ҚАЗІРГІ ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА ЖӘНЕ ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ АСПЕКТІЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА-ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ 8
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ғылыми әдебиеттерде сана және дене мәселелерінің зерделену жайы 8
1.2Философиядағы сана теориялары – сана мен дене үйлесімділігін 12
қалыптастырудың тетігі
1.3Адам болмысындағы жан мен тән мәселелері 16
1.4Индивидтің жоғары рухани және физикалық дамуы арқылы– адам 28
капиталына қол жеткізу
1.5Дене тәрбиесі арқылы сана мен дене үйлесімділігін жетілдіру жолдары35
2 ҚАЗІРГІ ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА ЖӘНЕ ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ АСПЕКТІЛЕРІ 45
2.1Жапон мәдениетіндегі сана мен дене қарым-қатынасы 45
2.2Сана және дене қарым-қатынасының теориялық моделі 50
2.3Денсаулық және сана мен дене мәселелері 52
2.4Салауатты өмір салты – сана мен дене үйлесімі 59
2.5Медитация (йога) арқылы сана мен дененің үйлесімділігін тәрбиелеу 66
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі жаһандану кезеңінде ақпараттың жаңаруы,
білімнің ізгілікке бағытталып, мәдениеттен көрініс алуы тұлғаның рухани
әлеуетінің дамуына, адами құндылықтары мен сана және дене мәдениетінің
қалыптасуына әсер етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде,
бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біздің болашаққа барар
жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға
байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және
денсаулығы мықты азаматтар, [1,2] – деп ерекше мән беруі қоғамның
дүниетанымы жоғары, белсенді, азаматтық ұстанымы қалыптасқан, биік деңгейлі
адамгершілік және көшбасшылық қасиеттері бар, сана мен дене қарым-қатынасы
үйлескен тұлғаға сұраныс тудырып отырғанын дәлелдей түспек.
Осы міндеттер Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpeзидeнтi Н.Ә.Нaзapбaeвтың
Қaзaқcтaн-2050 Стpaтeгияcы мен Ұлт жоспары 100 нақты қадам
бағдарламасының 76 және 77 қадамында адам капиталының сапасын көтеру
мәселелері де кеңінен талқыланған [3].
Сонымен бірге бірқатар мемлекеттік нормативті құжаттарда [4-7] жеке
тұлғаға мемлекеттік қолдау көрсету мен ынталандыруларды күшейту, білім беру
саласындағы үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес білім сапасының жоғары
дәрежесіне жету, рухани кемелденген санасы биік, салауатты өмір салтын
ұстанған тұлға тәрбиелеу мәселелері қамтылған.
Демек, сана мен дене үйлесімін қалыптастырған тұлға рухани кемелдену
дәрежесіне жетпек. Ендеше, қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін
зерттеп, зерделеу өзекті тың мәселелердің бірі болмақ. Диссертациялық
жұмыста қазіргі философиядағы сана және дене мәселелері күрделі феномен
ретінде қарастырылады және зерттеудің теориялық және практикалық
маңыздылығы айқындалады. Ендеше, нақтырақ айтқанда біз қарастырып отырған
мәселенің өзектілігі:
Біріншіден, аталған ұғымдар ғылыми әдебиеттерде жан-жақты
қарастырылғанымен, сана және дене ұғымдары біртұтас категория ретінде әлі
де жетілдіруді қажет етеді;
Екіншіден, қазіргі философиядағы сана мен дене категориясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін құрастыру талап етілуде;
Үшіншіден, философиядағы сана мен дене мәселелеріне қатысты отандық
және шетелдік тәжірибені сипаттаудың маңыздылығы болып келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өскелең ұрпаққа саналы тәрбие беру,
олардың рухани күштерін жетілдіру арқылы өзін-өзі тану және тәрбиелеу,
терең ой-сана мен дене мәдениетін қалыптастыру мәселелері көрнекті ғұлама-
ойшылдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Ясауидің және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан [8-10]. Сонымен қатар қазақ ағартушылары Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтың, Ш.Уәлихановтың еңбектерінде де бұл мәселеге үлкен мән
беріледі. Сана және дене үйлесімділігін өзара сабақтастықта пайдалану
туралы құнды пікірлер А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиевтің еңбектерінде де зерделенген [11-18].
Жан мен тән, ақыл-сана, рух пен болмыс мәселелері ежелгі заман
философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай-ақ, Батыс Еуропа
философиясының өкілдері Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Спенсер, Л.Фейербах,
Г.В.Гегель еңбектерінде өз үлесін тапқан [19-26]. Жан мен тән мәселесі адам
жаратылысынан келе жатқан ең өзекті де күрделі философиялық мәселелер.
Адамға ғана тән сана мәселесі оның болмысы ғалымдар еңбектерінде әлі қызу
талқыланып келеді.
Cана мен оның қоғамдық болмыспен байланысы, қазақ халқының өзіндік
ұлттық сана туралы жекелеген философиялық мәселелер С.Ақатай, Қ.Ә.Әбішев,
С.Б.Бөлекбаев, М.С.Бурабаев, Т.Х.Ғабитов, Ғ.Есім, Р.Б.Әбсаттаров, М.Сәбит,
Д.Құсайынов, Ж.А.Қабаева, М.З.Изотов, А.Қасабек, А.Х.Қасымжанов,
Қ.Ш.Нұрланова, С.Е.Нұрмұратов, Ә.Н.Нысанбаев, Ж.Ж.Молдабеков, Ж.Мүтәліпов,
С.Мырзалы, М.С.Орынбеков, Д.С.Раев, А.А.Хамидов, Қ.Әлжан және т.б. елімізге
кеңінен танымал философ-ғалымдардың жұмыстарында қарастырылды [27-49].
Философиядағы жан мен тән, сана мен дене мәселелеріне қатысты
зерттеулер орыс ғалымдары С.Франк, В.Соловьев, Н.Лосск, Е.Трубецков,
А.Лосев, Н.Бердяев, Е.М.Иванов, В.В.Васильев, Г.Б.Гутнер т.б. еңбектерінде
де толық зерттеліп, өз шешімін тапқан [50-58].
Шетелдік ғалымдар Стивен Прист пен Томас Нагель, Джозеф Левиндер сана
мен дене мәселелерінің шешімін зерттеп, өз тұжырымдарын ұсынды [59-61].
Сана денеден бөлек тіршілік ете алмайтынын, сана мен дене қарым-қатынасының
дұрыс үйлесімділігі үшін бірнеше элементтердің де болатынын екшеп
көрсетеді.
Д.Чалмерс еңбектерінде ақыл санасы кеңірек зерттеле келе, сана мен дене
мәселелері де өз шешімін тапқан [62]. Д.Чалмерс сана-дене мәселелерін
психофизиологиялық тұрғыдан кеңінен қарастырған.
Джон Сёрл өз зерттеулерінде сана мен дене қарым-қатынасын ментализм
және физикализм тұрғысынан қарастырған [63]. Джон Сёрл биологиялық
натурализмді қолдаушы ғалымдардың бірі.
Ғалымдар, Robert M., Karl Raimund Popper сана мен дене қарым-қатынасын
зерттеп, сана-дене мәселелерінің философияда ең өзекті екенін түсіндіреді
[64-65]. Зертеушшілердің еңбектерінде сана мен дене мәселелерінің батыс
философиясында зерттелу жағдайы мен тарихы кеңінен зерделенген.
Bryan S. Turner дене тек физикалық нысан емес сана мен тәннің үйлесімі
деп тұжырым жасайды [66]. Сана мен дене мәселесіне психологиялық тұрғыда
сипаттама беріп, бұл мәселенің әлі де болса шешімін табатын тұстары көп
екенін айтады. Сана мен дененің үйлесім табуы түптеп келгенде психологиялық
үдеріс екенін өз зерттеулеріне арқау етеді.
Ғалым Henrik Lagerlund сана мен дене қарым-қатынасын медициналық
тұрғыда зерттеген [67]. Өз еңбектерінде сана мен дененің медициналық
мәселелерін кеңінен қозғаған.
Celia Green философиядағы сана мәселелерін зерттеп, сана мен дене қарым-
қатынасына да бірнеше еңбектерін арнаған. The Lost Cause: Causation and
the Mind-body Problem,- атты еңбегінде сана мен дене мәселелерінің
ерекшеліктерін, сан түрлі қырларын ашып, философиялық дәлелдер келтірген
[68].
Бірақ, қазіргі философиядағы сана және дене мәселелері әлі де болса
жетілдірулерді қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда философиядағы сана- мен
дене мәселелерін қарастыруда:
Қазіргі философиядағы сана мен дене категориясының теориялық және
әдіснамалық негіздерінің жасалмауы арасында;
Философиядағы сана мен дене мәселелеріне қатысты отандық және шетелдік
тәжірибені сипаттауда;
Қазіргі философияда сана және дене мәселелерінің әлі де толық зерттелмеуі
арасында қарама-қайшылықтар туындап отыр.
Осы бөліп көрсетілген қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру, зерттеу
мәселесін айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазіргі
философиядағы сана және дене мәселелері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазіргі философиядағы сана және дене
мәселелері және оның негізгі ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: Сана және дене мәселелерінің философиялық
негіздері.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Философиядағы сана және дене мәселелерін
кешенді талдау және оның ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибені сипаттау;
2. Сана және дене категориясына сараптама жасап, салыстырмалы үлгіні
ұсыну;
3. Сана және дене моделін құрастыру;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің ғылыми гипотезасы:
Егер, философиядағы сана және дене мәселелерінің теориялық моделі
жасалып, ерекшеліктері анықталса, онда тұлғаның рухани кемелденуі, жан мен
тән саулығы қалыптасады, өйткені қарастырылған жүйе философиялық
теорияларға негізделген.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу мәселесі
бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі
бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР
Атазаңы, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Қазақстан-2050 даму стратегиясы, ҚР
білім беру ұйымдарында тәрбие берудің кешенді бағдарламасы, Дене тәрбиесі
тұжырымдамасы және т.б.), Ұлт жоспары – 100 нақты қадам, оқу-әдістемелік
әдебиеттер, мерзімді баспа материалдары, бағдарламалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы төмендегілер
болып табылады:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибені талдау;
2. Философиядағы сана теорияларының ерекшеліктерін сипаттау;
3. Сана және дене моделінің жаңа аспектілерін көрсету;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
ұсыныстар даярлау;
5. Білім беру мен тәрбиеде дене мен сананың үйлесімді дамуына ұмтылу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибелер сипатталды;
2. Сана және дене категориясына сараптама жасалып, салыстырмалы үлгісі
ұсынылды;
3. Сана және дене қарым-қатынасының теориялық моделі құрастырылды;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
жаңа ұсыныстар берілді.
Зертеудің практикалық маңыздылығы: жұмысты жазу нәтижесінде алынған
теориялық қорытындыларды студенттерге философиядағы сана және дене
мәселелерін оқытуда көмекші септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында
келтірілген мәліметтерді мектеп мұғалімдері, колледж және жоғары оқу
орындарындарында білім алатын студенттеріне пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының апробациясы: зерттеу жұмысы теориялық және әдіснамалық
ұстанымдарымен, зерттеу мәселесіне сай кешенді әдіс-тәсілдердің
пайдаланылуымен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен
қамтамасыз етілді. Зерттеу нәтижелері республикалық ғылыми басылымдар мен
халықаралық ғылыми-теориялық конференциялардың материалдарында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік диссертация
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері,
гипотезасы, диссертацияның практикалық маңыздылығы ғылыми жаңалығы мен
қорғауға ұсынылатын тұжырымдар берілген.
Зерттеу жұмысының Философиядағы сана және дене мәселелерінің теориялық-
әдіснамалық негіздері атты бірінші тарауында ғылыми әдебиеттерде сана және
дене мәселесі сараланды. Философиядағы сана теориясы сипатталды. Адам
болмысының ерекшеліктері және жан мен тән мәселелері қарастырылды.
Индивидтің жоғары рухани және физикалық дамуы арқылы– адам капиталына қол
жеткізу мәселелері талқыланды. Дене тәрбиесі арқылы сана мен дене
үйлесімділігін жетілдіру жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерінің
аспектілері деп аталатын екінші тарауында Жапон мәдениетіндегі сана мен
дене қарым-қатынасы зерделенді. Сана және дене қарым-қатынасының теориялық
моделі жасалынды. Салауатты өмір салты – сана мен дене үйлесімі талқыланды.
Денсаулық және сана мен дене мәселелері қарастырылды. Медитация арқылы сана
мен дененің үйлесімділігін тәрбиелеу жайы қозғалды.
Қорытындыда теориялык және практикалық жұмыстардың нәтижесіне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
1 ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА ЖӘНЕ ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғылыми әдебиеттерде сана және дене мәселесінің зерделену жайы
Сананың табиғатын дөп басып айту қиын, ол сезім арқылы қабылданатын
объективті нақтылықты белгілеу және түсіну үшін біз қолданып жүрген
өлшемдер мен сипаттамаларға сай келе бермейді. Физикалық объектілер сияқты
болмағандықтан, оның не массасы, не энергиясы, не формасы жоқ, оны сандық
сипаттамалармен мөлшерін табу мүмкін емес. Адамның тәнін, денесін
басқаратын сана (бұл ұғым ойлау, сезіну, жан, рух түсініктерімен тығыз
байланыста қарастырылды) туралы көзқарастар бағзы замандағы мифологиялық
дүниетанымнан-ақ басталады [69].
Бұл құпия бастау туралы анимистік түсінік кейінірек дүниетанымда
Платонның идеалистік ілімінде жалғасын тапты: адамның денесі мәңгі өмір
сүретін жанның абақтысы. Ортағасырларда әлем жаратылғанға дейін өмір сүрген
және ештеңеден әлемді қалыптастырған немесе жоқтан бар қылған дүниеден тыс
тәнсіз рухани бастаудың еркі мен ойы мәселесі алдыңғы орынға шықты. Тек сол
ғана адам санасында орын алып ойлайды, қалайды, сезеді. Адамның санасы,
оның ақыл-ойы – құдай ақыл-ойының бөлігі. Жаңа заманда сана туралы ілімдер
кеңейе түсті [20, 90 б.].
Гераклит тұрмыс негіздерін қарастырғанда Орталық философияны
ұстанған. Оның Мәңгілік оты тіршілік негізі, тән мен дене орталығы, оның
Мәңгілік оты тіршіліктің субстанционалды негізі, ол материя мен рухтың
бірлігін ұсынады. Ол материя мен сананы бір-біріне қарсы қоймайды.
Керісінше гилозоизм барлық тіршіліктің жандылығын, олардың тұтастығын және
бірге дамуын көрсетеді [70].
Рене Декарт сананы ойлаумен теңгере отырып, оны психикалықтың жалпы
ұғымынан бөліп алады және ойлаушы субстанция ретінде оны материалды
субстанцияға қарсы қояды. Бұл дуализм сана табиғатын түсіндірудегі екі
бағыттың қалыптасуына әкелді: біріншісі – психикалықты физикалыққа,
идеалдылық пен руханилықты материалдылыққа теңгеретін материалистік бағыт
(Гоббс, К.Маркс, Ф. Энгельс), екіншісі – материалдылық пен физикалықты
идеалдылықтан, руханилықтан және психикалықтан тудыратын субъективті
(Беркли, Юм, Фихте, Мах) және объективті (ертеректе Платон мен Ф.
Аквинскийде, кейін Гегельдегі) идеализм [71].
Философия дамуының кейінгі тарихында санаға анықтама берудің мүмкін
еместігіне, ғылыми құралдармен оны танудың мүмкін еместігіне негізделген
иррационалдық көзқарас басым болды. Бұл бейсаналылық, архетип, ерік
ұғымдарын ашқан психоанализге (З. Фрейд, К.Г.Юнг), экзистенциализмге,
неопозитивизмге тән болып келеді. Дегенмен жаратылыстық ғылымдардың дамуы
мен оның нейрофизиология, биология, кибернетика мен эксперименталдық
психология салаларындағы жетістіктері, компьютерлік төңкеріс пен ақпараттық
жарылыс сана табиғатын аша түскендей болды. Бұл ғылымдардың түсіндіруіне
сәйкес, табиғаттың барлығына тән бейнелену өз дамуы барысында бірнеше
кезеңдерден өтіп, мәні жағынан жаңа құбылыс – санаға айналатын жаңа
сатысына көтеріледі. Бейнеленудің биологиялық формасы сезіну, қабылдау және
елестету тәрізді сезімдік таныммен сипатталса, ал оның анағұрлым жоғары
әлеуметтік формасы ұғым, пікір және ойқорыту сияқты рационалды таныммен
түсіндіріледі. Ойлана алатын адамның ерекшелігі, оның өзінің санасының
арқасында өзіндік Менін қалыптастырып, өзін өзгелерден айрықшалай отырып,
өзіндік сананы қалыптастыруымен сипатталады [72].
Әл-Фараби, адамгершіліктің басты мақсаты – бақыт дейді. Оны танымсыз
және еріксіз тану мүмкін емес. Ерік – сезіммен, еркіндік – логикалық ой-
санамен байланысты. Қайырымды қала тұрғындары трактатында Платон мен
Аристотельдің ізін жалғастырып, өзі құрған идеалды мемлекет моделін
ұсынады. Бөлектенген қалада адамдардың жақсылық жасауы, бақытқа жетуі
оңайырақ. Осындай мемлекеттің саяси құрылымын адамдардың дене мүшелері
қалай берік орналасса, сол секілді мемлекетте де бірлік болатындығын
аңғартады. Адамдардың осындай ой-санасы оны жақсылық жасауға, жақсы мен
жаманды ажырата білуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің барлық іс-әрекеті сол
мемлекет тұрғындарының қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Осы
мәселелерді шешу үшін мемлекет басында адамгершілігі мол, ерік-жігері мықты
адам отыруы керек. Ол рухани және зайырлы билік құрып, жақсы, рухани және
дене жағынан сау, ақылды болуы тиіс. Осындай басшы халықтың ғылымға деген
құштарлығын ашып, басқаларға жанашыр болуға, ғылымның дамуына ықпалын
тигізеді. Фараби осындай қайырымды қала тұрғындары нағыз бақытқа біріге
отырып жете алады дейді [8, 60 б.]. Бұл тұстан сана мен дене үйлесімі
қалыптасқан тұлғаның қай қоғамда да жоғары дәрежеде тұратынын айта кеткіміз
келеді.
Психология принциптері атты еңбегінде Джемс неміс психологиясының
атомизмін жоққа шығарып, санадағы мәліметтерді емес, сананың нақты
деректері мен күйлерін зерттеу міндетін алға тартады. Оның пікірі бойынша,
сана басқа да биологиялық функциялар тәрізді пайдалы болғандықтан дамыған
функция болып табылады. Сананың осындай бейімделгіш сипатын негізге ала
отырып, ол ерекше рөлді түйсік пен сезімдерге, сондай-ақ, адамның жеке
физиологиялық ерекшеліктеріне берген. Джемс сананың бөлшектенуін жоққа
шығарып, оның жеке тұлға қажеттіліктерін іске асыратын тұтастылығы мен
динамикасы туралы қағиданы алға тартқан. Ол сананың белсенділігі мен
таңдаулылығына, сондай-ақ, оның сезімдер мен түсініктер жиынтығына
телінбейтін жүйе ретіндегі жеке тұлғаның тіршілік әрекетіндегі функциясына
ерекше мән берген. Джемстің пікірі бойынша, сана тек дененің бейімделу
әрекеттеріне ғана емес, адамның өзімдікі деп санайтын нәрселерінің
барлығы ретінде ұғылатын тұлға табиғатына да қатыстырылады. Бұл жағдайда
жеке тұлға бірнеше нышанды: материалдық, әлеуметтік, руханилыққа ие ерекше
тұтастық ретінде қарастырылатын Мен ұғымымен теңестіріледі. Осылайша,
Мен ұғымын таза гносеологиялық ұғынудан оның жүйелік-психологиялық
түсіндірілуі мен сатылы талдауына ауысу белгіленді. Бұл орайда ол адам
эгосының шынайылығын, оның субъективизм тұрғысынан алғандағы өмірлік
көзқарастарын қарастырады. Адамның жеке шынайылығы адамның жеке өмірін
сезінуі болып табылады. Ол сенім іргетасын қалайды [73].
Эмоционалдық бояуды сіңіріп, құндылықтық бағдармен қаныққандықтан
адамның өзіндік санасы белсенді бастау болып табылады. Ол өзін, өзінің
болмысын игерген, өз қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын, өз ниеті мен
ұмтылыстарын, мақсаты мен міндеттерін өзі анықтайтын субъект болып
саналады. Әрбір индивид пен адамзаттың қандай дәрежеде субъект болғанына
қарай, оның санасы да сол деңгейде кеңейеді немесе тереңдейді [74].
Қазақ философы Қ.Әбішевтің пікірінше, субъектінің даму дәрежесі
неғұрлым биік болған сайын оның психикасында сананың қамтитын ауқымы да
соғұрлым кең болуы тиіс. Субъектілік – адамның өзін өзі билей алатын
деңгейі, ал бұл сананың даму деңгейіне байланысты, сана, ол – жанның
жарығы [28, 35 б.]. Бұл тұрғыдан алғанда сана шындығында адамның тарихи
дамуының бастауы және нәтижесі болып көрінеді. Индивидуалдық сана өзінің
қалыптасуы барысында адам – индивид – тұлға кезеңдерінен өтеді деп
есептелгенімен, жекелеген адамдардың бір-біріне ұқсамайтындығы мен шексіз
алуан түрлілігін атап өту керек.
Сана мен дене мәселесі қай тарихи кезең болса да өзекті. Философияда
сана мен дене мәселесінің тарихы мен дамуы тереңде жатыр. Ғалымдар адам
санасы мен оның физикалық қалпын бірге қарастыруды жөн санайды.
С.Р.Аблеевтің пікірінше, адамның санасы үш маңызды фактордың көмегімен
одан әрі дамыған:
- ғарыштық немесе рухани фактор (ғарыштың энергетикалық ықпалы)
- биологиялық (тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, табиғи сұрыптау)
- әлеуметтік (қоғамдық қатынастар, еңбек, оқыту, тәжірибе алмасу) [75].
Сана – жоғары ұйымдастырылған материя – мидың жемісі. Ол эволюция
процесінде қалыптасқан адамның психологиялық әлемінің ерекше қабілеті.
Көне заман философиясында сана деп – адамның өмірінде аса маңызды рөл
атқаратын ішкі әлем – жан есептелінді. Тән (дене) өткінші, ал жан мәңгілік.
Демокрит жанды ерекше сезімдік атомдардың жиынтығы деп ойлады [76].
Орта ғасырларда сана мен ақыл құдайдың маңызды атрибуттары ретінде, ал
Қайта өркендеу дәуірінде табиғаттың қасиеті деп қарастырылды.
XVIII ғасырдағы француз материализмі сананы – адам миының ерекше
функциясы деп анықтап, оның көмегімен адам сыртқы дүниені бейнелейді деп
есептеді [76, 61 б.].
Орыс философиясында сана мен психика теориясына И.И.Сеченов,
В.М.Бехтерев, И.П.Павлов үлкен үлес қосты. Олар адамның психикалық іс -
әрекетінің физиологиялық негіздерін зерттеді. Кейіннен осы бағытта
С.Л.Рубинштейн, А.М.Леонтьев, Л.С.Выготский белсенді еңбек етті. Олар
сананы адамның іс - әрекетінде қоғамдық қатынастарды айқын бейнелейтін
әлеуметтік феномен деп анықтады [77-82].
Сана дегеніміз – тек адамға ғана тән сыртқы дүниені бейнелеудің жоғары
формасы [69, 150 б.].
Сана – объективті әлемнің субъективті образы. Сана, ең алдымен, адамның
табиғатқа, қоғамға, басқа адамға сонымен қатар, өз - өзіне деген қатынасы.
Сана – болмысты түсіну, ұғыну, бейнелеу. Ол болмыстан келіп шығады [69, 151
б.].
Сана – ол әруақытта өзіндік сана, яғни адамның өзін басқа әлемнен
бөлуі, өз өмірінің мағынасын түсіну, өзінің іс-әрекетінің негізгі
мақсаттарын белгілеуі. Сананың өзегі сыртқы дүние туралы ғылыми емес
мәліметтерді жинақтайтын білімдер болып табылады [69, 150-151 б.].
Ғылым мен философия сананы туынды, екінші қатардағы құбылыс деп
қарастырады. Мұның мәні неде? Біріншден, сана - табиғаттың ұзақ эволюциясы
мен бейнелеу формаларының жетілуінің нәтижесі. Екіншіден, сананың мағынасы
(сезімдер мен ойлар, образдар мен идеялар) дүниені тек бейнелеп қана
қоймайды, онымен шектелмейді. Өйткені, адамның санасы табиғаттың, қоршаған
дүниенің көшірмесі ғана емес, ол ең алдымен, еңбектің даму көзі, соның
негізінің бірі. Адам өз еңбегі арқылы дүниені өзгертеді, оны жандандырып
оған мән береді. Адамның санасы, саналы іс - әрекеті арқылы дүниенің
негізгі мән ашылады [70, 92 б.].
Сана тек қоғамда ғана қалыптасады. Өйткені адамның шын мәніндегі адам
болуы, оның қоғамдық қатынастарды толық меңгеруімен тығыз байланысты.
Адам денесі – оның нысаны, құрылымы, қызметі эволюциялық қатардың
жалғасы. Сондай уақытта адам барлық өзге тірі жаратылыстардан сапалы түрде
ерекшеленеді. Адам, – деп жазды Н.А.Бердяев, – табиғаттағы принциптік
жаңалық. Адамның денесі – мәдени дене, ол адамның жоғары мақсаттарына
руханиландырылған және бағынышты. Адам денесінің нысаны, адамның рухани
келбеті [83].
Жалпы сана мен оның қоғамдық болмыспен байланысы, қазақ халқының тарихи
өзіндік санасы туралы жекелеген философиялық мәселелер С. Ақатай,
Қ.Ә.Әбішев, С.Б. Бөлекбаев, М.С. Бурабаев, Т. Бурбаев, Т.Х. Ғабитов,
Ғ.Есім, М.З.Изотов, Р.Б.Әбсаттаров, А.Қасабек, А.Х. Қасымжанов, Ә. Қодар,
Қ.Ш. Нұрланова, С.Е. Нұрмұратов, Ә.Н. Нысанбаев, Ж.Ж. Молдабеков, Ж.
Мүтәліпов, С. Мырзалы, М.С. Орынбеков, Д.С. Раев, М. Сәбит, Ж.А.Қабаева,
Д.Құсайынов, А.А. Хамидов, Қ.Әлжан және т.б. елімізге кеңінен танымал
философ-ғалымдардың жұмыстарында қарастырылды [27-49].
Ғалымдар Стивен Прист пен Томас Нагель, Джозеф Левиндер сана мен дене
мәселелерінің шешімін зерттеп, өз тұжырымдарын ұсынды [59-61]. Сана денеден
бөлек тіршілік ете алмайтынын, сана мен дене қарым-қатынасының дұрыс
үйлесімділігі үшін бірнеше элементтердің де болатынын екшеп көрсетеді.
Д.Чалмерс еңбектерінде ақыл санасы кеңірек зерттеле келе, сана мен дене
мәселелері де өз шешімін тапқан [62]. Д.Чалмерс сана-дене мәселелерін
психофизиологиялық тұрғыдан кеңінен қарастырған.
Джон Сёрл өз зерттеулерінде сана мен дене қарым-қатынасын ментализм
және физикалим тұрғысынан қарастырған [63]. Джон Сёрл биологиялық
натурализмді қолдаушы ғалымдардың бірі.
Ғалымдар, Robert M., Karl Raimund Popper сана мен дене қарым-қатынасын
зерттеп, сана-дене мәселелерінің философияда ең өзекті екенін түсіндіреді
[64-65]. Зертеушшілердің еңбектерінде сана-дене мәселелерінің батыс
философиясында зерттелу жағдайы мен тарихы кеңінен зерделенген.
Bryan S. Turner дене тек физикалық нысан емес сана мен тәннің үйлесімі
деп тұжырым жасайды [66]. Сана мен дене мәселесіне психологиялық тұрғыда
сипаттама беріп, бұл мәселенің әлі де болса шешімін табатын тұстары көп
екенін айтады. Сана мен дененің үйлесім табуы түптеп келгенде психологиялық
үдеріс екенін өз зерттеулеріне арқау етеді.
Ғалым Henrik Lagerlund сана мен дене қарым-қатынасын медициналық
тұрғыда зерттеген [67].
Celia Green философиядағы сана мәселелерін зерттеп, сана мен дене қарым-
қатынасына да бірнеше еңбектерін арнаған. The Lost Cause: Causation and
the Mind-body Problem,- атты еңбегінде сана мен дене мәселелерінің
ерекшеліктерін, сан түрлі қырларын ашып, философиялық дәлелдер келтірген
[68].
Философиядағы сана теориялары адам санасы мен денесінің тығыз
байланыста үйлесімді дамитындығы туралы бірнеше дәлелдер арқылы көрсетіп
келеді. Келесі параграфта философиядағы сана теорияларын қарастырып
көрелік.
1.2 Философиядағы сана теориялары – сана мен дене үйлесімділігін
қалыптастырудың тетігі
Сана мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми
қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі
психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес,
ес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері
сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы,
талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық
процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады [84].
Философия екі негізгі сұраққа жауап берумен келеді, олар: сана
табиғаты қандай және ол денемен қалай байланысады. Алғаш рет сана мәселесін
Декарт түсіндіріп берді. Сана мен дененің қарым-қатынасын зерттеу
философиядағы ең өзекті мәселелердің бірі. Философияда сананың бірнеше
теориялары бар. Олар:
Сурет -1. Философиядағы сана теориялары
Дуализм - дүниенің екі бірдей бастауын – материя мен рухты,
материалдылық пен идеалдықты өзара тепе-тең субстанция ретінде қарастырады.
Дуализм материализм мен идеализмді өзара ымыраға келтірмек болды. Декарт
батыстың қазіргі замандық философиялық-ғылыми ойлауының негізін қалаушы
тұлға ретінде толық философиялық жүйе жасады. Ол философияда дуализм
(қоснегіз) мен рационализм (зердешілдік) бағытын дамытты. Адам, Декарт
пікірінше, екі – материалды (тәндік-дәйекті) және рухани (ойлаушы)
субстанциялардан құралған. Адам – өзі бойына екі бірдей субстанцияны (әрі
материалды, әрі рухани) қатар біріктіретін тіршілік иесі, сондықтан ол
табиғаттан жоғары көтеріле алады. Адам өз бойында екі субстанцияны қатар
біріктіретіндіктен келіп дуализм (екіұдайлық, қосарлылық) идеясы туындайды.
Р.Декарт философияның негізгі сұрағын да дуализм тұрғысынан шешеді: Не
бірінші: материя ма, әлде, сана ма? Таласы мағынасыз. Материя мен сана тек
адам бойында бірігетіндіктен, адам табиғаты дуалистік болғандықтан (өз
бойында екі – материалды және рухани – субстанцияны біріктіретіндіктен),
материя да, сана да бірінші бола алмайды – олар әрқашан болған және тұтас
болмыстың екі түрлі көрінісі. Физикада, математикада, т.б. түрлі ғылым
салаларында қолданылатын ғылыми әдіс таным процесінде қолданылмайды, дейді
Декарт. Ғылыми әдісті таным процесінде белсенді қолдану арқылы таным
процесін әлдеқайда алға жылжытуға, танымды өндірістен өнеркәсіп өндірісіне
айналдыруға болады. Ондай ғылыми әдіс ретінде Декарт дедукцияны ұсынады.
Декарттың философиялық, гносеологиялық әдісінің мағынасы – таным процесінде
тек абсолютті, деректі, шын сүйену және ақыл арқылы логикалық тәсілдер
арқылы жаңа, ақиқат білім алу. Декарт пікірі бойынша, дедукция әдісін
пайдалану арқылы ғана танымның барлық салаларында шын білімге қол жеткізуге
болады [22, 89 б.]
Логикалық бихевиоризм.（Logical）: Оксфорд университетінің философы
Ж.Райла（Gilbert Ryle）өзінің Мидағы ұғым (The Concept of
Mind（1949)）деген кітабында қалыптастырған [85].
Бихевиоризм (ағылш. behaviour - іс-әрекет, Behaviorism)) - іс-әрекет
дағдысының мәні мен адам психологиясындағы кызметін түсіндіру. Биховиоризм
ілімі ХХ ғасырдың басында АҚШ-та пайда болған психология ағымы. Олар еш
негізсіз, нақты дәлелсіз психологиялық болжаулық теорияларға қарсы шығып,
адамның іс-әрекет дағдысын тіке күзету және нақты өлшеу арқылы адам
психологиясын анықтауға болады деп есептеді. Олар ішкі толғанысқа сенбеді,
тәжірибелік нақты зерттеу әдіснамаларын ұсынды.
Биховиоризм ерік еркіндігін құр қиял деп есептеді, адамның барлық ісін
тума қасиеті және тәжірибе ортасы белгілейді, тума қасиеттер тәжірибе
ортасында ашылады, не өзгереді, адамдардың барлық тәжірибесін сыртқы
қажеттілікке талпыну аңсары белгілейді, сондықтан әрекет дағдысын жақсарту
мен күшейту адам өмірінде өзгеріс туғызады деп есептеді.
Биховиоризм негізінен әдіснамалық өзгешелікке мән береді.
Биховиористер бойынша бір адамның әрекетін күзету мен талдау жасау сол
адамның психологиялық күйін түсінудің кілті деп есептейді. Психология тек
әрекетті зерттеумен айналысуы керек, әрекетсіз сана, әрекетте
бейнеленбейтін психологиялық сана түсініксіз нәрсе. Оны ғылыми түрде
зерттеу мүмкін емес. Сондықтан олар кейде тіпті өздерін психологиямен
айналысушы емес, "әрекетті анализдеуші", "әрекет ғылымымен" шұғылданушы деп
атайды [69, 73 б.].
Идеализм – сана мен материя арақатынасында сананы алғашқы деп сананы
алғашқы деп санайтын философиялық бағыт. Ол - идея, рух, сана объективті
дүниенің бастауы, ал материя рухтың көрінісі, туындысы деп білетін
көзқарас.
Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді:
-Обьективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель),
-Субьектвті идеализм (Беркли, Юм).
Обьективті идеализм өкілдерінің тұжырымдауы бойынша тек қана реалды
идея ғана бар, идея-алғашқы, барлық қоршаған орта, шындық- идеялар әлемі
және заттар әлемі болып бөлінеді. Идеялар әлемі (эйдос) әлемдік зердеде
өмір сүреді, заттар әлемі өзіндік тіршілігі жоқ, жекелеген заттар
Жаратушыға ғана тән құбылыс, идеялар әлемі санадан тәуелсіз өмір сүреді,
себебі, адамның ойы, идея тіпті табиғаттың өзі абсолюттік идеяның,
дүниежүзілік, әлемдік рухтың бір бөлшегі ғана, яғни дүниенің негізі- о
дүниелік сана, абсолютті рух. Обьективті идеализм әдетте теологиямен
бірігіп кетеді де, діннің өзіндік бағыт алған философиялық негізі болып
табылады.
Субьективті идеализм- бүкіл дүние-біздің санамызда, субьектінің сана-
сезімінің жасаған немесе біздің түйсіктеріміздің, алған әсеріміздің
жиынтығы. Бұл жағдайда алғашқы бастамаға адамның санасы алынады да, содан
кейін барып одан табиғат шығарылады, соған орай заттар мен бүкіл дүниенің
обьективті өмір сүруі, олардың даму заңдылықтары теріске шығарылады,
өйткені адам санасынан тыс материяда, рухта жоқ,- деген пікірді ұстанды
[86].
Материализм (әдебиетте оны Демокриттің бағыты деп атайды) – материя
бірінші, ал сана екінші деп есептейтін философиялық бағыт. Оның негізгі
ұстанымдары мынадай:
- материя нақты өмір сүреді;
- материя адамның санасынан тыс өмір сүреді;
- материя өзінен басқа ешнәрсеге бағынбайтын, дербес өмір сүретін
реалдылықты бейнелейтін философиялық ұғым;
- материя өз еркімен дамиды және өзіндік заңдарына бағынады;
- сана жоғары ұйымдастырылған материяның қасиеті;
- сана материямен қатар қоюға болатын дербес субстанция емес;
- сана материя, яғни болмыспен анықталады.
Материалистік бағыттың көрнекті өкілдері Демокрит, Фалес, Анаксимандр,
Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Француз материалистері,
Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин болып табылады.
Материализмнің күшті жағы – ғылымға, әсіресе, физика, математика, химия
сияқты іргелі білім салаларына сүйенуі, көптеген ұстанымдарының толық
дәлелденуі.
Материализмнің әлсіз жағы – сананың мәнін жеткілікті түсіндіре алмауы,
сонымен қатар, объективті әлемнің әлі де сипатталмаған, анықталмаған
қасиеттерінің болуы.
Фохт, Молешотт негіздеген тұрпайы материализм материяның маңызын
біржақты абсолютке айналдырады, сананы, оның ерекшеліктерін түсіндіруге
тырыспайды.
Материализм Грецияда, XVII ғасырдағы Англияда, XVIII ғасырда Францияда,
XX ғасырда КССРО-да, социалистік елдерде ерекше дамыды [87].
Функционализм - [лат. fonctio - жүзеге асырылу, орындалу] –
әлеуметтанудың әдістемелік тәсілдерінің бірі. Қоғамды, оның құбылыстарын,
процестерін, өзіндік құрылымы, әрқайсысы өз қызметін атқаратын әрекет ету
тетіктері бар әлеуметтік жүйелерді қарастыратын басты бағыттарының бірі.
Функционализмнің негізін қалаушы - Г.Спенсер. Кейіннен Э.Дюркгеймнің,
В.Паретоның еңбектерінде жалғасын тапты [88].
Феноменология - таза, яғни затқа, таңбаларға дейінгі сананы бөлуге
ұмтылады, немесе “субъективтік ағым”, және оның ерекшелігін анықтайды. Оның
осылай болу себебі, сананың әртүрлі функциялармен күрделі қалыптасуында
жатыр. “Таза” сананы бөле отырып, сананың жалпы мәнін түсінуге болады.
Сананың басты сипаты жалпы оның әрдайым затқа деген бағыты, яғни
қарқындылығы.
Феноменология – алғашқы түйсіну нәтижесін, сана танымын пайымдап
ашудың тәжірибесі, батыс философиясына ерекше ықпал еткен субъективтік
идеалистік бағыт.
Қазіргі философиялық ойдың жетекші бағыттарының бірі ретіндегі
феноменология ұғымы 20 ғасырда қалыптасты. Феноменологиялық философияның
негізін салушылардың бірі Эдмунд Гусерль (1859 – 1938) болды. Гусерль
өзінің шығармашылық эволюциясында Декарттың, Лейбництің, Юмнің, Канттың,
т.б. ықпалында болды. Феноменология бағытын одан әрі дамытқандар
Л.Ландгребе, Э.Финк, т.б. Феноменологияның негізгі ұғымы “интенционалдық
деп аталады”. Бұл ұғым сананың объектіге қатынасын көрсетеді.
Феноменологиялық ұғым бойынша “объект болмаса, субъекті те болмайды”.
Феноменологиялық тәсілдің негізгі талаптары [89, 23 б.]:
1. субъективтік тәжірибеден тыс тұратын, яғни санадан тыс тұратын
объективтік шындық туралы пікірден бас тарту;
2. танымдық субъектіні (белгілі бір жанды) сезімі бар психофизиологиялық
нәрсе емес, сананың “таза” нәтижесі деп түсіндіру.
Оны Феноменология “транцендеталдық редукция” деп атайды. Бұл бағытты
қолдаушылар философияны ғылым ретінде тек қана эйдетика деп аталатын “таза
мағыналарды” зерттейді, ал оның реалды шындыққа қатынасы жоқ деп білді.
Феноменология идеялары экзистенционализмге (Хайдегер, Сартр),
герменевтикаға (Гадамер, Шелер), т.б. батыс философиясындағы ағымдардың
қалыптасуына ықпал етті. Феноменология бағытының теориялық орталық болып
саналатын орындар: Гусерльдің Лувен католиктік университетінің архиві
(Бельгия); халықаралық феноменологиялық қоғам және оның “Феноменологиялық
зерттеулер” атты журналы (Буффало, Нью-Йорк, АҚШ) [89, 21-23 б.].
Философиядағы сана теориялары сана мен дене, тән мен рух мәселелерін ашып
көрсетуге негіз болды. Келесі кезекте адам болмысындағы жан мен тән
мәселелерін қарастыруды жөн деп санаймыз.
1.3 Адам болмысындағы жан мен тән мәселелері
Жан туралы мәселелер материалистік оқыту, материалистік философия
ретінде дамыған және қалыптасқан. Антикалық материализмнің жоғары көрінісі
атомдық материализм. Демокриттің айтуы бойынша: "Жан материалды және жан
майда, жұмсақ қозғалғыш атомдардан тұрады." Жан атомдардан адам денесінде
жайылуы. Демокриттің айтуы бойынша өсімдіктердің, тастың – жаны бар. Жан -
өлімді және денемен бірге өледі [90].
Аристотельдің айтуы бойынша бүкіл тән атомнан құралады. Тән мәні
элементарлы бөліктермен анықталады. Тән формасы бөліктердің қозғалуымен
анықталады. Атомдар үнемі қозғалыста болғандықтан, дене формасы өзгеруі
мүмкін. Дене жанмен үнемі байланыста болады. Аристотель "Энтелехия" ұғымын
енгізеді, энтелехия адам тәнінің толық бар болуы [21, 15 б.].
Адам болмысы екіге белінеді:
Адам тікелей жанды, нақты кісі ретінде өмір сүреді. Оның үстіне
адамның өмір сүруінің табиғи алғышарты –оның денесінің өмір сүруі. Яғни
адам, ең алдымен, "сүйек пен еттен жаралған пенде". Сонда адам денесі -
табиғат бөлшегі. Денесінің болуы адамды шектеулі, өткінші жан, иесі етеді.
Ерте заманнан адамдар өз өмірлерінің ұзақтылғының ұлғаю мүмкіндіктерін
іздестірген. Ағылшын биологтарының айтуынша, барлық жағдайлар жасалса, адам
денесі бір мың жыл өмір сүре алады. Өмір ұлғаю үшін не керек? Біріншіден,
адам денесінің тіршілігін қамтамасыз ету қажет. Екіншіден, адамның ең
алғашқы құқығы өз өмірін сақтаумен, адамзаттың аман-есендігімен байланысты.
Үшіншіден, жаңа организм ретінде адамдар тұқым қуалаушылық заңдарына-
бағынады, мұны жойып жіберуге немесе жоққа шығаруға олар дәрменсіз.
Төртіншіден, философия адамның денесі жөне оның ынтызарлыгы, қуаныш-реніші,
психикалық жай-күйі, ойы, мінез-құлқы, ерік жігері, іс-әрекеті, бір сөзбен
айтқанда, арасындағы байланысты үнемі іздестіреді [91].
Рухани болмыс сана мен санасыздық процестерін қамтиды.
Рухани болмысты шартты түрде екі үлкен топқа: жеке кісілердің өмірлік
қызмет-тіршілігінен бөліп алуға келмейтін (дербестенген руханилық) және
кісіден тысқары емір сүретін, басқаша айтқанда, объективтендірілген
(дербестенген емес) руханилықка бөлуге болады.
Бірінші жағдайда адам сананың көмегімен сыртқы дүние туралы ойлайды,
оның бейнесін туғызады (санасыздық процестер, тіл мен сана, тіл мен ойдың
байланысы). Екінші жағдайға жататындар - кітаптар, сызбалар, жобалар,
ескерткіштер, идеялар, ойлар, музыка, т.б [92].
Әлеуметтік болмыс та екіге бөлінеді: тарих процесінде және жекелеген
адам болмысына және қоғам болмысына. Жеке адам тек қана қоғамда өмір сүре
алады. Ол бір ұлтқа, тапқа кіреді, бір мемлекетте тұрады, тарихи
процестерге қатысады. Қоғамдық болмыс - ол жалпы ұғым, оның даму заңдары
болады. Қоғамдық болмыс жағдайлары мен мүдделері арасындағы қайшылыңтар
туады. Қоғам неғұрлым жоғары дамыған сайын ондағы алуан саладағы прогресті
жоғарылату қарқыны бұқараның, таптардың, жеке адамдардың жоғары
саналылығына, әлеуметтік белсенділігіне, яғни субъективтік факторларға
тікелей байланыстылығын байқаймыз [93].
Адам – жер бетіндегі ең жоғары даму сатысындағы тіршілік иесі,
қоғамдық-тарихи әрекет пен мәдениетті жасаушы. Адам – философия,
әлеуметтану, психология, физиология, педагогика, медицина, т.б. ғылымдардың
нысаны болып табылады. Адам мәселесі, оның пайда болуы, өмірде алатын орны,
тіршілігінің мәні мен мақсаты адамзат танымының формалары – әпсаналардағы
(мифологиядағы), діндегі, философиядағы, ғылымдағы ең негізгі мәселе. Бұл
жөніндегі әңгімелер ертедегі Стоя қаласының ойшылдары (Сенека, т.б.) мен
Сократтан басталады. (Протагор: адам – заттардың өлшемі, Сократ: өзіңді
өзің танып біл). Ежелгі Үнді, Қытай, Грек философиясында адам әлемнің бір
бөлігі ретінде қарастырылады. Демокрит түсіндірмесінде адам микрокосм,
кіші әлем, ол сондай-ақ түпнегіздерден құралады; адам денесі мен рухы
ақиқаттың екі аспектісі (аристотелизм) немесе екі ерекше түпкізаты
(платонизм). Антикалық философия үшін (Аристотель) адамды қоғамдық өмірге
икемді тіршілік, рух, парасат иесі ретінде тану анықтаушы фактор болды.
Ортағасырлық шығыс өкілдері де (Әбу Наср әл-Фараби, т.б.) діннің ықпалы
күшейіп тұрғандығына қарамастан, Аристотельдің осы түсінігін ары қарай
жалғастырды. Қайта өркендеу дәуірінде адам құдайдан дарыған еріктілік күші
арқасында өз өмірі мен тағдырының негізін қалаушы және табиғаттың шектеусіз
билеушісі ретінде танылды, сондықтан шебер жаратушының бейнесі Ренессанс
символына айналды. 17 ғасыр (ғылыми-революция ғасырында) мен 18 ғасыр
(ағартушылық дәуірінде) рационалистерінің ұғынуында нақ сол парасат, ақыл-
ой адамның түпкізаты, өзіне тән ерекшелігі ретінде қарастырылады. Неміс
классикалық философиясы үшін адам мәдениеттің жаратушысы, рухани іс-әрекет
субъектісі және жалпы идеалдық бастау, яғни рух, парасат иесі. 19 – 20
ғасырлардағы постклассикалық философия (Фридрих Ницше, Артур Шопенгауэр,
Серен Кьеркегор және т.б.) сезім, мықтылық және т.б. адамдық ақылдан шет
қабілеттерге бет бұрады. Қазіргі философия адам тіршілігінің мәнін оның
саналы қызметімен байланыстырады. Бұл қызметтің барысында адам тарихтың әрі
алғышарты әрі жемісі болып шығады. Адамның әлеуметтік мәніне назар аудара
отырып, қазіргі философия сонымен бірге әлеуметтік және биологиялық
факторлардың өзара күрделі әсерін, әлеуметтік факторлардың басымдылығын
ескереді. Әйтсе де табиғи түрде әрекет ететін биологиялық факторлардың
зор маңызы бар екендігін де ұмытпау қажет. Болашақтағы адам парасатты,
иманды, елгезек те қарекетшіл, сонымен бірге сұлулықтан ләззат ала білетін,
рухани кемел, жан-жақты дамыған тұлға. Ол қоғамдық тірлікте қайталанбас
бітім, бірегей тұлға ретіндегі өзіндік менімен танылатын болады [76, 95
б.].
Адам болмысы екіге бөлінеді: - Адам тікелей жанды, нақты кісі ретінде
өмір сүреді. Оның үстіне адамның өмір сүруінің табиғи алғышарты - оның
денесінің өмір сүруі. Яғни адам, ең алдымен, сүйек пен еттен жаралған
пенде. Сонда адам денесі – табиғат бөлшегі. Денесінің болуы адамды
шектеулі, өткінші жан иесі етеді. Ерте заманнан адамдар өз өмірлерінің
ұзақтығының ұлғаю мұмкіндіктерін іздестірген. Ағылшын биологтарының
айтуынша, барлық жағдайлар жасалса, адам денесі бір мың жыл өмір сүре
алады. Өмір ұлғаю үшін не керек? Біріншіден, адам денесінің тіршілігін
қамтамасыз ету қажет. Екіншіден, адамның ең алғашқы құқығы өз өмірін
сақтаумен, адамзаттың аман-есендігімен байланысты. Үшіншіден, жаңа организм
ретінде адамдар тұқым қуалаушылық заңдарына бағынады, мұны жойып жіберуге
немесе жоққа шығаруға олар дәрменсіз. Төртіншіден, философия адамның денесі
және оның ынтызарлығы, қуаныш – реніші, психикалық жай – күйі, ойы, мінез –
құлқы, ерік жігері, іс – әрекеті, бір сөзбен айтқанда, арасындағы
байланысты үнемі іздестіреді [69, 75 б.].
Адам мәселесі философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұған дәлел:
философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның
дүниедегі атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой- толғауларынан
туған. Бір нәрсенің сырын ашып білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе
білмейтінін түсініп, соны іштей де болса мойындау қажет. Адамзаттың
білімдерін 100% десек, соның ішінде 95% білімдеріміз елі табиғат туралы, ал
қалған 5 % - тірі табиғат туралы, оның ішінде 1 % - адам өзі (Адам) туралы
біледі [71, 85 б.].
Ертедегі Шығыс ойшылдарының көбі, алдыңғы негізгі өзегі етіп тікелей
адамдық мәселелері алды:
1) Көне замандағы египеттіктер философияның үйрететін пәні құдайлар
мен әділеттік мәселесі деп білді. Олар мәңгілік өмірге дайындалды.
2) Бұдан 25 ғасыр бұрын өмір сүрген қытай философы Конфуций өз
ілімінің түп қазығы етіп алған адамсүйгіштік қасиет адамды басқаларды
сыйлайтын, сөзге ұстамды, көмекке дайын етіп қалыптастыра алады.
Конфуций: Өзіңе жасалғанын қаламайтын қылықтарды басқаларға сен де
жасама. Керісінше, оның қарастыратын негізгі мәселесі - адамдар арасындағы
қарым-қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек
көңіл бөледі. Олар: тең орта, адамгершілік және өзара сүйіспеншілік.
Осы үш ұғым бірігіп, дао (дұрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен
өмір сүруі қажет. Ал адамгершіліктің негізі – жэнь - ата-анасын
құрметтеу және үлкен ағаларын сыйлау, жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Ал
өзара сүйіспеншілік арқылы қарым-қатынас, конфуцийшылдық әдептілік туралы
ілімнің негізгі өзекті ұғымы. Демек, Білу дегеніміз - табиғатты емес,
адамдарды танып-білу, - деп есептейді [94].
3) Этикалық ілім ретінде дүниеге келген Индияның буддизм философиясы
өзінің алдына адамды қиналу азабынан құтқаруды мақсат етіп қойды (нирванаға
жету). Буддизм ілімі бойынша, өмір – қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда
тұрса да аурудан, кәріліктен, өлімнен құтыла алмайды. Оған құдайға шалған
құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен құтылудың бірден-бір жолы -
сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Ол
үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі қажет: 1. Өмір - қасірет. Өмірге келу,
кәрілік, ауру, өлім, жақсы көрген нәрсеннен айрылу, қажетіне жете алмау,
т.б. - осылардың бәрі - қасірет; 2. Қасіреттің пайда болуы
туралы ақиқат; 3. Қасіреттің пайда болу себебі - өмірден ләззат алуға деген
құштарлық екенін түсініп аталған құштарлықтардан құтылу арқылы оны жеңуге
болатындығына сену; 4. Құштарлықтан құтылу жолдарын білу. Одан құтылу оңай
емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы бұлжытпай орындау арқылы жанды таза
ұстауға тырысу қажет [76, 76 б.].
4) Платон философиясының өте маңызды бөлімі адамның арманынан шығатын
мемлекет туралы ілім ( әділетті мемлекет). Ондағы азаматтар 3 топқа
бөлінеді: қарапайым адамдар, әскери адамдар, күзетшілер). Ал адамдардың
денесі төрт түп негіздің қосылуынан жаралғандықтан, өлгеннен кейін олар
космосқа қайтып оралады. Дененің басты міндеті - жан орналасатын қорап болу
ғана, сондықтан ол жанға тәуелді, оның құлы. Жан тіршіліктің (өмірдің)
идеясы ретінде мәңгі. Дене өлгеннен кейін ыдырап космосқа кері қайтса, жан
аспанға 10 мың жылдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. Жанның өзі
түрлі болады. Бір түрі - философия арқылы тазарып денесіз өмір сүретін
жандар болса (бұл жандар қатарынан үш рет философтардың денесіне енуі
мүмкін), екіншісі - өз өмірін қиянатсыз, бірақ философтардан бір саты төмен
өмір сүрген адамдардың жандары және үшіншісі - күнаһар адамдар жаны [20, 14
б.].
5) Адамдық мәселелерге Аристотель де ерекше көңіл аударған. Әсіресе
оның философиясының Этика бөлімі түгелдей сол проблемаларды қарастырып,
оларға тиісті талдау берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА-ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ 8
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ғылыми әдебиеттерде сана және дене мәселелерінің зерделену жайы 8
1.2Философиядағы сана теориялары – сана мен дене үйлесімділігін 12
қалыптастырудың тетігі
1.3Адам болмысындағы жан мен тән мәселелері 16
1.4Индивидтің жоғары рухани және физикалық дамуы арқылы– адам 28
капиталына қол жеткізу
1.5Дене тәрбиесі арқылы сана мен дене үйлесімділігін жетілдіру жолдары35
2 ҚАЗІРГІ ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА ЖӘНЕ ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ АСПЕКТІЛЕРІ 45
2.1Жапон мәдениетіндегі сана мен дене қарым-қатынасы 45
2.2Сана және дене қарым-қатынасының теориялық моделі 50
2.3Денсаулық және сана мен дене мәселелері 52
2.4Салауатты өмір салты – сана мен дене үйлесімі 59
2.5Медитация (йога) арқылы сана мен дененің үйлесімділігін тәрбиелеу 66
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі жаһандану кезеңінде ақпараттың жаңаруы,
білімнің ізгілікке бағытталып, мәдениеттен көрініс алуы тұлғаның рухани
әлеуетінің дамуына, адами құндылықтары мен сана және дене мәдениетінің
қалыптасуына әсер етеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде,
бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біздің болашаққа барар
жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға
байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және
денсаулығы мықты азаматтар, [1,2] – деп ерекше мән беруі қоғамның
дүниетанымы жоғары, белсенді, азаматтық ұстанымы қалыптасқан, биік деңгейлі
адамгершілік және көшбасшылық қасиеттері бар, сана мен дене қарым-қатынасы
үйлескен тұлғаға сұраныс тудырып отырғанын дәлелдей түспек.
Осы міндеттер Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpeзидeнтi Н.Ә.Нaзapбaeвтың
Қaзaқcтaн-2050 Стpaтeгияcы мен Ұлт жоспары 100 нақты қадам
бағдарламасының 76 және 77 қадамында адам капиталының сапасын көтеру
мәселелері де кеңінен талқыланған [3].
Сонымен бірге бірқатар мемлекеттік нормативті құжаттарда [4-7] жеке
тұлғаға мемлекеттік қолдау көрсету мен ынталандыруларды күшейту, білім беру
саласындағы үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес білім сапасының жоғары
дәрежесіне жету, рухани кемелденген санасы биік, салауатты өмір салтын
ұстанған тұлға тәрбиелеу мәселелері қамтылған.
Демек, сана мен дене үйлесімін қалыптастырған тұлға рухани кемелдену
дәрежесіне жетпек. Ендеше, қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін
зерттеп, зерделеу өзекті тың мәселелердің бірі болмақ. Диссертациялық
жұмыста қазіргі философиядағы сана және дене мәселелері күрделі феномен
ретінде қарастырылады және зерттеудің теориялық және практикалық
маңыздылығы айқындалады. Ендеше, нақтырақ айтқанда біз қарастырып отырған
мәселенің өзектілігі:
Біріншіден, аталған ұғымдар ғылыми әдебиеттерде жан-жақты
қарастырылғанымен, сана және дене ұғымдары біртұтас категория ретінде әлі
де жетілдіруді қажет етеді;
Екіншіден, қазіргі философиядағы сана мен дене категориясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін құрастыру талап етілуде;
Үшіншіден, философиядағы сана мен дене мәселелеріне қатысты отандық
және шетелдік тәжірибені сипаттаудың маңыздылығы болып келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өскелең ұрпаққа саналы тәрбие беру,
олардың рухани күштерін жетілдіру арқылы өзін-өзі тану және тәрбиелеу,
терең ой-сана мен дене мәдениетін қалыптастыру мәселелері көрнекті ғұлама-
ойшылдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Ясауидің және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан [8-10]. Сонымен қатар қазақ ағартушылары Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтың, Ш.Уәлихановтың еңбектерінде де бұл мәселеге үлкен мән
беріледі. Сана және дене үйлесімділігін өзара сабақтастықта пайдалану
туралы құнды пікірлер А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиевтің еңбектерінде де зерделенген [11-18].
Жан мен тән, ақыл-сана, рух пен болмыс мәселелері ежелгі заман
философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай-ақ, Батыс Еуропа
философиясының өкілдері Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Спенсер, Л.Фейербах,
Г.В.Гегель еңбектерінде өз үлесін тапқан [19-26]. Жан мен тән мәселесі адам
жаратылысынан келе жатқан ең өзекті де күрделі философиялық мәселелер.
Адамға ғана тән сана мәселесі оның болмысы ғалымдар еңбектерінде әлі қызу
талқыланып келеді.
Cана мен оның қоғамдық болмыспен байланысы, қазақ халқының өзіндік
ұлттық сана туралы жекелеген философиялық мәселелер С.Ақатай, Қ.Ә.Әбішев,
С.Б.Бөлекбаев, М.С.Бурабаев, Т.Х.Ғабитов, Ғ.Есім, Р.Б.Әбсаттаров, М.Сәбит,
Д.Құсайынов, Ж.А.Қабаева, М.З.Изотов, А.Қасабек, А.Х.Қасымжанов,
Қ.Ш.Нұрланова, С.Е.Нұрмұратов, Ә.Н.Нысанбаев, Ж.Ж.Молдабеков, Ж.Мүтәліпов,
С.Мырзалы, М.С.Орынбеков, Д.С.Раев, А.А.Хамидов, Қ.Әлжан және т.б. елімізге
кеңінен танымал философ-ғалымдардың жұмыстарында қарастырылды [27-49].
Философиядағы жан мен тән, сана мен дене мәселелеріне қатысты
зерттеулер орыс ғалымдары С.Франк, В.Соловьев, Н.Лосск, Е.Трубецков,
А.Лосев, Н.Бердяев, Е.М.Иванов, В.В.Васильев, Г.Б.Гутнер т.б. еңбектерінде
де толық зерттеліп, өз шешімін тапқан [50-58].
Шетелдік ғалымдар Стивен Прист пен Томас Нагель, Джозеф Левиндер сана
мен дене мәселелерінің шешімін зерттеп, өз тұжырымдарын ұсынды [59-61].
Сана денеден бөлек тіршілік ете алмайтынын, сана мен дене қарым-қатынасының
дұрыс үйлесімділігі үшін бірнеше элементтердің де болатынын екшеп
көрсетеді.
Д.Чалмерс еңбектерінде ақыл санасы кеңірек зерттеле келе, сана мен дене
мәселелері де өз шешімін тапқан [62]. Д.Чалмерс сана-дене мәселелерін
психофизиологиялық тұрғыдан кеңінен қарастырған.
Джон Сёрл өз зерттеулерінде сана мен дене қарым-қатынасын ментализм
және физикализм тұрғысынан қарастырған [63]. Джон Сёрл биологиялық
натурализмді қолдаушы ғалымдардың бірі.
Ғалымдар, Robert M., Karl Raimund Popper сана мен дене қарым-қатынасын
зерттеп, сана-дене мәселелерінің философияда ең өзекті екенін түсіндіреді
[64-65]. Зертеушшілердің еңбектерінде сана мен дене мәселелерінің батыс
философиясында зерттелу жағдайы мен тарихы кеңінен зерделенген.
Bryan S. Turner дене тек физикалық нысан емес сана мен тәннің үйлесімі
деп тұжырым жасайды [66]. Сана мен дене мәселесіне психологиялық тұрғыда
сипаттама беріп, бұл мәселенің әлі де болса шешімін табатын тұстары көп
екенін айтады. Сана мен дененің үйлесім табуы түптеп келгенде психологиялық
үдеріс екенін өз зерттеулеріне арқау етеді.
Ғалым Henrik Lagerlund сана мен дене қарым-қатынасын медициналық
тұрғыда зерттеген [67]. Өз еңбектерінде сана мен дененің медициналық
мәселелерін кеңінен қозғаған.
Celia Green философиядағы сана мәселелерін зерттеп, сана мен дене қарым-
қатынасына да бірнеше еңбектерін арнаған. The Lost Cause: Causation and
the Mind-body Problem,- атты еңбегінде сана мен дене мәселелерінің
ерекшеліктерін, сан түрлі қырларын ашып, философиялық дәлелдер келтірген
[68].
Бірақ, қазіргі философиядағы сана және дене мәселелері әлі де болса
жетілдірулерді қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда философиядағы сана- мен
дене мәселелерін қарастыруда:
Қазіргі философиядағы сана мен дене категориясының теориялық және
әдіснамалық негіздерінің жасалмауы арасында;
Философиядағы сана мен дене мәселелеріне қатысты отандық және шетелдік
тәжірибені сипаттауда;
Қазіргі философияда сана және дене мәселелерінің әлі де толық зерттелмеуі
арасында қарама-қайшылықтар туындап отыр.
Осы бөліп көрсетілген қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру, зерттеу
мәселесін айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазіргі
философиядағы сана және дене мәселелері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазіргі философиядағы сана және дене
мәселелері және оның негізгі ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: Сана және дене мәселелерінің философиялық
негіздері.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Философиядағы сана және дене мәселелерін
кешенді талдау және оның ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибені сипаттау;
2. Сана және дене категориясына сараптама жасап, салыстырмалы үлгіні
ұсыну;
3. Сана және дене моделін құрастыру;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің ғылыми гипотезасы:
Егер, философиядағы сана және дене мәселелерінің теориялық моделі
жасалып, ерекшеліктері анықталса, онда тұлғаның рухани кемелденуі, жан мен
тән саулығы қалыптасады, өйткені қарастырылған жүйе философиялық
теорияларға негізделген.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу мәселесі
бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі
бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР
Атазаңы, ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Қазақстан-2050 даму стратегиясы, ҚР
білім беру ұйымдарында тәрбие берудің кешенді бағдарламасы, Дене тәрбиесі
тұжырымдамасы және т.б.), Ұлт жоспары – 100 нақты қадам, оқу-әдістемелік
әдебиеттер, мерзімді баспа материалдары, бағдарламалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы төмендегілер
болып табылады:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибені талдау;
2. Философиядағы сана теорияларының ерекшеліктерін сипаттау;
3. Сана және дене моделінің жаңа аспектілерін көрсету;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
ұсыныстар даярлау;
5. Білім беру мен тәрбиеде дене мен сананың үйлесімді дамуына ұмтылу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Философиядағы сана және дене мәселелеріне қатысты отандық және
шетелдік тәжірибелер сипатталды;
2. Сана және дене категориясына сараптама жасалып, салыстырмалы үлгісі
ұсынылды;
3. Сана және дене қарым-қатынасының теориялық моделі құрастырылды;
4. Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерін анықтау мақсатында
жаңа ұсыныстар берілді.
Зертеудің практикалық маңыздылығы: жұмысты жазу нәтижесінде алынған
теориялық қорытындыларды студенттерге философиядағы сана және дене
мәселелерін оқытуда көмекші септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында
келтірілген мәліметтерді мектеп мұғалімдері, колледж және жоғары оқу
орындарындарында білім алатын студенттеріне пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының апробациясы: зерттеу жұмысы теориялық және әдіснамалық
ұстанымдарымен, зерттеу мәселесіне сай кешенді әдіс-тәсілдердің
пайдаланылуымен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен
қамтамасыз етілді. Зерттеу нәтижелері республикалық ғылыми басылымдар мен
халықаралық ғылыми-теориялық конференциялардың материалдарында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік диссертация
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері,
гипотезасы, диссертацияның практикалық маңыздылығы ғылыми жаңалығы мен
қорғауға ұсынылатын тұжырымдар берілген.
Зерттеу жұмысының Философиядағы сана және дене мәселелерінің теориялық-
әдіснамалық негіздері атты бірінші тарауында ғылыми әдебиеттерде сана және
дене мәселесі сараланды. Философиядағы сана теориясы сипатталды. Адам
болмысының ерекшеліктері және жан мен тән мәселелері қарастырылды.
Индивидтің жоғары рухани және физикалық дамуы арқылы– адам капиталына қол
жеткізу мәселелері талқыланды. Дене тәрбиесі арқылы сана мен дене
үйлесімділігін жетілдіру жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының Қазіргі философиядағы сана және дене мәселелерінің
аспектілері деп аталатын екінші тарауында Жапон мәдениетіндегі сана мен
дене қарым-қатынасы зерделенді. Сана және дене қарым-қатынасының теориялық
моделі жасалынды. Салауатты өмір салты – сана мен дене үйлесімі талқыланды.
Денсаулық және сана мен дене мәселелері қарастырылды. Медитация арқылы сана
мен дененің үйлесімділігін тәрбиелеу жайы қозғалды.
Қорытындыда теориялык және практикалық жұмыстардың нәтижесіне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
1 ФИЛОСОФИЯДАҒЫ САНА ЖӘНЕ ДЕНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғылыми әдебиеттерде сана және дене мәселесінің зерделену жайы
Сананың табиғатын дөп басып айту қиын, ол сезім арқылы қабылданатын
объективті нақтылықты белгілеу және түсіну үшін біз қолданып жүрген
өлшемдер мен сипаттамаларға сай келе бермейді. Физикалық объектілер сияқты
болмағандықтан, оның не массасы, не энергиясы, не формасы жоқ, оны сандық
сипаттамалармен мөлшерін табу мүмкін емес. Адамның тәнін, денесін
басқаратын сана (бұл ұғым ойлау, сезіну, жан, рух түсініктерімен тығыз
байланыста қарастырылды) туралы көзқарастар бағзы замандағы мифологиялық
дүниетанымнан-ақ басталады [69].
Бұл құпия бастау туралы анимистік түсінік кейінірек дүниетанымда
Платонның идеалистік ілімінде жалғасын тапты: адамның денесі мәңгі өмір
сүретін жанның абақтысы. Ортағасырларда әлем жаратылғанға дейін өмір сүрген
және ештеңеден әлемді қалыптастырған немесе жоқтан бар қылған дүниеден тыс
тәнсіз рухани бастаудың еркі мен ойы мәселесі алдыңғы орынға шықты. Тек сол
ғана адам санасында орын алып ойлайды, қалайды, сезеді. Адамның санасы,
оның ақыл-ойы – құдай ақыл-ойының бөлігі. Жаңа заманда сана туралы ілімдер
кеңейе түсті [20, 90 б.].
Гераклит тұрмыс негіздерін қарастырғанда Орталық философияны
ұстанған. Оның Мәңгілік оты тіршілік негізі, тән мен дене орталығы, оның
Мәңгілік оты тіршіліктің субстанционалды негізі, ол материя мен рухтың
бірлігін ұсынады. Ол материя мен сананы бір-біріне қарсы қоймайды.
Керісінше гилозоизм барлық тіршіліктің жандылығын, олардың тұтастығын және
бірге дамуын көрсетеді [70].
Рене Декарт сананы ойлаумен теңгере отырып, оны психикалықтың жалпы
ұғымынан бөліп алады және ойлаушы субстанция ретінде оны материалды
субстанцияға қарсы қояды. Бұл дуализм сана табиғатын түсіндірудегі екі
бағыттың қалыптасуына әкелді: біріншісі – психикалықты физикалыққа,
идеалдылық пен руханилықты материалдылыққа теңгеретін материалистік бағыт
(Гоббс, К.Маркс, Ф. Энгельс), екіншісі – материалдылық пен физикалықты
идеалдылықтан, руханилықтан және психикалықтан тудыратын субъективті
(Беркли, Юм, Фихте, Мах) және объективті (ертеректе Платон мен Ф.
Аквинскийде, кейін Гегельдегі) идеализм [71].
Философия дамуының кейінгі тарихында санаға анықтама берудің мүмкін
еместігіне, ғылыми құралдармен оны танудың мүмкін еместігіне негізделген
иррационалдық көзқарас басым болды. Бұл бейсаналылық, архетип, ерік
ұғымдарын ашқан психоанализге (З. Фрейд, К.Г.Юнг), экзистенциализмге,
неопозитивизмге тән болып келеді. Дегенмен жаратылыстық ғылымдардың дамуы
мен оның нейрофизиология, биология, кибернетика мен эксперименталдық
психология салаларындағы жетістіктері, компьютерлік төңкеріс пен ақпараттық
жарылыс сана табиғатын аша түскендей болды. Бұл ғылымдардың түсіндіруіне
сәйкес, табиғаттың барлығына тән бейнелену өз дамуы барысында бірнеше
кезеңдерден өтіп, мәні жағынан жаңа құбылыс – санаға айналатын жаңа
сатысына көтеріледі. Бейнеленудің биологиялық формасы сезіну, қабылдау және
елестету тәрізді сезімдік таныммен сипатталса, ал оның анағұрлым жоғары
әлеуметтік формасы ұғым, пікір және ойқорыту сияқты рационалды таныммен
түсіндіріледі. Ойлана алатын адамның ерекшелігі, оның өзінің санасының
арқасында өзіндік Менін қалыптастырып, өзін өзгелерден айрықшалай отырып,
өзіндік сананы қалыптастыруымен сипатталады [72].
Әл-Фараби, адамгершіліктің басты мақсаты – бақыт дейді. Оны танымсыз
және еріксіз тану мүмкін емес. Ерік – сезіммен, еркіндік – логикалық ой-
санамен байланысты. Қайырымды қала тұрғындары трактатында Платон мен
Аристотельдің ізін жалғастырып, өзі құрған идеалды мемлекет моделін
ұсынады. Бөлектенген қалада адамдардың жақсылық жасауы, бақытқа жетуі
оңайырақ. Осындай мемлекеттің саяси құрылымын адамдардың дене мүшелері
қалай берік орналасса, сол секілді мемлекетте де бірлік болатындығын
аңғартады. Адамдардың осындай ой-санасы оны жақсылық жасауға, жақсы мен
жаманды ажырата білуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің барлық іс-әрекеті сол
мемлекет тұрғындарының қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Осы
мәселелерді шешу үшін мемлекет басында адамгершілігі мол, ерік-жігері мықты
адам отыруы керек. Ол рухани және зайырлы билік құрып, жақсы, рухани және
дене жағынан сау, ақылды болуы тиіс. Осындай басшы халықтың ғылымға деген
құштарлығын ашып, басқаларға жанашыр болуға, ғылымның дамуына ықпалын
тигізеді. Фараби осындай қайырымды қала тұрғындары нағыз бақытқа біріге
отырып жете алады дейді [8, 60 б.]. Бұл тұстан сана мен дене үйлесімі
қалыптасқан тұлғаның қай қоғамда да жоғары дәрежеде тұратынын айта кеткіміз
келеді.
Психология принциптері атты еңбегінде Джемс неміс психологиясының
атомизмін жоққа шығарып, санадағы мәліметтерді емес, сананың нақты
деректері мен күйлерін зерттеу міндетін алға тартады. Оның пікірі бойынша,
сана басқа да биологиялық функциялар тәрізді пайдалы болғандықтан дамыған
функция болып табылады. Сананың осындай бейімделгіш сипатын негізге ала
отырып, ол ерекше рөлді түйсік пен сезімдерге, сондай-ақ, адамның жеке
физиологиялық ерекшеліктеріне берген. Джемс сананың бөлшектенуін жоққа
шығарып, оның жеке тұлға қажеттіліктерін іске асыратын тұтастылығы мен
динамикасы туралы қағиданы алға тартқан. Ол сананың белсенділігі мен
таңдаулылығына, сондай-ақ, оның сезімдер мен түсініктер жиынтығына
телінбейтін жүйе ретіндегі жеке тұлғаның тіршілік әрекетіндегі функциясына
ерекше мән берген. Джемстің пікірі бойынша, сана тек дененің бейімделу
әрекеттеріне ғана емес, адамның өзімдікі деп санайтын нәрселерінің
барлығы ретінде ұғылатын тұлға табиғатына да қатыстырылады. Бұл жағдайда
жеке тұлға бірнеше нышанды: материалдық, әлеуметтік, руханилыққа ие ерекше
тұтастық ретінде қарастырылатын Мен ұғымымен теңестіріледі. Осылайша,
Мен ұғымын таза гносеологиялық ұғынудан оның жүйелік-психологиялық
түсіндірілуі мен сатылы талдауына ауысу белгіленді. Бұл орайда ол адам
эгосының шынайылығын, оның субъективизм тұрғысынан алғандағы өмірлік
көзқарастарын қарастырады. Адамның жеке шынайылығы адамның жеке өмірін
сезінуі болып табылады. Ол сенім іргетасын қалайды [73].
Эмоционалдық бояуды сіңіріп, құндылықтық бағдармен қаныққандықтан
адамның өзіндік санасы белсенді бастау болып табылады. Ол өзін, өзінің
болмысын игерген, өз қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын, өз ниеті мен
ұмтылыстарын, мақсаты мен міндеттерін өзі анықтайтын субъект болып
саналады. Әрбір индивид пен адамзаттың қандай дәрежеде субъект болғанына
қарай, оның санасы да сол деңгейде кеңейеді немесе тереңдейді [74].
Қазақ философы Қ.Әбішевтің пікірінше, субъектінің даму дәрежесі
неғұрлым биік болған сайын оның психикасында сананың қамтитын ауқымы да
соғұрлым кең болуы тиіс. Субъектілік – адамның өзін өзі билей алатын
деңгейі, ал бұл сананың даму деңгейіне байланысты, сана, ол – жанның
жарығы [28, 35 б.]. Бұл тұрғыдан алғанда сана шындығында адамның тарихи
дамуының бастауы және нәтижесі болып көрінеді. Индивидуалдық сана өзінің
қалыптасуы барысында адам – индивид – тұлға кезеңдерінен өтеді деп
есептелгенімен, жекелеген адамдардың бір-біріне ұқсамайтындығы мен шексіз
алуан түрлілігін атап өту керек.
Сана мен дене мәселесі қай тарихи кезең болса да өзекті. Философияда
сана мен дене мәселесінің тарихы мен дамуы тереңде жатыр. Ғалымдар адам
санасы мен оның физикалық қалпын бірге қарастыруды жөн санайды.
С.Р.Аблеевтің пікірінше, адамның санасы үш маңызды фактордың көмегімен
одан әрі дамыған:
- ғарыштық немесе рухани фактор (ғарыштың энергетикалық ықпалы)
- биологиялық (тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, табиғи сұрыптау)
- әлеуметтік (қоғамдық қатынастар, еңбек, оқыту, тәжірибе алмасу) [75].
Сана – жоғары ұйымдастырылған материя – мидың жемісі. Ол эволюция
процесінде қалыптасқан адамның психологиялық әлемінің ерекше қабілеті.
Көне заман философиясында сана деп – адамның өмірінде аса маңызды рөл
атқаратын ішкі әлем – жан есептелінді. Тән (дене) өткінші, ал жан мәңгілік.
Демокрит жанды ерекше сезімдік атомдардың жиынтығы деп ойлады [76].
Орта ғасырларда сана мен ақыл құдайдың маңызды атрибуттары ретінде, ал
Қайта өркендеу дәуірінде табиғаттың қасиеті деп қарастырылды.
XVIII ғасырдағы француз материализмі сананы – адам миының ерекше
функциясы деп анықтап, оның көмегімен адам сыртқы дүниені бейнелейді деп
есептеді [76, 61 б.].
Орыс философиясында сана мен психика теориясына И.И.Сеченов,
В.М.Бехтерев, И.П.Павлов үлкен үлес қосты. Олар адамның психикалық іс -
әрекетінің физиологиялық негіздерін зерттеді. Кейіннен осы бағытта
С.Л.Рубинштейн, А.М.Леонтьев, Л.С.Выготский белсенді еңбек етті. Олар
сананы адамның іс - әрекетінде қоғамдық қатынастарды айқын бейнелейтін
әлеуметтік феномен деп анықтады [77-82].
Сана дегеніміз – тек адамға ғана тән сыртқы дүниені бейнелеудің жоғары
формасы [69, 150 б.].
Сана – объективті әлемнің субъективті образы. Сана, ең алдымен, адамның
табиғатқа, қоғамға, басқа адамға сонымен қатар, өз - өзіне деген қатынасы.
Сана – болмысты түсіну, ұғыну, бейнелеу. Ол болмыстан келіп шығады [69, 151
б.].
Сана – ол әруақытта өзіндік сана, яғни адамның өзін басқа әлемнен
бөлуі, өз өмірінің мағынасын түсіну, өзінің іс-әрекетінің негізгі
мақсаттарын белгілеуі. Сананың өзегі сыртқы дүние туралы ғылыми емес
мәліметтерді жинақтайтын білімдер болып табылады [69, 150-151 б.].
Ғылым мен философия сананы туынды, екінші қатардағы құбылыс деп
қарастырады. Мұның мәні неде? Біріншден, сана - табиғаттың ұзақ эволюциясы
мен бейнелеу формаларының жетілуінің нәтижесі. Екіншіден, сананың мағынасы
(сезімдер мен ойлар, образдар мен идеялар) дүниені тек бейнелеп қана
қоймайды, онымен шектелмейді. Өйткені, адамның санасы табиғаттың, қоршаған
дүниенің көшірмесі ғана емес, ол ең алдымен, еңбектің даму көзі, соның
негізінің бірі. Адам өз еңбегі арқылы дүниені өзгертеді, оны жандандырып
оған мән береді. Адамның санасы, саналы іс - әрекеті арқылы дүниенің
негізгі мән ашылады [70, 92 б.].
Сана тек қоғамда ғана қалыптасады. Өйткені адамның шын мәніндегі адам
болуы, оның қоғамдық қатынастарды толық меңгеруімен тығыз байланысты.
Адам денесі – оның нысаны, құрылымы, қызметі эволюциялық қатардың
жалғасы. Сондай уақытта адам барлық өзге тірі жаратылыстардан сапалы түрде
ерекшеленеді. Адам, – деп жазды Н.А.Бердяев, – табиғаттағы принциптік
жаңалық. Адамның денесі – мәдени дене, ол адамның жоғары мақсаттарына
руханиландырылған және бағынышты. Адам денесінің нысаны, адамның рухани
келбеті [83].
Жалпы сана мен оның қоғамдық болмыспен байланысы, қазақ халқының тарихи
өзіндік санасы туралы жекелеген философиялық мәселелер С. Ақатай,
Қ.Ә.Әбішев, С.Б. Бөлекбаев, М.С. Бурабаев, Т. Бурбаев, Т.Х. Ғабитов,
Ғ.Есім, М.З.Изотов, Р.Б.Әбсаттаров, А.Қасабек, А.Х. Қасымжанов, Ә. Қодар,
Қ.Ш. Нұрланова, С.Е. Нұрмұратов, Ә.Н. Нысанбаев, Ж.Ж. Молдабеков, Ж.
Мүтәліпов, С. Мырзалы, М.С. Орынбеков, Д.С. Раев, М. Сәбит, Ж.А.Қабаева,
Д.Құсайынов, А.А. Хамидов, Қ.Әлжан және т.б. елімізге кеңінен танымал
философ-ғалымдардың жұмыстарында қарастырылды [27-49].
Ғалымдар Стивен Прист пен Томас Нагель, Джозеф Левиндер сана мен дене
мәселелерінің шешімін зерттеп, өз тұжырымдарын ұсынды [59-61]. Сана денеден
бөлек тіршілік ете алмайтынын, сана мен дене қарым-қатынасының дұрыс
үйлесімділігі үшін бірнеше элементтердің де болатынын екшеп көрсетеді.
Д.Чалмерс еңбектерінде ақыл санасы кеңірек зерттеле келе, сана мен дене
мәселелері де өз шешімін тапқан [62]. Д.Чалмерс сана-дене мәселелерін
психофизиологиялық тұрғыдан кеңінен қарастырған.
Джон Сёрл өз зерттеулерінде сана мен дене қарым-қатынасын ментализм
және физикалим тұрғысынан қарастырған [63]. Джон Сёрл биологиялық
натурализмді қолдаушы ғалымдардың бірі.
Ғалымдар, Robert M., Karl Raimund Popper сана мен дене қарым-қатынасын
зерттеп, сана-дене мәселелерінің философияда ең өзекті екенін түсіндіреді
[64-65]. Зертеушшілердің еңбектерінде сана-дене мәселелерінің батыс
философиясында зерттелу жағдайы мен тарихы кеңінен зерделенген.
Bryan S. Turner дене тек физикалық нысан емес сана мен тәннің үйлесімі
деп тұжырым жасайды [66]. Сана мен дене мәселесіне психологиялық тұрғыда
сипаттама беріп, бұл мәселенің әлі де болса шешімін табатын тұстары көп
екенін айтады. Сана мен дененің үйлесім табуы түптеп келгенде психологиялық
үдеріс екенін өз зерттеулеріне арқау етеді.
Ғалым Henrik Lagerlund сана мен дене қарым-қатынасын медициналық
тұрғыда зерттеген [67].
Celia Green философиядағы сана мәселелерін зерттеп, сана мен дене қарым-
қатынасына да бірнеше еңбектерін арнаған. The Lost Cause: Causation and
the Mind-body Problem,- атты еңбегінде сана мен дене мәселелерінің
ерекшеліктерін, сан түрлі қырларын ашып, философиялық дәлелдер келтірген
[68].
Философиядағы сана теориялары адам санасы мен денесінің тығыз
байланыста үйлесімді дамитындығы туралы бірнеше дәлелдер арқылы көрсетіп
келеді. Келесі параграфта философиядағы сана теорияларын қарастырып
көрелік.
1.2 Философиядағы сана теориялары – сана мен дене үйлесімділігін
қалыптастырудың тетігі
Сана мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми
қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі
психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес,
ес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері
сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы,
талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық
процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады [84].
Философия екі негізгі сұраққа жауап берумен келеді, олар: сана
табиғаты қандай және ол денемен қалай байланысады. Алғаш рет сана мәселесін
Декарт түсіндіріп берді. Сана мен дененің қарым-қатынасын зерттеу
философиядағы ең өзекті мәселелердің бірі. Философияда сананың бірнеше
теориялары бар. Олар:
Сурет -1. Философиядағы сана теориялары
Дуализм - дүниенің екі бірдей бастауын – материя мен рухты,
материалдылық пен идеалдықты өзара тепе-тең субстанция ретінде қарастырады.
Дуализм материализм мен идеализмді өзара ымыраға келтірмек болды. Декарт
батыстың қазіргі замандық философиялық-ғылыми ойлауының негізін қалаушы
тұлға ретінде толық философиялық жүйе жасады. Ол философияда дуализм
(қоснегіз) мен рационализм (зердешілдік) бағытын дамытты. Адам, Декарт
пікірінше, екі – материалды (тәндік-дәйекті) және рухани (ойлаушы)
субстанциялардан құралған. Адам – өзі бойына екі бірдей субстанцияны (әрі
материалды, әрі рухани) қатар біріктіретін тіршілік иесі, сондықтан ол
табиғаттан жоғары көтеріле алады. Адам өз бойында екі субстанцияны қатар
біріктіретіндіктен келіп дуализм (екіұдайлық, қосарлылық) идеясы туындайды.
Р.Декарт философияның негізгі сұрағын да дуализм тұрғысынан шешеді: Не
бірінші: материя ма, әлде, сана ма? Таласы мағынасыз. Материя мен сана тек
адам бойында бірігетіндіктен, адам табиғаты дуалистік болғандықтан (өз
бойында екі – материалды және рухани – субстанцияны біріктіретіндіктен),
материя да, сана да бірінші бола алмайды – олар әрқашан болған және тұтас
болмыстың екі түрлі көрінісі. Физикада, математикада, т.б. түрлі ғылым
салаларында қолданылатын ғылыми әдіс таным процесінде қолданылмайды, дейді
Декарт. Ғылыми әдісті таным процесінде белсенді қолдану арқылы таным
процесін әлдеқайда алға жылжытуға, танымды өндірістен өнеркәсіп өндірісіне
айналдыруға болады. Ондай ғылыми әдіс ретінде Декарт дедукцияны ұсынады.
Декарттың философиялық, гносеологиялық әдісінің мағынасы – таным процесінде
тек абсолютті, деректі, шын сүйену және ақыл арқылы логикалық тәсілдер
арқылы жаңа, ақиқат білім алу. Декарт пікірі бойынша, дедукция әдісін
пайдалану арқылы ғана танымның барлық салаларында шын білімге қол жеткізуге
болады [22, 89 б.]
Логикалық бихевиоризм.（Logical）: Оксфорд университетінің философы
Ж.Райла（Gilbert Ryle）өзінің Мидағы ұғым (The Concept of
Mind（1949)）деген кітабында қалыптастырған [85].
Бихевиоризм (ағылш. behaviour - іс-әрекет, Behaviorism)) - іс-әрекет
дағдысының мәні мен адам психологиясындағы кызметін түсіндіру. Биховиоризм
ілімі ХХ ғасырдың басында АҚШ-та пайда болған психология ағымы. Олар еш
негізсіз, нақты дәлелсіз психологиялық болжаулық теорияларға қарсы шығып,
адамның іс-әрекет дағдысын тіке күзету және нақты өлшеу арқылы адам
психологиясын анықтауға болады деп есептеді. Олар ішкі толғанысқа сенбеді,
тәжірибелік нақты зерттеу әдіснамаларын ұсынды.
Биховиоризм ерік еркіндігін құр қиял деп есептеді, адамның барлық ісін
тума қасиеті және тәжірибе ортасы белгілейді, тума қасиеттер тәжірибе
ортасында ашылады, не өзгереді, адамдардың барлық тәжірибесін сыртқы
қажеттілікке талпыну аңсары белгілейді, сондықтан әрекет дағдысын жақсарту
мен күшейту адам өмірінде өзгеріс туғызады деп есептеді.
Биховиоризм негізінен әдіснамалық өзгешелікке мән береді.
Биховиористер бойынша бір адамның әрекетін күзету мен талдау жасау сол
адамның психологиялық күйін түсінудің кілті деп есептейді. Психология тек
әрекетті зерттеумен айналысуы керек, әрекетсіз сана, әрекетте
бейнеленбейтін психологиялық сана түсініксіз нәрсе. Оны ғылыми түрде
зерттеу мүмкін емес. Сондықтан олар кейде тіпті өздерін психологиямен
айналысушы емес, "әрекетті анализдеуші", "әрекет ғылымымен" шұғылданушы деп
атайды [69, 73 б.].
Идеализм – сана мен материя арақатынасында сананы алғашқы деп сананы
алғашқы деп санайтын философиялық бағыт. Ол - идея, рух, сана объективті
дүниенің бастауы, ал материя рухтың көрінісі, туындысы деп білетін
көзқарас.
Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді:
-Обьективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель),
-Субьектвті идеализм (Беркли, Юм).
Обьективті идеализм өкілдерінің тұжырымдауы бойынша тек қана реалды
идея ғана бар, идея-алғашқы, барлық қоршаған орта, шындық- идеялар әлемі
және заттар әлемі болып бөлінеді. Идеялар әлемі (эйдос) әлемдік зердеде
өмір сүреді, заттар әлемі өзіндік тіршілігі жоқ, жекелеген заттар
Жаратушыға ғана тән құбылыс, идеялар әлемі санадан тәуелсіз өмір сүреді,
себебі, адамның ойы, идея тіпті табиғаттың өзі абсолюттік идеяның,
дүниежүзілік, әлемдік рухтың бір бөлшегі ғана, яғни дүниенің негізі- о
дүниелік сана, абсолютті рух. Обьективті идеализм әдетте теологиямен
бірігіп кетеді де, діннің өзіндік бағыт алған философиялық негізі болып
табылады.
Субьективті идеализм- бүкіл дүние-біздің санамызда, субьектінің сана-
сезімінің жасаған немесе біздің түйсіктеріміздің, алған әсеріміздің
жиынтығы. Бұл жағдайда алғашқы бастамаға адамның санасы алынады да, содан
кейін барып одан табиғат шығарылады, соған орай заттар мен бүкіл дүниенің
обьективті өмір сүруі, олардың даму заңдылықтары теріске шығарылады,
өйткені адам санасынан тыс материяда, рухта жоқ,- деген пікірді ұстанды
[86].
Материализм (әдебиетте оны Демокриттің бағыты деп атайды) – материя
бірінші, ал сана екінші деп есептейтін философиялық бағыт. Оның негізгі
ұстанымдары мынадай:
- материя нақты өмір сүреді;
- материя адамның санасынан тыс өмір сүреді;
- материя өзінен басқа ешнәрсеге бағынбайтын, дербес өмір сүретін
реалдылықты бейнелейтін философиялық ұғым;
- материя өз еркімен дамиды және өзіндік заңдарына бағынады;
- сана жоғары ұйымдастырылған материяның қасиеті;
- сана материямен қатар қоюға болатын дербес субстанция емес;
- сана материя, яғни болмыспен анықталады.
Материалистік бағыттың көрнекті өкілдері Демокрит, Фалес, Анаксимандр,
Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Француз материалистері,
Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин болып табылады.
Материализмнің күшті жағы – ғылымға, әсіресе, физика, математика, химия
сияқты іргелі білім салаларына сүйенуі, көптеген ұстанымдарының толық
дәлелденуі.
Материализмнің әлсіз жағы – сананың мәнін жеткілікті түсіндіре алмауы,
сонымен қатар, объективті әлемнің әлі де сипатталмаған, анықталмаған
қасиеттерінің болуы.
Фохт, Молешотт негіздеген тұрпайы материализм материяның маңызын
біржақты абсолютке айналдырады, сананы, оның ерекшеліктерін түсіндіруге
тырыспайды.
Материализм Грецияда, XVII ғасырдағы Англияда, XVIII ғасырда Францияда,
XX ғасырда КССРО-да, социалистік елдерде ерекше дамыды [87].
Функционализм - [лат. fonctio - жүзеге асырылу, орындалу] –
әлеуметтанудың әдістемелік тәсілдерінің бірі. Қоғамды, оның құбылыстарын,
процестерін, өзіндік құрылымы, әрқайсысы өз қызметін атқаратын әрекет ету
тетіктері бар әлеуметтік жүйелерді қарастыратын басты бағыттарының бірі.
Функционализмнің негізін қалаушы - Г.Спенсер. Кейіннен Э.Дюркгеймнің,
В.Паретоның еңбектерінде жалғасын тапты [88].
Феноменология - таза, яғни затқа, таңбаларға дейінгі сананы бөлуге
ұмтылады, немесе “субъективтік ағым”, және оның ерекшелігін анықтайды. Оның
осылай болу себебі, сананың әртүрлі функциялармен күрделі қалыптасуында
жатыр. “Таза” сананы бөле отырып, сананың жалпы мәнін түсінуге болады.
Сананың басты сипаты жалпы оның әрдайым затқа деген бағыты, яғни
қарқындылығы.
Феноменология – алғашқы түйсіну нәтижесін, сана танымын пайымдап
ашудың тәжірибесі, батыс философиясына ерекше ықпал еткен субъективтік
идеалистік бағыт.
Қазіргі философиялық ойдың жетекші бағыттарының бірі ретіндегі
феноменология ұғымы 20 ғасырда қалыптасты. Феноменологиялық философияның
негізін салушылардың бірі Эдмунд Гусерль (1859 – 1938) болды. Гусерль
өзінің шығармашылық эволюциясында Декарттың, Лейбництің, Юмнің, Канттың,
т.б. ықпалында болды. Феноменология бағытын одан әрі дамытқандар
Л.Ландгребе, Э.Финк, т.б. Феноменологияның негізгі ұғымы “интенционалдық
деп аталады”. Бұл ұғым сананың объектіге қатынасын көрсетеді.
Феноменологиялық ұғым бойынша “объект болмаса, субъекті те болмайды”.
Феноменологиялық тәсілдің негізгі талаптары [89, 23 б.]:
1. субъективтік тәжірибеден тыс тұратын, яғни санадан тыс тұратын
объективтік шындық туралы пікірден бас тарту;
2. танымдық субъектіні (белгілі бір жанды) сезімі бар психофизиологиялық
нәрсе емес, сананың “таза” нәтижесі деп түсіндіру.
Оны Феноменология “транцендеталдық редукция” деп атайды. Бұл бағытты
қолдаушылар философияны ғылым ретінде тек қана эйдетика деп аталатын “таза
мағыналарды” зерттейді, ал оның реалды шындыққа қатынасы жоқ деп білді.
Феноменология идеялары экзистенционализмге (Хайдегер, Сартр),
герменевтикаға (Гадамер, Шелер), т.б. батыс философиясындағы ағымдардың
қалыптасуына ықпал етті. Феноменология бағытының теориялық орталық болып
саналатын орындар: Гусерльдің Лувен католиктік университетінің архиві
(Бельгия); халықаралық феноменологиялық қоғам және оның “Феноменологиялық
зерттеулер” атты журналы (Буффало, Нью-Йорк, АҚШ) [89, 21-23 б.].
Философиядағы сана теориялары сана мен дене, тән мен рух мәселелерін ашып
көрсетуге негіз болды. Келесі кезекте адам болмысындағы жан мен тән
мәселелерін қарастыруды жөн деп санаймыз.
1.3 Адам болмысындағы жан мен тән мәселелері
Жан туралы мәселелер материалистік оқыту, материалистік философия
ретінде дамыған және қалыптасқан. Антикалық материализмнің жоғары көрінісі
атомдық материализм. Демокриттің айтуы бойынша: "Жан материалды және жан
майда, жұмсақ қозғалғыш атомдардан тұрады." Жан атомдардан адам денесінде
жайылуы. Демокриттің айтуы бойынша өсімдіктердің, тастың – жаны бар. Жан -
өлімді және денемен бірге өледі [90].
Аристотельдің айтуы бойынша бүкіл тән атомнан құралады. Тән мәні
элементарлы бөліктермен анықталады. Тән формасы бөліктердің қозғалуымен
анықталады. Атомдар үнемі қозғалыста болғандықтан, дене формасы өзгеруі
мүмкін. Дене жанмен үнемі байланыста болады. Аристотель "Энтелехия" ұғымын
енгізеді, энтелехия адам тәнінің толық бар болуы [21, 15 б.].
Адам болмысы екіге белінеді:
Адам тікелей жанды, нақты кісі ретінде өмір сүреді. Оның үстіне
адамның өмір сүруінің табиғи алғышарты –оның денесінің өмір сүруі. Яғни
адам, ең алдымен, "сүйек пен еттен жаралған пенде". Сонда адам денесі -
табиғат бөлшегі. Денесінің болуы адамды шектеулі, өткінші жан, иесі етеді.
Ерте заманнан адамдар өз өмірлерінің ұзақтылғының ұлғаю мүмкіндіктерін
іздестірген. Ағылшын биологтарының айтуынша, барлық жағдайлар жасалса, адам
денесі бір мың жыл өмір сүре алады. Өмір ұлғаю үшін не керек? Біріншіден,
адам денесінің тіршілігін қамтамасыз ету қажет. Екіншіден, адамның ең
алғашқы құқығы өз өмірін сақтаумен, адамзаттың аман-есендігімен байланысты.
Үшіншіден, жаңа организм ретінде адамдар тұқым қуалаушылық заңдарына-
бағынады, мұны жойып жіберуге немесе жоққа шығаруға олар дәрменсіз.
Төртіншіден, философия адамның денесі жөне оның ынтызарлыгы, қуаныш-реніші,
психикалық жай-күйі, ойы, мінез-құлқы, ерік жігері, іс-әрекеті, бір сөзбен
айтқанда, арасындағы байланысты үнемі іздестіреді [91].
Рухани болмыс сана мен санасыздық процестерін қамтиды.
Рухани болмысты шартты түрде екі үлкен топқа: жеке кісілердің өмірлік
қызмет-тіршілігінен бөліп алуға келмейтін (дербестенген руханилық) және
кісіден тысқары емір сүретін, басқаша айтқанда, объективтендірілген
(дербестенген емес) руханилықка бөлуге болады.
Бірінші жағдайда адам сананың көмегімен сыртқы дүние туралы ойлайды,
оның бейнесін туғызады (санасыздық процестер, тіл мен сана, тіл мен ойдың
байланысы). Екінші жағдайға жататындар - кітаптар, сызбалар, жобалар,
ескерткіштер, идеялар, ойлар, музыка, т.б [92].
Әлеуметтік болмыс та екіге бөлінеді: тарих процесінде және жекелеген
адам болмысына және қоғам болмысына. Жеке адам тек қана қоғамда өмір сүре
алады. Ол бір ұлтқа, тапқа кіреді, бір мемлекетте тұрады, тарихи
процестерге қатысады. Қоғамдық болмыс - ол жалпы ұғым, оның даму заңдары
болады. Қоғамдық болмыс жағдайлары мен мүдделері арасындағы қайшылыңтар
туады. Қоғам неғұрлым жоғары дамыған сайын ондағы алуан саладағы прогресті
жоғарылату қарқыны бұқараның, таптардың, жеке адамдардың жоғары
саналылығына, әлеуметтік белсенділігіне, яғни субъективтік факторларға
тікелей байланыстылығын байқаймыз [93].
Адам – жер бетіндегі ең жоғары даму сатысындағы тіршілік иесі,
қоғамдық-тарихи әрекет пен мәдениетті жасаушы. Адам – философия,
әлеуметтану, психология, физиология, педагогика, медицина, т.б. ғылымдардың
нысаны болып табылады. Адам мәселесі, оның пайда болуы, өмірде алатын орны,
тіршілігінің мәні мен мақсаты адамзат танымының формалары – әпсаналардағы
(мифологиядағы), діндегі, философиядағы, ғылымдағы ең негізгі мәселе. Бұл
жөніндегі әңгімелер ертедегі Стоя қаласының ойшылдары (Сенека, т.б.) мен
Сократтан басталады. (Протагор: адам – заттардың өлшемі, Сократ: өзіңді
өзің танып біл). Ежелгі Үнді, Қытай, Грек философиясында адам әлемнің бір
бөлігі ретінде қарастырылады. Демокрит түсіндірмесінде адам микрокосм,
кіші әлем, ол сондай-ақ түпнегіздерден құралады; адам денесі мен рухы
ақиқаттың екі аспектісі (аристотелизм) немесе екі ерекше түпкізаты
(платонизм). Антикалық философия үшін (Аристотель) адамды қоғамдық өмірге
икемді тіршілік, рух, парасат иесі ретінде тану анықтаушы фактор болды.
Ортағасырлық шығыс өкілдері де (Әбу Наср әл-Фараби, т.б.) діннің ықпалы
күшейіп тұрғандығына қарамастан, Аристотельдің осы түсінігін ары қарай
жалғастырды. Қайта өркендеу дәуірінде адам құдайдан дарыған еріктілік күші
арқасында өз өмірі мен тағдырының негізін қалаушы және табиғаттың шектеусіз
билеушісі ретінде танылды, сондықтан шебер жаратушының бейнесі Ренессанс
символына айналды. 17 ғасыр (ғылыми-революция ғасырында) мен 18 ғасыр
(ағартушылық дәуірінде) рационалистерінің ұғынуында нақ сол парасат, ақыл-
ой адамның түпкізаты, өзіне тән ерекшелігі ретінде қарастырылады. Неміс
классикалық философиясы үшін адам мәдениеттің жаратушысы, рухани іс-әрекет
субъектісі және жалпы идеалдық бастау, яғни рух, парасат иесі. 19 – 20
ғасырлардағы постклассикалық философия (Фридрих Ницше, Артур Шопенгауэр,
Серен Кьеркегор және т.б.) сезім, мықтылық және т.б. адамдық ақылдан шет
қабілеттерге бет бұрады. Қазіргі философия адам тіршілігінің мәнін оның
саналы қызметімен байланыстырады. Бұл қызметтің барысында адам тарихтың әрі
алғышарты әрі жемісі болып шығады. Адамның әлеуметтік мәніне назар аудара
отырып, қазіргі философия сонымен бірге әлеуметтік және биологиялық
факторлардың өзара күрделі әсерін, әлеуметтік факторлардың басымдылығын
ескереді. Әйтсе де табиғи түрде әрекет ететін биологиялық факторлардың
зор маңызы бар екендігін де ұмытпау қажет. Болашақтағы адам парасатты,
иманды, елгезек те қарекетшіл, сонымен бірге сұлулықтан ләззат ала білетін,
рухани кемел, жан-жақты дамыған тұлға. Ол қоғамдық тірлікте қайталанбас
бітім, бірегей тұлға ретіндегі өзіндік менімен танылатын болады [76, 95
б.].
Адам болмысы екіге бөлінеді: - Адам тікелей жанды, нақты кісі ретінде
өмір сүреді. Оның үстіне адамның өмір сүруінің табиғи алғышарты - оның
денесінің өмір сүруі. Яғни адам, ең алдымен, сүйек пен еттен жаралған
пенде. Сонда адам денесі – табиғат бөлшегі. Денесінің болуы адамды
шектеулі, өткінші жан иесі етеді. Ерте заманнан адамдар өз өмірлерінің
ұзақтығының ұлғаю мұмкіндіктерін іздестірген. Ағылшын биологтарының
айтуынша, барлық жағдайлар жасалса, адам денесі бір мың жыл өмір сүре
алады. Өмір ұлғаю үшін не керек? Біріншіден, адам денесінің тіршілігін
қамтамасыз ету қажет. Екіншіден, адамның ең алғашқы құқығы өз өмірін
сақтаумен, адамзаттың аман-есендігімен байланысты. Үшіншіден, жаңа организм
ретінде адамдар тұқым қуалаушылық заңдарына бағынады, мұны жойып жіберуге
немесе жоққа шығаруға олар дәрменсіз. Төртіншіден, философия адамның денесі
және оның ынтызарлығы, қуаныш – реніші, психикалық жай – күйі, ойы, мінез –
құлқы, ерік жігері, іс – әрекеті, бір сөзбен айтқанда, арасындағы
байланысты үнемі іздестіреді [69, 75 б.].
Адам мәселесі философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұған дәлел:
философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның
дүниедегі атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой- толғауларынан
туған. Бір нәрсенің сырын ашып білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе
білмейтінін түсініп, соны іштей де болса мойындау қажет. Адамзаттың
білімдерін 100% десек, соның ішінде 95% білімдеріміз елі табиғат туралы, ал
қалған 5 % - тірі табиғат туралы, оның ішінде 1 % - адам өзі (Адам) туралы
біледі [71, 85 б.].
Ертедегі Шығыс ойшылдарының көбі, алдыңғы негізгі өзегі етіп тікелей
адамдық мәселелері алды:
1) Көне замандағы египеттіктер философияның үйрететін пәні құдайлар
мен әділеттік мәселесі деп білді. Олар мәңгілік өмірге дайындалды.
2) Бұдан 25 ғасыр бұрын өмір сүрген қытай философы Конфуций өз
ілімінің түп қазығы етіп алған адамсүйгіштік қасиет адамды басқаларды
сыйлайтын, сөзге ұстамды, көмекке дайын етіп қалыптастыра алады.
Конфуций: Өзіңе жасалғанын қаламайтын қылықтарды басқаларға сен де
жасама. Керісінше, оның қарастыратын негізгі мәселесі - адамдар арасындағы
қарым-қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек
көңіл бөледі. Олар: тең орта, адамгершілік және өзара сүйіспеншілік.
Осы үш ұғым бірігіп, дао (дұрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен
өмір сүруі қажет. Ал адамгершіліктің негізі – жэнь - ата-анасын
құрметтеу және үлкен ағаларын сыйлау, жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Ал
өзара сүйіспеншілік арқылы қарым-қатынас, конфуцийшылдық әдептілік туралы
ілімнің негізгі өзекті ұғымы. Демек, Білу дегеніміз - табиғатты емес,
адамдарды танып-білу, - деп есептейді [94].
3) Этикалық ілім ретінде дүниеге келген Индияның буддизм философиясы
өзінің алдына адамды қиналу азабынан құтқаруды мақсат етіп қойды (нирванаға
жету). Буддизм ілімі бойынша, өмір – қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда
тұрса да аурудан, кәріліктен, өлімнен құтыла алмайды. Оған құдайға шалған
құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен құтылудың бірден-бір жолы -
сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Ол
үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі қажет: 1. Өмір - қасірет. Өмірге келу,
кәрілік, ауру, өлім, жақсы көрген нәрсеннен айрылу, қажетіне жете алмау,
т.б. - осылардың бәрі - қасірет; 2. Қасіреттің пайда болуы
туралы ақиқат; 3. Қасіреттің пайда болу себебі - өмірден ләззат алуға деген
құштарлық екенін түсініп аталған құштарлықтардан құтылу арқылы оны жеңуге
болатындығына сену; 4. Құштарлықтан құтылу жолдарын білу. Одан құтылу оңай
емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы бұлжытпай орындау арқылы жанды таза
ұстауға тырысу қажет [76, 76 б.].
4) Платон философиясының өте маңызды бөлімі адамның арманынан шығатын
мемлекет туралы ілім ( әділетті мемлекет). Ондағы азаматтар 3 топқа
бөлінеді: қарапайым адамдар, әскери адамдар, күзетшілер). Ал адамдардың
денесі төрт түп негіздің қосылуынан жаралғандықтан, өлгеннен кейін олар
космосқа қайтып оралады. Дененің басты міндеті - жан орналасатын қорап болу
ғана, сондықтан ол жанға тәуелді, оның құлы. Жан тіршіліктің (өмірдің)
идеясы ретінде мәңгі. Дене өлгеннен кейін ыдырап космосқа кері қайтса, жан
аспанға 10 мың жылдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. Жанның өзі
түрлі болады. Бір түрі - философия арқылы тазарып денесіз өмір сүретін
жандар болса (бұл жандар қатарынан үш рет философтардың денесіне енуі
мүмкін), екіншісі - өз өмірін қиянатсыз, бірақ философтардан бір саты төмен
өмір сүрген адамдардың жандары және үшіншісі - күнаһар адамдар жаны [20, 14
б.].
5) Адамдық мәселелерге Аристотель де ерекше көңіл аударған. Әсіресе
оның философиясының Этика бөлімі түгелдей сол проблемаларды қарастырып,
оларға тиісті талдау берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz