
түрлі салаларға жағымды немесе жағымсыз жер телімдерінің кішігірім
қашықтықтарда алмасуын анықтайды [13].
Жалпы айтқанда жеке алынған салалардың мақсатты локализацияланған
ареалдарын талдағанда, біз тек елдің ішкі экономикалық және табиғи
жағдайларының жалпылығымен сипатталатын аудандарды ғана емес, оған қоса
белгілі бір салада қолданылатын ареалдар, территориялық бірліктер, жеке
кәсіпорындар шегіндегі жер типтерін де есепке алуымыз қажет.
Ендігі кезекте біз салаларды олардың шартталуына орай сәйкестенуінің
басты типінің классификациясына тоқталамыз. Біз белгілі бір жағдайдың жеке
мысалдары ретінде типті шарттарды бөліп көрсетуге тырысамыз. Салалар
бірігуінің шартталуы кішігірім қашықтықтарда ауысып отырады, сондықтан бір
ауыл шаруашылық ауданда салалардың түрлі сәйкестенуі орын алады. Соған орай
алда қарастырылатын салалар бірігуінің жағдайлары бір ауыл шаруашылық
аудандарына тән болса, екіншісінде де кездеседі, бірақ олар тек сол ауданға
ғана сәйкес деп атауға болмайды.
Кәсіпорындардың өндірістік типтерінің қалыптасуын түсіну үшін өсімдік
шаруашылығы мен мал шаруашылығы арасындағы қарым-қатынасты толық түсіну
қажет. Бірақ баяндау жеңіл болу үшін біз алдымен өсімдік шаруашылығының
салалары бірігуінің қарапайым жағдайларын қарастырамыз.
Егер бірінші деңгейде бұл салаларды жеке-жеке анализдесек, өсімдік
шаруашылығы жеке тауарлы салалардың мақсатты локализациясымен қатар азық
кешеніне сүйене алатын мал шаруашылығының да жеке салаларының мақсатты
орналасуын қарастыра аламыз. Мал шаруашылығының аудандық экономикалық
эффективтілігінің әр түрлілігі және мал шаруашылығы орналасуының басты
шарты болып азық алу шығынының әртүрлілігі саналады. Біздің айтайын
дегеніміз бейнелі, дөрекі, жасыл, шалғынды азықтар қолданылатын өндіріс
орындарына территориялық қатысты мал шаруашылығы салалары, яғни қой
шаруашылығы мен ірі қара өсіру. Бұл мал шаруашылығы салаларының азық
қорының негізгі бөлігін үлкен қашықтыққа тасымалдайтын азықтар құрайды.
Әрмен қарай да өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өзара қарым-қатынас
байланысын қарастырған кезде біз азықтарды алыс қашықтықтан әкелетін құс
шаруашылығы мен шошқа шаруашылығы емес, аталған салаларды есепке аламыз
[14].
Жоғарыда көрсетілгендей өсімдік шаруашылығының тауарлы салалары бір-
бірімен қосылғанда, оларға тән мәдениеттер мен олардың топтары, локализация
тұрғысынан халық шаруашылығының оптималды деңгейі сәйкес келеді. Өсімдік
шаруашылығы салаларының байланысы өзгеше қалыптасады. Әрқашан малға азық
бола алатын өсімдік шаруашылығының жарамсыз өнімдері мен қалдықтары болады;
көптеген жағдайларда өңделетін жерлер мен шабындықтар кезектесіп келеді;
көптеген азықтық дақылдар егін айналымын құрастыру үшін ерекше маңызға ие;
көбінесе органикалық тыңайтқыш ретінде қоректік заттардың топыраққа
қайтарылуы бірінші кезектегі мәселе болады; мал шаруашылығы табиғи азықтық
дақылдарға негізделе алатын аудандарда бұл ресурстарды қажетті тамақтандыру
тәртібін алу үшін кейбір өзге азықтық дақылдармен толықтырылып отырылуы
керек және т.б. Сондықтан технологиялық немесе өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы арасындағы ұйымдастыру-өндірістік қатынастар үлкен маңызға ие.
Кейде тіпті бұл салалардың бірігуін екіншісімен толықтыру экономикалық
қажет болады (саланың өзін ол ауданда дамыту ыңғайсыз болса да).
Айтылғандарға байланысты келесі құбылыстар түсінікті бола бастайды.
Біздің елімізде өсімдік шаруашылығы мал шаруашылығымен, соның ішінде ірі
қара өсірумен толықтырылмайтын жеке кәсіпорындар кездеспейді және ондай
ауыл шаруашылық аудан типтері жасақталмайды. Бұған қоса, әрине, мемлекетте
ауыл шаруашылығын жүргізуге климаттың, топырақтың және басқа да
жағдайлардың шектелу аясы кең. Соның нәтижесінде бір жағдайларда жерлерді
тиімді толықтай өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларын дамытуға
бағыттаса, келесі бір жағдайда жерлерді тек мал азықтық дақылдар өндірісіне
пайдаланады. Яғни мал азықтары көптеген аудандар мен азық өндірісі
оптималды орналастырылмаған ареал территорияларда да өсіріледі.
Бұл жерде жерлерді мал азықтық дақылдарды өсіруге пайдалануды тек
өсімдік шаруашылығымен байланысты технологиялық және ұйымдастырушылық-
өндірістік қатынастармен дәлелдеуге болады. Бүкіл ауыл шаруашылық
территорияларының көп не аз үлесін тауарлы мәдениеттер немесе мал азықтық
дақылдарға беру туралы мәселе (сәйкесінше бұл мақсатта әрбір сала үшін
табиғи орта типтері жеке қарастырылады) халық шаруашылығының даму жағдайына
байланысты бағыт алады. Қоғамға қажет мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығының жеке өнімдер санының қатынастары да өзгереді. Жер өңдеудің
техникалық формалары өзгереді және соған байланысты сәйкесінше мал
шаруашылық типтері, ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігі, мал өнімділігі,
мал шаруашылығындағы азықтардың ақысы да өзгереді. Әрине, ең бастысы – мал
азықтық дақылдардың немесе тауарлы мәдениеттерге қолданылытын жерлер мен
территориялардың шекаралары да өзгеру керек.
Мұнда біз тек сұрақты географиялық салыстыру жобасында талдай аламыз;
біз салыстырмалы түрде елдің басқа бөліктеріне қарағанда бірінші орынға
белгілі бір мақсатты қоя алатын территорияларды бөлумен ғана шектелеміз.
Егер біз табиғи жағдайға байланысты мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығы салаларының байланысын шешу мәселесін классификациялауға
тырыссақ, бұл жағдайдың қарапайым кез-келген сызбаға келмейтін көре аламыз.
Ең алдымен мынадай жағдайларды бөліп алуға болады: мал шаруашылығы мен
өсімдік шаруашылығының үйлесіміне жердің табиғи сапасының алуантүрлілігі
бірінші кезекте негіз болса (жер өңдеу шегіндегі жеке шаруашылықтарды
өсімдік шаруашылығының тауарлы мәдениетін өсіруге қолайлы топырақтың және
мал азықтық дақылдарды дамытуға қолайлы топырақтың болуы); жердің табиғи
сапасының біртектілігіне қатысты өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының
үйлесіміне басқа түрлі жағдайлар себеп болса. Егер территория шегіндегі
жеке шаруашылықтың жер табиғи сапасының алуантүрлілік жағдайларын есепке
алсақ, үш үлкен жағдайлар категориясын бөліп шығаруға болады: а)мал азықтық
өндіріске ауыл шаруашылық территорияларын пайдалануды жердің табиғи
көрсеткіштері экономикалық тиімді етіп жасайды (берілген халық
шаруашылығындағы жағдайларды); б)жердің сапасы соншалық, оларды өсімдік
шаруашылығының тауарлы мәдениетін өсіруге де, мал азықтық дақылдар алуға да
бірдей тиімді; в)барлық уақытта жерлерді өсімдік шаруашылығының тауарлы
мәдениетін өндіруге ғана қолайлы.
Әрмен қарай әрбір осы үш үлкен категория шегінде мал шаруашылығы мен
өсімдік шаруашылығы арасындағы принципиалды түрлі технологиялық
байланыстарды анықтау қажет. Біздің айтайын дегеніміз – біріншіден, белгілі
бір мөлшерде жақсартылған азықтық дақылдарды алу үшін табиғи азықтарды алу
туралы сөз және азықтық дақылдарды шалғындарда өсіру көбірек мәнге ие
болған кездер (сәйкесінше егін айналымын құру мотивтері өз күшіне енеді).
Екіншіден, климаттық жағдайлармен анықталатын шабындықсыз период
ұзақтығының әртүрлілігіне байланысты мал шаруашылығы бірдей емес дәрежеде
азық дайындауға тәуелді (ол шабындығы басым, орташа немесе мүлде
шабындықсыз сипатта болуы мүмкін). Үшіншіден, топырақ пен климаттың
қасиеттеріне байланысты топырақ құнарлылығын қалпына келтірудің түрлі
әдістерін пайдалану қажет, сондықтан егін айналымындағы техникалық, азық-
түлік, мал азығы мәдениетінің арасындағы агротехникалық қарым-қатынас пен
органикалық тыңайтқыштарды қолдану бірдей мағынаға ие болмайды [15].
Соған сәйкес, табиғи жағдайлар мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығы үйлесімділігінің түрлі типтерін жасайды, ал олардың
классификациясы кешендік, көп деңгейлі сипатқа ие болады.Бірақ жекелеген
бірдей емес (жағдайлар) типтер жиі кездеседі. Егер ең жалпылық сипатқа ие
жағдайларды бөліп көрсетсек, ауыл шаруашылық аудандардың қартасы мен
сипатталатын территория шегінде оларды мынаған әкелуге болады:
I. Өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларының ареалдарынан тыс
локализацияланған мал шаруашылығы;
I а.Табиғи мал азықтық ресурстар негізіндегі мал шаруашылығы;
I б.Азық өндірісінің интенсивті әдістеріне қатысты негізделген мал
шаруашылығы.
II. Ауыл шаруашылығы территориясының біртексіздігіне байланысты мал
шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы салаларының үйлесімі. Өсімдік
шаруашылығының тауарлы салаларына тиімді қолданылатын жерлер аздаған
қашықтықтарда мал азықтық дақылдарын алуға тиімді жерлермен кезектесіп
келеді. Сондықтан мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы арасындағы
пропорциялар түрлі типті жерлер қатынасымен анықталады.
III. Маңызды жерлер типтерінде бір уақытта азық өндірісі мен өсімдік
шаруашылығыныңтауарлы салаларын локализациялау тиімді.
III а.Технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік байланыстардан
басқа салалардың үйлесіміне ауыл шаруашылық территориялардың біртексіздігі
әсер етеді.
III б. Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының үйлесімі
технологиялық және ұйымдастырушылық-өндірістік байлыныстармен анықталады,
себебі ауыл шаруашылығы территориясы салыстырмалы түрде біртекті.
IV. Өзінің дамуында өсімдік шаруашылығына бағынған мал шаруашылығы
салалары мен өсімдік шаруашылығының тауарлы салаларының үйлесімі. Ауыл
шаруашылығы жерлерінің көпшілік бөлігін бірдей мөлшерде өсімдік
шаруашылығының тауарлы өнімдер өндірісіне қолдану тиімді.
1.5 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы тақырыбы бойынша сабақ жоспары
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанның өсімдік шаруашылығы
Сабақтың мақсаты: Өсімдік шаруашылығының негізгі салаларының ауыл
шаруашылығының басты саласы екенін ұғындыру. Ауыл шаруашылығына әсер етуші
факторларды атап, оған тән басты белгілер бойынша ой тұжырым жасау.
Туған елге, жерге деген сүйіспеншілік пен еңбек және мамандық таңдай білуге
тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Қазақстанның физикалық картасы, үлестірмелі карточкалар.
Пәнаралық байланыс: тарих, биология және химия, қазақ тілі.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, тірек сызбалары, Блум таксаномиясының
элементтері.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушыларды түгендеу, топқа бөлу, сабаққа әзірлігін,
оқу-құралдарын бақылау.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеріп, қорытындылау.
1. Аграрлық сөзінің мағынасы
2. Дүниежүзілік агроөнеркәсіптік кешен қай ғасырда құрылды?
3. Қазақстанда агроөнеркәсіп кешені қайжылдары құрыла бастады?
4. Агроөнеркәсіптік кешенің негізгі міндеті?
5. Ауыл шаруашылығы қандай үш санатқа бөлінеді?
6. АӨК қанша салаға бөлінеді?
7. Жер қоры кімнің меншігі болып саналады?
8. Ауылшаруашылығының өнеркәсіптен ерекшелігі?
9. Қазіргі кездегі жалпы жердің қоры?
10. Жарамды жер қанша?
11. Жарамды жерге нелер жатады?
12. Ауыл шаруашылығының негізгі салалары?
ІІІ. Жаңа сабақ жоспары.
1. Қазақстанда өсірілетін астық тұқымдас дақылдардың түрлері.
2. Республиканың жер қоры.
3. Техникалық дақылдар.
4. Бау-бақша, жүзім шаруашылығы.
Кіріспе
Тарихпен байланысы: Дәді дақылдар өндіру жүйесі, Қазақстандағы егіншілік
кәсібінің негізгі саласы. Қазақстанда дәнді дақылдар өндіру ерте заманнан
бері қалыптасқан. Сондықтан егіншіліктің өзіндік көне тарихы бар. Тарихта
б.з.б 9-2 мың жылдықта Сақтардың, Үйсіндердің, Қаңлылардың мал
шаруашылығымен бірге тау бөктерлерінде, өзен аңғарларында суғармалы егін
шаруашылығымен айналысқаны белгілі.
Бірақ, ол замандағы егіншіліктің нақты ауқымы белгісіз.
Ал ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы егіс көлемі күрт көбейіп 4,1 млн га
жетті. Егістіктің басым бөлігі, яғыни, 96% дәнді дақылдар болды. Дәнді
дақылдардың көбі Солтүстік қазақстанда егілді.
Биологияға байланысы: Адам организмінің тіршілік қабаты үшін, адамның дене
және ой еңбегін арттыру, оның өсуі мен дамуын, ауыруға қарсы тұруын
қамтамасыз етатін ерекше органикалық заттар дәрумендер. Дәрумендер
жануарлар мен өсімдіктерден алынған азық-түліктерден келеді. Дәрумендер
жетіспесе мүшелердің жұмысы бұзылып түрлі ауырулар пайда болады. Мысалы С
иммунитетті көтереді, В тобындағылар жүрек, қан тамырлар жүйесін реттейді,
К қанның ұюын реттейді, А зат алмасу мен көздің көргіштігін реттеп отырады.
Химиямен байланысы: Өсімдіктердің құрамында 70 жуық элементтеркіреді.
Өсімдіктер кейбір элементтерді өз мөлшерде , ал кейбірінкөп мөлшерде қажет
етеді.Үш элемент –азот, фосфор, калий өсімдіктерге көп мөлшерде қажет.
Сондықтан құрамында осы элементтер болатын тыңайтқыштар өнеркәсіпте
өндіріледі. Аталған тыңайтқыштар өсімдіктер топырақ ерітіндісінен ион
түрінде сіңіреді. Құрамында бірғана элементі бар тыңайтқыштарды қарапайым ,
ал құрамында негізгі үш кенеулі элементі бар тыңайтқыштарды құрама
тыңайтқыштар деп атайды. Құрамы тыңайтқыштар бағалы болып келеді.
V. Білу
1. Еліміздің ауылшаруашылық--------------------- ----------------------------
--басым.
Оның үлесіне---------------------------- тиесілі.
2. Еліміздің ауыл шаруашылығының басты міндеттерінің бірі-------------------
------
3. Республикамызда егістік жер-------------------------------- --------------
-----алып жатыр.
4. 2008 жылы ауылшаруашылық егіс көлемі----------------------------- -------
құрады.
5. Егіс көлемінің 68 пайызы--------------------
Түсіну
Қандай өсімдік түрлерін білесіңдер?
- Жергілікті жерде егістіктің қандай түрі егіледі?
Ауыл шаруашылығындағы өсімдік шаруашылығының маңызы қандай?
Талдау
- Оқулық мәтінді оқи отыра мына сөздердің мағынасын ашу.
- І топ. Дәнді дақылдар.
- ІІ топ. Техникалық дақылдар.
- ІІІ топ. Бау-бақша дақылдары.
Жинақтау
- Еліміздің экономикалық дамуындағы ауыл шаруашылығының үлесін қалай
бағалайсың?
Қолдану
І топ. Азық-түлік дақылдарын анықта
ІІ топ. Жемшөп дақылдарын анықта.
ІІІ топ. ҚР құнарлы қара топырақ зонасын анықта
Рефлексия
І топ Тиым сөздер
ІІ топ Мақал-мәтел
ІІІ топ Жұмбақ айту
VI. Бағалау.
VII. Үй тапсырмасы. 13. Қазақстанның өсімдік шаруашылығы. 68 бет
Бөлім 2. Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының агротабиғи жағдайлары
мен ресурстары
2.1. Қаратөбе ауданының агроклиматтың ресурстары
Қаратөбе ауданының жер бедері біздің облысымыз сияқты, Шығыс Еуропа
жазығының оңтүстік шығысында орналасқан. Жер бедері эр түрлі,себебі ол Орал
маңы үстірті мен Орал сырты көлбеу жазығы бетін жэне Каспий маңы ойпатының
солтүстік бөлігін алып жатыр. Аудан жер беті тұтастай алғанда солтүстік —
бастап, оңтүстік - батысқа қарай біртіндеп төмендеуі байқалады [15].
Сурет-1. Қаратөбе ауданының жер бедері
Қаратөбе ауданының негізі 1928 жылы құрылған. Қаратөбе ауданы -
облыстың оңтүстік шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан жері Орал
маңы үстірті мен Каспий маңы ойпатының солтүстік шығыс бөлігін қамтиды.
Ауданның ең биік жері солт.-шығысында (Қалпақтау, 244 м). Солтүстік
шығыстан бастап, оңтүстік батысқа қарай біртіндеп төмендеуі байқалады.
Егіндікөлдегі Аққұм алқабы төменгі жер деңгейінен 100 - 140 метр биікке
орналасқан. Жері негізінен қызыл қоңыр топырақты, оңтүстігінде аздап сор,
сортаң топырақты жерлер кездеседі. Аудан аумағынан 242 шақырымды құрайтын
Қалдығайты өзені ағып жатыр. Ауданның климаты тым континенттік, солтүстігі
қоңыржай континентті ылғалы тапшы зонада орналасқан. Қысы суық, ұзақ, жазы
ыстық. Қаңтарда орташа температура - 14,40С, шілдеде +24,30С. Жауын орташа
(30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz