ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ЖЕТІМ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІCТEМECІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің қоғамдық-әлеуметтік дамуында, халқымыздың ата-баба дәстүрінде жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы, өмірге бейімделуі ешқашан назардан тыс қалмаған. Жетім балалар үйіндегі тәрбиеленіп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуына мемлекет тарапынан айрықша қамқорлық жасалатыны Қазақстан Республикасының Қазақстан-2050 даму стартегиясында Осынау тыныш кезде бізде мыңдаған жетімдер бар - біздің балалар үйі мен жетім балалар үйі нық толы .Бұл, өкінішке орай, жалпы әлемдік беталыс және жаһандануға қарсы шығушылық Бірақ біз осы беталысқа қарсы тұруымыз керек. Біздің мемлекетіміз және қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасылық типтегі балалар үйінің құрылысын салуды көтермелеу керек деген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына 2050 стратегиясы Жолдауы нақты көрсетіледі. [1]. Қазақстан Республикасының әрбір азаматының толыққанды өмір сүруге құқығы бар және бала мемлекеттің ең басты қазынасы екендігі түрлі мемлекеттік заңнамаларда көрсетілген. Осындай қағидаларға сүйене отырып, мемлекет әрбір баланы әлеуметтік саясаты бойынша қорғауға, қолдауға қатысты жобалар мен бағдарламаларды іске асыруда. Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы заңнамалық құжатында барлық балалардың теңдігі, олардың тегiне, нәсiлiне және қай ұлтқа жататындығына, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, жынысына, тiліне, бiлiмiне, дiнге көзқарасына, тұрғылықты жерiне, денсаулық жағдайына, балаға және ата-анасына немесе басқа заңды өкілдерiне қатысты өзге де мән-жайларға қарамастан, барлық бала тең құқыққа ие екендігі ерекше аталып өткен [2].
Қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты және әртүрлі себептер тұрғысынан әлеуметтік жетім балалар санының жыл санап арта түсуіне орай жетімдер балаларға білім беру мен тәрбиелеу оларды әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету өзекті мәселе болып отыр.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандық жол - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауындағы адами капиталды дамыту туралы тапсырмасында жетімдік мәселесін шешу жолдары айтылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық - нормативтік құжаттарында аталған мәселе әлеуметтік, психологиялық, әлеуметтік - педагогикалық қолдау тұрғысынан да толық қарастырылады.
Әлеуметтік педагогиканың әлемдік саяси тәжірибедегі тұжырымдары Т.С.Кун [3], В.Лоренц [4], сынды зерттеушілердің еңбектерінде зерделенсе, әлеуметтік жұмыстың қазіргі кездегі теориялық тұжырымдамалары М.Пейннің [5] зерттеулеріне өзек болған.
Қазіргі уақытта әлеуметтік педагогика біршама жаңа ғылым саласы ретінде дамып келеді. Кеңестік дәуірде әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік педагогиканың түрлі мәселелері В.Г.Бочарова [6], М.А.Галагузова [7], А.В.Мудрик [8], Л.В.Мардахаев [9] және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде зерттелген.
Қазақстанда әлеуметтік педагогтарды кәсіби даярлау және әлеуметтік педагогтардың қызметінің бағыттарын зерттеу мәселесі Г.Ж.Меңлібекова [10], Ш.Ж.Колумбаева [11], М.Т.Баймұқанова [12], , К.А.Жукенова [13], Л.Т.Кожамқұлова [14], зерттеулеріне арқау болды. Әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік жұмыстың әдіснамасы мен тарихы, теориясы мен практикасын Қ.У.Биекенов [15], З.Ж.Жаназарова [16], І.Р.Халитова [17], Ғ.У.Қабекенов [18] сынды ғалымдар зерттеді.
Әлеуметтік педагогтің жұмысындағы аса маңызды бір бағыт балалар үйінде тәрбиеленушілер, яғни жетім балалар мәселесі, олардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары шетелдік ғалымдар (А.Адлер, М.Винце, А.Фрейд т.б. [19].), кеңестік (Т.М.Землянухина, М.И.Лисина, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, т.б. [20-23].) және отандық (Х.Т.Шерьязданова, С.М.Жақыпов сынды ғалымдардың [24-25].) еңбектерінде қарастырылды.
Қазақстан Республикасында арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету жүйесіндегі реформалар көптеген мәселелерді шешуді қажет етеді. Қазіргі кезде елімізде әлеуметтік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатында бір қатар нормативтік-құқықтық актілер, маңызды мемлекеттік бағдарламалар қабылдануда. Соның ішінде жетім бала - бұл, ата-ана құқықтарының шектелуіне немесе олардан айрылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кетті деп танылуына, олардың қайтыс болды деп жариялануына, әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеті шектеулі) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуіне, ата-анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруына, оның ішінде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерінен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынсыз қалған бала деп көрсетілген [26].
Жетім балалардың халықтың әлсіз топтарына жататындығына орай, оларға ерекше мемлекет тарапынан көмектер көрсетілуі тиіс екендігі айтылған. Елімізде жетім балаларды қолдау мен қорғау арнаулы әлеуметтік қызметтерді көрсету арқылы іске асырылуда.Осы ретте мұндай балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың мәні арта түседі, өйткені жетім балалардың әлеуметтік қорғалмаған топқа жататынын анықтау; олардың құқығын қорғау; жетім балаларды оқыту және тәрбиелеу; әлеуметтік жағдайларын үнемі қадағалап бақылау; әлеуметтік реабилитациялау мен бейімдеу; оларды оқуға, еңбекке орналастыруға және тұрғын үймен қамтамасыз етуге көмектесу сияқты әлеуметтік мәселеллерді жүзеге асыруда әлеуметтік педагогтің жұмысы маңызды деп танылады.
Жетім балаларды отбасында тәрбиелеуге (асырап алуға немесе отбасына қабылдауға) болады, ал мұндай жағдай болмағанда - жетім немесе ата-анасынан қараусыз қалған балалар лайықты мекемелерде тәрбиеленеді. Мұндай мекемелерге жалпы білім беру мекемелері (жетім балалар және ата-анасынан қараусыз қалған балалар ғана оқытып тәрбиеленеді); тұрғындарды әлеуметтік жағынан қамту орталықтары (балалар үйі-интернаттар, мүгедек балаларға, ақыл-ойы баяу дамыған балаларға және физикалық жетіспеушілігі бар балаларға арналған интернаттар, балаларға көмек етуге арналған әлеуметтік-реабилитациялық орталықтар, әлеуметтік приюттер); денсаулық сақтау мекемелеріне (балалар үйі) және заңға сәйкес басқа да мекемелер қызмет етеді.
Ресми құжаттарға сәйкес жетім балалар дүниеге келгеннен бастап үш жасқа дейін балалар үйлерінде тәрбиеленеді. Үш жасқа толғаннан кейін жетім балалар мектепке дейінгі мен мектеп жасындағы балалар үйіне, физикалық және ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларға арналған арнайы интернаттарға, жасөспірімдер мен деликвентті балаларға арналған жабық түрдегі интернаттарға ауыстырылады. Бұл мекемелердегі әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жұмысын ұйымдастырудың өзіндік талаптары бар. Ол балаларға арнап картотека жүргізеді, олардың даму ерекшеліктерін талдап саралайды, құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, әр баланың қалыпты дамуына жағдай жасау бағытында жұмыс жасайды.
Әлеуметтік педагог тәрбиеленушілерге кәсіби бағдар беру жөнінде (мамандықтар туралы таныстыру), олардың өз құқықтары жөнінде сауатты білуіне, түлектердің үй жағдайынан сыртқы ортаға, өзіндік дербестік өмірге бейімделе алуға көмектеседі. Әлеуметтік педагогтің аталған жұмыстарды ұйымдастыруы үлкен жауапкершілікті талап ететіндігі және қазіргі уақытта оның жұмысында кездесетін қиындықтар арасындағы қарама-қайшылықтар, біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс ұйымдастыру ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жүргізетін жұмыстары
Зерттеудің пәні: жетім балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің мақсаты:Әлеуметтік педагогтің жетім балалармен ата-ана қамқорлығынан айырылған жетім балалармен жұмыс ұйымдастыру ерекшеліктерін теориялық негіздеу
Зерттеудің міндеттері:
oo жетім балалармен жүргізілетін жұмыстардың әлеуметтік мәнін теориялық тұрғыда негіздеу.
oo Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғыларын саралау;
oo әлеуметтік педагогтің ата-ана қамқорлығынан айырылған балалармен жүргізетін жұмысын ұйымдастырудың практикалық іс-әрекет ретіндегі мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер, әлеуметтік педагогтің жетім балалармен әлеуметтік - педагогикалық жұмыс жүргізуді ұйымдастыруы теориялық тұрғыдан негізделсе, онда олармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың практикалық мәнділігі арта түседі, өйткені мұндай іс-әрекет үдеріс субъектілерінің тұлғалық қасиеттерінің дамуының тұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық, социологиялық,әдістемелік еңбектерге, сонымен қатар жетім балалар мәселесіне қатысты ресми-нормативтік құжаттарға талдау жасау; Балалардың құқығы туралы ҚР Заңы, .Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы ҚР Кодексі, .Отбасылық типтегі балалар ауылдары мен жасөспірімдер үйлері туралы ҚР Заңы, Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдiк асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялау туралы ҚР Заңы.
Зерттеудің әдістері:,
- теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, нәтижені жобалау);
- эмпирикалық (әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды (мемлекеттік стандарт, бағдарламалар, оқулықтар) саралау, әлеуметтік педагогика саласындағы іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы, Қазақстан Республикасының Отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйі туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен бағдарламалары, ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараттары дайындалды, зерттеудің теориялық негізі анықталды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер көздері зерделенді.
Үшінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша эксперименттік-тәжірибелік материалдар жүйеге келтірілді. Диплом жұмысы талапқа сай рәсімделді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы № 126 лицей оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1) жетім балалармен жүргізілетін жұмыстардың әлеуметтік мәні теориялық тұрғыдан негізделді.
2) Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғылары сараланды.
3) әлеуметтік педагогтің ата-ана қамқорлығынан айырылған балалармен жүргізетін жұмысын ұйымдастырудың практикалық іс-әрекет ретіндегі мәні ашылып, тиімділігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелерін балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісінде, жетім балалармен жүргізілетін әлеуметтік іс-шараларды ұйымдастыруда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі негізделеді, ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы, мәселенің қазіргі жағдайы бағаланады, сонымен қатар дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері және нысаны, пәні қарастырылып, дипломдық жұмыстың теориялық негіздеріне талдау жасалады.
Қазақстан республикасында жетім балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімде зерттеу мәселесінің теориялық негіздерін анықтау мақсатында әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыруының психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде зерттелуін, Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғыларын және әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жүргізетін жұмыстарының құрылымдық жүйесі мен мазмұны қарастырылады.
Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жүргізілетін жұмыстарды ұйымдастыру әдіcтeмecі және экcпeримeнттік-тәжірибeлік жұмыcтың нәтижелері атты екінші бөлімде әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыру әдістемесі, әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауында қолданылатын әлеуметтік-педагогикалық технологиялар, Алматы қаласындағы №126 лицей оқушыларымен жүргізілген әлеуметтік педагогтің іс-әрекеті, әлеуметтік жұмыстың мәні, алатын орны, тәрбиелік ықпалы ашып көрсетіледі және тәжірибелік жұмыстың нәтижелері талданады
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі нәтижелері түйінделіп, тұжырымдалады және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыруының психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде зерттелуі
Қазіргі заманауи жаңартулар мен өзгерістер, қоғам өмірінде болып жатқан әртүрлі әлеуметтік мәселелер мен қайшылықтар білім беру ісіне үлкен міндет жүктеп отыр. Жаһандану жағдайына және әлемдік интеграцияға байланысты экономика, саясаттану, мәдениет сынды салалардың дамуында ғылым мен білімнің үлес салмағы арта түсті. Осы орайда мемлекеттің, қоғамның, әрбір адам мен отбасының тапсырысына орай әлеуметтік тәжірибеге белсенді ықпал ететін і әлеуметтік педагогиканың мәні, қызмет ету аймағы, міндеті кеңейді әрі сапалық тұрғыдан жаңа белеске көтерілді.
А.И.Арнольдов әлеуметтік педагогика пәнін қоғамның маңызды бөлігі ретінде адамның алатын орнынан, соны талдаудан тұрады,- деп қарастырады. Автор әлеуметтік педагогика адамның ең алдымен, рухани байлық, адамгершілік, гуманизм сынды әлеуметтік сапалар жүйесін қарастырады және бұл сапалар өмірлік іс-әрекеттердің түрлі салаларында көрініс береді, сондықтан адамның рухани дүниесінің құрамдас бөлігі білімділік, мәдениеттілік, сенімділік, гуманистік қасиеттерге негізделеді, - дейді. Ғалымның бұл пікірі дүниежүзі бойынша әлеуметтік педагогика тек әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған топ өкілдеріне ғана емес, барлық халыққа тән деген ортақ тұжырыммен сәйкес келеді.
Елімізде тәуелсіздік алған кезеңнен бастап әлеуметтік педагогика, әлеуметтік жұмыс мәселелері туындауы осы саладағы қызметкерлерді дайындаудың қажеттілігін арттыра түсті. Қазақстанда бұрын әлеуметтік педагог мамандарын даярлау мәселесі жүйелі түрде жүзеге асырылмады. 1999 жылы жалпы білім беретін орта мектептерде әлеуметтік педагог қызметін ендіру жағдайы қолға алына бастады. Сол уақытта әлеуметтік педагогтар орта мектеп жағдайына аса қажетті болғанмен, елдегі барлық оқу-тәрбие мекемелерін әлеуметтік педагогтермен қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сондықтан да әлеуметтік педагогтің қызметін мектеп мұғалімдері атқарды. Осы орайда зерттеуші Г.Ж.Меңлібекова ғылыми жұмысын болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық жұмысқа даярлаудың жүйесін негіздеуге арнады. Зерттеуде болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық қызметке даярлаудың ғылыми-әдіснамалық негіздері, әлеуметтік педагогикалық жұмыстың мәні мен құрылымы қарастырылған. Болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық қызметке даярлаудың дигностикасы мен үлгісі айқындалып, оны педагогикалық эксперимент бойынша дәйектеген.
Әлеуметтік педагогиканың мәні мен әлеуметтік сала маманының әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекетінің ерекшелігін ашып көрсету осы саланың болашақ мамандарын даярлауда маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік жұмыс - көп пәнді мамандық. Себебі әлеуметтік қызметкер өз тұтынушысына көмек көрсету мақсатында социологтар, дәрігерлер, педагог, психолог, полиция қызметкерлері сынды басқа мамандық иелерімен ынтымақтастық орнатады. Басқаша айтқанда, әлеуметтік қызметкер кәсіби базалық даярлығына байланысты өзі де жоғарыда аталған мамандықтар бойынша қажетті білім мен дағдыларды меңгерген жан-жақты маман болып табылады.
Бұл әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің көп бағыттылығын көрсетеді және бүгінгі таңдағы әлеуметтік қызметкерлерді даярлау мәселесін байыпты әрі терең зерттеуді керек етеді. Бұл өз кезегінде еліміздегі әлеуметтік қызметкерлерді даярлауды жүзеге асырудың теориялық- әдіснамалық негізін, мәнін, құрылымы мен мазмұнын терең талдаудың қажет ететіндігін көрсетті.
Әлеуметтік сала маманы - әртүрлі әлеуметтік-мәдени орталардағы балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастыратын маман; жеке тұлға мен оны қоршаған шағын ортаның психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттейді. Ол оқушылар мен тәрбиеленушілердің қызығушылықтары мен мұқтаждықтарын, мінез-құлқындағы ауытқушылықтарды, шиеленісті жағдайларды анықтайды және уақытылы көмек әрі қолдау көрсетеді; жеке тұлға мен білім беру мекемесінің, отбасының, ортаның, билік органдарының арасында делдал ретінде әрекет етеді; оқушылардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асуына, ыңғайлы және қауіпсіз жағдайды құруға, олардың өмірі мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға білім берудің орындалуына, салауатты өмір салтын насихаттауға көмектеседі; балалардың таланттарын дамыту үшін жағдайлар жасайды.
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканы зерттеуші І.Р. Халитова: Жалпы оқыту және тәрбиелеу ісімен шұғылданатын арнайы білімі бар адамдарды педагог маман десек, соның ішінде күйзеліске ұшыраған балалар ісімен шұғылдануды кәсіп қылған тұлғаны әлеуметтік педагог деп атайды,-деп анықтай отыра, оның жұмыс мазмұнын, қызметтері мен міндеттерін де саралап көрсетеді [29]. Ал әлеуметтік-заңдық сөздіктерде: Әлеуметтік педагог - делдал, жеке тұлға, отбасы және қоршаған орта арасындағы, осы ортаның педагогикалық тұрғыдан мақсатқа сай қайта құрылуына ықпал ететін байланыстырушы буын екендігі тиянақталып берілген [30].
Әлеуметтік педагогтің кәсіби әрекеттері: мәселелер мен олардың себептерін анықтау; пайда болуының алдын алу; қызметкерлерге білім беріп тәрбиелеу, қиыншылықтармен, соның ішінде жеке және әлеуметтік себептері бар қиыншылықтармен күрес; жағымды қоғамдық ортаны құру, жағымды қоғамдық жағдайларды құруға қатысу; жеке, материалдық көмекті ұйымдастыру; білімге деген қабілеттерді зерттеу және қоғамдық өмірге қатысуға және әлеуметтік құқықтарды дұрыс қабылдауға дайындау, басқалармен араласуға, бағыт бағдар алуға, жауапкершілікке, өзін-өзі сыйлауға және сабырлыққа дайындау; шығармашылық пен өнімділікті дамыту сияқты мақсаттарды көздейді.
Әлеуметтік педагогтің жұмысының нысаны тәрбие үрдісі, тұлғаның әлеуметтенуі болып табылады. Ал әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби қызметінің басты мақсаты - адамның, жеке тұлғаның, отбасының әлеуметтік құқықтары мен мүдделерін қорғауға негізделеді. Әлеуметтік сала мамандары бірнеше саланы қатар игереді: қызметтің саласы бойынша балалардың бірлестіктері мен ұйымдарының әлеуметтік педагог - басшысы; әлеуметтік педагог - эколог; әлеуметтік педагог - валеолог; әлеуметтік педагог - тәрбиеші; жұмыс пен отбасы жөніндегі әлеуметтік педагог және т.б. Бұл орайда маманданудың негізі ретінде тұрғындардың жекелеген категориясы (мүгедектер, жетімдер, босқындар) болуы мүмкін. Мамандану, сондай -ақ оның жұмыс орнына байланысты (түрлі оқу орындары, балалар үйі, аурухана, шіркеу, кәсіпорын, ықшам аудан, еңбекпен түзету мекемелері, демалыс орталықтары, әлеуметтік- психологиялық қызметтер) да қаралады.
Л.Т. Қожамқұлованың пікірінше, әлеуметтік жұмыс мәселесі - әлеуметтік жұмыс теориясының зерттеу нысанымен байланысты іс-әрекеттің бір түрі. Оларға әлеуметтену, әлеуметтік көмек, әлеуметтік қолдау, әлеуметтік реабилитация, әлеуметтік түзету, әлеуметтік бейімделу, әлеуметтік қорғау сияқты бір топ кешенді әлеуметтік байланыстарды жатқызуға болатындығын әлеуметтану тұрғысынан негіздеп, әрқайсысына жеке-жеке талдаулар жүргізді. Адамның өмірлік күшін нығайту позициясы тұрғысынан Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудың жаңа модельін, әлеуметтік жұмысқа филантроптық тұрғынының негізгі қағидаларын дайындап шығарды [31]
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканың әдіснамалық,теориялық және практикалық негіздері ғалым І.Р. Халитованың Әлеуметтік педагогика оқулығында қарастырылған. Бұл оқулықта әлеуметтік педагогтің дарынды, жетім балалармен жұмысының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері көрсетіледі. Сонымен қатар ересек адамдарға көмектесудің мазмұны, әдістері, формалары қарастырылған.
Ал, Н.М. Таланчук әлеуметтік жұмысты жеке, әлеуметтік, белгілі бір жағдайдағы қиыншылықтардан шығу және олармен күресу (жеңу) үшін көмектесу, қорғау, түзету, реабилитация арқылы адамдарға, мекемелерге көмек беретін кәсіби іс-әрекет ретінде қарастырады [32].
Әлеуметтік педагогика әлеуметтенумен, әлеуметтік жұмыс арқылы тығыз байланысады, бұл өз кезегінде әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік педагогиканың өзара байланысы туралы айтуға толық негіз жасайды, бірақ бұдан әлеуметтік педагогиканың мәселелерін тек әлеуметтік жұмыс мәселесінен іздеу қажет деген ой тумаса керек, ол әлеуметтік іс-әрекетке де қатысты. Осыдан әлеуметтік іс-әрекеттің мәнін педагогикалық тұрғыдан ашып көрсету қажетілігі туындайды.
Әлеуметтік - педагогикалық және педагогикалық іс-әрекеттерді салыстыра отырып, М.А.Галагузова отбасы мен мектептің баланың дамуы мен тәрбиесін толық қамтамасыз ете алмаған жағдайда әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекетке деген қажеттілік пайда болады-дейді [25]. Барлық балаларға бағытталған педагогикалық іс-әрекеттен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің айырмашылығы сол, ол арнайы ерекшеліктерді есепке ала отырып, оған өз мәселелерін өз бетінше шешуге көмектесуге бағытталадыР.В.Овчарованың көзқарасы бойынша, әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет дегеніміз - балалар мен жасөспірімдерді белгілі бір микросоциумда табысты бейімделуге, даралануға бағытталған әлеуметтік тәрбиелеу бойынша бірізді жұмыс [33].
Қазақстандық ғалым С.С. Досанова әлеуметтік-педагогикалық іс- әрекет тәрбиелік сипаттағы тәрбиелік шаралар жүйесі; социумдағы қатынастарды гуманитарландыруға бағытталған педагогикалық және әлеуметтік әрекеттер, жаһандық білім қағидалары негізінде қоршаған ортаны өзгерту мен сауықтыру; мектеп оқушысына адамгершілік, психикалық, интеллектуалдық және әлеуметтік тұрғыдан дамуына көмектесу; адамның өмірлік мәні бар қажеттіліктерін қанағаттандыру мен оның әлеуметтік мәселелерін шешу деп түсіндіреді [34].
Л.И. Олиференко балаларға әлеуметтік көмек көрсетуге арналған кез-келген іс-әрекетті, әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет деп есептейді [35]. Осындай көзқарастарды Л.А. Беляева, М.А. Беляева еңбектерінен де кездестіруге болады. Олар: Әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің нысаны барлық адамдар емес, тек оның кейбір категориялары, ал іс-әрекеті оқу-тәрбие мекемелерінің шеңберінде ғана емес, одан да кең әлеуметтік ауқымда, әлеуметтік ортада, социумда жүзеге асырылады, - деп санайды. [36].
Зерттеуші Л.С. Нагавкина әлеуметтік педагог іс-әрекетінің пәнін анықтай отырып, оны екіжақты үдеріс ретінде қарастырады. Ол баланың әлеуметтік өмірдің субъектісі ретінде қалыптасу үдерісі және педагогикалық арнайы ортаны құру үдерісі. Сонымен бірге, объектісі - нақты өмірлік қиын жағдайлар, ал мақсаты - жоғарыда аталған екі жақты үдерістің табысты дамуына жағдай жасау деп айқындай түседі [40].
Белгілі ғалым М.А. Галагузова әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің мәнін, бір жағынан, тұлғаның дамуы; екінші жағынан, педагогикалық орта негізінде жүзеге асырылатын социомәдени бейімделу мен өз мүмкіндіктерін көрсетуде адамдардың, топтардың, ортаның қарым-қатынасын үйлестіру деп көрсетеді.
Профессор В.Г.Бочарованың редакциясымен жазылған Әлеуметтік педагогика деп аталатын монографияда әлеуметтік педагогиканың пәні мен нысаны және әлеуметтік-педагогикалық теорияның төменде көрсетілгендей міндеттері нақтыланған:
- белгілі бір тұлғалық-орталық жағдайларға орай, әлеуметтік тәжірибенің барлық салаларында тиімді шешім қабылдау біліктілігін қалыптастыруға ықпал ету;
- жеке адамның, отбасының және топтың қызығушылығын есепке ала отырып, адамды белсендендіру мүмкіндіктерінің тетіктерін құрастыру;
- жеке адамның өмір мүру сапасын арттыру, оның қызығушылықтарын қанағаттандыру және тұлғаның рухани болмысын қорғау мақсатында отбасының, басқа да әлеуметтік институттардың, шағын ортаның, социумның мүмкіндіктерін толыққанды пайдалану [41].
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканың қалыптасуы мен дамуы әлеуметтік педагогтің қызметтік міндетінің өзгеруіне ықпал етті. Қазақстандық зерттеуші К.Г. Какен педагогикалық үдеріс тұлғаны әлеуметтендіру қызметін атқарады, сондықтан оның түрлері оқу-тәрбие мекемелерінің шеңберінде ғана емес, адам мен адамның барлық қарым-қатынасында орын алатындығы туралы пікірді өте орынды деп есептейді . Отандық әлеуметтік қызметкерлер өздерінің әлеуметтік- педагогикалық іс-әрекетінде балалар мен үлкендердің, отбасы мен мемлекеттік қызмет орындарының, ұйымдардың, мекемелердің арасын байланыстыратын делдал болудан бастап, заңды құқықтарды қорғау, шиеленістерді шешуге дейінгі түрлі әлеуметтік рөлдерді атқарады. Әлеуметтік қызметкерлердің негізгі қызметіне баланы әлеуметтік тұрғыдан қорғау, оған әлеуметтік көмек көрсету, білім алуын, қоғамға бейімделуін ұйымдастыру жатады. Солай болғандықтан, оқушы тұлғасы әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің субъектісі болып есептеледі .
Әлеуметтік мамандардың кәсіби іс-әрекетінің мазмұны негізінде Л.С.Нагавкина, О.К.Крокинский жалпы білім беретін мекемелердегі әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің алдын алу, қорғаушылық, ұйымдастырушылық сынды негізгі қызметтерін анықтады. Аталған қызметтерді анықтай отырып, М.А.Галагузова, Ю.Н.Галагузова диагностикалық, делдалдық, алдын алу, қорғаушылық, түзетушілік, реабилитациялық деп аталатын түрлерін бөліп көрсетті: Әлеуметтік жұмыстың тұжырымдамасына қатысты түрлі тұғырнамаларды зерттей отырып, Л.Т.Қожамқұлова оны тұтынушылардың психологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерін шешуге бағытталған қызметі және адамдардың әлеуметтік тұрғыдан әрекет ету қабілетін қалпына келтіру мен жақсарту үшін жағдай жасау үрдісі ретінде қарастырады.
Қазіргі қоғамда ауқымды орын алып отырған ең өзекті әлеуметтік мәселелердің бірі - жетім балалар мәселесі. Жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде Әлеуметтік жетім ұғымы қолданылып жүр. .
Әлеуметтік жетімдер - дегеніміз белгілі бір себептерге байланысты ата-аналары құқығынан айырылғандардың балалары және тастанды балалар. Әлеуметтік жетімдер балалардың ерекше категориясы. Қоғамнан ауқымды орын алып отырған ең өзекті мәселелердің бірі - жетім балалар мәселесі. Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл балалардың әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие. Жетім ұғымының анықтамасына келетін болсақ, бұл да бір тарихи сипатқа ие термин (Кесте 1).
Қазақстан Республикасында жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына, жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Бұл мәселе жөнінде мемлекет тарапынан атқарылып жатқан іс-шараларды жүздеген мектеп-интернаттардың, балалар үйі мен мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердің және т.б. ұйымдардың жұмысынан байқай аламыз. Жетім балалар мәселесіне байланысты қабылдаған бірқатар нормативтік құжаттарда ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті отбасында тәрбиеленулері, рухани-адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуы, білім алуы және әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуі қадағаланады.
Кесте 1. Жетім ұғымының анықтамасы
Қоғамдағы жетім ұғымының анықтамасы
X-XIV ғ -
жетім кедей шаруа балалары
жетім ұғымы шаруа терминімен қатар феодалдарға қарсы атау ретінде қолданылды.
XIV-XVIII ғғ
жетім ата-анасы жоқ балалар
жетім балаларды көбінесе төменгі сатыдағы адамдар деп санады.
XIX-XXI ғғ
жетім ата-анасы немесе шешесі (әкесі) қайтыс болған 18 жасқа толмаған бала
кәмелетке дейін мемлекет қамқорлығындағы және одан кейін тиісті заң бойынша белгіленген жеңілдіктерді пайдаланышулар.
Таза жетім
Әлеуметтік жетімдер
Ата-анасы қайтыс болған балалар
Белгі бір себептерге байланысты ата-ана
қамқорлығынан айрылғандардың балалары
мен тастанды балалар
ҚР интернаттық білім беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған, жетім, панасыз балалар мәселесі көтерілген. Атап айтқанда онда Интернаттық ұйымдар - белгілі бір категориядағы азаматтарға тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемелері - деп анықтама беріледі. Бұл интернаттардың қазіргі кезде бес түрі бар: жалпы типті мектеп-интернат, яғни ол ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және жетім балалардың, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары, жалғыз басты аналар (әкелер) мен денсаулық жағдайы, еңбегі, өмір жағдайына байланысты қоғамдық тәрбиені қажет ететін ата-аналарының (олардың орнын ауыстырушылар) балаларына тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемесі; санаториялық типтегі мектеп-интернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты атап айтқанда, туберкулез-өкпе ауруына душар болған балалардың емделуі, оқуы, тәрбиесі қамтамасыз етіледі; девиантты мінез-құлықты балаларға арналған мектеп-интернаттар, сот пен кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссияның шешімімен балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту; жалпы білім беретін мектеп жанындағы интернат; жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар - білім мен тәрбие алуда отбасы жағдайына жуықтайтын қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ететін білім беру мекемелері.
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы әлеуметтік жетімдерді құрайды. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып, нәтижелері де бірдей болуы көзделуімен, әрқилы көрсеткіштерге ие. Сонымен қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана қарым-қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде көпшілігі тығырыққа тіреледі. Олардың әлеуметтенулері де осы тұрғысынан ерекшеленеді.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалар мәселесінің күннен-күнге Қазақстан Республикасында артып отырғанымен, бұл салада жүргізілген зерттеулер саны аз. Ата-ана қамқорлығынан тыс қалған бала дамуының әлеуметтік жағдайының ерекшеліктерін түсіндіруде елеулі үлес қосқан кеңестік И.В.Дубровина, В.С.Мухина, А.М.Прихожан, А.Г.Рузская, Н.Н.Толстых сынды ғалымдар олардың тұлғалық, мотивациялық, эмоциялық, танымдық аясындағы өзгешеліктерді атап, оның себебін ересектермен қарым-қатынас жасау тапшылығы деп тұжырымдаған.
ХХ ғасырдың басында Я.Корчак [42] балалар үйінде тәрбиеленушінің оқшауланғысы келгенде, өзін ыңғайсыз сезінгенде, көңіл-күйі болмағанда немесе жай ғана шудан жалыққанда оңашалана алатын, жалғыз қалу мүмкіндігі болатын жағдай жасау қажеттілігі мәселесін көтерген. Дәл осы мәселені 80 жылдардың соңында балалар үйі мен мектеп-интернаттары туралы айта келе В.С.Мухина да қозғайды. Әйтсе де, жетім балалардың үздіксіз ұжымдық, бірлескен өмір сүру әрекетінің күрделі нәтижеге әкелуі ықтималдылығы бірқатар зерттеушілерді алаңдатқанымен, мемлекеттік мекемелер жағдайында шешімін таппаған мәселелердің бірі.
Жетімдік мәселесін талдау барысында балалардың өмір сүру жағдайы ақыл-ой дамуын тежеп, тұлғалық дамуын бұрмалайтындығы туралы түсінік қалыптасты. Балалар үйі, балалар ауылы, мектеп-интернаттарына тап болған балалардың дамуы күрделі көрсеткіштерге ие. Мұнда баланың физикалық және психикалық дамуында ауытқулар кезігуі мүмкін. Ақыл-ой кемістігі, жыныстық сәйкестіктің бұзылуы жиі кезігеді. Нашақорлық пен қылмыс көзі де осында.
Балалар үйі - мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы тәрбиеленушілерді қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Балалар үйі ұйымдарының өзіндік ерекшелігіне байланысты бірнеше түрлері бар. Мұндай балалар үйінің негізгі түрлері:
oo мектеп жасына дейінгі балаларға арналған бөбекжайлар (туғаннан - 3 жасқа дейінгі);
oo аралас балалар үйі (мектеп жасындағы және мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған);
oo арнаулы балалар үйі (денсаулығы нашар, кемтар балаларға арналған);
oo жалғызбасты аналардың балаларына арналған Үміт балалар үйі.
Бұл арнаулы ұйымдар - тәрбиеленушілердің дағдыларын қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Бұл мәселе бала құқықтарын қорғау туралы конвенцияның 20-бабында: Мемлекет отбасынан айырылған балаға әлеуметтік қорғау көрсетуге міндетті. Сондай-ақ мемлекет мұндай жағдайда балаға альтернативті, яғни балама отбасылық қамқорлық көрсетуі, болмаса тиісті ұйымдарға орналастыру қарастырылуы қажет. Мұндай әрекеттер баланың тәлім-тәрбие сабақтастығын және оның этникалық шығу тегі, дінге, мәдениетке қатысы және ана тілі ескерілуі тиіс - деп тәрбиеленушілердің жеке тұлғалық құқықтарының қорғалуы нақты тұжырымдалған.
Қазіргі уақытта республикамызда мемлекет жәрдеміне мұқтаж балаларға көмек беруге арналған 660 интернаттық мекемелер бар. Оларда 79 мыңнан астам балалар тәрбиеленіп жатыр). Олардың ішінде: жалпы және санаторлық үлгідегі мектеп-интернаттарда - 37 541 бала, мектеп жанындағы интернаттарда - 15 096 бала, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балаларға арналған балалар үйлері мен мектеп-интернаттарда - 12 574 бала, мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған оңалту мекемелерінде - 12 599 бала, девианттық мінез-құлықты балаларға арналған ерекше тәрбиелеу жағдайларын қажет ететін балалар мен жасөспірім-дерге арналған мектеп-интернаттарда - 884 бала, отбасы үлгісіндегі балалар ауылында - 281 бала, отбасы үлгісіндегі балалар үйінде - 247 бала тәрбиеленуде.
Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға жасөспірімдер үйі жағдайында әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету тәжірибесінде, әлеуметтік психология теориясына кереғар, бірнеше елеулі қайшылықтарды атап көрсетуге болады. Олар:
oo қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар;
oo жасөспірімдер үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы аралығындағы қайшылық;
oo жасөспірімдер үйі жағдайында жетім балаларды қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық;
oo жасөспірімдер үйіндегі жағдайдың ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар.
Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету, яғни:
oo қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы аралығындағы қайшылық;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілерді қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілер жағдайының ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар.
Кесте 2. Балалар үйінде тәрбиеленушілерге әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсетудегі кейбір қайшылықтар
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету
тұрғысынан қарастырғандағы елеулі қайшылықтары
қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар
балалар үйінде тәрбиеленушілер
дің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы арасындағы қайшылық
балалар үйінде тәрбиеленушілерді қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық
балалар үйінде тәрбиеленушілер жағдайының ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің өздерінің жеке құндылықтары туралы түсініктері көп жағдайларда болмайды, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады, бұл өз кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші болады. Мазасыздану дегеніміз, бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай эмоционалды дискомфортты бастан кешу жағдайы. [25].
Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді үрдіс болып саналады.Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе - ата-аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі жанұя, үй, мама, папа деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп проблема тудырады.
Жетімдер үйі, мектеп-интернаттарда жүргізілетін түзету тәрбиелік жұмыстардағы ең басты бағыты баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға көмектесетін гуманды, яғни адамгершілік ортасын құру болып табылады.
Балалық әлемін жақсы біліп, түсінетін адам ғана нағыз тәрбиеші екендігі баршаға аян, ал оның педагогикалық тактісі тек қана педагогикалық біліммен ғана шектеліп қоймайды, әрі интуицияның болуымен, әрбір баланың жүрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше әдістерді меңгеріп қолданумен де анықталады.
Жетім балалар - бұл - қаза болуы салдарынан ата-аналарынан айрылған балалар. Мұндай балалардың психикалық дамуы, әлбетте, осы қатерлі жағдайға баланың қандай жас кезеңінде ұшырағандығымен анықталады. Бала ата-ана қамқорлығынан неғұрлым ерте айырылса, соғұрлым оның тұлғалық дамуында жетімдік терең орын алады.
БҰҰ Конвенциясының 7-бабында бекітілген баланың негізгі құқықтарының бірінде өз ата-анасын тану және оларға қамқорлық жасау құқығы туралы айтылған. Егер бала өзінің отбасылық ортасынан уақытша мерзімге немесе мәңгіге айрылса, ... ол бұл жағдайда қала алмайды, ендеше, 20-бапқа сәйкес бала мемлекет тарапынан ұсынылатын ерекше қамқорлық пен көмек алуға құқықты [26].
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігі (90%-ға жуығын) - әлеуметтік жетімдер, олардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелері ата-анасымен қабылданбаған сәбидің тұлғалық дамуы әлдеқайда күрделі боларын көрсетеді. Психологтердің деректеріне сүйенсек, холерик темпераментті балаларда агрессивтілік, атаққұмарлылық, жүйке жүйесінің әлсіздігі, қызғаншақтық, күдіктік көрінеді; сангвиниктер ұстамды, сақ, тұйық, қорқыныш пен невростенияға бейім болады; флегматик-балаларда шешім қабылдай алмаушылық, қорқақтық, жасқаншақтық дамиды.
Тастандылардың, көбінесе, бұл қалыпсыздықтары нығайып, психокоррекцияны ұзақ уақыт керек етеді. Әдетте, мұндай бүлдіршіндер балалар үйіне маскүнемдер отбасыларынан келеді. Басқа адамдардан ата-аналарының алкоголизмі, ұрыс-керістерді, жәбірлеулерді, ұрып-соғу жағдайлары жайлы шындықты жасыруларына тура келгендіктен, бұл балалардың барлығына тұрақталған өтірік айту машығы тән. Сол сияқты, бұл балалар ата-аналарының жаман мінез-құлқына еліктеуге бейім болады.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың ішінде тастанды балалардың әлдеқайда әлсіз болатыны анықталған. Педагогтер, дәрігерлер және психологтердің пікірінше, олар өз қатарластарынан физикалық және психикалық дамуы жағынан бірқатар артта қалады. Ағылшын ғалымы Л. Ярроу сәбилер үйіндегі балалардың жағдайын зерттей келе, олардың дамуының кейін қалуын депривация ұғымы арқылы түсіндіреді (депривация термині қазіргі кезде психология мен медицинада кеңінен қөолданылуда, ағылшын тілінен аударғанда өмірлік мәні бар қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктерінің тежелуі не болмауы дегенді білдіреді) және төрт түрін ажыратады:
1) Аналық депривация - баланың биологиялық анасымен байланысының болмауы.
2) Сенсорлы депривация - бала қабылдауындағы көптүрліліктің күрт төмендеуі.
3) Әлеуметтік депривация - баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының шектелуі.
4) Эмоциялық депривация - қоршаған ортамен қарым-қатынасындағы эмоциялықтың нашар көрінісі, қоршаған ортасына деген енжарлық.
Л.Ярроу жетім балалардың дамуының артта қалуының ең күрделі түрі аналық депривация деп есептеген, көптеген ғалымдар бұл пікірмен келіседі. Олардың жүргізген зерттеу нәтижелері сәбидің анасынан айрылуы өмірінің бірінші аптасынан көрініс табарын растады: бұл балалар адам бет-әлпетін көргенде жымия алмайды; көбінесе тәбеттері нашар болады, салмақ аз қосады, ұйқылары бұзылған. Бала жыласын зерттеу отбасында тәрбиеленуші қатарластарына қарағанда сәбилер үйіндегі туғаннан 6 ай аралығындағы балалар үнемі аз сөйлейтінін көрсетті. Эмоциялық фондары мазасыздық, уайыммен сипатталады [43].
Бұл балаларға қоршаған ортасына деген бастамашылдық пен қызығушылықтың болмауы, индивидуалды өмір тәртібі мен ерік көріністеріне деген селқостық тән.
Әйгілі физиолог Н.М.Шелеванов ХХ ғасырдың 30 жылдары тәрбие жұмысы жақсы ұйымдасқан жағдайда сәбилер үйіндегі балалар сәтті дами алатындығын дәлелдеген. Ол баланың қалыпты дамуын тежейтін анасынан ажырау емес, тәрбие, назар аудару, қарым-қатынас дефициті деген.
Балалар үйі тәрбиеленушілері үшін сәбилер үйінен мектепке дейінгі балалар үйіне ауысу қиынға соғады. Жаңа орта - депривацияны асқындырады, бір мекемеден келесісіне ауысудың алғашқы кезеңінде сәбилер сөйлемей қояды, қозғыштық, қабылдау тежелісін байқатады. Олар қажеттілігін білдіру, әңгімелеу, рөлдік ойын нышандарын байқату сияқты өз-өзіне қызмет көрсетудің бұрыннан қалыптасқан дағдыларын уақытша жоғалтады.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың тағы бір тобы - ол қамқорсыздар. 1920 жылдардың басында қамқорсыз қылмыскерлер өте көп еді. Бұл кезде педагогтер мен психологтердің арасында қамқорсыздар - психопаттар, адамгершілік дефектілі балалар, ізетсіздік ерекшелікті балалар деген пікір тараған. Бірақ кейінгі тәжірибелер бұл көзқарасты теріске шығарып, қамқорсыздар - әлеуметтік жағдай жәбірлері дегенді ұсынды. Өз отбасында тәрбиеленетін балаларға қарағанда қамқорсыздардың басты ерекшелігі - олар өмірді таныған, өмірге бейімделе алады, тек өз күштері мен ақыл-ойына ғана сенеді, шешім қабылдағыш, батыл, іскер болады. Тұлғаның бұл қасиеттері көшедегі, базардағы, вокзалдағы т.б. өмірмен қалыптасқан.
Қамқорсыз балаларды екі түрі белгілі: көшелік және отбасылық. Біріншілері өзбеттілікке, қоршаған ортасындағы беделді тұлғаға бағынуға ұмтылатын, өз күшіне сенімді, көшедегі өмір тәжірибесін жинақтаған, притон, мейрамхана, азартты ойындармен таныс, ересектерге еліктейтін, бірақ оларға сенбейтін, билікке қарсы балалар. Екінші түрі, отбасылық қамқорсыздарға адамдардан қашқалақтау, енжарлық, отбасынан тыс өмір сүру қорқынышы, басқа адамдардың, өзінен күштірек қатарлас-қамқорсыздардың билігіне көну тән. Көбінесе олар өздерін және қаңғыбас (бомж) ата-аналарын асырау үшін қайыр тілейді, шыны сауыттар жинайды, ұсақ ұрлықтар жасайды. Мұндай балаларда асқазан жарасы, педикулез, қышыма, туберкулез т.б. бірқатар аурулар кезігеді.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың әр тобының өзіндік ерекшеліктері болғанымен, ортақ мәселелері де аз емес. Оларды барлық басқа балалардан ерекше ететін тұлғалық дамуының өзіндік көрсеткіштері бар. Аталған балалар тобының ортақ мәселелерінің бірі - денсаулықтарының нашарлығы. Мамандардың пікіріне сүйенсек, ...балалар үйіне келгендердің денсаулығы өз отбасында өмір сүретін қатарластарымен салыстырғанда әлдеқайда нашар. Балалардың 64%-ының құрсақтағы күрделі дамуы тіркелген; 50% тәрбиеленушілердің перинатальды патологиясы бар; балалар үйіндегілердің 10%-ында тұқым қуған немесе туа пайда болған аурулпры бар; 70-80% балаларда нәрестелік кезең аурулары байқалған; ал 48% балалар жетілмей немесе дене салмағы аз болып туғандар. Тағы бір мысалдарды қарастыратын болсақ: ...66,7% балалар үйі тәрбиеленушілері үздіксіз диспансерлік тіркеуде; 62% жетім балалардың жүйке жүйесінің қызметі бұзылған, олардың 32,5%-ының ақыл-ойы, 25,4%-ының көруі зақымданған т.с.с.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігіне психикалық даму кідірісі диагнозы қойылған. Тіпті психологтер, дәрігерлер, дефектологтер, педагогтер қалыпты тобына жатқызғандардың өзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің қоғамдық-әлеуметтік дамуында, халқымыздың ата-баба дәстүрінде жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы, өмірге бейімделуі ешқашан назардан тыс қалмаған. Жетім балалар үйіндегі тәрбиеленіп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуына мемлекет тарапынан айрықша қамқорлық жасалатыны Қазақстан Республикасының Қазақстан-2050 даму стартегиясында Осынау тыныш кезде бізде мыңдаған жетімдер бар - біздің балалар үйі мен жетім балалар үйі нық толы .Бұл, өкінішке орай, жалпы әлемдік беталыс және жаһандануға қарсы шығушылық Бірақ біз осы беталысқа қарсы тұруымыз керек. Біздің мемлекетіміз және қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасылық типтегі балалар үйінің құрылысын салуды көтермелеу керек деген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына 2050 стратегиясы Жолдауы нақты көрсетіледі. [1]. Қазақстан Республикасының әрбір азаматының толыққанды өмір сүруге құқығы бар және бала мемлекеттің ең басты қазынасы екендігі түрлі мемлекеттік заңнамаларда көрсетілген. Осындай қағидаларға сүйене отырып, мемлекет әрбір баланы әлеуметтік саясаты бойынша қорғауға, қолдауға қатысты жобалар мен бағдарламаларды іске асыруда. Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы заңнамалық құжатында барлық балалардың теңдігі, олардың тегiне, нәсiлiне және қай ұлтқа жататындығына, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, жынысына, тiліне, бiлiмiне, дiнге көзқарасына, тұрғылықты жерiне, денсаулық жағдайына, балаға және ата-анасына немесе басқа заңды өкілдерiне қатысты өзге де мән-жайларға қарамастан, барлық бала тең құқыққа ие екендігі ерекше аталып өткен [2].
Қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты және әртүрлі себептер тұрғысынан әлеуметтік жетім балалар санының жыл санап арта түсуіне орай жетімдер балаларға білім беру мен тәрбиелеу оларды әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету өзекті мәселе болып отыр.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандық жол - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауындағы адами капиталды дамыту туралы тапсырмасында жетімдік мәселесін шешу жолдары айтылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық - нормативтік құжаттарында аталған мәселе әлеуметтік, психологиялық, әлеуметтік - педагогикалық қолдау тұрғысынан да толық қарастырылады.
Әлеуметтік педагогиканың әлемдік саяси тәжірибедегі тұжырымдары Т.С.Кун [3], В.Лоренц [4], сынды зерттеушілердің еңбектерінде зерделенсе, әлеуметтік жұмыстың қазіргі кездегі теориялық тұжырымдамалары М.Пейннің [5] зерттеулеріне өзек болған.
Қазіргі уақытта әлеуметтік педагогика біршама жаңа ғылым саласы ретінде дамып келеді. Кеңестік дәуірде әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік педагогиканың түрлі мәселелері В.Г.Бочарова [6], М.А.Галагузова [7], А.В.Мудрик [8], Л.В.Мардахаев [9] және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде зерттелген.
Қазақстанда әлеуметтік педагогтарды кәсіби даярлау және әлеуметтік педагогтардың қызметінің бағыттарын зерттеу мәселесі Г.Ж.Меңлібекова [10], Ш.Ж.Колумбаева [11], М.Т.Баймұқанова [12], , К.А.Жукенова [13], Л.Т.Кожамқұлова [14], зерттеулеріне арқау болды. Әлеуметтік педагогика мен әлеуметтік жұмыстың әдіснамасы мен тарихы, теориясы мен практикасын Қ.У.Биекенов [15], З.Ж.Жаназарова [16], І.Р.Халитова [17], Ғ.У.Қабекенов [18] сынды ғалымдар зерттеді.
Әлеуметтік педагогтің жұмысындағы аса маңызды бір бағыт балалар үйінде тәрбиеленушілер, яғни жетім балалар мәселесі, олардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары шетелдік ғалымдар (А.Адлер, М.Винце, А.Фрейд т.б. [19].), кеңестік (Т.М.Землянухина, М.И.Лисина, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых, т.б. [20-23].) және отандық (Х.Т.Шерьязданова, С.М.Жақыпов сынды ғалымдардың [24-25].) еңбектерінде қарастырылды.
Қазақстан Республикасында арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету жүйесіндегі реформалар көптеген мәселелерді шешуді қажет етеді. Қазіргі кезде елімізде әлеуметтік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатында бір қатар нормативтік-құқықтық актілер, маңызды мемлекеттік бағдарламалар қабылдануда. Соның ішінде жетім бала - бұл, ата-ана құқықтарының шектелуіне немесе олардан айрылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кетті деп танылуына, олардың қайтыс болды деп жариялануына, әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеті шектеулі) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуіне, ата-анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруына, оның ішінде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерінен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынсыз қалған бала деп көрсетілген [26].
Жетім балалардың халықтың әлсіз топтарына жататындығына орай, оларға ерекше мемлекет тарапынан көмектер көрсетілуі тиіс екендігі айтылған. Елімізде жетім балаларды қолдау мен қорғау арнаулы әлеуметтік қызметтерді көрсету арқылы іске асырылуда.Осы ретте мұндай балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың мәні арта түседі, өйткені жетім балалардың әлеуметтік қорғалмаған топқа жататынын анықтау; олардың құқығын қорғау; жетім балаларды оқыту және тәрбиелеу; әлеуметтік жағдайларын үнемі қадағалап бақылау; әлеуметтік реабилитациялау мен бейімдеу; оларды оқуға, еңбекке орналастыруға және тұрғын үймен қамтамасыз етуге көмектесу сияқты әлеуметтік мәселеллерді жүзеге асыруда әлеуметтік педагогтің жұмысы маңызды деп танылады.
Жетім балаларды отбасында тәрбиелеуге (асырап алуға немесе отбасына қабылдауға) болады, ал мұндай жағдай болмағанда - жетім немесе ата-анасынан қараусыз қалған балалар лайықты мекемелерде тәрбиеленеді. Мұндай мекемелерге жалпы білім беру мекемелері (жетім балалар және ата-анасынан қараусыз қалған балалар ғана оқытып тәрбиеленеді); тұрғындарды әлеуметтік жағынан қамту орталықтары (балалар үйі-интернаттар, мүгедек балаларға, ақыл-ойы баяу дамыған балаларға және физикалық жетіспеушілігі бар балаларға арналған интернаттар, балаларға көмек етуге арналған әлеуметтік-реабилитациялық орталықтар, әлеуметтік приюттер); денсаулық сақтау мекемелеріне (балалар үйі) және заңға сәйкес басқа да мекемелер қызмет етеді.
Ресми құжаттарға сәйкес жетім балалар дүниеге келгеннен бастап үш жасқа дейін балалар үйлерінде тәрбиеленеді. Үш жасқа толғаннан кейін жетім балалар мектепке дейінгі мен мектеп жасындағы балалар үйіне, физикалық және ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларға арналған арнайы интернаттарға, жасөспірімдер мен деликвентті балаларға арналған жабық түрдегі интернаттарға ауыстырылады. Бұл мекемелердегі әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жұмысын ұйымдастырудың өзіндік талаптары бар. Ол балаларға арнап картотека жүргізеді, олардың даму ерекшеліктерін талдап саралайды, құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, әр баланың қалыпты дамуына жағдай жасау бағытында жұмыс жасайды.
Әлеуметтік педагог тәрбиеленушілерге кәсіби бағдар беру жөнінде (мамандықтар туралы таныстыру), олардың өз құқықтары жөнінде сауатты білуіне, түлектердің үй жағдайынан сыртқы ортаға, өзіндік дербестік өмірге бейімделе алуға көмектеседі. Әлеуметтік педагогтің аталған жұмыстарды ұйымдастыруы үлкен жауапкершілікті талап ететіндігі және қазіргі уақытта оның жұмысында кездесетін қиындықтар арасындағы қарама-қайшылықтар, біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс ұйымдастыру ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жүргізетін жұмыстары
Зерттеудің пәні: жетім балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің мақсаты:Әлеуметтік педагогтің жетім балалармен ата-ана қамқорлығынан айырылған жетім балалармен жұмыс ұйымдастыру ерекшеліктерін теориялық негіздеу
Зерттеудің міндеттері:
oo жетім балалармен жүргізілетін жұмыстардың әлеуметтік мәнін теориялық тұрғыда негіздеу.
oo Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғыларын саралау;
oo әлеуметтік педагогтің ата-ана қамқорлығынан айырылған балалармен жүргізетін жұмысын ұйымдастырудың практикалық іс-әрекет ретіндегі мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер, әлеуметтік педагогтің жетім балалармен әлеуметтік - педагогикалық жұмыс жүргізуді ұйымдастыруы теориялық тұрғыдан негізделсе, онда олармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың практикалық мәнділігі арта түседі, өйткені мұндай іс-әрекет үдеріс субъектілерінің тұлғалық қасиеттерінің дамуының тұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық, социологиялық,әдістемелік еңбектерге, сонымен қатар жетім балалар мәселесіне қатысты ресми-нормативтік құжаттарға талдау жасау; Балалардың құқығы туралы ҚР Заңы, .Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы ҚР Кодексі, .Отбасылық типтегі балалар ауылдары мен жасөспірімдер үйлері туралы ҚР Заңы, Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдiк асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялау туралы ҚР Заңы.
Зерттеудің әдістері:,
- теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, нәтижені жобалау);
- эмпирикалық (әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды (мемлекеттік стандарт, бағдарламалар, оқулықтар) саралау, әлеуметтік педагогика саласындағы іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы, Қазақстан Республикасының Отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйі туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен бағдарламалары, ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараттары дайындалды, зерттеудің теориялық негізі анықталды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер көздері зерделенді.
Үшінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша эксперименттік-тәжірибелік материалдар жүйеге келтірілді. Диплом жұмысы талапқа сай рәсімделді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы № 126 лицей оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1) жетім балалармен жүргізілетін жұмыстардың әлеуметтік мәні теориялық тұрғыдан негізделді.
2) Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғылары сараланды.
3) әлеуметтік педагогтің ата-ана қамқорлығынан айырылған балалармен жүргізетін жұмысын ұйымдастырудың практикалық іс-әрекет ретіндегі мәні ашылып, тиімділігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелерін балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісінде, жетім балалармен жүргізілетін әлеуметтік іс-шараларды ұйымдастыруда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі негізделеді, ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы, мәселенің қазіргі жағдайы бағаланады, сонымен қатар дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері және нысаны, пәні қарастырылып, дипломдық жұмыстың теориялық негіздеріне талдау жасалады.
Қазақстан республикасында жетім балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімде зерттеу мәселесінің теориялық негіздерін анықтау мақсатында әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыруының психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде зерттелуін, Қазақстан Республикасында жетім балалараға педагогикалық қолдау көрсетудің әлеуметтік тұрғыларын және әлеуметтік педагогтің жетім балалармен жүргізетін жұмыстарының құрылымдық жүйесі мен мазмұны қарастырылады.
Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жүргізілетін жұмыстарды ұйымдастыру әдіcтeмecі және экcпeримeнттік-тәжірибeлік жұмыcтың нәтижелері атты екінші бөлімде әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыру әдістемесі, әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауында қолданылатын әлеуметтік-педагогикалық технологиялар, Алматы қаласындағы №126 лицей оқушыларымен жүргізілген әлеуметтік педагогтің іс-әрекеті, әлеуметтік жұмыстың мәні, алатын орны, тәрбиелік ықпалы ашып көрсетіледі және тәжірибелік жұмыстың нәтижелері талданады
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі нәтижелері түйінделіп, тұжырымдалады және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕТІМ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік педагогтың жетім балалармен жұмыс жасауды ұйымдастыруының психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде зерттелуі
Қазіргі заманауи жаңартулар мен өзгерістер, қоғам өмірінде болып жатқан әртүрлі әлеуметтік мәселелер мен қайшылықтар білім беру ісіне үлкен міндет жүктеп отыр. Жаһандану жағдайына және әлемдік интеграцияға байланысты экономика, саясаттану, мәдениет сынды салалардың дамуында ғылым мен білімнің үлес салмағы арта түсті. Осы орайда мемлекеттің, қоғамның, әрбір адам мен отбасының тапсырысына орай әлеуметтік тәжірибеге белсенді ықпал ететін і әлеуметтік педагогиканың мәні, қызмет ету аймағы, міндеті кеңейді әрі сапалық тұрғыдан жаңа белеске көтерілді.
А.И.Арнольдов әлеуметтік педагогика пәнін қоғамның маңызды бөлігі ретінде адамның алатын орнынан, соны талдаудан тұрады,- деп қарастырады. Автор әлеуметтік педагогика адамның ең алдымен, рухани байлық, адамгершілік, гуманизм сынды әлеуметтік сапалар жүйесін қарастырады және бұл сапалар өмірлік іс-әрекеттердің түрлі салаларында көрініс береді, сондықтан адамның рухани дүниесінің құрамдас бөлігі білімділік, мәдениеттілік, сенімділік, гуманистік қасиеттерге негізделеді, - дейді. Ғалымның бұл пікірі дүниежүзі бойынша әлеуметтік педагогика тек әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған топ өкілдеріне ғана емес, барлық халыққа тән деген ортақ тұжырыммен сәйкес келеді.
Елімізде тәуелсіздік алған кезеңнен бастап әлеуметтік педагогика, әлеуметтік жұмыс мәселелері туындауы осы саладағы қызметкерлерді дайындаудың қажеттілігін арттыра түсті. Қазақстанда бұрын әлеуметтік педагог мамандарын даярлау мәселесі жүйелі түрде жүзеге асырылмады. 1999 жылы жалпы білім беретін орта мектептерде әлеуметтік педагог қызметін ендіру жағдайы қолға алына бастады. Сол уақытта әлеуметтік педагогтар орта мектеп жағдайына аса қажетті болғанмен, елдегі барлық оқу-тәрбие мекемелерін әлеуметтік педагогтермен қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сондықтан да әлеуметтік педагогтің қызметін мектеп мұғалімдері атқарды. Осы орайда зерттеуші Г.Ж.Меңлібекова ғылыми жұмысын болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық жұмысқа даярлаудың жүйесін негіздеуге арнады. Зерттеуде болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық қызметке даярлаудың ғылыми-әдіснамалық негіздері, әлеуметтік педагогикалық жұмыстың мәні мен құрылымы қарастырылған. Болашақ мұғалімдерді әлеуметтік педагогикалық қызметке даярлаудың дигностикасы мен үлгісі айқындалып, оны педагогикалық эксперимент бойынша дәйектеген.
Әлеуметтік педагогиканың мәні мен әлеуметтік сала маманының әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекетінің ерекшелігін ашып көрсету осы саланың болашақ мамандарын даярлауда маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік жұмыс - көп пәнді мамандық. Себебі әлеуметтік қызметкер өз тұтынушысына көмек көрсету мақсатында социологтар, дәрігерлер, педагог, психолог, полиция қызметкерлері сынды басқа мамандық иелерімен ынтымақтастық орнатады. Басқаша айтқанда, әлеуметтік қызметкер кәсіби базалық даярлығына байланысты өзі де жоғарыда аталған мамандықтар бойынша қажетті білім мен дағдыларды меңгерген жан-жақты маман болып табылады.
Бұл әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің көп бағыттылығын көрсетеді және бүгінгі таңдағы әлеуметтік қызметкерлерді даярлау мәселесін байыпты әрі терең зерттеуді керек етеді. Бұл өз кезегінде еліміздегі әлеуметтік қызметкерлерді даярлауды жүзеге асырудың теориялық- әдіснамалық негізін, мәнін, құрылымы мен мазмұнын терең талдаудың қажет ететіндігін көрсетті.
Әлеуметтік сала маманы - әртүрлі әлеуметтік-мәдени орталардағы балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастыратын маман; жеке тұлға мен оны қоршаған шағын ортаның психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттейді. Ол оқушылар мен тәрбиеленушілердің қызығушылықтары мен мұқтаждықтарын, мінез-құлқындағы ауытқушылықтарды, шиеленісті жағдайларды анықтайды және уақытылы көмек әрі қолдау көрсетеді; жеке тұлға мен білім беру мекемесінің, отбасының, ортаның, билік органдарының арасында делдал ретінде әрекет етеді; оқушылардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асуына, ыңғайлы және қауіпсіз жағдайды құруға, олардың өмірі мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға білім берудің орындалуына, салауатты өмір салтын насихаттауға көмектеседі; балалардың таланттарын дамыту үшін жағдайлар жасайды.
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканы зерттеуші І.Р. Халитова: Жалпы оқыту және тәрбиелеу ісімен шұғылданатын арнайы білімі бар адамдарды педагог маман десек, соның ішінде күйзеліске ұшыраған балалар ісімен шұғылдануды кәсіп қылған тұлғаны әлеуметтік педагог деп атайды,-деп анықтай отыра, оның жұмыс мазмұнын, қызметтері мен міндеттерін де саралап көрсетеді [29]. Ал әлеуметтік-заңдық сөздіктерде: Әлеуметтік педагог - делдал, жеке тұлға, отбасы және қоршаған орта арасындағы, осы ортаның педагогикалық тұрғыдан мақсатқа сай қайта құрылуына ықпал ететін байланыстырушы буын екендігі тиянақталып берілген [30].
Әлеуметтік педагогтің кәсіби әрекеттері: мәселелер мен олардың себептерін анықтау; пайда болуының алдын алу; қызметкерлерге білім беріп тәрбиелеу, қиыншылықтармен, соның ішінде жеке және әлеуметтік себептері бар қиыншылықтармен күрес; жағымды қоғамдық ортаны құру, жағымды қоғамдық жағдайларды құруға қатысу; жеке, материалдық көмекті ұйымдастыру; білімге деген қабілеттерді зерттеу және қоғамдық өмірге қатысуға және әлеуметтік құқықтарды дұрыс қабылдауға дайындау, басқалармен араласуға, бағыт бағдар алуға, жауапкершілікке, өзін-өзі сыйлауға және сабырлыққа дайындау; шығармашылық пен өнімділікті дамыту сияқты мақсаттарды көздейді.
Әлеуметтік педагогтің жұмысының нысаны тәрбие үрдісі, тұлғаның әлеуметтенуі болып табылады. Ал әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби қызметінің басты мақсаты - адамның, жеке тұлғаның, отбасының әлеуметтік құқықтары мен мүдделерін қорғауға негізделеді. Әлеуметтік сала мамандары бірнеше саланы қатар игереді: қызметтің саласы бойынша балалардың бірлестіктері мен ұйымдарының әлеуметтік педагог - басшысы; әлеуметтік педагог - эколог; әлеуметтік педагог - валеолог; әлеуметтік педагог - тәрбиеші; жұмыс пен отбасы жөніндегі әлеуметтік педагог және т.б. Бұл орайда маманданудың негізі ретінде тұрғындардың жекелеген категориясы (мүгедектер, жетімдер, босқындар) болуы мүмкін. Мамандану, сондай -ақ оның жұмыс орнына байланысты (түрлі оқу орындары, балалар үйі, аурухана, шіркеу, кәсіпорын, ықшам аудан, еңбекпен түзету мекемелері, демалыс орталықтары, әлеуметтік- психологиялық қызметтер) да қаралады.
Л.Т. Қожамқұлованың пікірінше, әлеуметтік жұмыс мәселесі - әлеуметтік жұмыс теориясының зерттеу нысанымен байланысты іс-әрекеттің бір түрі. Оларға әлеуметтену, әлеуметтік көмек, әлеуметтік қолдау, әлеуметтік реабилитация, әлеуметтік түзету, әлеуметтік бейімделу, әлеуметтік қорғау сияқты бір топ кешенді әлеуметтік байланыстарды жатқызуға болатындығын әлеуметтану тұрғысынан негіздеп, әрқайсысына жеке-жеке талдаулар жүргізді. Адамның өмірлік күшін нығайту позициясы тұрғысынан Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудың жаңа модельін, әлеуметтік жұмысқа филантроптық тұрғынының негізгі қағидаларын дайындап шығарды [31]
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканың әдіснамалық,теориялық және практикалық негіздері ғалым І.Р. Халитованың Әлеуметтік педагогика оқулығында қарастырылған. Бұл оқулықта әлеуметтік педагогтің дарынды, жетім балалармен жұмысының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері көрсетіледі. Сонымен қатар ересек адамдарға көмектесудің мазмұны, әдістері, формалары қарастырылған.
Ал, Н.М. Таланчук әлеуметтік жұмысты жеке, әлеуметтік, белгілі бір жағдайдағы қиыншылықтардан шығу және олармен күресу (жеңу) үшін көмектесу, қорғау, түзету, реабилитация арқылы адамдарға, мекемелерге көмек беретін кәсіби іс-әрекет ретінде қарастырады [32].
Әлеуметтік педагогика әлеуметтенумен, әлеуметтік жұмыс арқылы тығыз байланысады, бұл өз кезегінде әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік педагогиканың өзара байланысы туралы айтуға толық негіз жасайды, бірақ бұдан әлеуметтік педагогиканың мәселелерін тек әлеуметтік жұмыс мәселесінен іздеу қажет деген ой тумаса керек, ол әлеуметтік іс-әрекетке де қатысты. Осыдан әлеуметтік іс-әрекеттің мәнін педагогикалық тұрғыдан ашып көрсету қажетілігі туындайды.
Әлеуметтік - педагогикалық және педагогикалық іс-әрекеттерді салыстыра отырып, М.А.Галагузова отбасы мен мектептің баланың дамуы мен тәрбиесін толық қамтамасыз ете алмаған жағдайда әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекетке деген қажеттілік пайда болады-дейді [25]. Барлық балаларға бағытталған педагогикалық іс-әрекеттен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің айырмашылығы сол, ол арнайы ерекшеліктерді есепке ала отырып, оған өз мәселелерін өз бетінше шешуге көмектесуге бағытталадыР.В.Овчарованың көзқарасы бойынша, әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет дегеніміз - балалар мен жасөспірімдерді белгілі бір микросоциумда табысты бейімделуге, даралануға бағытталған әлеуметтік тәрбиелеу бойынша бірізді жұмыс [33].
Қазақстандық ғалым С.С. Досанова әлеуметтік-педагогикалық іс- әрекет тәрбиелік сипаттағы тәрбиелік шаралар жүйесі; социумдағы қатынастарды гуманитарландыруға бағытталған педагогикалық және әлеуметтік әрекеттер, жаһандық білім қағидалары негізінде қоршаған ортаны өзгерту мен сауықтыру; мектеп оқушысына адамгершілік, психикалық, интеллектуалдық және әлеуметтік тұрғыдан дамуына көмектесу; адамның өмірлік мәні бар қажеттіліктерін қанағаттандыру мен оның әлеуметтік мәселелерін шешу деп түсіндіреді [34].
Л.И. Олиференко балаларға әлеуметтік көмек көрсетуге арналған кез-келген іс-әрекетті, әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет деп есептейді [35]. Осындай көзқарастарды Л.А. Беляева, М.А. Беляева еңбектерінен де кездестіруге болады. Олар: Әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің нысаны барлық адамдар емес, тек оның кейбір категориялары, ал іс-әрекеті оқу-тәрбие мекемелерінің шеңберінде ғана емес, одан да кең әлеуметтік ауқымда, әлеуметтік ортада, социумда жүзеге асырылады, - деп санайды. [36].
Зерттеуші Л.С. Нагавкина әлеуметтік педагог іс-әрекетінің пәнін анықтай отырып, оны екіжақты үдеріс ретінде қарастырады. Ол баланың әлеуметтік өмірдің субъектісі ретінде қалыптасу үдерісі және педагогикалық арнайы ортаны құру үдерісі. Сонымен бірге, объектісі - нақты өмірлік қиын жағдайлар, ал мақсаты - жоғарыда аталған екі жақты үдерістің табысты дамуына жағдай жасау деп айқындай түседі [40].
Белгілі ғалым М.А. Галагузова әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің мәнін, бір жағынан, тұлғаның дамуы; екінші жағынан, педагогикалық орта негізінде жүзеге асырылатын социомәдени бейімделу мен өз мүмкіндіктерін көрсетуде адамдардың, топтардың, ортаның қарым-қатынасын үйлестіру деп көрсетеді.
Профессор В.Г.Бочарованың редакциясымен жазылған Әлеуметтік педагогика деп аталатын монографияда әлеуметтік педагогиканың пәні мен нысаны және әлеуметтік-педагогикалық теорияның төменде көрсетілгендей міндеттері нақтыланған:
- белгілі бір тұлғалық-орталық жағдайларға орай, әлеуметтік тәжірибенің барлық салаларында тиімді шешім қабылдау біліктілігін қалыптастыруға ықпал ету;
- жеке адамның, отбасының және топтың қызығушылығын есепке ала отырып, адамды белсендендіру мүмкіндіктерінің тетіктерін құрастыру;
- жеке адамның өмір мүру сапасын арттыру, оның қызығушылықтарын қанағаттандыру және тұлғаның рухани болмысын қорғау мақсатында отбасының, басқа да әлеуметтік институттардың, шағын ортаның, социумның мүмкіндіктерін толыққанды пайдалану [41].
Қазақстандағы әлеуметтік педагогиканың қалыптасуы мен дамуы әлеуметтік педагогтің қызметтік міндетінің өзгеруіне ықпал етті. Қазақстандық зерттеуші К.Г. Какен педагогикалық үдеріс тұлғаны әлеуметтендіру қызметін атқарады, сондықтан оның түрлері оқу-тәрбие мекемелерінің шеңберінде ғана емес, адам мен адамның барлық қарым-қатынасында орын алатындығы туралы пікірді өте орынды деп есептейді . Отандық әлеуметтік қызметкерлер өздерінің әлеуметтік- педагогикалық іс-әрекетінде балалар мен үлкендердің, отбасы мен мемлекеттік қызмет орындарының, ұйымдардың, мекемелердің арасын байланыстыратын делдал болудан бастап, заңды құқықтарды қорғау, шиеленістерді шешуге дейінгі түрлі әлеуметтік рөлдерді атқарады. Әлеуметтік қызметкерлердің негізгі қызметіне баланы әлеуметтік тұрғыдан қорғау, оған әлеуметтік көмек көрсету, білім алуын, қоғамға бейімделуін ұйымдастыру жатады. Солай болғандықтан, оқушы тұлғасы әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің субъектісі болып есептеледі .
Әлеуметтік мамандардың кәсіби іс-әрекетінің мазмұны негізінде Л.С.Нагавкина, О.К.Крокинский жалпы білім беретін мекемелердегі әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің алдын алу, қорғаушылық, ұйымдастырушылық сынды негізгі қызметтерін анықтады. Аталған қызметтерді анықтай отырып, М.А.Галагузова, Ю.Н.Галагузова диагностикалық, делдалдық, алдын алу, қорғаушылық, түзетушілік, реабилитациялық деп аталатын түрлерін бөліп көрсетті: Әлеуметтік жұмыстың тұжырымдамасына қатысты түрлі тұғырнамаларды зерттей отырып, Л.Т.Қожамқұлова оны тұтынушылардың психологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерін шешуге бағытталған қызметі және адамдардың әлеуметтік тұрғыдан әрекет ету қабілетін қалпына келтіру мен жақсарту үшін жағдай жасау үрдісі ретінде қарастырады.
Қазіргі қоғамда ауқымды орын алып отырған ең өзекті әлеуметтік мәселелердің бірі - жетім балалар мәселесі. Жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде Әлеуметтік жетім ұғымы қолданылып жүр. .
Әлеуметтік жетімдер - дегеніміз белгілі бір себептерге байланысты ата-аналары құқығынан айырылғандардың балалары және тастанды балалар. Әлеуметтік жетімдер балалардың ерекше категориясы. Қоғамнан ауқымды орын алып отырған ең өзекті мәселелердің бірі - жетім балалар мәселесі. Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл балалардың әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие. Жетім ұғымының анықтамасына келетін болсақ, бұл да бір тарихи сипатқа ие термин (Кесте 1).
Қазақстан Республикасында жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына, жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Бұл мәселе жөнінде мемлекет тарапынан атқарылып жатқан іс-шараларды жүздеген мектеп-интернаттардың, балалар үйі мен мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердің және т.б. ұйымдардың жұмысынан байқай аламыз. Жетім балалар мәселесіне байланысты қабылдаған бірқатар нормативтік құжаттарда ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті отбасында тәрбиеленулері, рухани-адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуы, білім алуы және әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуі қадағаланады.
Кесте 1. Жетім ұғымының анықтамасы
Қоғамдағы жетім ұғымының анықтамасы
X-XIV ғ -
жетім кедей шаруа балалары
жетім ұғымы шаруа терминімен қатар феодалдарға қарсы атау ретінде қолданылды.
XIV-XVIII ғғ
жетім ата-анасы жоқ балалар
жетім балаларды көбінесе төменгі сатыдағы адамдар деп санады.
XIX-XXI ғғ
жетім ата-анасы немесе шешесі (әкесі) қайтыс болған 18 жасқа толмаған бала
кәмелетке дейін мемлекет қамқорлығындағы және одан кейін тиісті заң бойынша белгіленген жеңілдіктерді пайдаланышулар.
Таза жетім
Әлеуметтік жетімдер
Ата-анасы қайтыс болған балалар
Белгі бір себептерге байланысты ата-ана
қамқорлығынан айрылғандардың балалары
мен тастанды балалар
ҚР интернаттық білім беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған, жетім, панасыз балалар мәселесі көтерілген. Атап айтқанда онда Интернаттық ұйымдар - белгілі бір категориядағы азаматтарға тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемелері - деп анықтама беріледі. Бұл интернаттардың қазіргі кезде бес түрі бар: жалпы типті мектеп-интернат, яғни ол ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және жетім балалардың, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары, жалғыз басты аналар (әкелер) мен денсаулық жағдайы, еңбегі, өмір жағдайына байланысты қоғамдық тәрбиені қажет ететін ата-аналарының (олардың орнын ауыстырушылар) балаларына тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемесі; санаториялық типтегі мектеп-интернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты атап айтқанда, туберкулез-өкпе ауруына душар болған балалардың емделуі, оқуы, тәрбиесі қамтамасыз етіледі; девиантты мінез-құлықты балаларға арналған мектеп-интернаттар, сот пен кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссияның шешімімен балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту; жалпы білім беретін мектеп жанындағы интернат; жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар - білім мен тәрбие алуда отбасы жағдайына жуықтайтын қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ететін білім беру мекемелері.
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы әлеуметтік жетімдерді құрайды. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып, нәтижелері де бірдей болуы көзделуімен, әрқилы көрсеткіштерге ие. Сонымен қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана қарым-қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде көпшілігі тығырыққа тіреледі. Олардың әлеуметтенулері де осы тұрғысынан ерекшеленеді.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалар мәселесінің күннен-күнге Қазақстан Республикасында артып отырғанымен, бұл салада жүргізілген зерттеулер саны аз. Ата-ана қамқорлығынан тыс қалған бала дамуының әлеуметтік жағдайының ерекшеліктерін түсіндіруде елеулі үлес қосқан кеңестік И.В.Дубровина, В.С.Мухина, А.М.Прихожан, А.Г.Рузская, Н.Н.Толстых сынды ғалымдар олардың тұлғалық, мотивациялық, эмоциялық, танымдық аясындағы өзгешеліктерді атап, оның себебін ересектермен қарым-қатынас жасау тапшылығы деп тұжырымдаған.
ХХ ғасырдың басында Я.Корчак [42] балалар үйінде тәрбиеленушінің оқшауланғысы келгенде, өзін ыңғайсыз сезінгенде, көңіл-күйі болмағанда немесе жай ғана шудан жалыққанда оңашалана алатын, жалғыз қалу мүмкіндігі болатын жағдай жасау қажеттілігі мәселесін көтерген. Дәл осы мәселені 80 жылдардың соңында балалар үйі мен мектеп-интернаттары туралы айта келе В.С.Мухина да қозғайды. Әйтсе де, жетім балалардың үздіксіз ұжымдық, бірлескен өмір сүру әрекетінің күрделі нәтижеге әкелуі ықтималдылығы бірқатар зерттеушілерді алаңдатқанымен, мемлекеттік мекемелер жағдайында шешімін таппаған мәселелердің бірі.
Жетімдік мәселесін талдау барысында балалардың өмір сүру жағдайы ақыл-ой дамуын тежеп, тұлғалық дамуын бұрмалайтындығы туралы түсінік қалыптасты. Балалар үйі, балалар ауылы, мектеп-интернаттарына тап болған балалардың дамуы күрделі көрсеткіштерге ие. Мұнда баланың физикалық және психикалық дамуында ауытқулар кезігуі мүмкін. Ақыл-ой кемістігі, жыныстық сәйкестіктің бұзылуы жиі кезігеді. Нашақорлық пен қылмыс көзі де осында.
Балалар үйі - мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы тәрбиеленушілерді қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Балалар үйі ұйымдарының өзіндік ерекшелігіне байланысты бірнеше түрлері бар. Мұндай балалар үйінің негізгі түрлері:
oo мектеп жасына дейінгі балаларға арналған бөбекжайлар (туғаннан - 3 жасқа дейінгі);
oo аралас балалар үйі (мектеп жасындағы және мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған);
oo арнаулы балалар үйі (денсаулығы нашар, кемтар балаларға арналған);
oo жалғызбасты аналардың балаларына арналған Үміт балалар үйі.
Бұл арнаулы ұйымдар - тәрбиеленушілердің дағдыларын қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Бұл мәселе бала құқықтарын қорғау туралы конвенцияның 20-бабында: Мемлекет отбасынан айырылған балаға әлеуметтік қорғау көрсетуге міндетті. Сондай-ақ мемлекет мұндай жағдайда балаға альтернативті, яғни балама отбасылық қамқорлық көрсетуі, болмаса тиісті ұйымдарға орналастыру қарастырылуы қажет. Мұндай әрекеттер баланың тәлім-тәрбие сабақтастығын және оның этникалық шығу тегі, дінге, мәдениетке қатысы және ана тілі ескерілуі тиіс - деп тәрбиеленушілердің жеке тұлғалық құқықтарының қорғалуы нақты тұжырымдалған.
Қазіргі уақытта республикамызда мемлекет жәрдеміне мұқтаж балаларға көмек беруге арналған 660 интернаттық мекемелер бар. Оларда 79 мыңнан астам балалар тәрбиеленіп жатыр). Олардың ішінде: жалпы және санаторлық үлгідегі мектеп-интернаттарда - 37 541 бала, мектеп жанындағы интернаттарда - 15 096 бала, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балаларға арналған балалар үйлері мен мектеп-интернаттарда - 12 574 бала, мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған оңалту мекемелерінде - 12 599 бала, девианттық мінез-құлықты балаларға арналған ерекше тәрбиелеу жағдайларын қажет ететін балалар мен жасөспірім-дерге арналған мектеп-интернаттарда - 884 бала, отбасы үлгісіндегі балалар ауылында - 281 бала, отбасы үлгісіндегі балалар үйінде - 247 бала тәрбиеленуде.
Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға жасөспірімдер үйі жағдайында әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету тәжірибесінде, әлеуметтік психология теориясына кереғар, бірнеше елеулі қайшылықтарды атап көрсетуге болады. Олар:
oo қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар;
oo жасөспірімдер үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы аралығындағы қайшылық;
oo жасөспірімдер үйі жағдайында жетім балаларды қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық;
oo жасөспірімдер үйіндегі жағдайдың ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар.
Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету, яғни:
oo қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы аралығындағы қайшылық;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілерді қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық;
oo балалар үйінде тәрбиеленушілер жағдайының ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар.
Кесте 2. Балалар үйінде тәрбиеленушілерге әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсетудегі кейбір қайшылықтар
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету
тұрғысынан қарастырғандағы елеулі қайшылықтары
қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар
балалар үйінде тәрбиеленушілер
дің әлеуметтенуіне көмектесетін тиімді технологияларға деген мұқтаждық пен бұл саладағы әдістемелік әзірлемелердің аздығы арасындағы қайшылық
балалар үйінде тәрбиеленушілерді қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық
балалар үйінде тәрбиеленушілер жағдайының ұйымдастырылуы мен балалармен жұмыс істейтін мамандардың әлеуметтендіру үдерісін қамтамасыз етуде ол жағдайларды тиімсіз пайдалану аралығындағы қайшылықтар
Балалар үйінде тәрбиеленушілердің өздерінің жеке құндылықтары туралы түсініктері көп жағдайларда болмайды, бұл терең эмоционалды дискомфортқа әкеліп соғады, бұл өз кезегінде агрессия мен мазасызданудың пайда болуына себепші болады. Мазасыздану дегеніміз, бұл болатын қауіп-қатерді күтуге орай эмоционалды дискомфортты бастан кешу жағдайы. [25].
Бұл міндеттің практикалық шешілуі өте ұзақ және ұзақ мерзімді үрдіс болып саналады.Балалар үйлеріндегі балалардың көбісі өмірдегі ең басты нәрсе - ата-аналар қамқорлығы мен махабатынан айырылғандар. Олардың көбісі жанұя, үй, мама, папа деген ұғымдарды түсінбейді. Бұл ұғым-сөздерді білмеу интернат пен балалар үйі жағдайындағы ұйымдасқан тәрбие процесіне өте көп проблема тудырады.
Жетімдер үйі, мектеп-интернаттарда жүргізілетін түзету тәрбиелік жұмыстардағы ең басты бағыты баланың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастыруға көмектесетін гуманды, яғни адамгершілік ортасын құру болып табылады.
Балалық әлемін жақсы біліп, түсінетін адам ғана нағыз тәрбиеші екендігі баршаға аян, ал оның педагогикалық тактісі тек қана педагогикалық біліммен ғана шектеліп қоймайды, әрі интуицияның болуымен, әрбір баланың жүрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше әдістерді меңгеріп қолданумен де анықталады.
Жетім балалар - бұл - қаза болуы салдарынан ата-аналарынан айрылған балалар. Мұндай балалардың психикалық дамуы, әлбетте, осы қатерлі жағдайға баланың қандай жас кезеңінде ұшырағандығымен анықталады. Бала ата-ана қамқорлығынан неғұрлым ерте айырылса, соғұрлым оның тұлғалық дамуында жетімдік терең орын алады.
БҰҰ Конвенциясының 7-бабында бекітілген баланың негізгі құқықтарының бірінде өз ата-анасын тану және оларға қамқорлық жасау құқығы туралы айтылған. Егер бала өзінің отбасылық ортасынан уақытша мерзімге немесе мәңгіге айрылса, ... ол бұл жағдайда қала алмайды, ендеше, 20-бапқа сәйкес бала мемлекет тарапынан ұсынылатын ерекше қамқорлық пен көмек алуға құқықты [26].
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігі (90%-ға жуығын) - әлеуметтік жетімдер, олардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелері ата-анасымен қабылданбаған сәбидің тұлғалық дамуы әлдеқайда күрделі боларын көрсетеді. Психологтердің деректеріне сүйенсек, холерик темпераментті балаларда агрессивтілік, атаққұмарлылық, жүйке жүйесінің әлсіздігі, қызғаншақтық, күдіктік көрінеді; сангвиниктер ұстамды, сақ, тұйық, қорқыныш пен невростенияға бейім болады; флегматик-балаларда шешім қабылдай алмаушылық, қорқақтық, жасқаншақтық дамиды.
Тастандылардың, көбінесе, бұл қалыпсыздықтары нығайып, психокоррекцияны ұзақ уақыт керек етеді. Әдетте, мұндай бүлдіршіндер балалар үйіне маскүнемдер отбасыларынан келеді. Басқа адамдардан ата-аналарының алкоголизмі, ұрыс-керістерді, жәбірлеулерді, ұрып-соғу жағдайлары жайлы шындықты жасыруларына тура келгендіктен, бұл балалардың барлығына тұрақталған өтірік айту машығы тән. Сол сияқты, бұл балалар ата-аналарының жаман мінез-құлқына еліктеуге бейім болады.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың ішінде тастанды балалардың әлдеқайда әлсіз болатыны анықталған. Педагогтер, дәрігерлер және психологтердің пікірінше, олар өз қатарластарынан физикалық және психикалық дамуы жағынан бірқатар артта қалады. Ағылшын ғалымы Л. Ярроу сәбилер үйіндегі балалардың жағдайын зерттей келе, олардың дамуының кейін қалуын депривация ұғымы арқылы түсіндіреді (депривация термині қазіргі кезде психология мен медицинада кеңінен қөолданылуда, ағылшын тілінен аударғанда өмірлік мәні бар қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктерінің тежелуі не болмауы дегенді білдіреді) және төрт түрін ажыратады:
1) Аналық депривация - баланың биологиялық анасымен байланысының болмауы.
2) Сенсорлы депривация - бала қабылдауындағы көптүрліліктің күрт төмендеуі.
3) Әлеуметтік депривация - баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының шектелуі.
4) Эмоциялық депривация - қоршаған ортамен қарым-қатынасындағы эмоциялықтың нашар көрінісі, қоршаған ортасына деген енжарлық.
Л.Ярроу жетім балалардың дамуының артта қалуының ең күрделі түрі аналық депривация деп есептеген, көптеген ғалымдар бұл пікірмен келіседі. Олардың жүргізген зерттеу нәтижелері сәбидің анасынан айрылуы өмірінің бірінші аптасынан көрініс табарын растады: бұл балалар адам бет-әлпетін көргенде жымия алмайды; көбінесе тәбеттері нашар болады, салмақ аз қосады, ұйқылары бұзылған. Бала жыласын зерттеу отбасында тәрбиеленуші қатарластарына қарағанда сәбилер үйіндегі туғаннан 6 ай аралығындағы балалар үнемі аз сөйлейтінін көрсетті. Эмоциялық фондары мазасыздық, уайыммен сипатталады [43].
Бұл балаларға қоршаған ортасына деген бастамашылдық пен қызығушылықтың болмауы, индивидуалды өмір тәртібі мен ерік көріністеріне деген селқостық тән.
Әйгілі физиолог Н.М.Шелеванов ХХ ғасырдың 30 жылдары тәрбие жұмысы жақсы ұйымдасқан жағдайда сәбилер үйіндегі балалар сәтті дами алатындығын дәлелдеген. Ол баланың қалыпты дамуын тежейтін анасынан ажырау емес, тәрбие, назар аудару, қарым-қатынас дефициті деген.
Балалар үйі тәрбиеленушілері үшін сәбилер үйінен мектепке дейінгі балалар үйіне ауысу қиынға соғады. Жаңа орта - депривацияны асқындырады, бір мекемеден келесісіне ауысудың алғашқы кезеңінде сәбилер сөйлемей қояды, қозғыштық, қабылдау тежелісін байқатады. Олар қажеттілігін білдіру, әңгімелеу, рөлдік ойын нышандарын байқату сияқты өз-өзіне қызмет көрсетудің бұрыннан қалыптасқан дағдыларын уақытша жоғалтады.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың тағы бір тобы - ол қамқорсыздар. 1920 жылдардың басында қамқорсыз қылмыскерлер өте көп еді. Бұл кезде педагогтер мен психологтердің арасында қамқорсыздар - психопаттар, адамгершілік дефектілі балалар, ізетсіздік ерекшелікті балалар деген пікір тараған. Бірақ кейінгі тәжірибелер бұл көзқарасты теріске шығарып, қамқорсыздар - әлеуметтік жағдай жәбірлері дегенді ұсынды. Өз отбасында тәрбиеленетін балаларға қарағанда қамқорсыздардың басты ерекшелігі - олар өмірді таныған, өмірге бейімделе алады, тек өз күштері мен ақыл-ойына ғана сенеді, шешім қабылдағыш, батыл, іскер болады. Тұлғаның бұл қасиеттері көшедегі, базардағы, вокзалдағы т.б. өмірмен қалыптасқан.
Қамқорсыз балаларды екі түрі белгілі: көшелік және отбасылық. Біріншілері өзбеттілікке, қоршаған ортасындағы беделді тұлғаға бағынуға ұмтылатын, өз күшіне сенімді, көшедегі өмір тәжірибесін жинақтаған, притон, мейрамхана, азартты ойындармен таныс, ересектерге еліктейтін, бірақ оларға сенбейтін, билікке қарсы балалар. Екінші түрі, отбасылық қамқорсыздарға адамдардан қашқалақтау, енжарлық, отбасынан тыс өмір сүру қорқынышы, басқа адамдардың, өзінен күштірек қатарлас-қамқорсыздардың билігіне көну тән. Көбінесе олар өздерін және қаңғыбас (бомж) ата-аналарын асырау үшін қайыр тілейді, шыны сауыттар жинайды, ұсақ ұрлықтар жасайды. Мұндай балаларда асқазан жарасы, педикулез, қышыма, туберкулез т.б. бірқатар аурулар кезігеді.
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың әр тобының өзіндік ерекшеліктері болғанымен, ортақ мәселелері де аз емес. Оларды барлық басқа балалардан ерекше ететін тұлғалық дамуының өзіндік көрсеткіштері бар. Аталған балалар тобының ортақ мәселелерінің бірі - денсаулықтарының нашарлығы. Мамандардың пікіріне сүйенсек, ...балалар үйіне келгендердің денсаулығы өз отбасында өмір сүретін қатарластарымен салыстырғанда әлдеқайда нашар. Балалардың 64%-ының құрсақтағы күрделі дамуы тіркелген; 50% тәрбиеленушілердің перинатальды патологиясы бар; балалар үйіндегілердің 10%-ында тұқым қуған немесе туа пайда болған аурулпры бар; 70-80% балаларда нәрестелік кезең аурулары байқалған; ал 48% балалар жетілмей немесе дене салмағы аз болып туғандар. Тағы бір мысалдарды қарастыратын болсақ: ...66,7% балалар үйі тәрбиеленушілері үздіксіз диспансерлік тіркеуде; 62% жетім балалардың жүйке жүйесінің қызметі бұзылған, олардың 32,5%-ының ақыл-ойы, 25,4%-ының көруі зақымданған т.с.с.
Балалар үйі тәрбиеленушілерінің басым бөлігіне психикалық даму кідірісі диагнозы қойылған. Тіпті психологтер, дәрігерлер, дефектологтер, педагогтер қалыпты тобына жатқызғандардың өзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz