ПАТРОНАТ ОТБАСЫЛАРЫНА ӘЛЕУМЕТТІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ ТӘЖІРИБЕСІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің жыл санап қарыштап дамып, алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тобына қосылуы білім саласына көптеген міндеттер жүктейді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2017 жылдың 31 - наурыздағы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына Жолдауындағы, Төртінші басымдық - адами капитал сапасын жақсарту бөлімінде ұрпақ тәрбиесіне басымдық берді. Президент өскелең ұрпақты рухани - адамгершілік рухында тәрбиелеу үшін қосымша қадамдар жасау қажеттігін ескертті [1].
Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тəлім - тəрбие мен адамгершілік құндылықтарға тəрбиелеуде білім берудің айқын жолдарын жетілдірудегі басым бағыттарын айқындауда, ұлттық санамен адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру көкейкесті мəселелердің бірі болып отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан тəрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тəрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауында: Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мəдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн, - деген талапты білдіреді [2].
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Осынау тыныш кезде бізде мыңдаған жетімдер бар - біздің балалар үйі мен жетім балалар үйі нық толы. Бұл, өкінішке орай, жалпы әлемдік беталыс және жаһандануға қарсы шығушылық. Бірақ біз осы беталысқа қарсы тұруымыз керек. Біздің мемлекетіміз және қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасылық типтегі балалар үйінің құрылысын салуды көтермелеу керек, - деген идеясы да қазіргі кезде елімізде мықтап қолға алынуда [3].
Қазақстан өзін 1994 жылы Балалардың құқығы туралы конвенцияға қосылған және 25 жылдық тәуелсіздігі аралығында Конвенция ережелерімен және баланың отбасында тұрып, тәрбиелену құқығына сәйкес балалардың мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз ету көзқарасынан ұлттық заңнаманы жетілдіру бойынша үлкен жұмыс жасаған әлеуметтік дамыған және құқықтық мемлекет ретінде көрсетеді. ҚР Заңдары қабылданды: Қазақстан Республикасындағы бала құқығы туралы, Мемлекеттік жастар тәжірибесі туралы, Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық - педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы, Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы Заң және т.б [4 - 8].
2006 жылы баланың құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясына сәйкес Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқығын қорғау комитеті құрылды, оның негізгі мақсаты балалардың құқығын және заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады. 2007 жылы Қазақстан Үкіметімен Қазақстан Балалары Бағдарламасы қабылданды, онда балалар үйінің тәрбиеленушілерін отбасыларына жайғастыру немесе отбасылыққа жақындатылған жағдай жасау маңыздылығы, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балалардың жемісті әлеуметтік бейімделуінің маңызды механизмдерінің бірі ретінде белгіленген [9 - 10].
Бірақ, барлық жасалған жұмыстарға қарамастан Қазақстан әлі күнге дейін барлық балаларға олардың отбасында тұрып және тәрбиеленудегі заңды құқықтарын қамтамасыз етуден алыс, ал статистиканың көрсетуінше, жыл сайын республикада ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған 8 мыңдай бала анықталуда, оның 3 мыңнан астамы балалар үйіне түседі. Соңғы жылдары толық мемлекеттік қамтамасыз етілуге берілген балалар санының бірізді (жылдан жылға) өсуінің негативті тенденциясы айырықша қобалжу туғызуда. Егер 2012 жылы балалар үйіне 2231 бала жайғастырылса, 2014 жылы 2839 бала, сонымен қатар 212 бала асырап алу, қорғаншылық, қамқоршылық және патронат күшін жойғаннан кейін балалар үйіне түскен [11].
Қазақстан Республиксы Білім және ғылым министрлігі, Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің мағлұматы бойынша республикада 2015 ж. басына жетім балалар және ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған (бұдан әрі - жетім балалар) балалар саны 32 362 жетті. Оның ішінде 21 350 бала қазақстандық азаматтардың отбасыларында қорғаншылық пен қамқоршылықта және 1 820 - патронаттық тәрбиеленуде, 9 192 бала 188 балалар үйінде тәрбиеленуде. Балалар үйіндегі 7395 (80,4%) балаларды 7 - ден 18 дейінгі жастағы балалар, сәйкесінше балалардың тек 19,6% ғана (1797 адам) - 6 жастағы балалар құрайды [11].
Бүгінгі күнде интернаттық мекемелердің жүйесі 58 балалар үйі мен интернат мектептер, 25 бала үйі, 18 ақыл - есі кем балаларға арналған балалар үйі - интернаттар, білім, денсаулық сақтау және әлеуметтік даму жүйесінің 13 жетімхана, 28 жастар үйі, 29 балалар үйі мен отбасылық типтегі ауылдар және 17 жеке меншік балалар үйі құрайды [12].
Зерттеу тақырыбының зерттелуі. Ұрпақ тəрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына, отбасының рөліне байланысты тəлім - тəрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт Ата, əл - Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Асанқайғы, Шəкəрім жəне т.б., қазақ ақын - жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің тəлімдік сөздерінен көреміз [12 - 19].
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұн, Сайф Сараи шығармаларында, хандық дәуірдегі ақын-жыраулар мұраларында, Ы.Алтынсарин еңбектерінде, Абай Құнанбаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанымен әлі толық зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты Х.Арғынбаев, Г.Уманов, К.Оразбекова, Р.Қоянбаев, З.Әбілова т.б. еңбектері бар [20 - 28].
Ата-ана - алғашқы тәрбиеші балаға ең үлкен әсер етушілер. Ж.Ж.Руссо: "Балаға соңғы тәрбиешінің әсерінен гөрі алдыңғысынікі көбірек", - деп тұжырымдаған [29].
Отбасылық қатынастың ерекшеліктерін А.И.Захаров, А.С.Спиваковская, А.Я.Варга, Э.Г.Эйдемиллер, Ю.Гиппенрейтер, М.Буянов, З.Матейчик, Г.Хаментаускас, А.Фромм, Р.Снайдер, т.б. ғалымдар зерттеген [30 - 39].
А.Е.Личко отбасылық қарым-қатынас мәселесін зерттей келе отбасындағы жайсыз жағдайларды көрсетті. (гиперопека, қараусыздық, "отбасы пірі", жетім қыз" жағдайы) [40].
Бүгінгі таңда отбасылық дағдарыстардың шиеленісуі, оның ішінде әке мен баланың, анасы мен қызының тіл табыса алмау мәселелері, нәтижелерінде қақтығыстардың, үйден кету жағдайлардың мысалдарына жиі кезігіп жүрміз. Оның зардаптары, жалпы жас қоғамымыз үшін, айқын көрінуде. Оған себеп, отбасылық жылулыққа, татулыққа деген саналы көзқарастың жетіспеушілігі, мәдениеттің төмендігі. Мұның өзі уақыт талабына сай ізгіліктік негізінде отбасылық жағымды қарым - қатынасты қалыптастыру қажеттілігі мен әлеуметтік педагогика мен психология практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама - қайшылықты тудырады.
Отбасы -- неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В.). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында [40].
А.Г.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено болып табылады [41].
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады [42].
Э.К.Васильева өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады: шаруашылық - экономикалық, генеративті тәрбиелік, мәдени, репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, отбасының маңызды қызметтеріне шаруашылық - тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады [43].
70 - шы жылдары басты назар отбасындағы қарым - қатынас пен оның тұлға қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел адамның кәсіби іс - әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді, - деген тақырыптарда С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді [41].
70 - шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік - перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рөлдерді бөліп беруді, З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б. [44].
Қазіргі зерттеулерде отбасына байланысты оның әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы зерттеген ғалымдар Фельдштейн, Д.Л.Кондратьев және т.б. тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы шетелдік ғалымдардан И.С.Кон Р.Дубровина зерттеді, ал жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В. және т.б, ал танымдық эмоциялық - еріктік және мінез - құлықтың ерекшеліктерін Кучинский, жеке тұлғаның өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы Баруалкина В.В. тұлғаның анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г сияқты ғалымдар зерттеді [45 - 47].
Н.Я.Соловьевтің анықтамасына сәйкес: Отбасы - ерлі-зайыптылардың одағы мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік тобы, жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата - аналар мен балалардың, аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым - қатынас [48].
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы -- бұл кішкентай топ ретінде ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым - қатынастың нақты тарихи жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген әлеуметтік қажеттілік [41].
А.И.Антонов отбасын адамдардың біріккен жалпы отбасылық ортақ әрекетіне негізделіп, ата-ана - туысқандық желілермен байланысқан және балалардың өсіп-жетілуі мен отбасы мүшелерінің өмір сүруін қолдау, - деп түсіндіреді [49].
Отбасы қарым - қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы И.Я.Бахофеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования гинекократии старого времени и её религиозной и правовой природы, - атты кітабы көп үлес қосты. Екі автор да неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды [50].
Отбасылық қатынас жеке тұлға мен қоғамның өзара байланысында қарастырылады. Бұл бағыттың негізін салушылар мен жақтаушыларына У.Джемс, Ч.Кули, У.Томос, Ф.Знанецкий, Ж.Пиаже, З.Фрейд және т.б. жатады [51].
Әйгілі шетел ғалымдары А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Баулби, С.Порванс, Р.Липтон, М.Айнсворс, Р.Шпиц, Э.Пиклер, М.Винце және т.б. және ресей ғалымдары Г.М.Землянухина, М.И.Лисина, С.Ю.Мещерякова, Н.М.Щелванов, И.В.Дуровина, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых ата - анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тіпті өмірінің алғашқы жылында - ақ, отбасында тәрбиеленіп жатқан, өзімен жасты балалардан ерекшеленіп тұрады. Ата-аналардың өз балаларын қабылдамауы және түрлі себептермен ата-анасынан айырылып қалуы олардың тұлғалық дамуына ауыр зардап әкелетіндігін айтады [52].
Г.Б.Сүгірәлімова Қазақстандағы панасыз балалардың мәселесін шешу тарихын зерттесе, З.А.Зубайраева жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық шарттарын айқындады, А.Ж.Сқақова отбасы жас ұрпақты әлеуметтендіру институты ретінде қарастырды [53 - 55].
Алайда бұл зерттеулердегі уақыт өзгерістеріне байланысты, баланы отбасы типтік балалар үйі ұйымдарына орналастырудағы келеңсіз жағдайлардың көп болуы, бұл мәселеге жеткіліксіз дәрежеде көңіл бөлінбейтіндігін белгілеп өту керек.
Әйгілі А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Е.А.Аркин сынды педагогтар тұлға қалыптасуының табиғи негізі ретінде отбасылық тәрбиені қарастырған [56 - 58].
Әдебиеттерге жасаған талдаудан, шетел, кеңес, отандық ғалымдар мен педагог, психологтардың жетім балалар мен ата-анасынан айырылған балалар жайында зерттеген зерттеулеріне тоқталып, қазіргі таңда өзекті болып отырған патронаттық отбасында бала тәрбилеу, паторнаттық тәрбиеге алу.
Қазіргі таңда жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды отбасына беру, оларды отбасында тәрбиелеудің қазіргі таңдағы жаңаша атауы - патронаттық отбасына беру, патронаттық тәрбиеге алу, баланың жаңа отбасына бейімделуі жайында зерттеулердің аздығы бұл мәселе зерттеуді қажет ететіндігі көкейкесті мәселе болып отыр.
Патронат отбасы - жетім балаларды қоршаған ортаға әлеуметтендіру мен тәрбиелеудің бірден бір қолайлы жолы [59].
Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің ғылыми - педагогикалық негізін айқындау - әлі де болса, өз шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі.
Солай бола тұра, әлеуметтік педагогтың патронат отбасына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологиялардың жоқтығы арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, бұл қайшылықтардың шешімін табуда біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың мәселесі патронат обасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің ғылыми - теориялық және әдістемелік жолдарын қарастыру болып табылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми - теориялық және әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде қарастырылмауы ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Патронат отбасына әлеуметтік педагогикалық қолдау көрсету жолдары, - деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологияларын анықтау.
Зерттеу нысаны:Патронат отбасылары.
Зерттеу пәні: Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер,патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологиялары анықталса, онда, қоғамдағы жетім балалар мен ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың азаюына мүмкіндік болады, өйткені, патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің жолдары мен әдістемесі анықталады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсеу жолдарының әдістерін айқындау.
2. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықтау.
3. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесін жасау.
4. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жағдайы туралы ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу міндеттерін жүзеге асыруда теориялық (философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, озық іс - тәжірибелерді жинақтау, модельдеу); эмпирикалық (сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық байқау, нормативті құжаттарды талдау, тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық - статистикалық тұрғыдан өңдеу) әдістер қолданылды.
Зерттеудің жетекші идеясы: патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету арқылы қоғамдағы жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының азаюына мүмкіндік туады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: педагогикалық тәжірибе бойынша В.И.Загвязинский, В.В.Краевский, А.М.Новиков т.б.; педагогикалық және әлеуметтік - педагогикалық жобалау бойынша Г.М.Бирженюк, Ю.К.Бабанский, Б.С.Гершунский, С.М.Маркова, В.З.Юсупов, Н.О.Яковлева, т.б.; педагогикалық қолдау идеялары бойынша О.С.Газман, Р.А.Литвак, Н.Б.Крылова, С.М.Юсфин, т.б.; әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету теориялары бойынша В.Г.Бочарова, Л.Я.Олиференко, А.Ш.Шахманова, т.б.; балалар үйінің тәрбиеленушілеріне арналған зерттеулер Л.В.Байбородова, А.А.Лиханов, В.Б.Новиков, М.И.Рожков, Б.М.Рыбинский, Т.И.Шульга, т.б.; жетім балалардың даму теориясы туралы Л.И.Божович, Н.Ф.Басов, М.И.Лисина, В.С.Мухина, Л.М.Щипицына, т.б.; әлеуметтік - педагогикалық технологиялар бойынша Я.Корчак, А.С.Макаренко, В.М. Миниярова және т.б. Зерттеу келесідей тұғырларға сүйенеді: жүйелі (В. Г.Афанасьев, В. П.Беспалько, В. В.Сериков, В.А.Штофф); кешенді (Л.И.Новикова, Ю.П. Сокавшеков, Г.Н.Филонов) және аксиологиялық (А.И.Арнольдов, Ю.И. Ефимов, И.И. Громов, А.В. Кирьякова, В.П.Тугаринов, Н.З.Чавчавадзе).
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерге талдау жасалды; тақырып бойынша материалдар жинақталды; патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының жағдайы анықталды; зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған материалдарды талдау жұмысы жалғастырылды; патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету мәселесінің қазіргі жағдайы анықталды; тәжірибелік-эксперимент жұмысы жүргізілді; патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі құрылды.
Үшінші кезеңде жүргізілген тәжірибе жұмысының қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталды, ғылыми-әдістемелік қорытынды жасалды. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының тиімді әдіс-тәсілдері айқындалып, нақты тұжырымдар мен ұсыныстар дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсеу жолдарының әдістерін айқындалды.
2. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсетудің педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықталды.
3. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі жасалды.
4. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жағдайы туралы ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі құрастырылды және тәжірибе жүзінде оның тиімділігі тексерілді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының және колледж студенттерінің қолдануына болады.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы №104 жалпы білім беретін мектеп бойынша 5 патронаттық отбасыға тәжірибелік - эксперименттік жұмыстары жүргізілді (мәліметтерін жасырын беруді өтінді).
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттеррі, жетекші идеясы айтылады. Жұмыста пайдаланылған зерттеу әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зертеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі, дипломдық жұмыс құрылымы қамтылған.
Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының теориялық сипаты атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер мен көзқарастарға талдау жасалып, негізгі тұжырымдары басшылыққа алынып, теориялық негізі анықталды. Әлеуметтік педагогтың патронат отбасыларына педагогикалық қолдау көрсету мәселелері, патронаттық отбасымен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық технологиялардың мазмұны және сүйемелдеу жұмыстары қарастырылды.
Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету тәжірибесі атты екінші бөлімінде патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсетудің жолдары, №104 жалпы орта білім беретін мектептегі патронат отбасы және балаларымен жүргізілген жұмыс нәтижелері талданды.
Қорытындыда теориялық және тәжіриелік - педагогикалық зерттеулердің нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстар нақты түрде көрсетілді.
Қосымшада диагностикалық материалдар, патронат отбастарына арналған сауалнамалар берілді.
1 ПАТРОНАТ ОТБАСЫЛАРЫНА ӘЛЕУМЕТТІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Әлеуметтік педагогтың патронат отбасыларына педагогикалық қолдау мәселелері
ХХ ғасырдың басынан әлеуметтік педагогика мәселесі дербес зерттеу саласы ретінде батыстық педагогика ғылымында белсенді түрде қолға алынып, қалыптаса бастады. Әлеуметтік педагогиканың әлемдік саяси тәжірибедегі тұжырымдары Т.С.Кун [60], В.Лоренц [61], Р. Робертсон [62], П.Фрир [63], Д.Бодди [64] сынды зерттеушілердің еңбектерінде зерделенген.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап ресейлік педагогика ғылымында "Әлеуметтік педагогика" мәселелері арнайы зерттеу нысаны ретінде алына бастады. Оны жан-жақты дамыту мақсатымен көптеген педагогикалық және әлеуметтік зерттеу орталықтары құрылып, ғылыми еңбектер, материалдар жинақтары шығарылды. Ресейлік В.Г.Бочарова [65], Р.А.Литвак [66], М.А.Галагузова [67], А.В. Мудрик [68], Л.В. Мардахаев [69] және т.б. сынды ғалымдар әлеуметтік педагогиканың түрлі мәселелерін қарастырса, әлеуметтік қызметкерлерді кәсіби даярлау мен әлеуметтік педагогтер қызметінің бағыттарын зерттеуге Г.Ж. Меңлібекова [70], Ш.Ж.Колумбаева [71], І.Р.Халитова [72] сынды зерттеушілер Қазақстандағы әлеуметтік педагогика әдіснамасы мен тарихын, теориясы мен практикасын негіздеуге атсалысты.
Әлеуметтік педагогтың отбасымен жұмысы әлеуметтік - педагогикалық көмектің үш негізгі құраушыларын бөледі: білім беру, психологиялық, делдалдық. Білім беру құраушысы әлеуметтік педагог іс - әрекетінің екі бағытымен анықталады: білім беру және тәрбиелеуде көмек көрсету [73].
Білім берудегі көмек көрсету ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің қалыптасуы мен отбасылық мәселелерді болдырмауды қамтамасыз етуге бағытталған. Әлеуметтік педагогтың тәрбиелеудегі көмек көрсетуі біріншіден, ата-анаға - кеңес беру, сондай - ақ балалармен арнайы тәрбиелеушілік жағдайлар құру арқылы оларда отбасылық мәселелерді шешуге арналған уақытылы көмек көрсетіп отыру [74].
Әлеуметтік-педагогикалық көмектің психологиялық құраушысы екі компоненттен тұрады: әлеуметтік-психологиялық қолдау және түзету.
Қолдау жұмыстары отбасына қысқа уақыттық дағдарыс кезінде жағымды микроклимат құруға бағытталған. Әлеуметтік педагог отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынасты, баланың отбасындағы жағдайын, отбасының қоғаммен қарым-қатынасын талдай отырып мәселені анықтайды.
Тұлғааралық қарым-қатынасты түзету жүмысы негізінен отбасында баланың жүйкелік-психикалық және физикалық жағдайының бұзылыстарына жол беретін психикалық зорлық болғанда жүргізіледі. Мұндай зорлықтарға баланы қорқыту, тіл тигізу, оның абыройы мен арын төмендету, сенімнің жоғалуы жатады. Әлеуметтік педагог отбасылық қарым-қатынасты бала құқығы туралы Конвенцияға сәйкес адам абыройын құрметтеуге негізделген әдістер көмегімен түзетуге міндетті [75].
Әлеуметтік-педагогикалық көмектің делдалдық компоненті үш құраушыдан тұрады: ұйымдарға көмек, координацияларға көмек, ақпараттандыру.
Ұйымдарға көмек көрсету қызығушылықтары бойынша клубтар, отбасылық мерекелер, конкурстар, жазғы демалыстарды ұйымдастыру секілді отбасылық бос уақытты тиімді ұйымдастыруға бағытталған жұмыстармен жүзеге асады. Координацияға әлеуметтік педагогтың көмегі патронат отбасының мәселелері мен ондағы баланың жағдайы мәселелерін бірігіп шешу бойынша әр түрлі ведомствалар мен қызметтерді жүзеге асыруға бағытталған. Ақпараттандыру көмегі отбасыларды әлеуметтік қорғау сұрақтары бойынша ақпараттармен қамтамасыз етуге бағытталған. Ол кеңес беру түрінде жүргізіледі. Сұрақтар тұрмыстық, отбасылық - некелік, еңбек, азаматтық, зейнеркерлік заңдылықтар, балалар құқығы, әйелдер мәселелерімен қатар отбасы ішіндегі орын алатын мәселелер бойынша да болуы мүмкін [76].
Отбасымен әлеуметтік жұмыс практикасы жөнінде айтқанда, маманның отбасымен жұмысындағы іс-әрекетінің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін назардан тыс қалдырмау керек. Өкінішке орай, әлеуметтік педагог патронат отбасымен жұмыс кезінде мәселелі, әлеуметтік қорғалмаған отбасылармен кезігеді, сол үшін ол психологиялық дағдыларға ие болуы қажет [77].
Бүгін де отбасымен жұмыс жүргізетін маман көптеген рөлдер орындап, әр түрлі көлемдегі жүйеде жұмыс жасауы мүмкін. Ол әскери ведомствоның, әлеуметтік қорғау және халықты қолдау ведомствосының, жергілікті басқару органдарының, бағдарлама авторының міндетін атқарушы болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлық түрінде отбасылық қарым-қатынас психологиясы, психологиялық кеңес беру, психодиагностиканы және психологиялық түзету жұмыстарын білу талап етіледі [78].
Әлеуметтік жұмыс - адамның өз маңыздылығымен қанағаттануын, өзін көрсете алу мүмкіндігін және отбасы мәселесін шешуде үлес қосуын, әр түрлі адамдармен үнемі байланысқа түсуге қабілетті мазмұнды әрекет. Ол өзінің мотивациясының қайнар көзі болып табылатын жағымды сезімдер туғызады. Сонымен бірге жағымсыз эмоционалды реакциялар мен жағдайлар тудыратын факторлар да болуы мүмкін. Қатты уайым тарту келесілерді туғызады:
oo Назардың концентрациясы бір ғана отбасының мәселесіне аууы;
- Мәселені дәл қазіргі уақытта шешу мүмкін болмауы әсерінен клиентпен өзара қарым-қатынастың дұрыс орын алмауы;
- Жаңа міндеттер мен жоспарлардың тез өзгеріп отыруы;
- Айқын нәтижелер мен қолданатын шаралардың жоқтығы.
Әлеуметтік жұмыс клиенттерінің мәселелері ереже бойынша бір-бірімен тығыз байланысты, яғни бір мәселені шеше отырып, басқаларының да назардан тыс болмауы клиентке залал келудің алдын алады. Бұл әлеуметтік педагог жұмысының барлық іс-әрекет түрінде жауапкершілік пен қысымның жоғары деңгейін құрып, спецификалық қиындықтарды жояды. Клиенттің құзіреттілігінің болмауы және әлеуметтік педагогты тепе-теңдіктен ауытқыту әрекеттері қаламаған эмоционалды реакциялар әкеледі. Осындай жағдайларда шыдамсыздық таныту, абдырау және басқа да эмоциялар жағдайды одан әрі ушықтырады, жұмыс мәселесін өзара қарым-қатынас мәселесіне ауыстырады. Мұның бәрі байсалды болудың, тікелей эмоционалды реакцияны ұстай алу қабілеттілігінің және шешім қабылдаудың жоғары мәнділігін көтереді [79].
Патронат отбасының мәселесін сәтті шешудің қажетті алғышарты әлеуметтік педагогикалық жұмыстың психологиялық-педагогикалық заңдылықтарын тереңінен түсіну. Жалпы әлеуметтік қызмет көрсету көпжақты: бір жағынан - жас жұбайларға кеңес берсе, екіншіден - ата-аналармен бірге жасөспірімдерді тәрбиелеудің ортақ сызығын құрастырады, үшіншіден - патронат, толық емес және көпбалалы отбасылардың мәселесімен айналысса, төртіншіден - отбасылық психотерапия және қолдауды жүзеге асырады.
Патронат отбасындағы балалармен жұмыс жасау барысында келесі формалар пайдаланылуы мүмкін:
Балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік қайта қалпына келтіру орталықтары. Бұл орталықтарда әлеуметтік педагогтар балалардың дағдарыс жағдайынан шығуы үшін олардың еңбек және оқу әрекеттерін ұйымдастыра отырып, қоғамға қарсы жүріс-тұрыстарының профилактикасымен айналысады.
Әлеуметтік қорғау орталықтары патронат отбасыларға бақылау жасап, ондағы балаларға құқықтық және құқықтық көмектер көрсетеді. Орталық педагогтары және психологтары көмегімен патронат отбасындағы балалар басқа қатарластары ортасында бейімделуге бағытталған және қоғамдағы ықпалдасуға бағытталған әр түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады.
Орталықтар жұмыстарында негізгі бағыттары анықталған: әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-педагогикалық, медико-әлеуметтік, әлеуметтік-құқықтық, әлеуметтік-профилактикалық, қалпына келтіру (реабилитация), ақпараттандыру, профилактикалық [80].
Соңғы уақытта жастар арасындағы қарым-қатынаста кірме сөздер көп қолданылып жүр. Ал, оның аудармасы сол сөздің дәл мағынасын ашпай, тіпті мағынасын өзгертіп те жібереді. Сондай - ақ сөздердің бірі фостеропека деп аталынады. Бұл сөзді ағылшын мемлекеттері мемлекеттің қолдауы арқылы жүзеге асатын, тікелей келісім-шарт арқылы баланы отбасыға алу деген мағынаны білдіретін болса, Ресейде, Украинада, немесе тіпті Еуропалық елдерде баланы асырап алушы отбасы деп атайды. Осындай сөздерге ұқсас термин біздің елімізде де, яғни Қазақстан Республикасының заңнамасында енгізілген термин сөз бар, ол - Патронат термині [81].
Патронаттық тәрбие антикалық дәуірден белгілі. ХІХ ғасырдың ортасынан бастап, Еуропа және АҚШ мемлекеттерінде жетім балаларды патронаттықта тәрбиелеу мәселесі кең көлемде таралып, қолданылды. ХХ ғасырда патронатты тәрбие жедел түрде дамыды, әсіресе, дүниежүзілік соғыстан кейінгі он жылдың көлемінде патронаттық тәрбие формасының дамуы жеделдетілді. Сондай - ақ қазіргі кезде көптеген батыс елддерінде Туған ата-анасына көмек беретін патронатты отбасылар деп аталынатын формалар болды, оның мәні мүгедек және қиын балаларды отбасыларына қайта оралуына көмектеседі. Мұндай тәжірибе баланың отбасылық және туысқандық байланысын сақтауға бағытталған [82].
Ұлыбританияда патронат үлкен жетістіктерге жеткен. Қазіргі уақытта бала 23 жасқа толғанға дейін патронаттық тәрбиешілерге төлем ақыны төлеу жүйесі өңделуде. Ұлыбртинаияда кәмелеттік жасқа толған 86% жетімдер туысқандары немесе ата-анасы бар ассоциалды ортасына қайта оралады.
Патронат (лат. Patronаtus - қамқоршы) - Ертедегі Римде құқығы аз, кедей адамдарды бай адамдарға тәуелді еткен қамқорлықтың ерекше түрі. Жалпы, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасыларға орналастыру. Ресейде Екатерина ІІ дәуірінде жүзеге асырылды. Ал мұндай орналастыру патронаж деп аталынған. Ол кезде нашар тұратын азаматтар балалар үйінен қамқорлығынсыз немесе жетім қалған балаларды алатын болған [83].
Баланы тәрбиелеуге алған отбасыға әртүрлі көлемдегі жәрдемақылар төленіп отырған. Жәрдемақының мөлшері баланың жас мөлшеріне байланысты болған. Егер кішкентай баланы тәрбиелеуге алса, онда жәрдемақының көлемі жоғары, себебі: баланың өзі ешқандай көмек бере алмайды. Сондықтан бала өсе келе жәрдемақы мөлшері азая түскен. Мәселен, егер бала 12 - 14 жасқа келген болса, жәрдемақы мөлшері тым аз (5 рубль) немесе төленуі тыйыла түскен. Себебі: мұнда үлкен балалар тәрбиешіге қолғабыс болып, үлкен көмегін тигізе білген.
Патронажға кәмелеттік жасқа толған балаларды орналастыру мәселесімен губерндік управалар айналысқандықтан, отбасына бақылау жасау, өмір сүруінің шарттарымен танысып отырған. Капитализм тұсында мекеме мен өндіріс иесін патронат деу орын алған [84].
1917 жылы қазан айынан кейін патронаж терминін денсаулық сақтау органдары қолданатын болды. Себебі: Заңнамалық актілерде баланы отбасына тәрбиелеуге беру қолдау таппады. КСРО - да жасөспірім балалар мен азаматтың қабілеттілігі жоқ немесе шектелген адамдарға және олардың мүлкіне белгіленетін қамқоршылықтың түрі. Жасы 18 - ге толмағандарға, денсаулығына байланысты қабілеттілігі кемдерге, сондай - ақ маскүнемдікке немесе нашақорлыққа құмарту салдарынан әрекет қабілеттілігі шектелгендерге қамқорлық белгіленеді [85].
Алайда, 20-шы жылдардың ортасында патронаж ұғымына қайта оралып, ендігі кезекте патронажға 5 айдан - 14 жасқа дейінгі мерзімге берілетін болды. Мұнда паронаж аз ғана баланы отбасына беруді көздеді. Ол келісім шарт негізінде жүзеге асырылып отырды. Жалпы, патронаж уақытша шешім ретінде қарастырылы.
Патронат деген атауға өзгермей тұрып - ақ, бұл келісім-шартты қабылдағаннан кейін баланы алған жақ біршама жеңілдіктерге ие болған. Айталық, салық төлеудегі жеңілдіктер, тұрғын үй бағасының төмендеуі және т.б. бертін келе, 1943 жылы Кеңес Одағы кезеңінде патронаттық тәрбие заң жүзінде орнады. Алайда, кейіннен патронат қамқорлықпен ауысты. Баланы патронаттық отбасыға өткізуде ең негізгі принцип баланың құқығы мен қажеттілігін ұстану қағидасы, яғни отбасының балаға лайығын іріктейді, керісінше болуға жол бермеу керек. Патронатты тәрбиешілер қамқорлық және қорғаншылық органдарымен келісім-шарт орнатып, айлық алады [86].
Қазақ ССР - інде 1969 жылы Неке және отбасы кодексінде патронат туралы ұғым тіпті қарастырылмады. Тек 1998 жылы Неке және отбасы Заңының қабылдануына байланысты қайта пайда болды. Патронат - қамқорлық және қорғаншылық органдары мен баланы отбасымызға тәрбиелеуге аламыз деген ұсыныстың нәтижесінде келісім-шарттың негізінде пайда болды [87].
Ал, бала асырап алу мәселесіне дін қалай қарайды?, - дегенге келетін болсақ, ислам да мұны теріске шығармайды.
Бала асырап алу ислам келмей тұрып, ертедегі арабтарда кең етек алған. Бұл мәселеден Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) тысқары қалмапты. Тұтқынға түскен құлдың баласы Зәйітті Хаким бин Хузәм немере әпкесі Хадишаға сатып әпереді. Хадиша анамыз Пайғамбарымызбен тұрмыс құрғаннан кейін Зәйітті оған сыйға тартады. Кейін баланың әкесі Меккеге келгенінде Зәйітті танып, қайтарында өзімен бірге ала кетпек боп Пайғамбардан рұқсат сұрайды. Сол кезде Пайғамбар баланың еркін өзіне береді. Бірақ, бұларға бауыр басып қалған Зәйт Мұхаммедтің қасында қалуды қалайды. Сөйтіп, Пайғамбар оны өзіне бала қылып алады. Осы мысалдан - ақ баланы тәрбиелеуге алу бүгінгі күннің жаңалығы емес екенін аңғару қиын емес [88].
Қазіргідей елімізде экономикалық жағдай жақсарып, елдің тұрмысы түзеле бастаған тұста бала мен отбасылық мүдделер ескеріліп, интернат типтес балалар үйлерінен басқа да қамқорлықтың баламалы түрлері көбейе бастады. Мысалы, патронаттық тәрбие. Патронат - ата - анасыз қалған баланы өз отбасына аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім-шарт арқылы жүзеге асырылатын тәрбие формасы. Содан кейін патронаттық келісім-шарттарға көрсетілетін уақыт бойында баланы патронаттық ата-анасы тәрбиелейді. Патронаттық тәрбие - балалар үйіндегі жетім балаларды әлеуметтендірудің және оларға отбасы жағдайында тәрбие берудің бірден-бір көзі [89].
Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берілетін тәрбиенің нысаны. Баланы тәрбиелеуге немесе алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) мен қорғаншы және қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негіз болып табылады [90].
Патронатты отбасы деп қамқорлығынан айырылған балаларды ұзақ немесе қысқа мерзімге баланы тәрбиелеуге алатын отбасыны айтамыз. Қазіргі уақытта баланы отбасына орналастыруда ең дамушы форма болып есептелінеді. Бала отбасына келісім-шарт негізінде беріледі де, қамқоршылық пен қорғаушылық органдарының бақылауында болады. Яғни, баланың патронатты отбасында тәрбиеленуі барысында баланың денсаулығы мен құқығын қорғайды. Сондай - ақ бала мен патронатты тәрбиеші арасында алимент және мұрагерлік байланыс орын алмайды. Патронат формасында бала биологиялық әке-шешесімен байланысын үзбеу және сақтау бағдарламасы жатады.
Патронатты отбасының негізгі мақсаты - балаға уақытша болса да, жақсы орта орнату, жағдайын жасау болып табылады.
Әлеуметтік-педагог, әлеуметтік қызметкер, психолог мамандарының міндеттері:
1. Патронатты болуға лайық отбасыны іріктеп алу. (тест, әңгімелесу, ақпарат жинақтау арқылы және т.б.);
2. Оны патронатқа дайындау (оқыту жүйесі арқылы);
3. Балаларды партонатты отбасыға орналастырудан алдын әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, медициналық диагностикадан өткізу;
4. Баланы патронатты отбасына барғаннан кейін оңалту, бейімделу процестерін жүзеге асыру;
5. Бала патронатты отбасынан кеткеннен кейін оның құқығын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету [91].
Әлеуметтік-педагогикалық қызмет - баланың, жасөспірімнің отбасында, мектепте, қоғамда т.б. орталармен қалыпты қарым-қатынасқа түсуі үшін, өзін-өзі ұйымдастыра білуі. Ал, әлеуметтік қызметкер болса, төмендегідей негізгі бағыттарда жұмыс жасауы қажет: диагностикалық қызметі; өз құзырлығы шеңбері бойынша көмекті қажет ететін балаларды әлеуметтік қорғау; кәмелетке толмағандардың, кәмелет жасынадағы тәрбиеленушілердің құқықтық тәрбиесін ұйымдастыру; Ерекше назардағы балалар мен Ерекше назардағы тәрбие субъектілерімен жұмыс; тәрбиешілер, медицина қызметкерлері, балалар комитетімен, құқық бұзушылықтың алдын-алу кеңесімен, балалардың өзін-өзі басқару органымен, құқықтық оперативті топпен, кәмелетке толмағандардың құқығын қорғау жөніндегі комиссиямен, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-қатынас үйлестіру [92].
Зерттеушілер интернаттық мекемелерінде тәрбиеленушілерінің өзекті проблемаларына жетім балалардың әлеуметтену қиыншылықтарын жатқызады. Әлеуметтену қиыншылықтары деп әлеуметтік рөлді қабылдаудағы баланың қиындықтар жиынтығын айтамыз. Өмірге келген сәттен бастап бала бірден әлеуметтік қатынас әлеміне түседі - адамдар арасындағы қатынас әлемі, бұл жерде әр адам белгілі бір рөлді атқарады: отбасы, көрші, дос, саясатшы, қала тұрғыны және т.б. Осы рөлдерді меңгере отырып адам әлеуметтенеді және тұлға ретінде қалыптасады.
Баланың қалыпты қатынастары (отбасы, достар, көршілер және т.б.) болмағандықтан, рөл бейнесін ол қарама-қайшы ақпараттар негізінде құрайды. Осыған орай әлеуметтік рөлдің елес бейнесі пайда болады. Өзінің жетім ретіндегі әлеуметтік рөлі жағынан қалыптасады. Бұл рөл адаммен бірге өмір бойы жүзеге асырылады [93].
Патронаттық тәрбиелеу - бұл балаға қатысты қамқоршы (қорғаншы) міндеттерінің бір бөлігін қамқоршылық органдарында сақтай отырып, мемлекеттік қорғауға зәру, патронат тәрбиешінің отбасына тәрбиелеуге берілген баланы орналастыру нысаны. Патронат - туысқан емес адамның ата-ана қамқорлығынсыз қалған баланы уақытша тәрбиеге алуы [94].
Патронатты ата - анасы болғысы келетін отбасы алдымен қамқорлық органына хабарласады. Бала тәрбиелеуге ниетті жандардың жеке баспанасы, тұрақты табысы болуы тиіс, оған қоса теріс қылықтардан аулақ, бұрын сотталмаған болуы шарт. Отбасында өзге балалардың болуы құпталады. Патронаттық отбасыға алынған әр балаға мемлекет қазынасынан қаражат бөлінеді. Нақтырақ айтсақ, бір өрен үшін ай сайын 10 айлық есептік көрсеткіш көлеміндегі қаржы, яғни 14100 теңге қарастырылған. Оған қоса патронатты тәрбиешіге ай сайын 28 мың теңгеге жуық жәрдемақы төленеді. 14100 теңгенің қай мақсатқа жұмсалғаны туралы патронатты тәрбиеші ай соңында есеп береді. Ал жәрдемақы коммуналдық төлемдер мен баланың дұрыс жетілуі үшін қосымша маман тарту, демалыс орныдарында қыдырту сияқты өзге шығындарға жұмсалады. Бұл жалақы емес, сондықтан зейнетақы және салық төлемдері жүргізілмейді. Өкінішке орай, патронатты тәрбиеге алынған баланың есебінен өмір сүруді немесе несие алуды көздеуші арам ниетті жандар да кездесіп қалып жатады. Осы ретте патронатты ата-аналарға екінші деңгейлі банктерде несие рәсімдеу кезінде ешқандай жеңілдік қарастырылмағанын айта кеткен орынды. Бала санына шектеу қойылмайды, ең бастысы әр балаға лайықты жағдай жасалу қажет [95].
Қазіргі уақытта бұл жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына орналастырудың енді дамып келе жатқан нысаны. Мемлекеттік деңгейде патронаттық орналастыру жөнінде заңнамалық база бар. 2004 жылы оны іске асырудың қаржылық тетігі әзірленді [96].
Патронат жүйесінде басқа қалған нысандарға қарағанда, баланың өзінің биологиялық ата-аналарымен байланыстарын сақтау және қалыпта ұстау бағдарламасы салынған. Баланы орналастырудың осы нысанын сондай - ақ отбасында тұру тәжірибесін дамыту, отбасы рөлдерін және отбасындағы мінез-құлықтың гендерлік модельдерін түсіндіру арқылы оны әлеуметтендіруді және өз бетімен отбасылық өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ету үшін пайдалануға болады. Бұл балалар үйлерінің түлектері үшін ерекше маңызды [97].
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес патронат нысанындағы қорғаншылық және қамқоршылық ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде тәрбиелеу, емдеу немесе басқа да осындай мекемелердегі кәмелетке толмаған балаларға белгіленеді [96].
Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берілетін тәрбиенің нысаны. Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) мен қорғаншы мен қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негіз болып табылады.
Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт:
1) Баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын;
2) Патронаттық тәрбиешілердің құқықтары мен міндеттерін;
3) Қорғаншы және қамқоршы органдардың патронаттық тәрбиешіге қатысты міндеттерін;
4) Шартты тоқтатудың негіздері мен салдарын;
5) Баланың патронаттық тәрбиешіге қандай мерзімге берілетіндігін қамтуы тиіс;
Патронаттық тәрбиешілердің еңбегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді [96].
Баланы тәрбиелеуге беру туралы шартты мерзімінен бұрын бұзуға:
1) Дәлелді себептер (сырқаттану, отбасылық немесе матреиалдық жағдайдың өзгеруі, баламен өзара түсіністіктің болмауы, балалар мен басқалардың арасындағы шиеленісті қарым - қатынастар) болған кезде патронаттық тәрбиешілердің бастамашылығы бойынша;
2) Баланы асырап - бағу, тәрбиелеу және білім беру үшін қолайсыз жағдайлар пайда болған кезде қорғаншы және қамқоршы органның бастамашылығы бойынша;
3) Бала ата - анасына қайтарылып берілген немесе баланы асырап алған жағдайларда мүмкін болады [96].
Қорғаншы және қамқоршы органдар баланы патронаттық тәрбиешілерге беру үшін алдын-ала таңдауды қорғаншы және қамқоршы органмен келісім бойынша баланы (балаларды) отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады. Ағайындыларды, олардың мүдделеріне жауап беретін жағдайларды қоспағанда, ажыратуға жол берілмейді.
Баланы (балаларды) патронаттық тәрбиешілерге беру оның пікірі ескеріле отырып, ал он жасқа толған баланы (балаларды) беру - тек оның келісімімен жүзеге асырылады. Патронаттық тәрбиешілердің қамқорлығына ата - анасының қамқорлығынан айырылған және жеке адамдардың қорғаншылығында (қамқорлығында) емес балалар алынады.
Патронаттық тәрбиешілерге қорғаншылыққа және қамқоршылыққа берілген әрбір балаға мекеменің әкімшілігі немесе білім бөлімдері мынадай құжаттарды:
1) Тууы туралы куәлігін;
2) Денсаулық жағдайы туралы дәрігерлік анықтама мен баланың даму тарихының көшірмесін;
3) Білім туралы құжатты;
4) Ата - анасы туралы құжаттарды (қайтыс болуы туралы куәлік, сот үкімі немесе шешімі, ата - анасының науқасы немесе іздестірілуі туралы анықтама және баланың ата - анасының қамқорлығынан айырылғандығын растайтын басқа да құжаттар);
5) Зейнетақы алатын балаларға зейнетақылық кітапшаны, соттың алимент өндіріп алу жөніндегі шешімінің көшірмесін;
6) Аға - інілері, апа - сіңлілері және олардың тұратын жерлері туралы анықтаманы ұсынады [96].
Патронаттық тәрбиешілерге берілген бала (балалар) алиментке, зейнетақыға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің жыл санап қарыштап дамып, алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тобына қосылуы білім саласына көптеген міндеттер жүктейді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2017 жылдың 31 - наурыздағы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына Жолдауындағы, Төртінші басымдық - адами капитал сапасын жақсарту бөлімінде ұрпақ тәрбиесіне басымдық берді. Президент өскелең ұрпақты рухани - адамгершілік рухында тәрбиелеу үшін қосымша қадамдар жасау қажеттігін ескертті [1].
Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тəлім - тəрбие мен адамгершілік құндылықтарға тəрбиелеуде білім берудің айқын жолдарын жетілдірудегі басым бағыттарын айқындауда, ұлттық санамен адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру көкейкесті мəселелердің бірі болып отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан тəрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тəрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауында: Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мəдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн, - деген талапты білдіреді [2].
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Осынау тыныш кезде бізде мыңдаған жетімдер бар - біздің балалар үйі мен жетім балалар үйі нық толы. Бұл, өкінішке орай, жалпы әлемдік беталыс және жаһандануға қарсы шығушылық. Бірақ біз осы беталысқа қарсы тұруымыз керек. Біздің мемлекетіміз және қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасылық типтегі балалар үйінің құрылысын салуды көтермелеу керек, - деген идеясы да қазіргі кезде елімізде мықтап қолға алынуда [3].
Қазақстан өзін 1994 жылы Балалардың құқығы туралы конвенцияға қосылған және 25 жылдық тәуелсіздігі аралығында Конвенция ережелерімен және баланың отбасында тұрып, тәрбиелену құқығына сәйкес балалардың мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз ету көзқарасынан ұлттық заңнаманы жетілдіру бойынша үлкен жұмыс жасаған әлеуметтік дамыған және құқықтық мемлекет ретінде көрсетеді. ҚР Заңдары қабылданды: Қазақстан Республикасындағы бала құқығы туралы, Мемлекеттік жастар тәжірибесі туралы, Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық - педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы, Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы Заң және т.б [4 - 8].
2006 жылы баланың құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясына сәйкес Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқығын қорғау комитеті құрылды, оның негізгі мақсаты балалардың құқығын және заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады. 2007 жылы Қазақстан Үкіметімен Қазақстан Балалары Бағдарламасы қабылданды, онда балалар үйінің тәрбиеленушілерін отбасыларына жайғастыру немесе отбасылыққа жақындатылған жағдай жасау маңыздылығы, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балалардың жемісті әлеуметтік бейімделуінің маңызды механизмдерінің бірі ретінде белгіленген [9 - 10].
Бірақ, барлық жасалған жұмыстарға қарамастан Қазақстан әлі күнге дейін барлық балаларға олардың отбасында тұрып және тәрбиеленудегі заңды құқықтарын қамтамасыз етуден алыс, ал статистиканың көрсетуінше, жыл сайын республикада ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған 8 мыңдай бала анықталуда, оның 3 мыңнан астамы балалар үйіне түседі. Соңғы жылдары толық мемлекеттік қамтамасыз етілуге берілген балалар санының бірізді (жылдан жылға) өсуінің негативті тенденциясы айырықша қобалжу туғызуда. Егер 2012 жылы балалар үйіне 2231 бала жайғастырылса, 2014 жылы 2839 бала, сонымен қатар 212 бала асырап алу, қорғаншылық, қамқоршылық және патронат күшін жойғаннан кейін балалар үйіне түскен [11].
Қазақстан Республиксы Білім және ғылым министрлігі, Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің мағлұматы бойынша республикада 2015 ж. басына жетім балалар және ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған (бұдан әрі - жетім балалар) балалар саны 32 362 жетті. Оның ішінде 21 350 бала қазақстандық азаматтардың отбасыларында қорғаншылық пен қамқоршылықта және 1 820 - патронаттық тәрбиеленуде, 9 192 бала 188 балалар үйінде тәрбиеленуде. Балалар үйіндегі 7395 (80,4%) балаларды 7 - ден 18 дейінгі жастағы балалар, сәйкесінше балалардың тек 19,6% ғана (1797 адам) - 6 жастағы балалар құрайды [11].
Бүгінгі күнде интернаттық мекемелердің жүйесі 58 балалар үйі мен интернат мектептер, 25 бала үйі, 18 ақыл - есі кем балаларға арналған балалар үйі - интернаттар, білім, денсаулық сақтау және әлеуметтік даму жүйесінің 13 жетімхана, 28 жастар үйі, 29 балалар үйі мен отбасылық типтегі ауылдар және 17 жеке меншік балалар үйі құрайды [12].
Зерттеу тақырыбының зерттелуі. Ұрпақ тəрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына, отбасының рөліне байланысты тəлім - тəрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт Ата, əл - Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Асанқайғы, Шəкəрім жəне т.б., қазақ ақын - жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің тəлімдік сөздерінен көреміз [12 - 19].
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұн, Сайф Сараи шығармаларында, хандық дәуірдегі ақын-жыраулар мұраларында, Ы.Алтынсарин еңбектерінде, Абай Құнанбаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанымен әлі толық зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты Х.Арғынбаев, Г.Уманов, К.Оразбекова, Р.Қоянбаев, З.Әбілова т.б. еңбектері бар [20 - 28].
Ата-ана - алғашқы тәрбиеші балаға ең үлкен әсер етушілер. Ж.Ж.Руссо: "Балаға соңғы тәрбиешінің әсерінен гөрі алдыңғысынікі көбірек", - деп тұжырымдаған [29].
Отбасылық қатынастың ерекшеліктерін А.И.Захаров, А.С.Спиваковская, А.Я.Варга, Э.Г.Эйдемиллер, Ю.Гиппенрейтер, М.Буянов, З.Матейчик, Г.Хаментаускас, А.Фромм, Р.Снайдер, т.б. ғалымдар зерттеген [30 - 39].
А.Е.Личко отбасылық қарым-қатынас мәселесін зерттей келе отбасындағы жайсыз жағдайларды көрсетті. (гиперопека, қараусыздық, "отбасы пірі", жетім қыз" жағдайы) [40].
Бүгінгі таңда отбасылық дағдарыстардың шиеленісуі, оның ішінде әке мен баланың, анасы мен қызының тіл табыса алмау мәселелері, нәтижелерінде қақтығыстардың, үйден кету жағдайлардың мысалдарына жиі кезігіп жүрміз. Оның зардаптары, жалпы жас қоғамымыз үшін, айқын көрінуде. Оған себеп, отбасылық жылулыққа, татулыққа деген саналы көзқарастың жетіспеушілігі, мәдениеттің төмендігі. Мұның өзі уақыт талабына сай ізгіліктік негізінде отбасылық жағымды қарым - қатынасты қалыптастыру қажеттілігі мен әлеуметтік педагогика мен психология практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама - қайшылықты тудырады.
Отбасы -- неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В.). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында [40].
А.Г.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено болып табылады [41].
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады [42].
Э.К.Васильева өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады: шаруашылық - экономикалық, генеративті тәрбиелік, мәдени, репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, отбасының маңызды қызметтеріне шаруашылық - тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады [43].
70 - шы жылдары басты назар отбасындағы қарым - қатынас пен оның тұлға қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел адамның кәсіби іс - әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді, - деген тақырыптарда С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді [41].
70 - шы жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік - перцептивті үрдістерді зерттеп, анықтаған Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рөлдерді бөліп беруді, З.И.Янкова және т.б. қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысалға А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б. [44].
Қазіргі зерттеулерде отбасына байланысты оның әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы зерттеген ғалымдар Фельдштейн, Д.Л.Кондратьев және т.б. тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы шетелдік ғалымдардан И.С.Кон Р.Дубровина зерттеді, ал жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В. және т.б, ал танымдық эмоциялық - еріктік және мінез - құлықтың ерекшеліктерін Кучинский, жеке тұлғаның өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы Баруалкина В.В. тұлғаның анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г сияқты ғалымдар зерттеді [45 - 47].
Н.Я.Соловьевтің анықтамасына сәйкес: Отбасы - ерлі-зайыптылардың одағы мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік тобы, жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата - аналар мен балалардың, аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым - қатынас [48].
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы -- бұл кішкентай топ ретінде ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым - қатынастың нақты тарихи жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген әлеуметтік қажеттілік [41].
А.И.Антонов отбасын адамдардың біріккен жалпы отбасылық ортақ әрекетіне негізделіп, ата-ана - туысқандық желілермен байланысқан және балалардың өсіп-жетілуі мен отбасы мүшелерінің өмір сүруін қолдау, - деп түсіндіреді [49].
Отбасы қарым - қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы И.Я.Бахофеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования гинекократии старого времени и её религиозной и правовой природы, - атты кітабы көп үлес қосты. Екі автор да неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды [50].
Отбасылық қатынас жеке тұлға мен қоғамның өзара байланысында қарастырылады. Бұл бағыттың негізін салушылар мен жақтаушыларына У.Джемс, Ч.Кули, У.Томос, Ф.Знанецкий, Ж.Пиаже, З.Фрейд және т.б. жатады [51].
Әйгілі шетел ғалымдары А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Баулби, С.Порванс, Р.Липтон, М.Айнсворс, Р.Шпиц, Э.Пиклер, М.Винце және т.б. және ресей ғалымдары Г.М.Землянухина, М.И.Лисина, С.Ю.Мещерякова, Н.М.Щелванов, И.В.Дуровина, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых ата - анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тіпті өмірінің алғашқы жылында - ақ, отбасында тәрбиеленіп жатқан, өзімен жасты балалардан ерекшеленіп тұрады. Ата-аналардың өз балаларын қабылдамауы және түрлі себептермен ата-анасынан айырылып қалуы олардың тұлғалық дамуына ауыр зардап әкелетіндігін айтады [52].
Г.Б.Сүгірәлімова Қазақстандағы панасыз балалардың мәселесін шешу тарихын зерттесе, З.А.Зубайраева жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің педагогикалық шарттарын айқындады, А.Ж.Сқақова отбасы жас ұрпақты әлеуметтендіру институты ретінде қарастырды [53 - 55].
Алайда бұл зерттеулердегі уақыт өзгерістеріне байланысты, баланы отбасы типтік балалар үйі ұйымдарына орналастырудағы келеңсіз жағдайлардың көп болуы, бұл мәселеге жеткіліксіз дәрежеде көңіл бөлінбейтіндігін белгілеп өту керек.
Әйгілі А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Е.А.Аркин сынды педагогтар тұлға қалыптасуының табиғи негізі ретінде отбасылық тәрбиені қарастырған [56 - 58].
Әдебиеттерге жасаған талдаудан, шетел, кеңес, отандық ғалымдар мен педагог, психологтардың жетім балалар мен ата-анасынан айырылған балалар жайында зерттеген зерттеулеріне тоқталып, қазіргі таңда өзекті болып отырған патронаттық отбасында бала тәрбилеу, паторнаттық тәрбиеге алу.
Қазіргі таңда жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды отбасына беру, оларды отбасында тәрбиелеудің қазіргі таңдағы жаңаша атауы - патронаттық отбасына беру, патронаттық тәрбиеге алу, баланың жаңа отбасына бейімделуі жайында зерттеулердің аздығы бұл мәселе зерттеуді қажет ететіндігі көкейкесті мәселе болып отыр.
Патронат отбасы - жетім балаларды қоршаған ортаға әлеуметтендіру мен тәрбиелеудің бірден бір қолайлы жолы [59].
Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің ғылыми - педагогикалық негізін айқындау - әлі де болса, өз шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі.
Солай бола тұра, әлеуметтік педагогтың патронат отбасына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологиялардың жоқтығы арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, бұл қайшылықтардың шешімін табуда біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың мәселесі патронат обасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің ғылыми - теориялық және әдістемелік жолдарын қарастыру болып табылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми - теориялық және әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде қарастырылмауы ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Патронат отбасына әлеуметтік педагогикалық қолдау көрсету жолдары, - деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологияларын анықтау.
Зерттеу нысаны:Патронат отбасылары.
Зерттеу пәні: Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер,патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің теориялық және әлеуметтік - педагогикалық технологиялары анықталса, онда, қоғамдағы жетім балалар мен ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың азаюына мүмкіндік болады, өйткені, патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің жолдары мен әдістемесі анықталады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсеу жолдарының әдістерін айқындау.
2. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсетудің педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықтау.
3. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесін жасау.
4. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жағдайы туралы ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу міндеттерін жүзеге асыруда теориялық (философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, озық іс - тәжірибелерді жинақтау, модельдеу); эмпирикалық (сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық байқау, нормативті құжаттарды талдау, тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық - статистикалық тұрғыдан өңдеу) әдістер қолданылды.
Зерттеудің жетекші идеясы: патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету арқылы қоғамдағы жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар санының азаюына мүмкіндік туады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: педагогикалық тәжірибе бойынша В.И.Загвязинский, В.В.Краевский, А.М.Новиков т.б.; педагогикалық және әлеуметтік - педагогикалық жобалау бойынша Г.М.Бирженюк, Ю.К.Бабанский, Б.С.Гершунский, С.М.Маркова, В.З.Юсупов, Н.О.Яковлева, т.б.; педагогикалық қолдау идеялары бойынша О.С.Газман, Р.А.Литвак, Н.Б.Крылова, С.М.Юсфин, т.б.; әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету теориялары бойынша В.Г.Бочарова, Л.Я.Олиференко, А.Ш.Шахманова, т.б.; балалар үйінің тәрбиеленушілеріне арналған зерттеулер Л.В.Байбородова, А.А.Лиханов, В.Б.Новиков, М.И.Рожков, Б.М.Рыбинский, Т.И.Шульга, т.б.; жетім балалардың даму теориясы туралы Л.И.Божович, Н.Ф.Басов, М.И.Лисина, В.С.Мухина, Л.М.Щипицына, т.б.; әлеуметтік - педагогикалық технологиялар бойынша Я.Корчак, А.С.Макаренко, В.М. Миниярова және т.б. Зерттеу келесідей тұғырларға сүйенеді: жүйелі (В. Г.Афанасьев, В. П.Беспалько, В. В.Сериков, В.А.Штофф); кешенді (Л.И.Новикова, Ю.П. Сокавшеков, Г.Н.Филонов) және аксиологиялық (А.И.Арнольдов, Ю.И. Ефимов, И.И. Громов, А.В. Кирьякова, В.П.Тугаринов, Н.З.Чавчавадзе).
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерге талдау жасалды; тақырып бойынша материалдар жинақталды; патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының жағдайы анықталды; зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған материалдарды талдау жұмысы жалғастырылды; патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету мәселесінің қазіргі жағдайы анықталды; тәжірибелік-эксперимент жұмысы жүргізілді; патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі құрылды.
Үшінші кезеңде жүргізілген тәжірибе жұмысының қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталды, ғылыми-әдістемелік қорытынды жасалды. Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының тиімді әдіс-тәсілдері айқындалып, нақты тұжырымдар мен ұсыныстар дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсеу жолдарының әдістерін айқындалды.
2. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсетудің педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықталды.
3. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі жасалды.
4. Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жағдайы туралы ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету жолдарының әдістемесі құрастырылды және тәжірибе жүзінде оның тиімділігі тексерілді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының және колледж студенттерінің қолдануына болады.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы №104 жалпы білім беретін мектеп бойынша 5 патронаттық отбасыға тәжірибелік - эксперименттік жұмыстары жүргізілді (мәліметтерін жасырын беруді өтінді).
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттеррі, жетекші идеясы айтылады. Жұмыста пайдаланылған зерттеу әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зертеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі, дипломдық жұмыс құрылымы қамтылған.
Патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсету жолдарының теориялық сипаты атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер мен көзқарастарға талдау жасалып, негізгі тұжырымдары басшылыққа алынып, теориялық негізі анықталды. Әлеуметтік педагогтың патронат отбасыларына педагогикалық қолдау көрсету мәселелері, патронаттық отбасымен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық технологиялардың мазмұны және сүйемелдеу жұмыстары қарастырылды.
Патронат отбасыларына әлеуметтік - педагогикалық қолдау көрсету тәжірибесі атты екінші бөлімінде патронат отбасыларына әлеуметтік-педагогикалық қолдау көрсетудің жолдары, №104 жалпы орта білім беретін мектептегі патронат отбасы және балаларымен жүргізілген жұмыс нәтижелері талданды.
Қорытындыда теориялық және тәжіриелік - педагогикалық зерттеулердің нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстар нақты түрде көрсетілді.
Қосымшада диагностикалық материалдар, патронат отбастарына арналған сауалнамалар берілді.
1 ПАТРОНАТ ОТБАСЫЛАРЫНА ӘЛЕУМЕТТІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Әлеуметтік педагогтың патронат отбасыларына педагогикалық қолдау мәселелері
ХХ ғасырдың басынан әлеуметтік педагогика мәселесі дербес зерттеу саласы ретінде батыстық педагогика ғылымында белсенді түрде қолға алынып, қалыптаса бастады. Әлеуметтік педагогиканың әлемдік саяси тәжірибедегі тұжырымдары Т.С.Кун [60], В.Лоренц [61], Р. Робертсон [62], П.Фрир [63], Д.Бодди [64] сынды зерттеушілердің еңбектерінде зерделенген.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап ресейлік педагогика ғылымында "Әлеуметтік педагогика" мәселелері арнайы зерттеу нысаны ретінде алына бастады. Оны жан-жақты дамыту мақсатымен көптеген педагогикалық және әлеуметтік зерттеу орталықтары құрылып, ғылыми еңбектер, материалдар жинақтары шығарылды. Ресейлік В.Г.Бочарова [65], Р.А.Литвак [66], М.А.Галагузова [67], А.В. Мудрик [68], Л.В. Мардахаев [69] және т.б. сынды ғалымдар әлеуметтік педагогиканың түрлі мәселелерін қарастырса, әлеуметтік қызметкерлерді кәсіби даярлау мен әлеуметтік педагогтер қызметінің бағыттарын зерттеуге Г.Ж. Меңлібекова [70], Ш.Ж.Колумбаева [71], І.Р.Халитова [72] сынды зерттеушілер Қазақстандағы әлеуметтік педагогика әдіснамасы мен тарихын, теориясы мен практикасын негіздеуге атсалысты.
Әлеуметтік педагогтың отбасымен жұмысы әлеуметтік - педагогикалық көмектің үш негізгі құраушыларын бөледі: білім беру, психологиялық, делдалдық. Білім беру құраушысы әлеуметтік педагог іс - әрекетінің екі бағытымен анықталады: білім беру және тәрбиелеуде көмек көрсету [73].
Білім берудегі көмек көрсету ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің қалыптасуы мен отбасылық мәселелерді болдырмауды қамтамасыз етуге бағытталған. Әлеуметтік педагогтың тәрбиелеудегі көмек көрсетуі біріншіден, ата-анаға - кеңес беру, сондай - ақ балалармен арнайы тәрбиелеушілік жағдайлар құру арқылы оларда отбасылық мәселелерді шешуге арналған уақытылы көмек көрсетіп отыру [74].
Әлеуметтік-педагогикалық көмектің психологиялық құраушысы екі компоненттен тұрады: әлеуметтік-психологиялық қолдау және түзету.
Қолдау жұмыстары отбасына қысқа уақыттық дағдарыс кезінде жағымды микроклимат құруға бағытталған. Әлеуметтік педагог отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынасты, баланың отбасындағы жағдайын, отбасының қоғаммен қарым-қатынасын талдай отырып мәселені анықтайды.
Тұлғааралық қарым-қатынасты түзету жүмысы негізінен отбасында баланың жүйкелік-психикалық және физикалық жағдайының бұзылыстарына жол беретін психикалық зорлық болғанда жүргізіледі. Мұндай зорлықтарға баланы қорқыту, тіл тигізу, оның абыройы мен арын төмендету, сенімнің жоғалуы жатады. Әлеуметтік педагог отбасылық қарым-қатынасты бала құқығы туралы Конвенцияға сәйкес адам абыройын құрметтеуге негізделген әдістер көмегімен түзетуге міндетті [75].
Әлеуметтік-педагогикалық көмектің делдалдық компоненті үш құраушыдан тұрады: ұйымдарға көмек, координацияларға көмек, ақпараттандыру.
Ұйымдарға көмек көрсету қызығушылықтары бойынша клубтар, отбасылық мерекелер, конкурстар, жазғы демалыстарды ұйымдастыру секілді отбасылық бос уақытты тиімді ұйымдастыруға бағытталған жұмыстармен жүзеге асады. Координацияға әлеуметтік педагогтың көмегі патронат отбасының мәселелері мен ондағы баланың жағдайы мәселелерін бірігіп шешу бойынша әр түрлі ведомствалар мен қызметтерді жүзеге асыруға бағытталған. Ақпараттандыру көмегі отбасыларды әлеуметтік қорғау сұрақтары бойынша ақпараттармен қамтамасыз етуге бағытталған. Ол кеңес беру түрінде жүргізіледі. Сұрақтар тұрмыстық, отбасылық - некелік, еңбек, азаматтық, зейнеркерлік заңдылықтар, балалар құқығы, әйелдер мәселелерімен қатар отбасы ішіндегі орын алатын мәселелер бойынша да болуы мүмкін [76].
Отбасымен әлеуметтік жұмыс практикасы жөнінде айтқанда, маманның отбасымен жұмысындағы іс-әрекетінің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін назардан тыс қалдырмау керек. Өкінішке орай, әлеуметтік педагог патронат отбасымен жұмыс кезінде мәселелі, әлеуметтік қорғалмаған отбасылармен кезігеді, сол үшін ол психологиялық дағдыларға ие болуы қажет [77].
Бүгін де отбасымен жұмыс жүргізетін маман көптеген рөлдер орындап, әр түрлі көлемдегі жүйеде жұмыс жасауы мүмкін. Ол әскери ведомствоның, әлеуметтік қорғау және халықты қолдау ведомствосының, жергілікті басқару органдарының, бағдарлама авторының міндетін атқарушы болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлық түрінде отбасылық қарым-қатынас психологиясы, психологиялық кеңес беру, психодиагностиканы және психологиялық түзету жұмыстарын білу талап етіледі [78].
Әлеуметтік жұмыс - адамның өз маңыздылығымен қанағаттануын, өзін көрсете алу мүмкіндігін және отбасы мәселесін шешуде үлес қосуын, әр түрлі адамдармен үнемі байланысқа түсуге қабілетті мазмұнды әрекет. Ол өзінің мотивациясының қайнар көзі болып табылатын жағымды сезімдер туғызады. Сонымен бірге жағымсыз эмоционалды реакциялар мен жағдайлар тудыратын факторлар да болуы мүмкін. Қатты уайым тарту келесілерді туғызады:
oo Назардың концентрациясы бір ғана отбасының мәселесіне аууы;
- Мәселені дәл қазіргі уақытта шешу мүмкін болмауы әсерінен клиентпен өзара қарым-қатынастың дұрыс орын алмауы;
- Жаңа міндеттер мен жоспарлардың тез өзгеріп отыруы;
- Айқын нәтижелер мен қолданатын шаралардың жоқтығы.
Әлеуметтік жұмыс клиенттерінің мәселелері ереже бойынша бір-бірімен тығыз байланысты, яғни бір мәселені шеше отырып, басқаларының да назардан тыс болмауы клиентке залал келудің алдын алады. Бұл әлеуметтік педагог жұмысының барлық іс-әрекет түрінде жауапкершілік пен қысымның жоғары деңгейін құрып, спецификалық қиындықтарды жояды. Клиенттің құзіреттілігінің болмауы және әлеуметтік педагогты тепе-теңдіктен ауытқыту әрекеттері қаламаған эмоционалды реакциялар әкеледі. Осындай жағдайларда шыдамсыздық таныту, абдырау және басқа да эмоциялар жағдайды одан әрі ушықтырады, жұмыс мәселесін өзара қарым-қатынас мәселесіне ауыстырады. Мұның бәрі байсалды болудың, тікелей эмоционалды реакцияны ұстай алу қабілеттілігінің және шешім қабылдаудың жоғары мәнділігін көтереді [79].
Патронат отбасының мәселесін сәтті шешудің қажетті алғышарты әлеуметтік педагогикалық жұмыстың психологиялық-педагогикалық заңдылықтарын тереңінен түсіну. Жалпы әлеуметтік қызмет көрсету көпжақты: бір жағынан - жас жұбайларға кеңес берсе, екіншіден - ата-аналармен бірге жасөспірімдерді тәрбиелеудің ортақ сызығын құрастырады, үшіншіден - патронат, толық емес және көпбалалы отбасылардың мәселесімен айналысса, төртіншіден - отбасылық психотерапия және қолдауды жүзеге асырады.
Патронат отбасындағы балалармен жұмыс жасау барысында келесі формалар пайдаланылуы мүмкін:
Балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік қайта қалпына келтіру орталықтары. Бұл орталықтарда әлеуметтік педагогтар балалардың дағдарыс жағдайынан шығуы үшін олардың еңбек және оқу әрекеттерін ұйымдастыра отырып, қоғамға қарсы жүріс-тұрыстарының профилактикасымен айналысады.
Әлеуметтік қорғау орталықтары патронат отбасыларға бақылау жасап, ондағы балаларға құқықтық және құқықтық көмектер көрсетеді. Орталық педагогтары және психологтары көмегімен патронат отбасындағы балалар басқа қатарластары ортасында бейімделуге бағытталған және қоғамдағы ықпалдасуға бағытталған әр түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады.
Орталықтар жұмыстарында негізгі бағыттары анықталған: әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-педагогикалық, медико-әлеуметтік, әлеуметтік-құқықтық, әлеуметтік-профилактикалық, қалпына келтіру (реабилитация), ақпараттандыру, профилактикалық [80].
Соңғы уақытта жастар арасындағы қарым-қатынаста кірме сөздер көп қолданылып жүр. Ал, оның аудармасы сол сөздің дәл мағынасын ашпай, тіпті мағынасын өзгертіп те жібереді. Сондай - ақ сөздердің бірі фостеропека деп аталынады. Бұл сөзді ағылшын мемлекеттері мемлекеттің қолдауы арқылы жүзеге асатын, тікелей келісім-шарт арқылы баланы отбасыға алу деген мағынаны білдіретін болса, Ресейде, Украинада, немесе тіпті Еуропалық елдерде баланы асырап алушы отбасы деп атайды. Осындай сөздерге ұқсас термин біздің елімізде де, яғни Қазақстан Республикасының заңнамасында енгізілген термин сөз бар, ол - Патронат термині [81].
Патронаттық тәрбие антикалық дәуірден белгілі. ХІХ ғасырдың ортасынан бастап, Еуропа және АҚШ мемлекеттерінде жетім балаларды патронаттықта тәрбиелеу мәселесі кең көлемде таралып, қолданылды. ХХ ғасырда патронатты тәрбие жедел түрде дамыды, әсіресе, дүниежүзілік соғыстан кейінгі он жылдың көлемінде патронаттық тәрбие формасының дамуы жеделдетілді. Сондай - ақ қазіргі кезде көптеген батыс елддерінде Туған ата-анасына көмек беретін патронатты отбасылар деп аталынатын формалар болды, оның мәні мүгедек және қиын балаларды отбасыларына қайта оралуына көмектеседі. Мұндай тәжірибе баланың отбасылық және туысқандық байланысын сақтауға бағытталған [82].
Ұлыбританияда патронат үлкен жетістіктерге жеткен. Қазіргі уақытта бала 23 жасқа толғанға дейін патронаттық тәрбиешілерге төлем ақыны төлеу жүйесі өңделуде. Ұлыбртинаияда кәмелеттік жасқа толған 86% жетімдер туысқандары немесе ата-анасы бар ассоциалды ортасына қайта оралады.
Патронат (лат. Patronаtus - қамқоршы) - Ертедегі Римде құқығы аз, кедей адамдарды бай адамдарға тәуелді еткен қамқорлықтың ерекше түрі. Жалпы, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасыларға орналастыру. Ресейде Екатерина ІІ дәуірінде жүзеге асырылды. Ал мұндай орналастыру патронаж деп аталынған. Ол кезде нашар тұратын азаматтар балалар үйінен қамқорлығынсыз немесе жетім қалған балаларды алатын болған [83].
Баланы тәрбиелеуге алған отбасыға әртүрлі көлемдегі жәрдемақылар төленіп отырған. Жәрдемақының мөлшері баланың жас мөлшеріне байланысты болған. Егер кішкентай баланы тәрбиелеуге алса, онда жәрдемақының көлемі жоғары, себебі: баланың өзі ешқандай көмек бере алмайды. Сондықтан бала өсе келе жәрдемақы мөлшері азая түскен. Мәселен, егер бала 12 - 14 жасқа келген болса, жәрдемақы мөлшері тым аз (5 рубль) немесе төленуі тыйыла түскен. Себебі: мұнда үлкен балалар тәрбиешіге қолғабыс болып, үлкен көмегін тигізе білген.
Патронажға кәмелеттік жасқа толған балаларды орналастыру мәселесімен губерндік управалар айналысқандықтан, отбасына бақылау жасау, өмір сүруінің шарттарымен танысып отырған. Капитализм тұсында мекеме мен өндіріс иесін патронат деу орын алған [84].
1917 жылы қазан айынан кейін патронаж терминін денсаулық сақтау органдары қолданатын болды. Себебі: Заңнамалық актілерде баланы отбасына тәрбиелеуге беру қолдау таппады. КСРО - да жасөспірім балалар мен азаматтың қабілеттілігі жоқ немесе шектелген адамдарға және олардың мүлкіне белгіленетін қамқоршылықтың түрі. Жасы 18 - ге толмағандарға, денсаулығына байланысты қабілеттілігі кемдерге, сондай - ақ маскүнемдікке немесе нашақорлыққа құмарту салдарынан әрекет қабілеттілігі шектелгендерге қамқорлық белгіленеді [85].
Алайда, 20-шы жылдардың ортасында патронаж ұғымына қайта оралып, ендігі кезекте патронажға 5 айдан - 14 жасқа дейінгі мерзімге берілетін болды. Мұнда паронаж аз ғана баланы отбасына беруді көздеді. Ол келісім шарт негізінде жүзеге асырылып отырды. Жалпы, патронаж уақытша шешім ретінде қарастырылы.
Патронат деген атауға өзгермей тұрып - ақ, бұл келісім-шартты қабылдағаннан кейін баланы алған жақ біршама жеңілдіктерге ие болған. Айталық, салық төлеудегі жеңілдіктер, тұрғын үй бағасының төмендеуі және т.б. бертін келе, 1943 жылы Кеңес Одағы кезеңінде патронаттық тәрбие заң жүзінде орнады. Алайда, кейіннен патронат қамқорлықпен ауысты. Баланы патронаттық отбасыға өткізуде ең негізгі принцип баланың құқығы мен қажеттілігін ұстану қағидасы, яғни отбасының балаға лайығын іріктейді, керісінше болуға жол бермеу керек. Патронатты тәрбиешілер қамқорлық және қорғаншылық органдарымен келісім-шарт орнатып, айлық алады [86].
Қазақ ССР - інде 1969 жылы Неке және отбасы кодексінде патронат туралы ұғым тіпті қарастырылмады. Тек 1998 жылы Неке және отбасы Заңының қабылдануына байланысты қайта пайда болды. Патронат - қамқорлық және қорғаншылық органдары мен баланы отбасымызға тәрбиелеуге аламыз деген ұсыныстың нәтижесінде келісім-шарттың негізінде пайда болды [87].
Ал, бала асырап алу мәселесіне дін қалай қарайды?, - дегенге келетін болсақ, ислам да мұны теріске шығармайды.
Бала асырап алу ислам келмей тұрып, ертедегі арабтарда кең етек алған. Бұл мәселеден Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) тысқары қалмапты. Тұтқынға түскен құлдың баласы Зәйітті Хаким бин Хузәм немере әпкесі Хадишаға сатып әпереді. Хадиша анамыз Пайғамбарымызбен тұрмыс құрғаннан кейін Зәйітті оған сыйға тартады. Кейін баланың әкесі Меккеге келгенінде Зәйітті танып, қайтарында өзімен бірге ала кетпек боп Пайғамбардан рұқсат сұрайды. Сол кезде Пайғамбар баланың еркін өзіне береді. Бірақ, бұларға бауыр басып қалған Зәйт Мұхаммедтің қасында қалуды қалайды. Сөйтіп, Пайғамбар оны өзіне бала қылып алады. Осы мысалдан - ақ баланы тәрбиелеуге алу бүгінгі күннің жаңалығы емес екенін аңғару қиын емес [88].
Қазіргідей елімізде экономикалық жағдай жақсарып, елдің тұрмысы түзеле бастаған тұста бала мен отбасылық мүдделер ескеріліп, интернат типтес балалар үйлерінен басқа да қамқорлықтың баламалы түрлері көбейе бастады. Мысалы, патронаттық тәрбие. Патронат - ата - анасыз қалған баланы өз отбасына аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім-шарт арқылы жүзеге асырылатын тәрбие формасы. Содан кейін патронаттық келісім-шарттарға көрсетілетін уақыт бойында баланы патронаттық ата-анасы тәрбиелейді. Патронаттық тәрбие - балалар үйіндегі жетім балаларды әлеуметтендірудің және оларға отбасы жағдайында тәрбие берудің бірден-бір көзі [89].
Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берілетін тәрбиенің нысаны. Баланы тәрбиелеуге немесе алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) мен қорғаншы және қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негіз болып табылады [90].
Патронатты отбасы деп қамқорлығынан айырылған балаларды ұзақ немесе қысқа мерзімге баланы тәрбиелеуге алатын отбасыны айтамыз. Қазіргі уақытта баланы отбасына орналастыруда ең дамушы форма болып есептелінеді. Бала отбасына келісім-шарт негізінде беріледі де, қамқоршылық пен қорғаушылық органдарының бақылауында болады. Яғни, баланың патронатты отбасында тәрбиеленуі барысында баланың денсаулығы мен құқығын қорғайды. Сондай - ақ бала мен патронатты тәрбиеші арасында алимент және мұрагерлік байланыс орын алмайды. Патронат формасында бала биологиялық әке-шешесімен байланысын үзбеу және сақтау бағдарламасы жатады.
Патронатты отбасының негізгі мақсаты - балаға уақытша болса да, жақсы орта орнату, жағдайын жасау болып табылады.
Әлеуметтік-педагог, әлеуметтік қызметкер, психолог мамандарының міндеттері:
1. Патронатты болуға лайық отбасыны іріктеп алу. (тест, әңгімелесу, ақпарат жинақтау арқылы және т.б.);
2. Оны патронатқа дайындау (оқыту жүйесі арқылы);
3. Балаларды партонатты отбасыға орналастырудан алдын әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, медициналық диагностикадан өткізу;
4. Баланы патронатты отбасына барғаннан кейін оңалту, бейімделу процестерін жүзеге асыру;
5. Бала патронатты отбасынан кеткеннен кейін оның құқығын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету [91].
Әлеуметтік-педагогикалық қызмет - баланың, жасөспірімнің отбасында, мектепте, қоғамда т.б. орталармен қалыпты қарым-қатынасқа түсуі үшін, өзін-өзі ұйымдастыра білуі. Ал, әлеуметтік қызметкер болса, төмендегідей негізгі бағыттарда жұмыс жасауы қажет: диагностикалық қызметі; өз құзырлығы шеңбері бойынша көмекті қажет ететін балаларды әлеуметтік қорғау; кәмелетке толмағандардың, кәмелет жасынадағы тәрбиеленушілердің құқықтық тәрбиесін ұйымдастыру; Ерекше назардағы балалар мен Ерекше назардағы тәрбие субъектілерімен жұмыс; тәрбиешілер, медицина қызметкерлері, балалар комитетімен, құқық бұзушылықтың алдын-алу кеңесімен, балалардың өзін-өзі басқару органымен, құқықтық оперативті топпен, кәмелетке толмағандардың құқығын қорғау жөніндегі комиссиямен, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-қатынас үйлестіру [92].
Зерттеушілер интернаттық мекемелерінде тәрбиеленушілерінің өзекті проблемаларына жетім балалардың әлеуметтену қиыншылықтарын жатқызады. Әлеуметтену қиыншылықтары деп әлеуметтік рөлді қабылдаудағы баланың қиындықтар жиынтығын айтамыз. Өмірге келген сәттен бастап бала бірден әлеуметтік қатынас әлеміне түседі - адамдар арасындағы қатынас әлемі, бұл жерде әр адам белгілі бір рөлді атқарады: отбасы, көрші, дос, саясатшы, қала тұрғыны және т.б. Осы рөлдерді меңгере отырып адам әлеуметтенеді және тұлға ретінде қалыптасады.
Баланың қалыпты қатынастары (отбасы, достар, көршілер және т.б.) болмағандықтан, рөл бейнесін ол қарама-қайшы ақпараттар негізінде құрайды. Осыған орай әлеуметтік рөлдің елес бейнесі пайда болады. Өзінің жетім ретіндегі әлеуметтік рөлі жағынан қалыптасады. Бұл рөл адаммен бірге өмір бойы жүзеге асырылады [93].
Патронаттық тәрбиелеу - бұл балаға қатысты қамқоршы (қорғаншы) міндеттерінің бір бөлігін қамқоршылық органдарында сақтай отырып, мемлекеттік қорғауға зәру, патронат тәрбиешінің отбасына тәрбиелеуге берілген баланы орналастыру нысаны. Патронат - туысқан емес адамның ата-ана қамқорлығынсыз қалған баланы уақытша тәрбиеге алуы [94].
Патронатты ата - анасы болғысы келетін отбасы алдымен қамқорлық органына хабарласады. Бала тәрбиелеуге ниетті жандардың жеке баспанасы, тұрақты табысы болуы тиіс, оған қоса теріс қылықтардан аулақ, бұрын сотталмаған болуы шарт. Отбасында өзге балалардың болуы құпталады. Патронаттық отбасыға алынған әр балаға мемлекет қазынасынан қаражат бөлінеді. Нақтырақ айтсақ, бір өрен үшін ай сайын 10 айлық есептік көрсеткіш көлеміндегі қаржы, яғни 14100 теңге қарастырылған. Оған қоса патронатты тәрбиешіге ай сайын 28 мың теңгеге жуық жәрдемақы төленеді. 14100 теңгенің қай мақсатқа жұмсалғаны туралы патронатты тәрбиеші ай соңында есеп береді. Ал жәрдемақы коммуналдық төлемдер мен баланың дұрыс жетілуі үшін қосымша маман тарту, демалыс орныдарында қыдырту сияқты өзге шығындарға жұмсалады. Бұл жалақы емес, сондықтан зейнетақы және салық төлемдері жүргізілмейді. Өкінішке орай, патронатты тәрбиеге алынған баланың есебінен өмір сүруді немесе несие алуды көздеуші арам ниетті жандар да кездесіп қалып жатады. Осы ретте патронатты ата-аналарға екінші деңгейлі банктерде несие рәсімдеу кезінде ешқандай жеңілдік қарастырылмағанын айта кеткен орынды. Бала санына шектеу қойылмайды, ең бастысы әр балаға лайықты жағдай жасалу қажет [95].
Қазіргі уақытта бұл жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына орналастырудың енді дамып келе жатқан нысаны. Мемлекеттік деңгейде патронаттық орналастыру жөнінде заңнамалық база бар. 2004 жылы оны іске асырудың қаржылық тетігі әзірленді [96].
Патронат жүйесінде басқа қалған нысандарға қарағанда, баланың өзінің биологиялық ата-аналарымен байланыстарын сақтау және қалыпта ұстау бағдарламасы салынған. Баланы орналастырудың осы нысанын сондай - ақ отбасында тұру тәжірибесін дамыту, отбасы рөлдерін және отбасындағы мінез-құлықтың гендерлік модельдерін түсіндіру арқылы оны әлеуметтендіруді және өз бетімен отбасылық өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ету үшін пайдалануға болады. Бұл балалар үйлерінің түлектері үшін ерекше маңызды [97].
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес патронат нысанындағы қорғаншылық және қамқоршылық ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде тәрбиелеу, емдеу немесе басқа да осындай мекемелердегі кәмелетке толмаған балаларға белгіленеді [96].
Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берілетін тәрбиенің нысаны. Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген тұлға (патронаттық тәрбиеші) мен қорғаншы мен қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негіз болып табылады.
Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт:
1) Баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын;
2) Патронаттық тәрбиешілердің құқықтары мен міндеттерін;
3) Қорғаншы және қамқоршы органдардың патронаттық тәрбиешіге қатысты міндеттерін;
4) Шартты тоқтатудың негіздері мен салдарын;
5) Баланың патронаттық тәрбиешіге қандай мерзімге берілетіндігін қамтуы тиіс;
Патронаттық тәрбиешілердің еңбегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді [96].
Баланы тәрбиелеуге беру туралы шартты мерзімінен бұрын бұзуға:
1) Дәлелді себептер (сырқаттану, отбасылық немесе матреиалдық жағдайдың өзгеруі, баламен өзара түсіністіктің болмауы, балалар мен басқалардың арасындағы шиеленісті қарым - қатынастар) болған кезде патронаттық тәрбиешілердің бастамашылығы бойынша;
2) Баланы асырап - бағу, тәрбиелеу және білім беру үшін қолайсыз жағдайлар пайда болған кезде қорғаншы және қамқоршы органның бастамашылығы бойынша;
3) Бала ата - анасына қайтарылып берілген немесе баланы асырап алған жағдайларда мүмкін болады [96].
Қорғаншы және қамқоршы органдар баланы патронаттық тәрбиешілерге беру үшін алдын-ала таңдауды қорғаншы және қамқоршы органмен келісім бойынша баланы (балаларды) отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады. Ағайындыларды, олардың мүдделеріне жауап беретін жағдайларды қоспағанда, ажыратуға жол берілмейді.
Баланы (балаларды) патронаттық тәрбиешілерге беру оның пікірі ескеріле отырып, ал он жасқа толған баланы (балаларды) беру - тек оның келісімімен жүзеге асырылады. Патронаттық тәрбиешілердің қамқорлығына ата - анасының қамқорлығынан айырылған және жеке адамдардың қорғаншылығында (қамқорлығында) емес балалар алынады.
Патронаттық тәрбиешілерге қорғаншылыққа және қамқоршылыққа берілген әрбір балаға мекеменің әкімшілігі немесе білім бөлімдері мынадай құжаттарды:
1) Тууы туралы куәлігін;
2) Денсаулық жағдайы туралы дәрігерлік анықтама мен баланың даму тарихының көшірмесін;
3) Білім туралы құжатты;
4) Ата - анасы туралы құжаттарды (қайтыс болуы туралы куәлік, сот үкімі немесе шешімі, ата - анасының науқасы немесе іздестірілуі туралы анықтама және баланың ата - анасының қамқорлығынан айырылғандығын растайтын басқа да құжаттар);
5) Зейнетақы алатын балаларға зейнетақылық кітапшаны, соттың алимент өндіріп алу жөніндегі шешімінің көшірмесін;
6) Аға - інілері, апа - сіңлілері және олардың тұратын жерлері туралы анықтаманы ұсынады [96].
Патронаттық тәрбиешілерге берілген бала (балалар) алиментке, зейнетақыға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz