БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СЕНСОРЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТӘЖІРИБЕСІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру жүйесін жетілдіру стратегиясы мектеп жасына дейінгі балаларды жеке тұлға ретінде жан-жақты қалыптастыру мәселелерінің ұлттық даму стратегиясымен үздіксіз байланысты екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын ескере отырып, басты қажеттілік ретінде қабылданған.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мақсаты төмендегідей анықталған: Балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиемен және оқытумен толық қамтуды, оларды мектепке даярлау үшін мектепке дейінгі тәрбиелеудің және оқытудың әртүрлі бағдарламаларына тең қол жеткізуді қамтамасыз ету [1].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды қадағалауды ұйымдастырып, педагогикалық кадрларға қойылатын талаптармен, олардың біліктілігін арттырып және қайта даярлап, бала дамуының деңгейін жүйелі бағалауды қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру қызметінің негізгі нәтижесі ретінде баланың құзіреттілігін қалыптастыруға бағытталған [2].
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің жетім балалардың жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Себібі қазіргі кезеңде тәрбие мен білім беру жүйесінің халықаралық тәжірибеге сәйкес жаңаруына толық әлеуметтенген, саналы әлеуметтік-психологиялық ғылым мен практика жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу - балалар үйінің және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян.
Бұл жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын, балалардың мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген [3]
Баланың алғашқы бес-алты жас кезеңі оның дамуындағы ең жауапты кезең, себебі осы кезде баланың ақыл-ой қабілеттері, сенсорлық дамуы, эстетикалық сезімдері қалыптасады. Бала тұлғасының мұндай қасиеттері қызықты да мазмұнды сабақ, еңбек және ойын әрекетінде қалыптасады.
Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты. Жетім балалар мәселесі ғылым мен практиканың: медицина, педагогика, психология, философия, әлеуметтану салаларындағы зерттеушілердің назарын аударып келді.
Қазақстан Республикасының Мектепке дейінгі білім беру стандартының осы кезеңге дейінгі қалыптасқан отандық және халықаралық тәжірибені сәйкестендіре отырып, мектепке дейінгі балалардың тұлғалық дамуын қамтамасыз ететін жобасы талқыланды. Стандарттың негізгі мақсаттардың бірі - бала дамуындағы күтілетін нәтижелер, яғни өмір дағдылары және балалардың сенсорлық даму құзыреттілігінің жиынтығын реттеу. Аталған кемшіліктерге сай мектепке дейінгі баланың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін дамыту ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейінде әрекеттің өзіндік түрлерін, баланың даму бағытын, оның мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз етуі тиіс екендігі көрсетілген. Бұл аталған күрделі міндеттер сәби шақтағы балалардың сенсорлық тәрбиенің қалыптасу деңгейіне тікелей байланысты.
Бүгінгі таңда педагогика, психология, философия ғылымында балалардың сенсорлық даму әрекетін қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулердің маңызды қоры жинақталған.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жинақтаған білім мұрасын дамытқан Платон, Аристотельден бастау алса. әл-Фараби [4], А.Құнанбаев [5], Ы.Алтынсарин [6], Ж. Аймауытов [7], А Байтұрсынов [8], М. Жұмабаев [9], және т.б. еңбектерінде адам танымының негізі сенсорлық мәдениет екендігі аталып кеткен.
Мектепке дейінгі балалардың сенсорлық тәрбиесінің психологиялық құрылымы, қалыптасу сатылары мен заңдылықтары Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, С.Л.Рубинштейн, М.Мұқанов, т.б. еңбектерінде анықталған. Педагогика ғылымындағы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Гербарт, А.С.Макаренко, және т.б. ғылыми еңбектерінде қарастырылса, мектепке дейінгі педагогика ғылымында Ф.Фребель, М.Монтессори, С.Ветлугина және т.б. зерттеген. Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика ғылымында Н.Қ.Құлжанова, А.К.Меңжанова, Б.Баймұратова, М.С.Сәтімбекова, Қ.А.Аймағамбетова, Г.Меңлібекова, С.Н.Жиенбаева, Ә.С.Әмірова, Ф.Н.Жұмабекова, Г.З.Таубаева, Г.М.Метербаева, А.И.Искакова, Н.С.Сайлауова және т.б. мектепке дейінгі тәрбие салаларының түрлі бағыттарын зерттеуге өз үлестерін қосқан.
Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер мектепке дейінгі білім беру теориясы және әдістемесі тұрғысынан түрлі бағытта қарастырылғанмен, балалар үйіндегі мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық.
Демек, жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың бірқатар қарама-қайшылықтар кездеседі: балалар үйі жағдайында білім беру жүйесінде бүгінгі ғаламдану жағдайында мектепке дейінгі кезеңнен танымдық құзыретті тұлғаны даярлау қажеттілігі мен бұл деңгейге жетуге сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориясы мен әдістемесінің жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қарамашылық бар екендігі анықталды.
Бұл қарама-қайшылық балалар үйіндегі тәрбиеленуші мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру туралы педагогикалық зерттеулерді жетілдіру арқылы оның жүйелілігін, тұтастығын қамтамасыз ету мәселесі бар екенін айқындайды. Аталған мәселе зерттеудің өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын Балалар үйіндегі мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Алматы облыстық №1 балалар үйі. Мектеп жасына дейінгі жетім балалар
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениеті.
Зерттеу мақсаты: Балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру теориясын нақтылау және әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік, психоэмоционалдық ерекшеліктерін ескере отырып, М. Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесіндегі дидактикалық материалдар қолданылатын болса, онда балалардың сенсорлық этолондар түрлерін ажырату дәрежесі жоғары түйсік пен қабылдау таным қызметінің дұрыс бағытта дамуына қол жеткізіп, мектеп жасына дейінгі жетім балалардың сенсорлық мәдениеті қалыптасар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық дамытудың теориялық негіздерін нақтылау.
2. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
3. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру әдістемесін ұсыну және тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің әдістері: монографикалық (психологиялық, педагогикалық және философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау); болжау (зерттеу мәселесіне баға беру); диагностикалық (талдау, сауалнама анкета, бақылау, тестілеу әдісі).
Зерттеу базасы: Алматы облыстық №1 балалар үйі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыруға негізделген әдістемені жүзеге асыру жүйесінің білім саласындағы өзектілігі, зерттеу мәселесі, қарама-қайшылығы, мақсаты, міндеттері және зерттеу әдістері таңдалды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі дайындалып сенсорлық мәдениет туралы ғылыми-зерттеу еңбектерге талдау, салыстыру жүргізілді, сенсорлық мәдениетін қалыптастыруға негізделген әдістемелерді жүзеге асыру жүйесінің негізгі тұжырымдары дайындалды.
Үшінші кезеңде зерттеу мәселесінің тиімділігін көрсететін әдістемелерге тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, жүзеге асыру жүйесінің тиімділігі дәлелденді. Зерттеу міндеттері бойынша қорытынды дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық дамытудың теориялық негіздерін нақтыланды.
2. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері айқындалды.
3. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі ұсынылды және тәжірибеде тексерілді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері Сократ, Платон, Аристотель, әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Я.А.Коменский, И.Г.Пестолоций, Януш Корчак, Ж.Пиаже, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Ш.А.Амонашвили, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин тұлға теориясы, философиялық, педагогикалық, психологиялық тұжырымдамалар, Ф.Фребель, М.Монтессории, Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, т.б.
Зерттеудің практикалық мәні. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың оңтайлы әдістемесі жасалып практикаға ендірілді. Зерттеу нәтижелерін мектептер мен мектепке дейінгі ұйымдарда, балалар үйінің сабақтан тыс тәрбие үдерісінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының мазмұнын, кіріспе бөлімін, екі бөлім және бөлімшелерін, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімін және қосымшаларын қамтиды.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзекті мәселелері, практикалық маңыздылығы, қазіргі ғылыми мәселелерді шешудің теориялық және әдіснамалық негіздері ашып көрсетілген. Ғылыми аппаратта: зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, болжамы, тәжірибелік маңызы, туралы мәліметтер баяндалды.
Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері - деп аталатын бөлімде жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру тарихи теориясы қарастырылап, негізгі тұжырымдары дайындалды, білім саласындағы өзектілігі, зерттеу мәселесі, қарама-қайшылығы, мақсаты, міндеттері және зерттеу әдістері таңдалды. Жетім балалардың сенсорлық тәрбиесі, танымы және мәдениет туралы философиялық, пихологиялық, педагогикалық теориялар талданып, теориялық негізі айқындалған.
Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру тәжірибесі - деп аталатын бөлімде жетім балалардың сенсорлық тәрбие берудің тиімділігін анықтаудағы эксперименттік-тәжірибелік жұмыстың мазмұны бойынша тәжірибелік, әдістемелік жұмыстар ұйымдастырылып, нәтижесі қорытындыланды.
Қорытындыда дипломдық зерттеу жұмысының нәтижелері қысқаша тұжырымдалып, зерттеуге қойылған міндеттердің толық шешілуі бағаланған, зерттеу нысаны бойынша нәтижелер тұжырымдалған, нақты ұсыныстар берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде ғылыми жұмыстарға қойылған талаптарға сәйкес рәсімделген әдебиеттер тізімі берілген.
Қосымшада дипломның зерттелуі мен орындалуына байланысты, негізгі бөлімде қамтылмаған материалдар кіргізілген.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СЕНСОРЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың тарихи теориясы
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу туралы педагогикалық ой-пікірлер алғашқы қауымдық құрылыс тұсынан бастау алып, ертедегі шығыс елдерінің Мысыр, Вавилония, Унді, Қытай философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз алдына жеке ғылым болып қалыптаса бастады.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жинақтаған білім мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит, т.б. философтар саясат, тәрбие, мемлекет, жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және әрекшелігі сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуында Ежелгі Грецияның аса көрнекті философтары Платон мен Аристотель кезқарастарында сенсорлық тәрбиенің ерекше маңызы болды. Платон (б. э. дейінгі 427-347 жылдар) мектепке дейінгі балалардың сенсорлық қабілетін дамытуда тәрбие мен оқыту мәні, қоғамдық құрылым мен тәрбиенің қатынасы сияқты аса маңызды педагогикалық ұғымдардың анықтамасын берген ғалым. Ол сәби шақтан балаларды ерте бастан тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесі туралы идеяны ұсынды. Платон сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың ойынды маңызды құралы деп қарады, балаларға сенсорлық мәдениетін қалыптастырумен шұғылданатын адамдарға қойылатын негізгі талаптарды айқындап берді.
Аристотель (б.э. дейінгі 384-322 жылдар) жеке адамның дене, ақыл-ой, сенсорлық және адамгершілік тәрбиесін қамтитын үйлесімді даму идеясын тұжырымдады. Ол тәрбиенің табиғи дарындылығына үлкен мән берді. Аристотель сәби шақты жеке адамның қалыптасуындағы ерекше және маңызды шақ деп бөліп қарады. Бұл кезеңде, оның пікірі бойынша, алуан түрлі ойындармен қатар ақыл-ойды, сенсорлық қабілетін дамытатын әңгімелер пайдаланылуға тиіс деп тұжырымдаған.
Ян Амос Коменский мектепке дейінгі жастағы балаларға тәрбие беруге үлкен мән берілуі керектігін баса айтқан. Я.А.Коменский тәрбие арқасында қай баланы болса да адам етіп шығаруға болады. Осы кезең баланың сенсорлық тәрбиесінің дамуы кең кезең,- деп атап көрсетті. Балалардың сенсорлығын дамытуда табиғи дарындылық принциптерін негізге ала отырып, оны табиғат пен адам даму заңдарының жан-жақтылығы, жалпыға бірдей ортақтығы деп түсінген Я.А.Коменский жас кезеңдерін талдауда, адам дамуы кезеңдері ішіндегі 6 жылға созылатын біріншісіне ерекше көңіл бөлді. Я.А.Коменскийдің ойынша дене шапшаң өсіп, сезім органдары жедел дамыған сенсорлық қабілетін жоғары дамыған бұл кезеңде кішкентай балалар педагогикалық қабілеті бар, өз тәрбиеленушілерін сүйетін дана аналар басқаратын ана мектептерінде, отбасыда тәрбиеленуге тиіс. Ана мектебі деген арнаулы еңбегі мектепке дейінгі тәрбие жөнінен дүние жүзінде бірінші құрал болды. Я.А.Коменский балалардың денсаулығына және дене, сенсорлық дамуына мұқият қамқорлық жасауға шақырды. Я.А.Коменский сенсорлық тәрбиені еңбек тәрбиесімен тығыз байланыстырды, сенсорлық тәрбиесі белгілі бір жасқа лайықты еңбек дағдыларының қалыптасуын ғана емес, сонымен бірге енбекті сүюге және еңбекке әдеттенуге тәрбиелеуді көздейді. Я.А.Коменский мектепке дейінгі балалық шақты мектепте онан әрі жүйелі оқытудың даярлық кезеңі ретінде қарады. Я.А.Коменскийдің бұдан үш жарым ғасыр бұрын жазылған Ана мектебі атты көрнекті еңбегі мектепке дейінгі сенсорлық тәрбиеге аяқ басудағы бірінші және тамаша талаптанушылық болды, ол кішкентай балалардың жас ерекшеліктеріне қарай олармен ойластырылған және ұйымдастырылған жұмыс жүргізуге негіз қалады [10].
И.Г.Пестолоций әрбір балаға әуел бастан оның, бойына дамуға бейім келетін қасиеттердің нышаны тән деп есептеді. Табиғи дарындылық принципін басшылыққа ала отырып, ол педагогтан балалардың жас мүмкіндіктерімен және ерекшеліктерімен санасуды талап етті. И.Г.Песталоций бала үшін неғұрлым тән табиғи қозғалыстарға негізделген элементарлық гимнастика жүйесін ұсынды, іскерлік әліппесі деген қызықты идеяны алға тартты, одан әрі ол, индустриялық гимнастика болып дамуы тиіс еді. Бұл гимнастика, оның пікірі бойынша, балаларды сенсорлық тәрбиелеуге даярлайды. Песталоций жүйесінде адамгершілік тәрбиесі, айналадағы адамдарға сүйіспеншілікпен қарау сезімін дамыту жетекші орын алады. Песталоций танымның басталар сәті сезімдік қабылдау деп есептеді және балалардың бойында бақылау мәдениетін қалыптастыру қажеттігін талап етті. Сан, форма, сөз (аты) барлық заттар үшін тән және ең қарапайым элементтер болып табылады, сондықтан баланы ең әуелі санауға, өлшеуге және сөйлеуге үйрету керек болады. Песталоций балаларға ана тілін, есепті және елшемді ен алғаш оқыту методикасын талдап жасады, кез келген шаруа әйел оны өз балаларымен сабақ өткізуде пайдалана алатындай етіп оңайлатты. Оның ұсынған дидактикалық материалдары кейіннен кең таралды [11].
Роберт Оуэн жұмысшы балаларын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиелеуде тұңғыш талпынысты ойдағыдай жүзеге асырды. Ол балаларды қоршаған ортаның жаман ықпалынан мүмкіндігінше ертерек сақтауға тырысты. Балалардың бойына адалдық, шыншылдық, сипайылық сезімін, коллективизм рухын тәрбиелеуге үлкен көңіл бөлінді. Әңгіме мен сабақ өткізу кезінде көрнекілік кең қолданылды. Бастауыш мектепке барғанша балаларға кітап оқу үйретілмеді, ейткені Оуэн балалардың кітапты ерте оқуына қарсы болды. Еркін әңгіме өткізу, табиғатты бақылау, нақты өмірдің құбылыстарымен және заттарымен танысу оларды дамытудың неғұрлым тиімді құралдары болып табылады деп есептеді. Оуэннің мектепке дейінгі тәрбие саласындағы қызметі алдыңғы қатарлы жұртшылықтан жоғары баға алды.
ХХ ғасырдың басында мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиесінің принциптері, талаптары зерттеліп, міндеттері белгіленді; сенсорлық тәрбиенің балаға қоршаған әлемді және іс-әрекеттің әртүрлі түрін игеруге қажетті заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынасының жиынтығынан құралатын мазмұны анықталды.
Мектепке дейінгі педагогика саласындағы атақты шетелдік ғалымдар (Ф.Фребель, М.Монтессори, т.б.) толыққанды сенсорлық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған сенсорлық тәрбие мектепке дейінгі тәрбиелеудің негізгі жағы болып саналатынын айтқан.
Ф.Фребель табиғаттағы үздіксіз даму туралы және адамның өмір бойы дамуы туралы бағалы да маңызды ой-пікірді насихаттады. Мектепке дейінгі тәрбиеге орасан маңыз бере отырып, оны ойынды дамытудың негізгі құралы деп санады, баланың дене мен психика жағынан қалыптасуында оның үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Балалардың табиғи ерекшеліктеріне сүйеніп баланың іс-әрекетіндегі және басқа балалармен араласуындағы қажетсінулерін қанағаттандыру үшін оны құрдастарынын, қоғамда тәрбиелеу керек деп санады. Ол бұл идеяны педагогикалық жағынан терең негіздеді және оны көпшілікке әйгілеу, кеңінен тарату жөнінде көп іс тындырды. Фребель балалар бақшасы деген терминді енгізді, мұның өзі бүкіл дүние жүзінде жаппай қабылданды.
Ол дидактикалық ойындар мен алуан түрлі сабақтардың жүйесін құруды бастады, оларды жүргізу жөніндегі методикалық нүскауларға талдау жасады. Ол балалармен олардың жасына сәйкес жұмыс жүргізудің алуан тәсілдеріне талдау жасай отырып, мектепке дейінгі тәрбие практикасын едәуір байытты. Фребель сәби және мектепке дейінгі жастағы балалардың тілі қалыптасу кезеңдерін егжей-тегжейлі көрсетті және затпен таныстырудан бұрын оның атын білу қажеттігін талап етті. Балалардың түрлі материалдармен (таяқшалар, мозаика, моншақ, сабан, қағаз) істейтін жұмысы жөнінде Фребельдің ұсыныстарында көп құндылық болды. Фребельдің идеялары кен таралды, әйтсе де балалардың іс-әрекеттеріне тым көп шек қойғаны, жаттығулармен сабақтардың күрделілігі, баланың табиғатын мистикалық тұрғыдан түсіндіргені үшін бұл идеяларды прогресшіл педагогтар сынға алды.
XX ғасырдың басында империализм дәуірінде мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие саласында көрнекті итальян психиатор-дәрігері және педагог Мария Монтессори ерекше дараланып көзге түсті. Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесі балалардың түстер мен реңктерді, формалар мен келемдерді ажырату дәрежесі жоғары болуына қол жеткізуді өз алдына мақсат етіп қояды. Ол пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың қатысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді [12].
ХХ ғасырдың екінші жартысында алғаш рет мектепке дейінгі жастағы балалардың даму саласын зерттеумен сипатталатын мектепке дейінгі педагогиканың дамуы кезеңі толықтай қарастырылды. Бұл кезең - психологиялық және педагогикалық зерттеулердің Алтын ғасыры. Бұнда алдыңғы кезектетегі ғылымның мәліметтері, атап айтқанда балаларды сенсорлық тәрбие мәселелері сәйкес келеді.
Осыған орай мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық қабілеттерін дамыту үшін дидактикалық материалдар мен әдістемелік құралдар, өз бетіндік іс-әрекетіне жетекшілік ету бойынша алғашқы әдістемелік нұсқаулар жасалды (В.М.Бехтеров,П.Ф.Каптерев, П.А.Литвинский, И.А.Сикорский, Е.И.Тихеева, және т.б.). Солардың ішінде мәселен, Е. И. Тихеева сезім органдарын жетілдіру жұмысын бала тілінің дамуымен, қоршаған заттар дүниесімен таныстырумен байланыстырды. Ол жасаған дидактикалық материалдар, ойындар (әсіресе табиғи материалдармен ойындар) да түсті, көлемді, форманы ажырата білуге бағытталған, бірақ балаларды заттардың қасиетімен, сапасышен таныстыру ойын әрекеті үстінде жүргізіледі, оның өзі білім мен ұғымды жақсы игеруге кемектеседі [13].
ХХ ғасырдың 50-80 жылдары сенсорлық тәрбиенің әдіснамалық мәселесі мен теориялық мәселесін талқылау келесідей бағыттағы зерттеулер негізінде жүргізілді: оқыту жүйесн ғылыми негіздерін жетілдіру және мектепке дейінгі жастағы балаларды сенсорлық мәдениетін қалыптастыру (Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, А.П.Усова); мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық қабілетін бала іс-әрекетінің әртүрлі үдерісінде қалыптастыру (Н.А.Ветлугина, В.И.Логинова, т.б.); мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиесінің әдіснамалық негізін құру (Л.А.Венгер, Э.Л.Фрухт т.б.).
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту оларды бастапқы қарапайым біліммен қаруландыру, ұнамды әдет - дағдылардың алғашқы нышандарына баулу, ақыл ой қабілетін білуге деген құштарлығын дамыту. Балалардың зейін, ес, қиял, ойлау, сөйлеу сияқты дүние танымдық қабілеттерін, мақсаттылық, белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты қасиеттерін тәрбиелейді.
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы жылғы халыққа Жолдауында 2020 жылғы дейін барлық балалар мектепалды мекемелерімен қамтылатынына аса назар аударылған. Осыған байланысты айта кететін жағдай, арнайы Балапан бағдарламасы балаларды мектепалды тәрбиелеу мен білім беруді қаматамасыз етуді арттыруға бағытталады.
Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының қалыптасу тарихы. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы - мектепке дейінгі балалар мекемелерінде бала тәрбиелеу, білім беру жұмысының мақсаттарын, міндеттерін және мазмұнын белгілеп беретін мемлекеттік құжат. Онда мектепке дейінгі балаларды олардың жас шамасына және жеке ерекшеліктеріне сәйкес жан-жақты тәрбиелеу міндеті көрсетілген. Бағдарламада халыққа білім берудің жалпы жүйесіндегі жаңа адамды қалыптастырудағы алғашқы саты ретіндегі балалар бақшасының рөлі сипатталады, мектеп жасына дейінгі балалар жеке басының жан-жақты дамуына бағытталған педагогикалық үрдістегі тәрбиенің басшылық рөлі атап көрсетіледі.
Баларлар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі бала тәрбиесінің теориясы мен практикасын дамытудағы барлық жаңалықты жинақтайды, адамның дене және рухани дамуындағы жас кезеңінің зор маңызын көз жеткізе көрсетеді. Капиталистік елдерде мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиенің бірыңғай жүйесі жоқ және мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері халыққа білім беру жүйесіне енгізілмейді.
Тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиені дамытумен бірге жетілдіріп отырады. Мектепке дейінгі мекемелер жұмысын ұйымдастыру, оның мазмұны мен әдістері жөніндегі негізгі нұсқауларды Халық ағарту комиссер шоты 1919 жылы Балалар үйі мен балалар бақшасын басқару жөніндегі нұсқауда берген. Бағдарламаның бірінші жобасын РСФСР Халық ағарту комиссариаты 1932 жылы шығарды. Бұл құжат қоғамдық-саяси тәрбиесі, музыкалық әуенді қимыл тәрбиесі, бейнелеу іс-әрекеті, математика сауат ашу тарауларынан тұрады.
1934 жылы Тәрбие бағдарламасы жетілдіріп басылып шығарды. Бағдарлама қоғамдық-тәрбие, дене тәрбиесі,сурет салу, жапсыру, еңбек сабақтары, тіл дамыту, кітаппен, картинамен оқу, математикалық түсініктерді дамыту, сауат ашу оқулары тараумен қамтылады. Халық ағарту комиссариатының 1936 жылы 4 шілдедегі қаулысына байланысты мектепке дейінгі тәрбие жөнінде бағдарламалық жаңа құжат жасау қажеттігі туды. 1938 жылы Балалар бақшасы тәрбиешісі үшін басшылық басылып шығарды. 1953 жылы Басшылық қайта қаралып, өңделді. 1959 жылы Мектепке дейінгі балалар мекемелерін онан әрі дамыту, мектепке дейінгі балалар тәрбиелеу және оларға медициналық қызмет көрсету ісін жақсарту шаралары туралы қаулы қабылданды. Қаулыда балалар мекемелерінің екі типін - яслилер мен балалар бақшаларын біртұтас мектепке дейінгі балалар мекемесіне ясли бақша біріктіру, сәби және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудің бірыңғай бағдарламасын талдау көзделген. Бірнеше авторлар ұжымы әзірлеген сәбиліктен бастап мектепке барғанға дейінгі балалармен жұмыс істеудің білім-тәрбие беру жөніндегі бірыңғай бағдарламасы тұңғыш рет 1962 жылы жарияланды. Бұл бағдарламада бұрынғы бағдарламалық әдістемелік құжаттағылардан гөрі мұнда мектепке дейінгі балаларды оқыту мәселелері көбірек белгіленді. 1969 жылы Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы жетілдіріп басылып шықты. Бұл Бағдарлама одан кейінгі жылдары толықтырумен және түзетулермен бірнеше рет қайта басылды. Мысалы, 1978 жылы түзетілген 8 басылымы жаияланды.
Қазақстан Республикасы 1989 жылы Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы, 1992 жылы Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасын басып шығарды. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу бағдарламасы Қазақстан Республикасының өзіне тән психологиялық ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын негізге ала отырып қайта басылып шықты. Бағдарлама балаларды оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын, баланың қолы жетуге тиісті дәрежелерге қойылатын талаптарды ашып көрсетеді. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы тәрбиешілердің назарын баланы терең зерттеуге, оның өсіп дамуындағы жас заңдылықтары мен жеке ерекшеліктерін білуге бағыттайды. Бағдарламада балаларды мектепке даярлаудағы балалар бақшасының рөлі, педагогикалық үрдістің ұйымдастырылуына және мектепке дейінгі мекемелер алдында тұрған міндеттердің жүзеге асырылуына тәрбиешінің жауапкершілігі атап көрсетілді.
Балапан бағдарламасын жүзеге асыру жолдары, балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасында қарастырылды.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген [14].
Педагогика ғылымында Балапан бағдарламасын жүзеге асыру жолдары, балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету бойынша бір қатар отандық педагог, психолог ғалымдар мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша тарихи-әдістемелік, ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізді. Мектепке дейінгі кезеңнің алуан түрлі мәселелері жан-жақты қарастырылып, балаларға білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын, тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған ғалымдар А.С. Әмірова, Б.Б. Баймұратова, С.Ғ. Бәтібаева, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, Ғ.З.Таубаева, А.Т.Искакова, Г.Метербаева, Т.Иманбеков, Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова, М.Т. Тұрыскелдина және т.б.
Керiмбаева Г.К. өзінің еңбегінде үш жасар бала тынымсыз қимылының арқасында өне бойы төңірегіндегі дүниені танып білуге ынтығып тұрады. Қимылы, көру, есту, иіскелеу, сезу сияқты қуаттардың мүшелерімен жаратылыс заттарын таниды. Адамзаттың қолымен жасалған дүниені, өзін-өзі айнала төңірегіндегі үлкендердің, балалардың бәрін танып, біліп болды деп баланың ақыл-ойының көзі сезімін дамыту керектігін ескертеді [15].
А.К.Меңжанова Бала нәресте, сәби шақтарынан бастап анасының бесік жырын, әлди әнін, жұбату өлеңдерін, кейін көркем, ұтымды, ықшам, қанатты сөдерін, мақал-мәтелдерін, аңыз, ертегілерін, әжуаларын, өтірік өлеңдерін есту, қабылдау, түсіну барысында жақсы ұнамды, бейнелермен, олардың еңбек әрекеттерімен және сол еңбектерінің жемісімен танысады деп сәби шақтағы балалардың сезім мүшелерінің дамуы баланың ақыл-ойын, танымын дамытып, мінез-құлқына ықпал етеді,- деген [16].
М.Тұрыскелдина ұлттық қимылды ойындар арқылы дене тәрбиесін дұрыс жолға қоюға, бала организмін нығайтуға, шынықтыруға үлкен маңыз беріп, оның сенсорлық моторикасының дамуындағы орнын ерекше көрсетті [17].
Т.А.Левченко өзінің зерттеу жұмысында тәрбиеші ұйымдастырған оқу әрекетінде балалардың бейнелеу іс-әрекеті пайда болатынын айта келе: сәбилердің сурет салу, жапсыру, құрастыруға деген қызығушылық әрекеті арқылы балалардың сенсорлық қабелітінің дамуы қарқынды болатындығын тұжырымдайды [18].
С.Н.Жиенбаева өзінің зерттеу жұмысында еңбек іс-әрекеті арқылы сенсорлық тәрбиені жүзеге асырудың жолдарын қарастырады [19].
А.С.Әмірова сәби шақтағы балалардың сезімдерін дамытуда қолайлы кезең екендігін айтады [20].
Ғ.З.Таубаева [21], Г.Метербаева [22], А.Т.Искакова [23] қоршаған орта арқылы заттық көрнекіліктер, заттар, табиғат құбылыстары, ойыншықтар немесе графикалық образды көрнекілік (картиналар, суреттер) тікелей іс-әрекетпен және барлық оқитын балалардың сөйлеуімен тығыз байланысты екендігін атап көрсетеді. Сонымен қатар педагогика және психология ғылымында зерттелген біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған жетім балалардың әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі арқылы өмірге бейімделетін әлеуметтік-эмоциялық саладағы дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасу проблемаларын қарастырған зерттеулерді төрт топқа бөлуге болады.
Біріншіден, балалар үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар (Г. Ананьева [24], А. Андреева [25], Н. Анохина [26] т.б.);
Екіншіден, балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді түрде зерделенді ( А. Адлер [27], А. Фрейд[28] т.б.);
Үшіншіден, балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация мәселесін қарастырған отандық зерттеушілер (И.В. Ежов[29], Ю.А. Евдокимов [30], И.В. Дубровина [31], А.М. Прихожан [32], Н.Н. Толстых [33] т.б.);
Төртіншіден, жетім балалардың әлеуметтену проблемаларын өз еңбектерінде зерттеген (И.С. Кон [34], Л.М. Шипицына [35] т.б.).
Сонымен қатар, балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшеліктерін зерттеген Слуцкий В.И [36], Прихожан А.М [37], Шахманова А.Ш [38], Мухина В.С [39] ғалымдар еңбектерінің тәжірибелерін теориялық тұрғыда талдау біз таңдаған тақырыптың өзектілігін одан әрі айқындай түседі.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген ғалымдар: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, т.б. еңбектерінде балаларды жан-жақты қалыптастырып тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми-әдістемелік жолдарын ұсынған.
Қазақстанда арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихын зерттей отырып Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева , А.К.Сатова , М.Ж.Смайловалар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық даму ерекшеліктері туралы А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады. Басқаша айтқанда, олардың дамуы төмен немесе жоғары емес, жәй балаға қарағанда олар өзгешелеу - деп тұжырымдаған.
Жоғарыда біз талдау жасаған зерттеулер бүгінгі таңда балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісін әр қырынан қарастырғаны, жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі жан-жақты, арнайы зерттеу нысанасына алынғандығы анықталды.
Сол себепті, біз зерттеуімізде балалар үйінің оқу-тәрбие үдерісінің барысында тәрбиеленушілердің жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесін қарастырған еңбектерді жинақтап, ұсынуды жөн көрдік. 1-кесте.
Кесте-1. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің педагогикалық-психологиялық мәселелерін зерттеген ғалымдар
Зерттеуші ғалымдар
Зерттеу мазмұны
Г. Ананьева, А. Андреева,
Н. Анохина, т.б.
Балалар үйінің нақты педагогикалық-психологиялық тәжірибесіне кешенді талдау жасаған
А. Адлер,
А. Фрейд, т.б.
Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемаларын зерттеген
И.В. Ежов, Ю.А. Евдокимов,
И.В. Дубровина, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация мәселесін қарастырған
А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық даму ерекшеліктерін зерттеген
И.С. Кон,
Л.М. Шипицына, т.б.
Жетім балалардың әлеуметтену проблемаларын зерттеген
Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшелігі мен оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген
Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова, т.б.
Балалар үйінде оқу-тәрбие берудің тарихын, теориясын, әдістемесін зерттеген
Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық дамуын анасынан айырылу жағдайы емес, тәрбиелеу дефициті тежейді. Баланың дамуы оның ересектермен қарым-қатынасынан алған әсеріне, оның сапасы мен санына және әр түрлі іс-әрекетті меңгеруіне байланысты,- деп түсіндірген.
Н.И.Пономарев, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б.
Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін өзіндік тұрғыдан ашқан.
М.В.Осорина, т.б.
Жетім баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса,
В.С.Мухина, т.б.
Балалар үйіндегі жетім балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттеген.
Ағылшын ғалымы Л. Ярроу
Сәбилер үйіндегі балалардың жағдайын зерттей келе, олардың дамуының кейін қалуын депривация ұғымы арқылы түсіндіреді
Н.М. Шелевановғ т.б.
ХХ ғасырдың 30 жылдары тәрбие жұмысы жақсы ұйымдасқан жағдайда сәбилер үйіндегі балалар сәтті дами алатындығын дәлелдеген. Ол баланың қалыпты дамуын тежейтін анасынан ажырау емес, тәрбие, назар аудару, қарым-қатынас дефициті деген.
Э.А. Минкова, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушісінің эмоциялық портретін тағайындайды және оны мына қасиеттермен сипаттайды
М.К. Бардышевская, т.б.
Балалар үйі жағдайында тәрбиеленуші 3-5 жас аралығындағы балаларды бірнеше топқа бөледі. Бұл топтар бір-бірінен балалардың эмоциялық кемістік деңгейімен ерекшеленеді.
Сонымен, ғалымдар еңбектері мен көзқарастарынан бірқатар қабілеттерді қарастырғанда, сенсорлық тәрбие маңызды орынға ие. Олар заттар мен құбылыстардың сыртқы қасиеттері және пішіні мен түсі, көрінісі және т.б. туралы ерекше терең, нақты және ашық турде білуге мүмкіндік береді. Көптеген ғалымдардың пікірінше, сенсорлық тәрбие дегеніміз бұл түйсік пең қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы.
Сенсор сөзі латынның Sensus - сезім, түйсік, қабылдау, түйсіну қабілеті деген сөздерінен шыққан. Педагогикалық сөздікте сенсор ұғымына: 1) жеке рецептор, 2) рецеторлы мүше деп атап көрсетілген.
Сенсорлық бейімделу - организмнің сыртқы ортаның әр түрлі жағдайына бейімделу қабілеттілігі.
Сенсорлық бөлік - орталық жүйке жүйесінің өрлеме нейрондардың ұштары болып табылатын бөлігі. Мысалы.: көру аймағы, және т.б.
Сенсорлық ес - сезім органдарына түсетін ақпараттарды сенсорлық өңдеудің өнімдерін өте қысқа уақыт бойында есте ұстауды қамтамасыз ететін гипотезалық ес жүйкешесі.
Сенсорлық тәрбиеге екі ұғым кіреді:
* зер салып ойлау
* ақыл - ой күштері.
Ойлау - таным іс-әрекетіндегі күрделі үдеріс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстың адам миында бейнеленуі. Ой - түйсіну, қабылдау, елестетуден алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбиеге қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе түрлерін қалыптастырады. Тәрбиешінің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі, балалардың ақыл - ой қабілетінің дамуын әсер ету тәсілдерін жете зерттеу қажет. Сенсорлық даму және ойлау білігінің негізі ойлау операцияларын меңгеруде қажет етеді.
Сенсорлық тәрбиенің тағыда бір маңызды міндеті балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Сенсорлық даму - бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала сенсорлық әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың сенсорлық дамуын қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар.
Сенсорлық дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу барысында тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Сенсорлық тәрбиені неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Баланың сенсорлық дамуы - бұл заттардың сыртқы қасиеттері туралы ойларының қалыптасуы және оны қабылдай білуі: олардың пішіні, түсі, көлемі, кеңістіктегі орналасуы, сонымен қатар иісі, дәмі т.б. мектепке дейінгі жаста сенсорлық дамудың мәнін бағалау қиын. Дәл осы жаста сезім мүшелерінің әрекетін жетілдіру, қоршаған орта туралы білімін жинақтауға қолайлы кез. Қоршаған орта құбылыстары мен заттарын қабылдаудан тану басталады.
Мектепке дейінгі балалардың сенсорлыққа тәрбиелеу мақсаты - түйсіну мүшелерінің дұрыс бағытта дамыту болып табылады.
Сенсорлық дамудың негізгі міндеті - қоршаған нақтылықты танудың бастапқы сатысында қабылдауды қалыптастыру үшін жағдай жасау болып табылады.
Сенсорлық тәрбиелеудің басты бағыты - баланы сенсорлық мәдениетпен азықтандырудан тұрады.
Қазіргі педагогика және психология ғылыми ақыл - ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді.
Балаларды сенсорлық жағынан дамыту үшін бірнеше ұстаным беріледі:
* заттардың көлемі, қалыбы, түсімен таныстыру
* тілдің дыбыстық саралауын жүзеге асырып, ән - күйлік есту мен қабылдауды қалыптастыру;
* сенсорлық қимылмен балалардың іс-әрекеттерін үйрету;
* қоршаған ортамен байланысты сенсорика бойынша жалпылауға үйрету;
* заттардың сапасы мен мәндері туралы түсініктерін қалыптастыру.
Жалпы сенсорлық тәрбиелеудің басты бағыты - баланы сенсорлық мәдениетпен азықтандырудан тұрады. Сенсорлық мәдениет ұғымы мектепке дейінгі педагогикаға М.Монтессоридің жұмыстарының арқасында енді.
Баланың сенсорлық мәдениеті - оның түйсігі мен қабылдауының даму деңгейі ойдағыдай дамыған таным қызметінің алғы шарты болып табылады.
Баланың сенсорлық мәдениеті - адамзат жасаған сенсорлық мәдениетті меңгеру нәтижесі. (заттардың түсі, пішіні туралы жалпыға ортақ қабылдаулар).
Қорыта келе, мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориясын талдау, теориялық зерттеу нәтижелерін қолдану біріншіден алынған нәтижелерді теориялық түрде талдауға, сенсорлық тәрбие туралы жаңа мағлұматтарды ерекшелеуге мүмкіндік берді.
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиеде психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктері
Зерттеу жұмысында мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері психологтар мен педагогтардың көпжылғы жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған ғылыми тұжырымдамаларда көрініс табады.
Психология мен педагогика тарихында қабылдау генезисі мен сенсорлық қабілеттері бірқатар ғалымдар мен зерттеушілердің назарын аударды. Мектепке дейінгі жастағы балада психикалық үдерістердің пісіп жетілуі белсенді түрде жүреді, ақыл-ой және сенсорлық қабілеттерінің қарқынды дамуы күшейетіндігі дәлелденген. Сондықтан сенсорлық тәрбие және даму бала тұлғасының қалыптасуының маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Мектепке дейінгі кезең 3-7 жасқа дейінгі кезеңді қамтитын тәрбиелеу үдерісі қарқынды дамуымен сипатталады. Мектепке дейінгі кезең - қоршаған орта мен нақтылықпен алғаш танысу кезеңі, сонымен қатар осы уақытта баланың танымдық қабілеттері қарқынды түрде дамиды. Балада бірқатар қажеттіліктер пайда болады. Олардың бірі қарым-қатынас қажеттігі. Ол əлеуметтік тəжірибелер əсерінен болады. Екіншіден, сыртқы əсерлерді қажет ету. Бұл танымдық қабілеттердің даму нəтижесінде қалыптасады. Қимыл-қозғалыстарды қажетсіну бұл түрлі дағды, икемділік жүйесін меңгеруге мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі шақта организмнің қарқынды жетілуі арта түседі. Ұлпалар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы жəне қызметтік дамуы, бұлшық еттің күшеюі, тыныс алу, қан айналым мүшелерінің дамуы жүреді.
Біздің зерттеу жұмысымыз екі үлкен әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық мәселені қарастыруымен өзекті.
Бірінші - мектепке дейінгі бейімделу кезең жас ерекшелік психологиядағы ең күрделі шақ. Қоршаған орта құбылыстары мен заттарын қабылдау және тану кезеңі.
Екінші - жетімдік мәселесі. Жетімдік - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Бұл елімізде қамқорлық қажет ететін саны 88456 жететін баланың болуымен байланысты.
Бүгінгі күні елімізде ата-ана қамқорлығынан айрылған жалпы балалар санының 20%-ы ғана тұл жетімдер. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігі (90%-ға жуығын) - әлеуметтік жетімдер, олардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелері ата-анасымен қабылданбаған сәбидің тұлғалық дамуы әлдеқайда күрделі боларын көрсетеді. Көбінесе, Тастандылардың, бұл қалыпсыздықтары нығайып, психокоррекцияны ұзақ уақыт керек етеді. Әдетте, мұндай бүлдіршіндер балалар үйіне маскүнемдер отбасыларынан келеді.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшеліктерін анықтаған Януш Корчак ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың ішінде тастанды балалар әлдеқайда әлсіз болатыны анықталған, олар өз қатарластарынан физикалық және психикалық дамуы жағынан бірқатар артта қалады [40].
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың аталған әр тобының өзіндік ерекшеліктері болғанымен, ортақ мәселелері де аз емес. Оларды барлық басқа балалардан ерекше ететін тұлғалық дамуының өзіндік көрсеткіштері бар. Аталған балалар тобының ортақ физикалқ, психологиялық мәселелерінің бірі - денсаулықтарының нашарлығы.
* 64%-ының құрсақтағы күрделі дамуы тіркелген;
* 50% тәрбиеленушілердің перинатальды патологиясы бар;
* 10%-ында тұқым қуған немесе туа пайда болған аурулары бар;
* 70-80% балаларда нәрестелік кезең аурулары байқалған;
* 48% балалар жетілмей немесе дене салмағы аз болып туғандар.
* 66,7% балалар үйі тәрбиеленушілері үздіксіз диспансерлік тіркеуде;
* 62% жетім балалардың жүйке жүйесінің қызметі бұзылған;
* 32,5%-ының ақыл-ойы дамуы тежелген;
* 25,4%-ының көруі зақымданған т.с.с.
Жетім балаларды, өз отбасында тәрбиеленетін балалармен салыстырғанда, тіршілік әрекетінің интеллектуалды, еріктік, эмоциялық салаларын қамтитын, жалпы психикалық дамуының кейін қалған. Оларда танымдық белсенділігінің төмендеуі, ой-өрісінің шектілігі, өткен шақтары туралы бұрмаланған естеліктер, болашағы мен қазіргі сәтін секундтты елестету байқалады. Балалар қиялдай, армандай алмайды, олардың тілектері бір сәттік қажеттілікпен шектеледі. Сонымен қатар мінездің бірқатар негативті қырлары бар: тұйықтық, қызғаныш, адамдарға деген сенімсіздік, қырсықтық, эгоизм, агрессивтілік.
Агрессивтілік қазіргі ағымдағы жағдайда білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе болып саналады. Мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар ретінде соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді. Осы бала бойындағы агрессиялы әрекеттің пайда болуын психологтар жан-жақты түсіндіреді. Агрессияның қай түрі болса да, бұл өзгеге қиянат көрсету дегенді байқатады. Агрессияның қай түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру жүйесін жетілдіру стратегиясы мектеп жасына дейінгі балаларды жеке тұлға ретінде жан-жақты қалыптастыру мәселелерінің ұлттық даму стратегиясымен үздіксіз байланысты екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын ескере отырып, басты қажеттілік ретінде қабылданған.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мақсаты төмендегідей анықталған: Балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиемен және оқытумен толық қамтуды, оларды мектепке даярлау үшін мектепке дейінгі тәрбиелеудің және оқытудың әртүрлі бағдарламаларына тең қол жеткізуді қамтамасыз ету [1].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды қадағалауды ұйымдастырып, педагогикалық кадрларға қойылатын талаптармен, олардың біліктілігін арттырып және қайта даярлап, бала дамуының деңгейін жүйелі бағалауды қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру қызметінің негізгі нәтижесі ретінде баланың құзіреттілігін қалыптастыруға бағытталған [2].
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің жетім балалардың жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Себібі қазіргі кезеңде тәрбие мен білім беру жүйесінің халықаралық тәжірибеге сәйкес жаңаруына толық әлеуметтенген, саналы әлеуметтік-психологиялық ғылым мен практика жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу - балалар үйінің және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян.
Бұл жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын, балалардың мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген [3]
Баланың алғашқы бес-алты жас кезеңі оның дамуындағы ең жауапты кезең, себебі осы кезде баланың ақыл-ой қабілеттері, сенсорлық дамуы, эстетикалық сезімдері қалыптасады. Бала тұлғасының мұндай қасиеттері қызықты да мазмұнды сабақ, еңбек және ойын әрекетінде қалыптасады.
Бұл мәселелердің оңтайлы бір шешімі жетім балаларды дамытуға, тәрбиелеуге, оқытуға қатысты теориялық және практикалық педагогикалық, психологиялық негіздерді айқындаумен байланысты. Жетім балалар мәселесі ғылым мен практиканың: медицина, педагогика, психология, философия, әлеуметтану салаларындағы зерттеушілердің назарын аударып келді.
Қазақстан Республикасының Мектепке дейінгі білім беру стандартының осы кезеңге дейінгі қалыптасқан отандық және халықаралық тәжірибені сәйкестендіре отырып, мектепке дейінгі балалардың тұлғалық дамуын қамтамасыз ететін жобасы талқыланды. Стандарттың негізгі мақсаттардың бірі - бала дамуындағы күтілетін нәтижелер, яғни өмір дағдылары және балалардың сенсорлық даму құзыреттілігінің жиынтығын реттеу. Аталған кемшіліктерге сай мектепке дейінгі баланың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін дамыту ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейінде әрекеттің өзіндік түрлерін, баланың даму бағытын, оның мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз етуі тиіс екендігі көрсетілген. Бұл аталған күрделі міндеттер сәби шақтағы балалардың сенсорлық тәрбиенің қалыптасу деңгейіне тікелей байланысты.
Бүгінгі таңда педагогика, психология, философия ғылымында балалардың сенсорлық даму әрекетін қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулердің маңызды қоры жинақталған.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жинақтаған білім мұрасын дамытқан Платон, Аристотельден бастау алса. әл-Фараби [4], А.Құнанбаев [5], Ы.Алтынсарин [6], Ж. Аймауытов [7], А Байтұрсынов [8], М. Жұмабаев [9], және т.б. еңбектерінде адам танымының негізі сенсорлық мәдениет екендігі аталып кеткен.
Мектепке дейінгі балалардың сенсорлық тәрбиесінің психологиялық құрылымы, қалыптасу сатылары мен заңдылықтары Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, С.Л.Рубинштейн, М.Мұқанов, т.б. еңбектерінде анықталған. Педагогика ғылымындағы Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Гербарт, А.С.Макаренко, және т.б. ғылыми еңбектерінде қарастырылса, мектепке дейінгі педагогика ғылымында Ф.Фребель, М.Монтессори, С.Ветлугина және т.б. зерттеген. Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика ғылымында Н.Қ.Құлжанова, А.К.Меңжанова, Б.Баймұратова, М.С.Сәтімбекова, Қ.А.Аймағамбетова, Г.Меңлібекова, С.Н.Жиенбаева, Ә.С.Әмірова, Ф.Н.Жұмабекова, Г.З.Таубаева, Г.М.Метербаева, А.И.Искакова, Н.С.Сайлауова және т.б. мектепке дейінгі тәрбие салаларының түрлі бағыттарын зерттеуге өз үлестерін қосқан.
Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер мектепке дейінгі білім беру теориясы және әдістемесі тұрғысынан түрлі бағытта қарастырылғанмен, балалар үйіндегі мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық.
Демек, жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың бірқатар қарама-қайшылықтар кездеседі: балалар үйі жағдайында білім беру жүйесінде бүгінгі ғаламдану жағдайында мектепке дейінгі кезеңнен танымдық құзыретті тұлғаны даярлау қажеттілігі мен бұл деңгейге жетуге сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориясы мен әдістемесінің жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қарамашылық бар екендігі анықталды.
Бұл қарама-қайшылық балалар үйіндегі тәрбиеленуші мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру туралы педагогикалық зерттеулерді жетілдіру арқылы оның жүйелілігін, тұтастығын қамтамасыз ету мәселесі бар екенін айқындайды. Аталған мәселе зерттеудің өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын Балалар үйіндегі мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Алматы облыстық №1 балалар үйі. Мектеп жасына дейінгі жетім балалар
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениеті.
Зерттеу мақсаты: Балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру теориясын нақтылау және әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік, психоэмоционалдық ерекшеліктерін ескере отырып, М. Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесіндегі дидактикалық материалдар қолданылатын болса, онда балалардың сенсорлық этолондар түрлерін ажырату дәрежесі жоғары түйсік пен қабылдау таным қызметінің дұрыс бағытта дамуына қол жеткізіп, мектеп жасына дейінгі жетім балалардың сенсорлық мәдениеті қалыптасар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық дамытудың теориялық негіздерін нақтылау.
2. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
3. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру әдістемесін ұсыну және тәжірибеде тексеру.
Зерттеудің әдістері: монографикалық (психологиялық, педагогикалық және философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау); болжау (зерттеу мәселесіне баға беру); диагностикалық (талдау, сауалнама анкета, бақылау, тестілеу әдісі).
Зерттеу базасы: Алматы облыстық №1 балалар үйі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыруға негізделген әдістемені жүзеге асыру жүйесінің білім саласындағы өзектілігі, зерттеу мәселесі, қарама-қайшылығы, мақсаты, міндеттері және зерттеу әдістері таңдалды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі дайындалып сенсорлық мәдениет туралы ғылыми-зерттеу еңбектерге талдау, салыстыру жүргізілді, сенсорлық мәдениетін қалыптастыруға негізделген әдістемелерді жүзеге асыру жүйесінің негізгі тұжырымдары дайындалды.
Үшінші кезеңде зерттеу мәселесінің тиімділігін көрсететін әдістемелерге тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, жүзеге асыру жүйесінің тиімділігі дәлелденді. Зерттеу міндеттері бойынша қорытынды дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық дамытудың теориялық негіздерін нақтыланды.
2. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері айқындалды.
3. Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі ұсынылды және тәжірибеде тексерілді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері Сократ, Платон, Аристотель, әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Я.А.Коменский, И.Г.Пестолоций, Януш Корчак, Ж.Пиаже, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Ш.А.Амонашвили, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин тұлға теориясы, философиялық, педагогикалық, психологиялық тұжырымдамалар, Ф.Фребель, М.Монтессории, Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, т.б.
Зерттеудің практикалық мәні. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың оңтайлы әдістемесі жасалып практикаға ендірілді. Зерттеу нәтижелерін мектептер мен мектепке дейінгі ұйымдарда, балалар үйінің сабақтан тыс тәрбие үдерісінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу жұмысының мазмұнын, кіріспе бөлімін, екі бөлім және бөлімшелерін, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімін және қосымшаларын қамтиды.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзекті мәселелері, практикалық маңыздылығы, қазіргі ғылыми мәселелерді шешудің теориялық және әдіснамалық негіздері ашып көрсетілген. Ғылыми аппаратта: зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, болжамы, тәжірибелік маңызы, туралы мәліметтер баяндалды.
Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері - деп аталатын бөлімде жетім балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру тарихи теориясы қарастырылап, негізгі тұжырымдары дайындалды, білім саласындағы өзектілігі, зерттеу мәселесі, қарама-қайшылығы, мақсаты, міндеттері және зерттеу әдістері таңдалды. Жетім балалардың сенсорлық тәрбиесі, танымы және мәдениет туралы философиялық, пихологиялық, педагогикалық теориялар талданып, теориялық негізі айқындалған.
Балалар үйінде мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастыру тәжірибесі - деп аталатын бөлімде жетім балалардың сенсорлық тәрбие берудің тиімділігін анықтаудағы эксперименттік-тәжірибелік жұмыстың мазмұны бойынша тәжірибелік, әдістемелік жұмыстар ұйымдастырылып, нәтижесі қорытындыланды.
Қорытындыда дипломдық зерттеу жұмысының нәтижелері қысқаша тұжырымдалып, зерттеуге қойылған міндеттердің толық шешілуі бағаланған, зерттеу нысаны бойынша нәтижелер тұжырымдалған, нақты ұсыныстар берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде ғылыми жұмыстарға қойылған талаптарға сәйкес рәсімделген әдебиеттер тізімі берілген.
Қосымшада дипломның зерттелуі мен орындалуына байланысты, негізгі бөлімде қамтылмаған материалдар кіргізілген.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СЕНСОРЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың тарихи теориясы
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу туралы педагогикалық ой-пікірлер алғашқы қауымдық құрылыс тұсынан бастау алып, ертедегі шығыс елдерінің Мысыр, Вавилония, Унді, Қытай философиялық жүйесінде дамып, кейін біртіндеп өз алдына жеке ғылым болып қалыптаса бастады.
Ежелгі дүние философиясы ертедегі шығыс елдерінің қорытып жинақтаған білім мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит, т.б. философтар саясат, тәрбие, мемлекет, жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және әрекшелігі сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуында Ежелгі Грецияның аса көрнекті философтары Платон мен Аристотель кезқарастарында сенсорлық тәрбиенің ерекше маңызы болды. Платон (б. э. дейінгі 427-347 жылдар) мектепке дейінгі балалардың сенсорлық қабілетін дамытуда тәрбие мен оқыту мәні, қоғамдық құрылым мен тәрбиенің қатынасы сияқты аса маңызды педагогикалық ұғымдардың анықтамасын берген ғалым. Ол сәби шақтан балаларды ерте бастан тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесі туралы идеяны ұсынды. Платон сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың ойынды маңызды құралы деп қарады, балаларға сенсорлық мәдениетін қалыптастырумен шұғылданатын адамдарға қойылатын негізгі талаптарды айқындап берді.
Аристотель (б.э. дейінгі 384-322 жылдар) жеке адамның дене, ақыл-ой, сенсорлық және адамгершілік тәрбиесін қамтитын үйлесімді даму идеясын тұжырымдады. Ол тәрбиенің табиғи дарындылығына үлкен мән берді. Аристотель сәби шақты жеке адамның қалыптасуындағы ерекше және маңызды шақ деп бөліп қарады. Бұл кезеңде, оның пікірі бойынша, алуан түрлі ойындармен қатар ақыл-ойды, сенсорлық қабілетін дамытатын әңгімелер пайдаланылуға тиіс деп тұжырымдаған.
Ян Амос Коменский мектепке дейінгі жастағы балаларға тәрбие беруге үлкен мән берілуі керектігін баса айтқан. Я.А.Коменский тәрбие арқасында қай баланы болса да адам етіп шығаруға болады. Осы кезең баланың сенсорлық тәрбиесінің дамуы кең кезең,- деп атап көрсетті. Балалардың сенсорлығын дамытуда табиғи дарындылық принциптерін негізге ала отырып, оны табиғат пен адам даму заңдарының жан-жақтылығы, жалпыға бірдей ортақтығы деп түсінген Я.А.Коменский жас кезеңдерін талдауда, адам дамуы кезеңдері ішіндегі 6 жылға созылатын біріншісіне ерекше көңіл бөлді. Я.А.Коменскийдің ойынша дене шапшаң өсіп, сезім органдары жедел дамыған сенсорлық қабілетін жоғары дамыған бұл кезеңде кішкентай балалар педагогикалық қабілеті бар, өз тәрбиеленушілерін сүйетін дана аналар басқаратын ана мектептерінде, отбасыда тәрбиеленуге тиіс. Ана мектебі деген арнаулы еңбегі мектепке дейінгі тәрбие жөнінен дүние жүзінде бірінші құрал болды. Я.А.Коменский балалардың денсаулығына және дене, сенсорлық дамуына мұқият қамқорлық жасауға шақырды. Я.А.Коменский сенсорлық тәрбиені еңбек тәрбиесімен тығыз байланыстырды, сенсорлық тәрбиесі белгілі бір жасқа лайықты еңбек дағдыларының қалыптасуын ғана емес, сонымен бірге енбекті сүюге және еңбекке әдеттенуге тәрбиелеуді көздейді. Я.А.Коменский мектепке дейінгі балалық шақты мектепте онан әрі жүйелі оқытудың даярлық кезеңі ретінде қарады. Я.А.Коменскийдің бұдан үш жарым ғасыр бұрын жазылған Ана мектебі атты көрнекті еңбегі мектепке дейінгі сенсорлық тәрбиеге аяқ басудағы бірінші және тамаша талаптанушылық болды, ол кішкентай балалардың жас ерекшеліктеріне қарай олармен ойластырылған және ұйымдастырылған жұмыс жүргізуге негіз қалады [10].
И.Г.Пестолоций әрбір балаға әуел бастан оның, бойына дамуға бейім келетін қасиеттердің нышаны тән деп есептеді. Табиғи дарындылық принципін басшылыққа ала отырып, ол педагогтан балалардың жас мүмкіндіктерімен және ерекшеліктерімен санасуды талап етті. И.Г.Песталоций бала үшін неғұрлым тән табиғи қозғалыстарға негізделген элементарлық гимнастика жүйесін ұсынды, іскерлік әліппесі деген қызықты идеяны алға тартты, одан әрі ол, индустриялық гимнастика болып дамуы тиіс еді. Бұл гимнастика, оның пікірі бойынша, балаларды сенсорлық тәрбиелеуге даярлайды. Песталоций жүйесінде адамгершілік тәрбиесі, айналадағы адамдарға сүйіспеншілікпен қарау сезімін дамыту жетекші орын алады. Песталоций танымның басталар сәті сезімдік қабылдау деп есептеді және балалардың бойында бақылау мәдениетін қалыптастыру қажеттігін талап етті. Сан, форма, сөз (аты) барлық заттар үшін тән және ең қарапайым элементтер болып табылады, сондықтан баланы ең әуелі санауға, өлшеуге және сөйлеуге үйрету керек болады. Песталоций балаларға ана тілін, есепті және елшемді ен алғаш оқыту методикасын талдап жасады, кез келген шаруа әйел оны өз балаларымен сабақ өткізуде пайдалана алатындай етіп оңайлатты. Оның ұсынған дидактикалық материалдары кейіннен кең таралды [11].
Роберт Оуэн жұмысшы балаларын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиелеуде тұңғыш талпынысты ойдағыдай жүзеге асырды. Ол балаларды қоршаған ортаның жаман ықпалынан мүмкіндігінше ертерек сақтауға тырысты. Балалардың бойына адалдық, шыншылдық, сипайылық сезімін, коллективизм рухын тәрбиелеуге үлкен көңіл бөлінді. Әңгіме мен сабақ өткізу кезінде көрнекілік кең қолданылды. Бастауыш мектепке барғанша балаларға кітап оқу үйретілмеді, ейткені Оуэн балалардың кітапты ерте оқуына қарсы болды. Еркін әңгіме өткізу, табиғатты бақылау, нақты өмірдің құбылыстарымен және заттарымен танысу оларды дамытудың неғұрлым тиімді құралдары болып табылады деп есептеді. Оуэннің мектепке дейінгі тәрбие саласындағы қызметі алдыңғы қатарлы жұртшылықтан жоғары баға алды.
ХХ ғасырдың басында мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиесінің принциптері, талаптары зерттеліп, міндеттері белгіленді; сенсорлық тәрбиенің балаға қоршаған әлемді және іс-әрекеттің әртүрлі түрін игеруге қажетті заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынасының жиынтығынан құралатын мазмұны анықталды.
Мектепке дейінгі педагогика саласындағы атақты шетелдік ғалымдар (Ф.Фребель, М.Монтессори, т.б.) толыққанды сенсорлық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған сенсорлық тәрбие мектепке дейінгі тәрбиелеудің негізгі жағы болып саналатынын айтқан.
Ф.Фребель табиғаттағы үздіксіз даму туралы және адамның өмір бойы дамуы туралы бағалы да маңызды ой-пікірді насихаттады. Мектепке дейінгі тәрбиеге орасан маңыз бере отырып, оны ойынды дамытудың негізгі құралы деп санады, баланың дене мен психика жағынан қалыптасуында оның үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Балалардың табиғи ерекшеліктеріне сүйеніп баланың іс-әрекетіндегі және басқа балалармен араласуындағы қажетсінулерін қанағаттандыру үшін оны құрдастарынын, қоғамда тәрбиелеу керек деп санады. Ол бұл идеяны педагогикалық жағынан терең негіздеді және оны көпшілікке әйгілеу, кеңінен тарату жөнінде көп іс тындырды. Фребель балалар бақшасы деген терминді енгізді, мұның өзі бүкіл дүние жүзінде жаппай қабылданды.
Ол дидактикалық ойындар мен алуан түрлі сабақтардың жүйесін құруды бастады, оларды жүргізу жөніндегі методикалық нүскауларға талдау жасады. Ол балалармен олардың жасына сәйкес жұмыс жүргізудің алуан тәсілдеріне талдау жасай отырып, мектепке дейінгі тәрбие практикасын едәуір байытты. Фребель сәби және мектепке дейінгі жастағы балалардың тілі қалыптасу кезеңдерін егжей-тегжейлі көрсетті және затпен таныстырудан бұрын оның атын білу қажеттігін талап етті. Балалардың түрлі материалдармен (таяқшалар, мозаика, моншақ, сабан, қағаз) істейтін жұмысы жөнінде Фребельдің ұсыныстарында көп құндылық болды. Фребельдің идеялары кен таралды, әйтсе де балалардың іс-әрекеттеріне тым көп шек қойғаны, жаттығулармен сабақтардың күрделілігі, баланың табиғатын мистикалық тұрғыдан түсіндіргені үшін бұл идеяларды прогресшіл педагогтар сынға алды.
XX ғасырдың басында империализм дәуірінде мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие саласында көрнекті итальян психиатор-дәрігері және педагог Мария Монтессори ерекше дараланып көзге түсті. Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесі балалардың түстер мен реңктерді, формалар мен келемдерді ажырату дәрежесі жоғары болуына қол жеткізуді өз алдына мақсат етіп қояды. Ол пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың қатысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді [12].
ХХ ғасырдың екінші жартысында алғаш рет мектепке дейінгі жастағы балалардың даму саласын зерттеумен сипатталатын мектепке дейінгі педагогиканың дамуы кезеңі толықтай қарастырылды. Бұл кезең - психологиялық және педагогикалық зерттеулердің Алтын ғасыры. Бұнда алдыңғы кезектетегі ғылымның мәліметтері, атап айтқанда балаларды сенсорлық тәрбие мәселелері сәйкес келеді.
Осыған орай мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық қабілеттерін дамыту үшін дидактикалық материалдар мен әдістемелік құралдар, өз бетіндік іс-әрекетіне жетекшілік ету бойынша алғашқы әдістемелік нұсқаулар жасалды (В.М.Бехтеров,П.Ф.Каптерев, П.А.Литвинский, И.А.Сикорский, Е.И.Тихеева, және т.б.). Солардың ішінде мәселен, Е. И. Тихеева сезім органдарын жетілдіру жұмысын бала тілінің дамуымен, қоршаған заттар дүниесімен таныстырумен байланыстырды. Ол жасаған дидактикалық материалдар, ойындар (әсіресе табиғи материалдармен ойындар) да түсті, көлемді, форманы ажырата білуге бағытталған, бірақ балаларды заттардың қасиетімен, сапасышен таныстыру ойын әрекеті үстінде жүргізіледі, оның өзі білім мен ұғымды жақсы игеруге кемектеседі [13].
ХХ ғасырдың 50-80 жылдары сенсорлық тәрбиенің әдіснамалық мәселесі мен теориялық мәселесін талқылау келесідей бағыттағы зерттеулер негізінде жүргізілді: оқыту жүйесн ғылыми негіздерін жетілдіру және мектепке дейінгі жастағы балаларды сенсорлық мәдениетін қалыптастыру (Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, А.П.Усова); мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық қабілетін бала іс-әрекетінің әртүрлі үдерісінде қалыптастыру (Н.А.Ветлугина, В.И.Логинова, т.б.); мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиесінің әдіснамалық негізін құру (Л.А.Венгер, Э.Л.Фрухт т.б.).
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту оларды бастапқы қарапайым біліммен қаруландыру, ұнамды әдет - дағдылардың алғашқы нышандарына баулу, ақыл ой қабілетін білуге деген құштарлығын дамыту. Балалардың зейін, ес, қиял, ойлау, сөйлеу сияқты дүние танымдық қабілеттерін, мақсаттылық, белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты қасиеттерін тәрбиелейді.
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы жылғы халыққа Жолдауында 2020 жылғы дейін барлық балалар мектепалды мекемелерімен қамтылатынына аса назар аударылған. Осыған байланысты айта кететін жағдай, арнайы Балапан бағдарламасы балаларды мектепалды тәрбиелеу мен білім беруді қаматамасыз етуді арттыруға бағытталады.
Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының қалыптасу тарихы. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы - мектепке дейінгі балалар мекемелерінде бала тәрбиелеу, білім беру жұмысының мақсаттарын, міндеттерін және мазмұнын белгілеп беретін мемлекеттік құжат. Онда мектепке дейінгі балаларды олардың жас шамасына және жеке ерекшеліктеріне сәйкес жан-жақты тәрбиелеу міндеті көрсетілген. Бағдарламада халыққа білім берудің жалпы жүйесіндегі жаңа адамды қалыптастырудағы алғашқы саты ретіндегі балалар бақшасының рөлі сипатталады, мектеп жасына дейінгі балалар жеке басының жан-жақты дамуына бағытталған педагогикалық үрдістегі тәрбиенің басшылық рөлі атап көрсетіледі.
Баларлар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі бала тәрбиесінің теориясы мен практикасын дамытудағы барлық жаңалықты жинақтайды, адамның дене және рухани дамуындағы жас кезеңінің зор маңызын көз жеткізе көрсетеді. Капиталистік елдерде мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиенің бірыңғай жүйесі жоқ және мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері халыққа білім беру жүйесіне енгізілмейді.
Тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиені дамытумен бірге жетілдіріп отырады. Мектепке дейінгі мекемелер жұмысын ұйымдастыру, оның мазмұны мен әдістері жөніндегі негізгі нұсқауларды Халық ағарту комиссер шоты 1919 жылы Балалар үйі мен балалар бақшасын басқару жөніндегі нұсқауда берген. Бағдарламаның бірінші жобасын РСФСР Халық ағарту комиссариаты 1932 жылы шығарды. Бұл құжат қоғамдық-саяси тәрбиесі, музыкалық әуенді қимыл тәрбиесі, бейнелеу іс-әрекеті, математика сауат ашу тарауларынан тұрады.
1934 жылы Тәрбие бағдарламасы жетілдіріп басылып шығарды. Бағдарлама қоғамдық-тәрбие, дене тәрбиесі,сурет салу, жапсыру, еңбек сабақтары, тіл дамыту, кітаппен, картинамен оқу, математикалық түсініктерді дамыту, сауат ашу оқулары тараумен қамтылады. Халық ағарту комиссариатының 1936 жылы 4 шілдедегі қаулысына байланысты мектепке дейінгі тәрбие жөнінде бағдарламалық жаңа құжат жасау қажеттігі туды. 1938 жылы Балалар бақшасы тәрбиешісі үшін басшылық басылып шығарды. 1953 жылы Басшылық қайта қаралып, өңделді. 1959 жылы Мектепке дейінгі балалар мекемелерін онан әрі дамыту, мектепке дейінгі балалар тәрбиелеу және оларға медициналық қызмет көрсету ісін жақсарту шаралары туралы қаулы қабылданды. Қаулыда балалар мекемелерінің екі типін - яслилер мен балалар бақшаларын біртұтас мектепке дейінгі балалар мекемесіне ясли бақша біріктіру, сәби және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудің бірыңғай бағдарламасын талдау көзделген. Бірнеше авторлар ұжымы әзірлеген сәбиліктен бастап мектепке барғанға дейінгі балалармен жұмыс істеудің білім-тәрбие беру жөніндегі бірыңғай бағдарламасы тұңғыш рет 1962 жылы жарияланды. Бұл бағдарламада бұрынғы бағдарламалық әдістемелік құжаттағылардан гөрі мұнда мектепке дейінгі балаларды оқыту мәселелері көбірек белгіленді. 1969 жылы Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы жетілдіріп басылып шықты. Бұл Бағдарлама одан кейінгі жылдары толықтырумен және түзетулермен бірнеше рет қайта басылды. Мысалы, 1978 жылы түзетілген 8 басылымы жаияланды.
Қазақстан Республикасы 1989 жылы Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы, 1992 жылы Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасын басып шығарды. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу бағдарламасы Қазақстан Республикасының өзіне тән психологиялық ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын негізге ала отырып қайта басылып шықты. Бағдарлама балаларды оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын, баланың қолы жетуге тиісті дәрежелерге қойылатын талаптарды ашып көрсетеді. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы тәрбиешілердің назарын баланы терең зерттеуге, оның өсіп дамуындағы жас заңдылықтары мен жеке ерекшеліктерін білуге бағыттайды. Бағдарламада балаларды мектепке даярлаудағы балалар бақшасының рөлі, педагогикалық үрдістің ұйымдастырылуына және мектепке дейінгі мекемелер алдында тұрған міндеттердің жүзеге асырылуына тәрбиешінің жауапкершілігі атап көрсетілді.
Балапан бағдарламасын жүзеге асыру жолдары, балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасында қарастырылды.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық - Жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген [14].
Педагогика ғылымында Балапан бағдарламасын жүзеге асыру жолдары, балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету бойынша бір қатар отандық педагог, психолог ғалымдар мектепке дейінгі тәрбие мәселесі бойынша тарихи-әдістемелік, ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізді. Мектепке дейінгі кезеңнің алуан түрлі мәселелері жан-жақты қарастырылып, балаларға білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын, тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынып, қағидаларын тұжырымдаған ғалымдар А.С. Әмірова, Б.Б. Баймұратова, С.Ғ. Бәтібаева, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, Ғ.З.Таубаева, А.Т.Искакова, Г.Метербаева, Т.Иманбеков, Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, А.К.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова, М.Т. Тұрыскелдина және т.б.
Керiмбаева Г.К. өзінің еңбегінде үш жасар бала тынымсыз қимылының арқасында өне бойы төңірегіндегі дүниені танып білуге ынтығып тұрады. Қимылы, көру, есту, иіскелеу, сезу сияқты қуаттардың мүшелерімен жаратылыс заттарын таниды. Адамзаттың қолымен жасалған дүниені, өзін-өзі айнала төңірегіндегі үлкендердің, балалардың бәрін танып, біліп болды деп баланың ақыл-ойының көзі сезімін дамыту керектігін ескертеді [15].
А.К.Меңжанова Бала нәресте, сәби шақтарынан бастап анасының бесік жырын, әлди әнін, жұбату өлеңдерін, кейін көркем, ұтымды, ықшам, қанатты сөдерін, мақал-мәтелдерін, аңыз, ертегілерін, әжуаларын, өтірік өлеңдерін есту, қабылдау, түсіну барысында жақсы ұнамды, бейнелермен, олардың еңбек әрекеттерімен және сол еңбектерінің жемісімен танысады деп сәби шақтағы балалардың сезім мүшелерінің дамуы баланың ақыл-ойын, танымын дамытып, мінез-құлқына ықпал етеді,- деген [16].
М.Тұрыскелдина ұлттық қимылды ойындар арқылы дене тәрбиесін дұрыс жолға қоюға, бала организмін нығайтуға, шынықтыруға үлкен маңыз беріп, оның сенсорлық моторикасының дамуындағы орнын ерекше көрсетті [17].
Т.А.Левченко өзінің зерттеу жұмысында тәрбиеші ұйымдастырған оқу әрекетінде балалардың бейнелеу іс-әрекеті пайда болатынын айта келе: сәбилердің сурет салу, жапсыру, құрастыруға деген қызығушылық әрекеті арқылы балалардың сенсорлық қабелітінің дамуы қарқынды болатындығын тұжырымдайды [18].
С.Н.Жиенбаева өзінің зерттеу жұмысында еңбек іс-әрекеті арқылы сенсорлық тәрбиені жүзеге асырудың жолдарын қарастырады [19].
А.С.Әмірова сәби шақтағы балалардың сезімдерін дамытуда қолайлы кезең екендігін айтады [20].
Ғ.З.Таубаева [21], Г.Метербаева [22], А.Т.Искакова [23] қоршаған орта арқылы заттық көрнекіліктер, заттар, табиғат құбылыстары, ойыншықтар немесе графикалық образды көрнекілік (картиналар, суреттер) тікелей іс-әрекетпен және барлық оқитын балалардың сөйлеуімен тығыз байланысты екендігін атап көрсетеді. Сонымен қатар педагогика және психология ғылымында зерттелген біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған жетім балалардың әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі арқылы өмірге бейімделетін әлеуметтік-эмоциялық саладағы дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасу проблемаларын қарастырған зерттеулерді төрт топқа бөлуге болады.
Біріншіден, балалар үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар (Г. Ананьева [24], А. Андреева [25], Н. Анохина [26] т.б.);
Екіншіден, балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді түрде зерделенді ( А. Адлер [27], А. Фрейд[28] т.б.);
Үшіншіден, балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация мәселесін қарастырған отандық зерттеушілер (И.В. Ежов[29], Ю.А. Евдокимов [30], И.В. Дубровина [31], А.М. Прихожан [32], Н.Н. Толстых [33] т.б.);
Төртіншіден, жетім балалардың әлеуметтену проблемаларын өз еңбектерінде зерттеген (И.С. Кон [34], Л.М. Шипицына [35] т.б.).
Сонымен қатар, балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшеліктерін зерттеген Слуцкий В.И [36], Прихожан А.М [37], Шахманова А.Ш [38], Мухина В.С [39] ғалымдар еңбектерінің тәжірибелерін теориялық тұрғыда талдау біз таңдаған тақырыптың өзектілігін одан әрі айқындай түседі.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген ғалымдар: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, т.б. еңбектерінде балаларды жан-жақты қалыптастырып тәрбиелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми-әдістемелік жолдарын ұсынған.
Қазақстанда арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихын зерттей отырып Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева , А.К.Сатова , М.Ж.Смайловалар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық даму ерекшеліктері туралы А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады. Басқаша айтқанда, олардың дамуы төмен немесе жоғары емес, жәй балаға қарағанда олар өзгешелеу - деп тұжырымдаған.
Жоғарыда біз талдау жасаған зерттеулер бүгінгі таңда балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісін әр қырынан қарастырғаны, жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі жан-жақты, арнайы зерттеу нысанасына алынғандығы анықталды.
Сол себепті, біз зерттеуімізде балалар үйінің оқу-тәрбие үдерісінің барысында тәрбиеленушілердің жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесін қарастырған еңбектерді жинақтап, ұсынуды жөн көрдік. 1-кесте.
Кесте-1. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің педагогикалық-психологиялық мәселелерін зерттеген ғалымдар
Зерттеуші ғалымдар
Зерттеу мазмұны
Г. Ананьева, А. Андреева,
Н. Анохина, т.б.
Балалар үйінің нақты педагогикалық-психологиялық тәжірибесіне кешенді талдау жасаған
А. Адлер,
А. Фрейд, т.б.
Балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемаларын зерттеген
И.В. Ежов, Ю.А. Евдокимов,
И.В. Дубровина, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің депривация мәселесін қарастырған
А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық даму ерекшеліктерін зерттеген
И.С. Кон,
Л.М. Шипицына, т.б.
Жетім балалардың әлеуметтену проблемаларын зерттеген
Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшелігі мен оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген
Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова, т.б.
Балалар үйінде оқу-тәрбие берудің тарихын, теориясын, әдістемесін зерттеген
Л.А.Венгер, А.В.Запорожец, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық дамуын анасынан айырылу жағдайы емес, тәрбиелеу дефициті тежейді. Баланың дамуы оның ересектермен қарым-қатынасынан алған әсеріне, оның сапасы мен санына және әр түрлі іс-әрекетті меңгеруіне байланысты,- деп түсіндірген.
Н.И.Пономарев, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б.
Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін өзіндік тұрғыдан ашқан.
М.В.Осорина, т.б.
Жетім баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса,
В.С.Мухина, т.б.
Балалар үйіндегі жетім балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттеген.
Ағылшын ғалымы Л. Ярроу
Сәбилер үйіндегі балалардың жағдайын зерттей келе, олардың дамуының кейін қалуын депривация ұғымы арқылы түсіндіреді
Н.М. Шелевановғ т.б.
ХХ ғасырдың 30 жылдары тәрбие жұмысы жақсы ұйымдасқан жағдайда сәбилер үйіндегі балалар сәтті дами алатындығын дәлелдеген. Ол баланың қалыпты дамуын тежейтін анасынан ажырау емес, тәрбие, назар аудару, қарым-қатынас дефициті деген.
Э.А. Минкова, т.б.
Балалар үйі тәрбиеленушісінің эмоциялық портретін тағайындайды және оны мына қасиеттермен сипаттайды
М.К. Бардышевская, т.б.
Балалар үйі жағдайында тәрбиеленуші 3-5 жас аралығындағы балаларды бірнеше топқа бөледі. Бұл топтар бір-бірінен балалардың эмоциялық кемістік деңгейімен ерекшеленеді.
Сонымен, ғалымдар еңбектері мен көзқарастарынан бірқатар қабілеттерді қарастырғанда, сенсорлық тәрбие маңызды орынға ие. Олар заттар мен құбылыстардың сыртқы қасиеттері және пішіні мен түсі, көрінісі және т.б. туралы ерекше терең, нақты және ашық турде білуге мүмкіндік береді. Көптеген ғалымдардың пікірінше, сенсорлық тәрбие дегеніміз бұл түйсік пең қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы.
Сенсор сөзі латынның Sensus - сезім, түйсік, қабылдау, түйсіну қабілеті деген сөздерінен шыққан. Педагогикалық сөздікте сенсор ұғымына: 1) жеке рецептор, 2) рецеторлы мүше деп атап көрсетілген.
Сенсорлық бейімделу - организмнің сыртқы ортаның әр түрлі жағдайына бейімделу қабілеттілігі.
Сенсорлық бөлік - орталық жүйке жүйесінің өрлеме нейрондардың ұштары болып табылатын бөлігі. Мысалы.: көру аймағы, және т.б.
Сенсорлық ес - сезім органдарына түсетін ақпараттарды сенсорлық өңдеудің өнімдерін өте қысқа уақыт бойында есте ұстауды қамтамасыз ететін гипотезалық ес жүйкешесі.
Сенсорлық тәрбиеге екі ұғым кіреді:
* зер салып ойлау
* ақыл - ой күштері.
Ойлау - таным іс-әрекетіндегі күрделі үдеріс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстың адам миында бейнеленуі. Ой - түйсіну, қабылдау, елестетуден алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбиеге қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе түрлерін қалыптастырады. Тәрбиешінің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі, балалардың ақыл - ой қабілетінің дамуын әсер ету тәсілдерін жете зерттеу қажет. Сенсорлық даму және ойлау білігінің негізі ойлау операцияларын меңгеруде қажет етеді.
Сенсорлық тәрбиенің тағыда бір маңызды міндеті балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Сенсорлық даму - бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала сенсорлық әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың сенсорлық дамуын қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар.
Сенсорлық дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу барысында тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Сенсорлық тәрбиені неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Баланың сенсорлық дамуы - бұл заттардың сыртқы қасиеттері туралы ойларының қалыптасуы және оны қабылдай білуі: олардың пішіні, түсі, көлемі, кеңістіктегі орналасуы, сонымен қатар иісі, дәмі т.б. мектепке дейінгі жаста сенсорлық дамудың мәнін бағалау қиын. Дәл осы жаста сезім мүшелерінің әрекетін жетілдіру, қоршаған орта туралы білімін жинақтауға қолайлы кез. Қоршаған орта құбылыстары мен заттарын қабылдаудан тану басталады.
Мектепке дейінгі балалардың сенсорлыққа тәрбиелеу мақсаты - түйсіну мүшелерінің дұрыс бағытта дамыту болып табылады.
Сенсорлық дамудың негізгі міндеті - қоршаған нақтылықты танудың бастапқы сатысында қабылдауды қалыптастыру үшін жағдай жасау болып табылады.
Сенсорлық тәрбиелеудің басты бағыты - баланы сенсорлық мәдениетпен азықтандырудан тұрады.
Қазіргі педагогика және психология ғылыми ақыл - ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді.
Балаларды сенсорлық жағынан дамыту үшін бірнеше ұстаным беріледі:
* заттардың көлемі, қалыбы, түсімен таныстыру
* тілдің дыбыстық саралауын жүзеге асырып, ән - күйлік есту мен қабылдауды қалыптастыру;
* сенсорлық қимылмен балалардың іс-әрекеттерін үйрету;
* қоршаған ортамен байланысты сенсорика бойынша жалпылауға үйрету;
* заттардың сапасы мен мәндері туралы түсініктерін қалыптастыру.
Жалпы сенсорлық тәрбиелеудің басты бағыты - баланы сенсорлық мәдениетпен азықтандырудан тұрады. Сенсорлық мәдениет ұғымы мектепке дейінгі педагогикаға М.Монтессоридің жұмыстарының арқасында енді.
Баланың сенсорлық мәдениеті - оның түйсігі мен қабылдауының даму деңгейі ойдағыдай дамыған таным қызметінің алғы шарты болып табылады.
Баланың сенсорлық мәдениеті - адамзат жасаған сенсорлық мәдениетті меңгеру нәтижесі. (заттардың түсі, пішіні туралы жалпыға ортақ қабылдаулар).
Қорыта келе, мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың теориясын талдау, теориялық зерттеу нәтижелерін қолдану біріншіден алынған нәтижелерді теориялық түрде талдауға, сенсорлық тәрбие туралы жаңа мағлұматтарды ерекшелеуге мүмкіндік берді.
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық тәрбиеде психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктері
Зерттеу жұмысында мектепке дейінгі жастағы балалардың сенсорлық мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері психологтар мен педагогтардың көпжылғы жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған ғылыми тұжырымдамаларда көрініс табады.
Психология мен педагогика тарихында қабылдау генезисі мен сенсорлық қабілеттері бірқатар ғалымдар мен зерттеушілердің назарын аударды. Мектепке дейінгі жастағы балада психикалық үдерістердің пісіп жетілуі белсенді түрде жүреді, ақыл-ой және сенсорлық қабілеттерінің қарқынды дамуы күшейетіндігі дәлелденген. Сондықтан сенсорлық тәрбие және даму бала тұлғасының қалыптасуының маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Мектепке дейінгі кезең 3-7 жасқа дейінгі кезеңді қамтитын тәрбиелеу үдерісі қарқынды дамуымен сипатталады. Мектепке дейінгі кезең - қоршаған орта мен нақтылықпен алғаш танысу кезеңі, сонымен қатар осы уақытта баланың танымдық қабілеттері қарқынды түрде дамиды. Балада бірқатар қажеттіліктер пайда болады. Олардың бірі қарым-қатынас қажеттігі. Ол əлеуметтік тəжірибелер əсерінен болады. Екіншіден, сыртқы əсерлерді қажет ету. Бұл танымдық қабілеттердің даму нəтижесінде қалыптасады. Қимыл-қозғалыстарды қажетсіну бұл түрлі дағды, икемділік жүйесін меңгеруге мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі шақта организмнің қарқынды жетілуі арта түседі. Ұлпалар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы жəне қызметтік дамуы, бұлшық еттің күшеюі, тыныс алу, қан айналым мүшелерінің дамуы жүреді.
Біздің зерттеу жұмысымыз екі үлкен әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық мәселені қарастыруымен өзекті.
Бірінші - мектепке дейінгі бейімделу кезең жас ерекшелік психологиядағы ең күрделі шақ. Қоршаған орта құбылыстары мен заттарын қабылдау және тану кезеңі.
Екінші - жетімдік мәселесі. Жетімдік - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Бұл елімізде қамқорлық қажет ететін саны 88456 жететін баланың болуымен байланысты.
Бүгінгі күні елімізде ата-ана қамқорлығынан айрылған жалпы балалар санының 20%-ы ғана тұл жетімдер. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігі (90%-ға жуығын) - әлеуметтік жетімдер, олардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелері ата-анасымен қабылданбаған сәбидің тұлғалық дамуы әлдеқайда күрделі боларын көрсетеді. Көбінесе, Тастандылардың, бұл қалыпсыздықтары нығайып, психокоррекцияны ұзақ уақыт керек етеді. Әдетте, мұндай бүлдіршіндер балалар үйіне маскүнемдер отбасыларынан келеді.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің даму ерекшеліктерін анықтаған Януш Корчак ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың ішінде тастанды балалар әлдеқайда әлсіз болатыны анықталған, олар өз қатарластарынан физикалық және психикалық дамуы жағынан бірқатар артта қалады [40].
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың аталған әр тобының өзіндік ерекшеліктері болғанымен, ортақ мәселелері де аз емес. Оларды барлық басқа балалардан ерекше ететін тұлғалық дамуының өзіндік көрсеткіштері бар. Аталған балалар тобының ортақ физикалқ, психологиялық мәселелерінің бірі - денсаулықтарының нашарлығы.
* 64%-ының құрсақтағы күрделі дамуы тіркелген;
* 50% тәрбиеленушілердің перинатальды патологиясы бар;
* 10%-ында тұқым қуған немесе туа пайда болған аурулары бар;
* 70-80% балаларда нәрестелік кезең аурулары байқалған;
* 48% балалар жетілмей немесе дене салмағы аз болып туғандар.
* 66,7% балалар үйі тәрбиеленушілері үздіксіз диспансерлік тіркеуде;
* 62% жетім балалардың жүйке жүйесінің қызметі бұзылған;
* 32,5%-ының ақыл-ойы дамуы тежелген;
* 25,4%-ының көруі зақымданған т.с.с.
Жетім балаларды, өз отбасында тәрбиеленетін балалармен салыстырғанда, тіршілік әрекетінің интеллектуалды, еріктік, эмоциялық салаларын қамтитын, жалпы психикалық дамуының кейін қалған. Оларда танымдық белсенділігінің төмендеуі, ой-өрісінің шектілігі, өткен шақтары туралы бұрмаланған естеліктер, болашағы мен қазіргі сәтін секундтты елестету байқалады. Балалар қиялдай, армандай алмайды, олардың тілектері бір сәттік қажеттілікпен шектеледі. Сонымен қатар мінездің бірқатар негативті қырлары бар: тұйықтық, қызғаныш, адамдарға деген сенімсіздік, қырсықтық, эгоизм, агрессивтілік.
Агрессивтілік қазіргі ағымдағы жағдайда білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе болып саналады. Мектеп жасына дейінгі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар ретінде соңғы жылдары мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді. Осы бала бойындағы агрессиялы әрекеттің пайда болуын психологтар жан-жақты түсіндіреді. Агрессияның қай түрі болса да, бұл өзгеге қиянат көрсету дегенді байқатады. Агрессияның қай түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz