Әдеттегі құқықтың көздері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
I Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқығының 4
бастаулары ... ... ... ... ... ... ... . 6
II Әдеттегі құқықтың көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
III Қазақтың әдет-ғұрып заңдарының негізгі қайнар 12
көздері ... ... ... ... ... . 13
3.1 Меншік 15
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
... ... ... ... ... ... ... 3.2 Міндеткерлік 18
құқықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
... ... ... ... . 22
3.3 Отбасы-неке құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.4 Мұрагерлік 35
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
... ... ... ... ... . 41
3.5 Қылмыстық әдет-ғұрып
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Сот және сот
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
IV Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан институты ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V Билер мектебі – билік
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VI Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы келісім шарт институты ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан территориясындағы жүздеген жылдар аралығында
пайдаланған өзiндiк заңы, әдеттегi құқық-рәсiмдер мен салт-дәстүр
заңдылықтары болды. Олар мемлекеттiк билiк арқылы бұзылмайтын негiзде
қаланып, қоғамдық қатынастарды қалыптастырды. Қазақтың әдеттегi құқы әдет
немесе заң терминiмен белгiлендi. Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан әдет немесе
заң көшпелi қоғамның әлеуметтiк-экономикалық және саяси-қоғамдық
өмiрлерiнде негiзгi тыныс-тiршiлiгiмен байланысты дамыды
ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақтың әдет-ғұрып құқығы төмендегiдей негiзден
тұрады. Бiрiншi, әдет, заң; екiншi, би билiгi; үшiншi, билер cъезiнiң
ережесi. Қазақтар өздерiн мұсылманмын деп санағанмен де олардың құқықтық
жүйесiнде шариат үлкен рөл атқармады. Ал, әдет-ғұрып, рәсiм құқығы адамдар
арасындағы қарым-қатынас ретiнде ежелден тұтас қалыптастырылған iс-әрекетке
жатты. Бұл қалыптасқан дәстүр ретiнде көшпендiлердiң экономикалық тыныс-
тiршiлiгiнiң негiзiн қалайтын жағдайлармен тығыз байланысты болды.
Мемлекеттiк билiк бекiткен рәсiмдер мен салт-дәстүрлер құқықтық әдетке
айналды. Сонымен бiрге жоғарыдағы әдет немесе заң сөздерiмен бiрге жора,
жарғы, жол терминдерi де қалыптасты. Мiне, әдеттегi құқық заңдылықтарын
қазақ хандары өз кездерiнде бекiтiп дамытқысы келдi. Ол ХVI ғасырда Қасым
хан билiгi кезiнде бастау алды. “Қасым ханның қасқа жолы” салт-дәстүр
негiзiне айналған алғашқы Кодекс болып қалыптасты. Бiрақ ол бiзге жазба
түрде жетпесе де, оның кейбiр заңды актi ретiнде қабылданатын бес бөлiмi
болған.
Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары Есім
ханның тұсында қайта жүйеленді. Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта
жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше
рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған" Күлтөбенің басында күнде
жиын" деген сөз сол кезден калган. Ақырында жан-жақты сұрыпталған "Жеті
жарғы" зандар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының" алғашында қағазға
түскен нұсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар бар."Жеті жарғының"
бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-бірінен өзгешеліктері бар. Оның
қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX ғасырдың алғашқы
ширегінде орыс ғалымдары жазып алған нұсқалары.
I Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Халықтың байырғы заң жүйесі, дәстүрлі мәдениет өлшемдері тарихи
құқықтың ескерткіш болумен қатар бүгінгі заңгерлерді, қоғамдық ой өкілдерін
ойландыратын, тарихи да, ғылыми да, әлеуметтік те маңызы жоғары ақыл-ой
қазынасы болып табылады.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі
жолы", "Тәуке ханның жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар
сол заманда ислам дінін тұтынатын. Күншығыс пен орта Азияның бір сыпыра
елдердегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған
ислам дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді. Қазақ хандығының заңдары "Жарғы деп аталды. Қазақша "Жарғы"
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан нәрсенің салмағын бір
жағына аудармай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билербі
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермейді, дәл айыру әділдіктің мезгеуі болған
Жарғы заңының негізі, міне, осында: Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін
консерватизм. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ
қоғамының негізі болды.
Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Қазақ отбасының басшысы немесе
отағасы отбасындағы шешуші адам болды. Бұл ерекшеліктердің бәрі де көшпелі
экономикалық қатынастардың бейнелері болып табылады.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз
бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз
етті. Бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше
орын алды. Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша, қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан
теңдігі қазақ аристократиясының (сұлтандар, билер, қожалар) артықшылығымен
ұштастырылды.
Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығы ресми
заңдастырылды. Ал ел билеу ісі тек сұлтандардың үлесі ретінде рәсімделді.
Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып кұқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы
басты нәрсе – ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді, олардың
негізінде жатқан принциптері еді.
Ең басты нәрсе, сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы
болатын. Айталық, қылмыс пен жаза саласында – қанды кек не құн төлеу
қағидасы, неке саласында – жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот
саласында – әділдік, жариялылық, шешендік қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы –
құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі
де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады).
Бірақ әдет-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже жарғылары да, одан мемлекет
заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін жоғалтқан жоқ...
Қоғамдық тәртіп, демек, әдет-ғұрып нормаларын сақтап орындау да
көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне, өздерін өздері басқаруға
негізделген еді.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
біріншіден әдет-ғұрыптар – адат; екіншіден билер сотының практикасы (сот-
прецеденті), билер съездерінің ережелері; үшіншіден шариғат нормалары. Әдет-
ғұрып, рәсім құқығы адамдар арасында қарым-қатынастар ретінде
көшпенділердің экономикалық тыныс-тіршілігінің негізін қалайтын
жағдайлармен тығыз байланыста болды. Сонымен бірге мемлекеттік билік
бекіткен рәсімдер мен салт-дәстүрлер құқықтық адетке айналды. Әдет немесе
заң сөздерімен бірге жора, жарғы, жол терминдері де қалыптасты.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық катынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай
келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылыгы т.б. қатынастарды
реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды.
Қазақта нешеме ауыр дауларды оңай шешкен билер болды. Әсіресе мұндай
шешімдерді Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. билердің
практикасынан көбірек кездестіруге болады. Президентіміз Нұрсұлтан
Назарбаев данагөй билеріміз туралы Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне көз жеткізіп баға беру қиын ... Үш данагөйдің өнегелі
өмірі ел қамын жеген адал еңбегі, топ бастаған көсемдігі, от ауызды орақ
тілді шешендігі мүлтіксіз әділдігі жөнінде айтар әңгіме аз емес-деп әділ
бағасын берген.
Қазақтың басқа билері оларға еліктеді, олардың практикасын басшылыққа
алып, ұқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты билердің биліктері
(үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міңдетті басшылыққа алынатын кездер де
болған.
Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып кұқығының
бастауларының біріне айналды.
Қазақ билері құқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардың
құқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер съездерінің
ережелері болып табылады.
II Әдеттегі құқықтың көздері
Жүздеген жылдар бойында Қазақстан жерінде әдеттегі құқық үстем болып
келді. Әдеттегі құқық юристік, яғни заңды күші бар әдеттің жинағы, ол
мемлекеттік өкімет тарапынан санкцияланған және кепілдік алған, қалыптасқан
қоғамдық қатынастарды күш арқылы сақтау үшін қолданылатын.
Қазақтың әдеттегі құқығы әдет немесе заң терминдерімен анықталған.
Ұзақ жылдар бойы көшпелі қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
өмірімен біте қайнасқан және мынадай белгілерімен сыйпатталады: қылмысты
істер мен азаматтық талаптарға шектеу (шек) қойылмайтын; жазалау жүйесі
біршама гуманды болатын; мүліктік жауапкершілік пен отбасылық-некелік
қатынастардың нормалық тұрғыда жете зерттелгендігі және әбден
реттелуі; жазба заңдардың әсерінің соншалықты болмауы; ішкі қауымдық және
қауымаралық міндеттер жүйесінің болуы, оның құқық нормасының сыйпатына
айналуы.
XV-XVIII ғғ. қазақтардың әдеттегі құқығының көздері: құқықтық әдет,
немесе заң; соттық прецедент (үлгі), яғни бидің билігі; билер съезінің
ережесі.
Қазақтар өзін мұсылманмын деп санағанымен шариғат құқық жүйесінде
елеулі роль атқарған жоқ. Қазақтар суннизмнің халифаттық бөлігінде болған.
Мұнда әлеуметтік және экономикалық қатынастар шариғат нормасына сай
келмейтін.
Құқықтық әдет. Әдет, қоғамдық қатынастарды реттеуші есебінде,
нормативтік мінез – құлықтың ең ертедегі комплексі болып саналады.
Көшпенділердің экономикалық базисіне сай келді.
Мемлекеттік өкімет билігі санциялаған әдет, құқықтық әдетке айналды да,
ол қазақтарда әдет немесе заң деп аталды. Бұдан
басқа жора, жарғы, жол терминдері де қолданылады. Қазақ хандары кезінде
әдеттегі құқықты кодификациялауға шаралар қолданған. Мысалы, XVI ғ. Қасым
ханның қасқа жолы атты Кодекс болған.
Өкінішке орай оның тексі бізге жеткен жоқ, бірақ ғалымдар оны бес
бөлімнен тұрған деп айтады:
1. Меншік құқығын реттеу нормасы.
2. Қылмысты істер құқығының нормасы.
3. Әскери жұмысқа байланысты құқық нормасы.
4. Халықаралық құқық нормасы және елшілік этикеті.
5. Қауым ішіндегі және қауымаралық міндеттер қатынасының нормасы.
XVII ғ. басында Есімханның ескі жолы атты жаңа кодекс дайындалған.
XVII ғ. қазақ қоғамындағы өзгерістер мұнда әрине әңгіме болғаны сөзсіз.
XVII ғ. аяғында Тәуке хан тұсында Жеті жарғы деп аталатын. Жаңа
кодекс өмірге келді. Бізге оның толық емес, кейбір фрагменттері ғана
жеткен, ХІХ ғ. бірінші жартысында оны Г. Спасский мен А. Лёвшин жазып
алған. Ол мынандай жеті бөлімнен тұрады:
1. Жер дауы (жайылым мен суатты құқықтық реттеу).
2. Жесір дауы (жесірлердің мүліктік және жеке басының құқықтық ережелерін
реттеу).
3. Отбасылық-некелік құқық.
4. Сот процесін реттейтін нормалар.
5. Мемлекетті басқаруға және әскери іске байланысты құқық нормалары.
6. Айып, яғни штраф төлеу, әйтпесе қылмысты істер құқығы.
7. Құн, яғни штрафтың екінші түрі оның құқықтық нормалары (былайша
айтқанда құн төлеудің).
Сот прецеденті. Басқаша айтсақ бидің билігі. Құқықтық нормада айтылған
ережелерге сай келмейтін қылмыс болғанда, оны билердің өзі шешетін. Билер
сөзі-көптеген фольклорлық шығармаларда кездеседі.
Билер съезінің ережесі. Кейбір күрделі істер, егерде ол бүкіл қауымның
мақсаттарын қозғаса, оны билер коллективі (5-6 адам) шешетін болған.
Мұны жүгініс, ал он-жиырма бидің съезі – кеңес деп аталған. Олардың алдын –
ала келісуі ереже деген атқа еи болды.
III Қазақтың әдет-ғұрып заңдарының негізгі қайнар көздері
ХХІ ғасырдың басындағы қазақ халқының мемлекеттік тәуелсіздігі
жағдайында бұрынғы тарихымыздағы қазақ қоғамында орын алып қалыптасқан
қазақ құқығы туралы және оның ерекшеліктері туралы жиі айтыла бастағандығын
байқаймыз. Себебі, ғылым мен техниканың, мәдениеттің ең жоғарғы деңгейіне
жеткен кезде, Академик Зиманов айтқандай: ... тікелей табиғатпен
байланысты көшпелі өркениеті жағдайында да халықта, олардың дүние мен өмір
туралы ойлары да, арман мақсаттары да ұқсас болды. Сондықтан, бұл
мақаладағы біздің мақсатымыз – бұрынғы көне жолдың жаңа кезеңіндегі ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде көрінген қазақ құқығының қайнар көздерінің
бұрынғыданда молырақ екендігіне көңіл аударып дәлелдеу.
Қазақтың көне құқығы, ұлан-ғайыр еркін аймақта орналасқан, түркі
тілді көшпелі өркениеттің туындысы, әрі мәдени жемісі, әрі мұрасы екендігі
белгілі. Қазақ құқығы тарихта болған көшпелі цивилизация кезінде Ұлы Дала
аталатын, Орталық Азия бөлігін мекендеген түркі тектес халықтар арасында
өзіндік ерекшеліктерімен қалыптасқан.
Қазақ құқығының жүйелі түрде қалыптасып дамуына әсерін тигізген үш
түрлі факторларды атап айтуға болады. Оларға: біріншіден, Евразия
кеңістігін мекендеген қазақ елінің жері көлемінің кеңдігі, екіншіден,
Евразиялық даламен Шығыстан Батысқа қарай көшкен көшпенділердің жүздеген
жылдарға созылған көш жолдары, үшіншіден, осы ұлан байтақ даладағы
жаугершілік рухының бейбітшілік өмірге жылдамырақ ауысуы болып табылады.
Бірінші фактордың әсеріне, қазақтар мекендеген Евразия жерінің
кеңдігі, сол тарихи жағдайда өмір сүрудің негізін құраған мал шаруашылығын
дамытуға барлық жағынан қолайлы болғандығы, яғни, халқы сирек қоныстанған,
табиғи кеңістіктің шөбі бітік, суаттары мен жайылымдары мол орманды
аймақтар болған.
Қазақтар жер шарының Ориалық Азия мен Евразия кеңістігінде шешуші және
тұрақты орынға ие болды және мал өсірушілердің конфедерациясына кірген
болатын. Көшпенді өркениеттің дамығандығын осы қазақтар мекендеген аумақтан
көруге болады. Көшпелі қоғам аясындағы қазақтың дүниетанымында өзіне тән
ерекшеліктері болды.
Екінші факторға қазақтар мекендеген сол ұлан-ғайыр жердегі еркіндік
психологияға ие, өмір сүрген көшпенділер бірлестіктерінің үлкен ықпалын
жатқызамыз. Оның қайнар көзін құрайтындарға мыналар жатады:
1) Көшпенділердің өмір сүруі мен дәстүрлі мәдениетін қолдаушылар;
2) тимур ... . империясынан бөлініп қоныс аударғандар;
3) Жайылымдық жерлер мен өзін-өзі еркін билеуді ізденушілер.
Үшінші факторға, қазақтар қоныстанған қыпшақ даласындағы көшпелі
өркениеттің адами құндылықтарымен соған сай мәдениетті де қабылдап, бойына
сіңіргендігі. Бұл ортадағы сөз құдіреті мен әділ сот шешімдерінің негізгі
шешуші күшке айналғандығын атап айтуға болады.
Қазақ құқығы жарғы қыпшақтың кең байтақ даласының бостандықты
пайдалана отырып, көшпенділердің тек өзіне тән дүниетанымындағы басқару
ұғымының ерекшеліктеріне сай құрылып дамыды. Қазақтың көшпелі қоғамында
ретттеуші нормалардың басымдығы дәстүрлі жағдай болды. Халық санасына сай
әдет заңдары, дала заңдары, билер заңдары болып аталды.
Қазақтар мекендеген Евразия аумағында қыпшақтар даласында
көшпенділердің саяси тұтастығы пайда болып, қазіргі қазақтардың негізін
құрған. Ондағы қалыптасқан қазақ құқығының арнайы жүйеленген қайнар көзіне
ғалымдар Қасым ханның қасқа жолын, (Қасым ханның 1511-1532 жж. билік
құрған кезінде шыққан.), Есімханның ескі жолын (Есім ханның билік құрған
1598-1623 жж. кездері), Тәуке ханның жеті жарғысын жатқызады.
Қазақтың құқық жүйесі көшпенділер қоғамының экономикалық, саяси,
адамгершілік және басқа қоғамдық қатынастарымен, сол ортаның тарихи даму
барысымен, оның ұлттық ерекшелігімен қамтамасыз етілген. Сонымен қатар, осы
факторлар қазақтың бірегей құқық жүйесіне объективтік сипат берді және
олардың біріккен келісімділігін белгіледі. Қазақтың құқық жүйесінің өзі,
шын мәніндегі көшпелі қоғамдық қатынастардың сипатына қарай, оларға
мақсатты ықпал жасады.
Қазақтың құқық жүйесі жалпы объективтік заңдылықтар негізінде құрылып
қызмет істеді. Ол өте күрделі және даму жағдайындағы әлеуметтік құбылыс
ретінде, нормативтік нысанда қоғам өмірінің заңдылықтарын көрсетті және
бекітті. Қазақтың дәстүрлі ата заңдары ғасырлар бойы әр түрлі
мемлекеттердің тарапынан көрген қысымдарға байланысты өзгермей өзінің
тұрақтылығын көрсетті.
Әртүрлі күштердің әсерінен өзгеріске ұшыраған қазақ қоғамындағы қазақ
құқығының өміршеңдігінің негізі оның өзегі болған табиғи еркіндік,
әділдік, өнегелік идеялармен үндестікте болуымен түсіндіруге болады .
Құқық жүйесінің осындай тұрақтылығына Президентіміз Н.Ә.Назарбаев оң баға
беріп былай сипаттады Халықтың әлеуметтік этникалық ұжымдық жадын,
дәстүрін сақтап қалып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырудың тұрақты
институттық әлеуметтік механизмдері патриархалдық отбасы, рулық қарым-
қатынастар, дәстүрлі құқық жазылмаған нормалар болып отырады деген .
Орта Азияның Евразиялық бұл бөлімінде қоғам өмірінің барлық салаларына
сай құқықтық сана дами түсті және Еркіндік ырғағына бейім зиялы өмір
орнады. Осыған орай тарих зерттеуші Манаш Қозыбаев: Қорыта айтқанда қыпшақ
атауымен халық болып танылған қазақ барша түрік әлемінің қара шаңырағы
болды Еуразияның қос құрлығында тарихтың құдіретті төріне бірақ шықты деп
қазақ құқығының ғасырлар бойы қалыптасып дамыған ортасын анықтап көрсетті.
Біздің ойымызша, қазақ құқығының қайнар көзін жоғарыда көрсетілген
Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы және Тәуке ханның Жеті
жарғысымен шектеуге болмайды, себебі басқа тарихи деректерге сүйеніп,
қазақ құқығының қайнар көзінің молдығын дәлелдеуге болады.
Қасым ханның қасқа жолы туралы саяси құқықтық сипаттағы жүйелі жазба
нұсқасы бізге дейін жетпеген. Оның себептерін авторлар тарих сахынасындағы
ірілі-ұсақты мемлекеттердің арасындағы үздіксіз соғыстардың нәтижесі
ретінде қарайды. Қасым хан түзген заңдар туралы деректер ұрпақтан-ұрпаққа
аңыз әңгімелер мен нақтылы оқиғаларды ауызша баяндау арқылы жеткен.
Қасым хан бірқатар көшпенділердің өмір салтына арналған маңызды
реформалар жүргізген. Реформаларда, қазақ жерін бір ұлысқа біріктіріп,
халықты тиімді орналастыру саясаты көзделген, елді басқару жүйесінде бұрын
пайдаланылып келген араб, монғол сөздерінің орнына қазақ, түрік тілдерін
енгізіп, билер сотының атқаратын рөлін өсіріп, көшпенділердің арасындағы
дінбасыларының ықпалын тежеді.
Қасым ханның заңдары қылмыскерлерді жазалауда өлім жазасын шектеді,
яғни екі жағдайда ғана өлім жазасы кесілген. Біріншісі, Қанға-қан,
екіншісіне керуенді тонағаны үшін Керуен соғу деп аталатын өлім жазасы
белгіленген. Сонынмен қатар, Шыңғыс хан ұрпақтары мен ру басшыларының
арасындағы қарым-қатынастарды нақтылы реттейтін құқық нормаларын бекіткен.
(8).
Қасым хан бірінші рет көне дәстүрлер негізінде қазақ даласын үш
бөлікке бөліп, әр қайсысына Жүз деген атау берді. Біздің пайымдауымызша
Қазақ жүздерінің өмірге келуі қазақ мемлекеттілігінің белгілі даму
кезеңіндегі қажеттіліктен туған (Ата заң т 4 30 бет) деген пікірдің
дұрыстығында күмән жоқ. Себебі, Қасым хан елді ыңғайлы басқару мақсатында
ғана сондай шешімге келген. Сонымен, қазақ даласы – Кіші жүз, Орта жүз,
Ұлы жүз болып бөлінуі Қасым ханның ел билеу кезінде болған. Қасым хан
көшпелі қауымдар ішінде халық жиналыстары мен билер сотының рөлін арттырып,
Әділ қазы - алтын таразы деген қағидаларды бекіткен, қогамдардың
ішкі жүйелеріне қазақыландыру саясатын жүргізген.
Қасым ханның қасқа жолы мемлекеттің және оның құқықтық жүйесін
қамтыған бес түрлі заңның мазмұны мынадай болған:
1. Мүлік заңы (Жер дауы, мал-мүлік)
2. Қылмыс заңы (Ұрлық, кісі өлтіру, тонау, шабу)
3. Әскери заң (Аламан міндеті, қосын құру, қара қазан, ердің құны,
тлпар ат)
4. Елшілік жоралары (Майталмандық, шешендік, халықаралық қатсынастағы
сыпайылық, әдептік)
5. Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бақауыл, тұтқауылдардың міндеті) .
Аталған заңның мазмұнына үңілсек, Қасым хан өз заманының билік саласындағы
негізгі мәселелерді, әсіресе мемлекетті тұрақтандыратын ішкі-сыртқы
саясатты белгілеп, құқықтық қатынастарды қатаң түрде қалай қолданудың жолын
көрсетіп берген. Сонымен қатар, Есім ханның ескі жолы біртұтас жүйелі
құжат болмаған, Есім хан билік еткен (1598-1628) кезде қабылданған, онда
саяси қызметтер мен негізгі құқықтық ережелер болған.
Есім хан заңдарының мақсаты, көшпенділер өмірінің ерекше қиын
жағдайына сай келетін дәстүрлі әдет-ғұрыпты, құқықтық тәртіпті жетілдіру
және күшейту болды.
Жеті жарғы қазақ халқының дәстүрлі құқықтық мәдениетінің қайнар
көзі, алтын қоры. Ол алғашқы заң нормаларының жинағы, саяси билік
құрылымымен ұйымдастырудың нормативтік негіздегі реттеушісі болды. Жеті
Жарғының қайнар көзіне көшпенділердің мың жылдар бойында біртіндеп
қалыптасқан әдет-ғұрып заңдары жатады.
Шоқан Уалиханов қазақтың әдет-ғұрып заңдарын жоғары бағалай келіп,
қазақ құқығының жүйеленген қайнар көзі Жеті Жарғы туралы мынадай құнды
пікір айтқан: Между тем, обычное право киргиз по той же аналогии высшего
развития с низким на которое мы так любим ссылаться, имеет более гуманных
сторон, чем законадательство, например, мусульманское, китайское и русское
по Русский Правде .
Т.Н.Сұлтановтың Жеті Жарғының мазмұнына ХVII ғасырдағы қазақ
қоғамының әлеуметтік өмірінің дамуына сай келетін әскери-саяси ережелердің
кіргенін айта келіп, Жеті Жарғы қазақ өмірінің әр бағыттарын яғни
әкімшілік, қылмыстық, азаматтық мәселелерін, сонямен қатар алым-салық, дін
тағы басқа салаларын қамтамасыз ете алатын қабілеті зор деген пікірі.
қазақ құқығының қайнар көзінің Жеті Жарғының мазмұнын толық айқындайды.
Ал, Ш.Қаймолдаұлының Жеті Жарғы туралы зерттеулерінде оның мазмұнын сол
замандағы қазақ тіршілігін елеп – екшей келе, оның басты-басты жеті
әлеуметтік, экономикалық саласын заңдастырғанын көрсетеді. Яғни бірінші
тарауға жер, ата-бабасының туып-өскен жерлері, екіншісінде отбасына
байланысты мәселелер, үшіншісіне ел бірлігін сақтау, жасақ құру, салдар
сайлау т.б.
Төртіншіден, ел мен елдің, ру мен рудың арасындағы дау-дамайды
реттеу, бесінші тарауға ұрлық, зорлық, барымтаға байланысты ережелер
белгіленсе, алтыншы тарауда – құн дауы, жетінші тарауда – жесір дауы
заңдастырылған. Сонымен қатар мұнда халықтың ғасырлар бойы қалыптасып
дамыған әдет-ғұрыптарын жинақтың қылмыстық отбасы заңдарымен ұштастыра
білгенін дәлелдей түседі.
Жеті Жарғы туралы оның мазмұны туралы, жоғарыдағыдай пікірлерді
С.Зимнаов, Н.Өсеров, Марғұлан Әлекей т.б. ғалымдар айтқан.
Қасым ханның қасқа жолы жинағында Қасым хан болған кездегі
қолданылған қазақтардың жарғы заңдарын ел Қасымханның қасқа жолы деп
атаған. Ондағы ережелердің мазмұны:
Мүлік заңы (мал, жердауын шешу)
Қылмыс заңы (кіс өлтіру, ел шабу, мал талау қалмыстарына жаза
қолдану)
Әскери заң (қол құру)
Халықаралық қатынастар заңы (жұртшылық заңы, ас, той, мереке
үстіндегі ережелер).
Қасым ханның қасқа жолы 1598-1600 жылдары толықтырылып Есім ханның
ескі жолы атанған, ХVII ғасырда Тәуке ханның тұсында өзгерістер енгізіліп
толықтырылған.
Қазақ құқығының қайнар көзі ретінде қолданылатын Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы және Тәуке ханның Жеті Жарғысы қазақ
құқығының ресми жинағы, сонымен қатар, басқа да қытай елінің тарихи
Таңнама, Ханнама ескерткіштерінде түрік атауымен белгілі болған
деректер бар. Сақ, Үйсін, Ғұн елдеріндегі рулық құрылымды қорғауға
арналған заңдар, жарғыларда, қазақ мемлекеттілігіне тән заң жарғылардың
қайнар көзі тым көне заманда жатқанын аңғару қиын емес. Ол ертеден келе
жатқан билер ережесінің өміршеңдігін көрсетеді. Кейінірек табылған VІ -
VIIІ ғасырлардағы тасқа қашалып жазылған Орхон-Енисей жазба
ескерткіштеріндегі материалдарды айтамыз. Мысалы Күлтегін, Білге Қаған
және Тоны көк шығармаларында Сол бір тарихы кезеңінің саяси тынысы,
түрік халықтары өміріндегі аласапыран оқиғалар, ел билеушілердің
отаншылдық, бірлік, намыс туралы түсінігі, наным-сенімі, ұлсыаралық қарым-
қатынастар, жеңістері мен кейіптері түсінікті баяндалған. .
Билер соты қазақ құқығының дамуында ерекше орында. Себебі қазақ
қоғамының даму кезеңдеріндегі негізгі биліктер Дала заңына сай болса, оның
қорын сақтаушысы, реформаторлар және іс жүзінде қолданушы күштерге билер
соты жатады. Би халықтың сана сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде
сипатталады. Далалық демолкратияның талабын іс жүзіне асырушы билер
сотына байланысты Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би туралы ресми баяндамасында
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне сөз жеткізіп баға беру қиын-ақ... Үш данагойдің
өнегелі өмірі ел қамын жеген адал еңбегі, топ бастаған көсемдігі, от ауызды
орақ тілді шешендігі, мүлтіксіз әділдігі жөніндегі айтар әңгіме аз емес
деп әділ бағасын берген .
3.1 Меншік құқығы
Қазақ қоғамында малға және меншік адат нормаларымен реттеліп
отырды. Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра
алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылады.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша
қауымның меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік
танылды. Шын мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға
билікті қауым басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
XVIII ғасырдан бастап кейбiр қыстаулар феодалдардың жеке меншiгiне
көштi. Кең байтақ кеңiстiкте көшiп жүретiн малшылардың жерге қатынасы екi
түрде дамыды. Бiрiншi жайлауларды иелену құқы және екiншiсi бос немесе иесi
жоқ жайлауларды басып алу. Хандар, ханның руластары ең құнарлы жерлердi
иелендi (сұлтандар, билер, ру басшылары, ауыл ақсақалдары). Қазақтың әдет-
ғұрып құқығында кейбiр дау-дамайлар төмендегiдей шешiлдi. Егер жерге екi
адам таласса, оның бiрi сұлтан, екiншiсi жай қазақ болса, онда жер оның
алдыңғысына берiлдi. Ендiгi бiр жағдайда жерге таласушылардың бiрi би,
екiншiсi бiр рудағы ақсақал болса, онда ол жер соңғысына бұйырды. Ал, жерге
таласушылардың екеуi де қарапайым адамдар болса, онда ол жер әлгi екеудiң
үлкенiне бұйырды. Меншiктiң екi түрi болды. Оның бiрiншiсi — мал,
екiншiсi — мүлiк деп аталды. Малға таңба салынды. Жеке меншiк мал жеке
меншiктiң негiзгi объектiсi болып саналады. Оған жасалатын қылмыстың ең
басты қатерлiсi — барымта. Ал жермен айналысатын Жетiсу және Сырдария
өңiрiнде феодалдар меншiгiнде құдықтар және сирек кездесетiн су көздерi
болды. Қазақ әдет-ғұрып заңы (адат) бойынша меншiк шарттары көп жағдайда
рулық немесе ауылдағы қоғамдық қарым-қатынастар арқылы жүргiзiлдi. Оның
тағы бiр ең жақсы, бүгiнгi тiлмен айтқанда демократиялық бағыт-бағдары
ағайындық қарым қатынастан анық байқалды. Оның түрлерi малды қарызға беру.
Қарыз алушы мен қарызға берушi арасында кепiлдiк жүрдi. Сондай-ақ куә да
болатын.
Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы құрылған) болды.
Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөл-шерде
жер таратылды. Үлкен аумақтарда көшіп жүрген малшы қауымдары арасында жерге
қатысты мынадай екі мәселе туын-дады.
Олар:
Бірінші, жайылымдарды пайдалану құқығы;
Екінші, бос немесе ешкім иеленбеген жайылымдар мен суарымдарды
пайдалану құқығы еді. Бұл екі құқықта феодалдар то-бының монополиясында
болды. Шынында хандар мен сұлтандар, билер мен старшын-дар өздерінің
қарамағындағы халықтың атынан көшіп-қонуға иелік етті. Мұндай жағдай
мықты феодалдарға нашар ауыл-дарды, руларды, қарапайым халықты құ-нарсыз
жайылымдарға ығыстыруға себеп болды. Жайылымдарды пайдалану құқығы мен бос
жатқан жерлерге иелік ету құқығы тығыз байланысты болды.
Егер көшіп-қону жөнінде үстем тап өкілдері ру немесе ауылмен бір
бағытта қозғалса жайылым, суарым, тұрғылықты жер жөнінен жеке мал иелері
өздерінің үй-жайларымен, малдарымен, адамдарымен нақты орындарға орнықты.
Мұндай жағ-дайда адат заңдары атқа мінерлердің құқығын қорғады. Әлеуметтік
орны төмен қоғам мүшесі шегінуге тиіс болды. Оның үстіне феодалдар
заңдылықтарды арты-ғымен қоса өзінің материалдық артықшы-лығын да
пайдаланды. Адат бойынша жер-ді сату, сыйға беру, мұраға калдыру туралы
құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
3.2 Міндеткерлік құқықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы анықталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол
үшін кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған
адам өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбіне
осы күзден келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мұндай
келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Қарызға
алған малдың өтемі төлімен қоса қайтарылатын. Адат бойынша қарыз егесі
міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол рудың,
ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына
сауын сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр
ретінде берілді. Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі
ретінде есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адам-дарға
тәуелді етудің әдісі ретінде қолданылды. Сауын кедей адамдардың аш-жалаңаш
қалмауына себеп болды. Сауын алған адам оны мезгілінде төлімен кайтару
туралы міндеттеме алатын. Сауынегесі малын кез келген уақытта кайтарып ала
алатын. Мұның өзі сауын алушының тәуелділігін арттыра түсті. Сауын малын
беру қоғамның тұрмысы төменгі мүшелерін экономикалық жағынан тәуелділікке
түсірудің негізгі амалы болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Айырбас арнаулы келісімдер арқылы жүргізілді. Ол әрбір азаматтың өз еркі
болғандықтан да азаматтық құқық сипатына жатты. Мұның арасындағы қарыз алып
қарыз беру шарттары да негізгі куәлар арқылы жүргізіліп, оның мерзімі
тиянақты түрде көрсетілді. Қарыз алған адам қайтыс бола қалған жағдайда,
оны қарыз алушының баласы немесе ең жақын туған-туыстары қайтаратын. Бұл
жерде ерекше рөл атқаратын жағдай өзара көмек ешқандайда құжат емес сөзге
тоқтау, сөзге сену яғни, сезім институтының қазақ әдет-ғұрпында жан-жақты
жақсы дамуы болды. Мысалы, біреу үй сала қалған жағдайда немесе басқа да
қиын-қыстау кезеңдерде руластары не көрші-қолаңдары асарға жиналатын.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынаст ардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жұртшылық, асар жасау, соғым
беру және сыбаға тарту, түрлі сый –сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат
алған әдет ғұрыптар болды.
Аманат – малды бай иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
пайдалануға берді.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау
үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға,
билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына
беретін.
Құрметке ие болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан бас тарту
жөнсіз әрекет болған
3.3 Отбасы-неке құқығы
Қазақтың сан ғасырлар, ежелгi дәуiрден күнi бүгiнге дейiнгi аралықта
дамып, заманына қарай дәстүрлi түрде жалғасып келе жатқан бiрден - бiр әдет-
ғұрыпының негiзi —отбасылық заңы.Отбасының басшысы — еркегi болса, әйелi
үйдегi меншiктерге ерiмен бiрдей иелiк жүргiздi. Егер әйел жесiр қалса,
күйеуiнiң ағайындарымен бiрге тұрып, балалары ер жеткенше отбасы иелiгiнiң
құқығын алды. Қазақтың әдеттегi құқығы балаларға келгенде төмендегiдей
болды. Олар отбасын құрып, әкесiнен өз еншiсiн алуға құқылы едi. Мүлiк
бөлiсу оның әкесiнiң жағдайына байланысты болды. Ал, кенже баласы болса
әкесiнiң отбасына қарау құқығына ие болатын.
Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен
пайдаланды. Отбасының әйел мүшелерінің құқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы
мүлкінің иегері болып танылды әрі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол басқа
отбасы мүшелерін жазаға тарта алды. Бірақ әке баласына беретін еншіден,
қызына беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұлына енші, қызына жасау беру
әкенің міндеті әрі парызы болды. Мұның өзі адаттың әрбір отбасы мүшесінің
құқығын қорғағандығын көрсетеді.
Неке құда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру
үшін құда түседі. Құда түсу балалар жас күнінде, тіпті туылмай тұрып та
жасала беретін. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін. Қалың малы
төленген қызды қалыңдық деп атайды. Калыңмалы төленген қыз сол жігітке
шығуға міндетті болған. Үйленгенге дейін жігіт қайтыс болса, қалыңмалы
төленген қалындық жігіт елінің жесірі ретінде оның туыстарының біріне
күйеуге шығуға міндетті болды.
Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт,
кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел
алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Өкініштісі
қартайғанда билігі, байлығы бар адамдар жас қыздар алуға құмар болған. Бұл
ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді
бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен
пайдаланған.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал
ретіндс төленетін төлемақы.
Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге
дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40
мал, кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал — 10 мал болды. Көбіне қазақтар
арасында қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек-орнымен оны
шығарып салуға міндетті болған.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар берілді.
Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз
тартатын түйе берілетін. Көрсетілген әр жақсы 5 ірі малға теңестірілетін".
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Неке
қию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және
көшліліктің алдында өтеді. Неке қию үшін үйленуші жастардың ырзалығы
міндетті болған. Онсыз молда некені қия алмаған. Молда неке батасын оқыған
соң неке қиылды деп есептелген.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға
түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы,
еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәленденуі
тиіс болды. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орыңдауға жарамсыздығы және
өзіне ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе
қоя алды.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке
тоқтаған жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасында
қалады. Адат әйелдің құқығын төмен қойды. Ері әйелін ұрып-соғуға құқылы
болды. Әйелдің өз
Үйленгенге дейін жігіт қайтыс болса, қалыңмалы төленген қалындық жігіт
елінің жесірі ретінде оның туыстарының біріне күйеуге шығуға міндетті
болды.
Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт,
кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел
алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Өкініштісі
қартайғанда билігі, байлығы бар адамдар жас қыздар алуға құмар болған. Бұл
ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді
бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен
пайдаланған.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал
ретіндс төленетін төлемақы.
Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге
дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40
мал, кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал — 10 мал болды. Көбіне қазақтар
арасында қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек-орнымен оны
шығарып салуға міндетті болған.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар берілді.
Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз
тартатын түйе берілетін. Көрсетілген әр жақсы 5 ірі малға теңестірілетін".
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Неке
қию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және
көшліліктің алдында өтеді. Неке қию үшін үйленуші жастардың ырзалығы
міндетті болған. Онсыз молда некені қия алмаған. Молда неке батасын оқыған
соң неке қиылды деп есептелген.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға
түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы,
еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәленденуі
тиіс болды. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орыңдауға жарамсыздығы және
өзіне ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе
қоя алды.
3.4 Мұрагерлік құқығы
Қазақ арасындағы әке мұрасы мен мұрагерлік құқық өз алдына бөлек сөз
етуді қажет ететін қызық мәселенің бірі. Бұл мәселеге ежелден бері көңіл
бөлінуде, тіпті Тәуке ханның Жеті жарғысында да ол көрнекті орын алған.
Қазақ қазақ болғалы әке артында қалатын мұраға жазба түрде өсиет
қалдыру дәстүрі болған, өкінішке қарай сол өсиет жазылған деректердің бір
де бірі біздің заманымызға келіп жетпеген. Жазба өсиетпен қатар куәлар
алдында марқұмның өлер қарсанында ауызша айтатын өсиеті болған. Мұрагерлер
өсиетті бұлжытпай орындауға тырысатын. Осы әдет-ғұрыптар жөніндегі деректер
төңкеріске дейінгі көптеген авторлардың баяндауы мен архив өоймаларында
жақсы сақталған. Қазақтың әдеттік хұқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер
марқұмның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары, қала берді
аталас ағайындары болатын.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті болуының салдарынан
меншігіндегі мал-мүлкін өнер алдында өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған. Тіпті өлер алдында тікелей мұрагері
болмағандықтан, мал-мүлкін түгелдей бөтен рудың біреуіне қалдыруға өсиет
еткеннің өзінде марқұмның руластары бұл мәселені билер алдына қояды. Ал,
билер мұндайда мұраны өлген адамның руына қалдырып, өсиет етілген адамға
жолын беріп риза ететі. Кейбір жағдайда қимас досына мұра есебінде бергісі
келген малын, затын өз мұрагерлеріне тапсырып кетуге ерікті болған. Мұндай
өсиетті кезінде жақсылығы өткен сыйлас досына тіршілігінде қаруын қайтара
алмай дүниеден өтетін адамдар ана дүниеде қарыздар болмау үшін де
жасайтын. Бұл өсиет ешбір қалтқысыз орындалатын.
Өлген әкенің артында мұра есебінде мал, жер-су (қыстау), үй-жай, мүлік,
ақша және жесір қалады. Тіпті ертеректе әке мұрасына құл мен күң де енетін.
Мұндай мұраны әке өлгеннен соң бөлісу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол жағдайлар негізінен өлген адамның жасына
байланысты болатын.
Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша өсиет
болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік
ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.
Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған.
Ертеректе мұраға тіпті құл мен күңдер де қалдырылған. Ер адам қартайып
өлгенде, оның ұл-қыздары үйленіп, бөлініп кетсе оның мал мүлкіне енші
алмаған кенже баласы ие болады.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, әмеңгерлік
әдет бойынша өлген адамның жақын туыстарының бірі оның әйеліне үйленіп
балаларын қамқорлығына алады да мал-мүлкіне заңды түрде иелік етеді.
Өлген адамның артында бала болмаса, жесірі мен мал-мүлкі
әмеңгерлікке өтеді. Асырап алынған балалар өгей әкесінің мұрагері болып
есептеледі.
Тіршілігінде көп әйел алып, олардың еншісін әуелден бөлек ұстаған
жағдайда, мұраны әр әйелдің бөлінбеген кенже баласы иемденетін. Әйелдер
және олардан туған балалар арасында да мұра үшін дау-шар болмайтын. Егер
әйелдердің ішінде жасы болса, ол әмеңгерлік әдеті бойынша жақын әмеңгерінің
біріне өзіне тиісті үлесімен тұрмысқа шығатын. Мұндай әйелдердің жас
балалары болса олар да өзімен бірге болатын.
Өзінен туған ер баласы болмаған жағдайда ағасының не інісінің баласының
асырап алу қазақ арасында ежелден келе жатқан дәстүр. Баланы мүмкіндігінше
ең жақын туыстарынан алатын. Мұндай мүмкіндік болмаған күнде басқа ел,
басқа рудан да тамыр-таныстарының баласын алып асырайтын.
Енді сол асырап алған баланың мұрагерлігі жөнінде айта кетейік. Өз
туыстарынан немесе аталас туыстардан асыралған балалар өгей әкесі өлген
соң, оның заңды мұрагері болып есептеледі. Оған мұра болған мал-мүлікке
марқұмның өзге туыстары еріксіз қол сұқпайды. Мұндай мұрагерлер өзімен
тұтас туыстарының наразылығын туғызбау үшін болымсыз үлеспен не жол-жорамен
оларды риза етеді де, негізгі мұраны өзі иемденеді. Ал енді басқа елден
асырап алған баланы өгей әке өзінің заңды мұрагері еткісі келсе, көзі
тірісінде туысқандарының басын қосып, әрқайсысына жолын беріп риза етеді.
Асырап алған ұлының тегі бөтен атадан болғанымен өзі өлгеннен кейінгі
мұрагері екенін жариялайды. Мұндай жағдайда асырап алған ұлдың мұрагерлік
қақына ешкім шек келтірмейді.
Адат әке мұрасын әділ бөлуге, осы негізде балалар мен туыстар
арасында алауыздық тумауға ерекше көңіл бөлген. Мұраны бөлу адатты
басшылыққа алып, әрбір нақты жағдайда қайтыс болған адамның туыстарының, ел
ақсақалдарының араласуымен жүзеге асып отырған.
Мұрагерлік құқық қыздардың құқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің
мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесірге
тиесілі; он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне тиесілі; он екіден
бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне тиесілі.
Мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың
үлесі қыздан екі есе артық болады.
Мұра және мұрагерлік мәселесіне тікелей қатынасы бар тағы бір жай,
-жасауымен келген әйел жастай баласыз өлсе, жасаудың негізгі бөлігі
төркініне қайтарылады. Мұндай жағдайда А.И. Добросмысловтың айтуынша, отау,
төсек-орын, сәукеле, ер-тұрманымен бір ат және бір түйе қайтарылады. Ал
өлген әйелден бір ғана қыз қалса, жоғарыда айтылған мал-мүліктің жартысы
қайтарылады, ал ұл қалса, ешнәрсе қайтарылмайды.
3.5 Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
Қазақ құқығында қылмыс терминін анықтайтын түсінік болмаған. Оның
орнына жаман іс, жаман қылық, кінә, немесе жазықты сөздері қолданылатын.
Қандай болмасын моральдық және материалдық зиян қылмыс деп есептелген.
Осыған орай қиянат көрген (шеккен), қиянатқа ұшырған жақ сотқа шағым
берсе ғана іс (қылмысты, азаматтық) қаралады. Ал, шағым түспеген жағдайда,
онда қылмыс жоқ деп, немесе қылмыс орын алмаған деп есептеледі.
Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
I Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқығының 4
бастаулары ... ... ... ... ... ... ... . 6
II Әдеттегі құқықтың көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
III Қазақтың әдет-ғұрып заңдарының негізгі қайнар 12
көздері ... ... ... ... ... . 13
3.1 Меншік 15
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
... ... ... ... ... ... ... 3.2 Міндеткерлік 18
құқықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
... ... ... ... . 22
3.3 Отбасы-неке құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.4 Мұрагерлік 35
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
... ... ... ... ... . 41
3.5 Қылмыстық әдет-ғұрып
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Сот және сот
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
IV Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан институты ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V Билер мектебі – билік
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VI Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы келісім шарт институты ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан территориясындағы жүздеген жылдар аралығында
пайдаланған өзiндiк заңы, әдеттегi құқық-рәсiмдер мен салт-дәстүр
заңдылықтары болды. Олар мемлекеттiк билiк арқылы бұзылмайтын негiзде
қаланып, қоғамдық қатынастарды қалыптастырды. Қазақтың әдеттегi құқы әдет
немесе заң терминiмен белгiлендi. Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан әдет немесе
заң көшпелi қоғамның әлеуметтiк-экономикалық және саяси-қоғамдық
өмiрлерiнде негiзгi тыныс-тiршiлiгiмен байланысты дамыды
ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақтың әдет-ғұрып құқығы төмендегiдей негiзден
тұрады. Бiрiншi, әдет, заң; екiншi, би билiгi; үшiншi, билер cъезiнiң
ережесi. Қазақтар өздерiн мұсылманмын деп санағанмен де олардың құқықтық
жүйесiнде шариат үлкен рөл атқармады. Ал, әдет-ғұрып, рәсiм құқығы адамдар
арасындағы қарым-қатынас ретiнде ежелден тұтас қалыптастырылған iс-әрекетке
жатты. Бұл қалыптасқан дәстүр ретiнде көшпендiлердiң экономикалық тыныс-
тiршiлiгiнiң негiзiн қалайтын жағдайлармен тығыз байланысты болды.
Мемлекеттiк билiк бекiткен рәсiмдер мен салт-дәстүрлер құқықтық әдетке
айналды. Сонымен бiрге жоғарыдағы әдет немесе заң сөздерiмен бiрге жора,
жарғы, жол терминдерi де қалыптасты. Мiне, әдеттегi құқық заңдылықтарын
қазақ хандары өз кездерiнде бекiтiп дамытқысы келдi. Ол ХVI ғасырда Қасым
хан билiгi кезiнде бастау алды. “Қасым ханның қасқа жолы” салт-дәстүр
негiзiне айналған алғашқы Кодекс болып қалыптасты. Бiрақ ол бiзге жазба
түрде жетпесе де, оның кейбiр заңды актi ретiнде қабылданатын бес бөлiмi
болған.
Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары Есім
ханның тұсында қайта жүйеленді. Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта
жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше
рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған" Күлтөбенің басында күнде
жиын" деген сөз сол кезден калган. Ақырында жан-жақты сұрыпталған "Жеті
жарғы" зандар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының" алғашында қағазға
түскен нұсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар бар."Жеті жарғының"
бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-бірінен өзгешеліктері бар. Оның
қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX ғасырдың алғашқы
ширегінде орыс ғалымдары жазып алған нұсқалары.
I Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Халықтың байырғы заң жүйесі, дәстүрлі мәдениет өлшемдері тарихи
құқықтың ескерткіш болумен қатар бүгінгі заңгерлерді, қоғамдық ой өкілдерін
ойландыратын, тарихи да, ғылыми да, әлеуметтік те маңызы жоғары ақыл-ой
қазынасы болып табылады.
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі
жолы", "Тәуке ханның жеті жарғысы" деп аталатын заңдар болды. Бұл заңдар
сол заманда ислам дінін тұтынатын. Күншығыс пен орта Азияның бір сыпыра
елдердегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып отырған
ислам дінінің "шариғат" заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді. Қазақ хандығының заңдары "Жарғы деп аталды. Қазақша "Жарғы"
әділдік деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан нәрсенің салмағын бір
жағына аудармай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билербі
халық бұқарасы ардақтап "қара қылды қақ жарған" деп мадақтаған. Оның екі
жағының біреуіне артық жібермейді, дәл айыру әділдіктің мезгеуі болған
Жарғы заңының негізі, міне, осында: Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның
түбегейлі идеясы ежелгі әскери демократия арнасына барып тіреледі.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін
консерватизм. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ
қоғамының негізі болды.
Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Қазақ отбасының басшысы немесе
отағасы отбасындағы шешуші адам болды. Бұл ерекшеліктердің бәрі де көшпелі
экономикалық қатынастардың бейнелері болып табылады.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз
бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз
етті. Бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше
орын алды. Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша, қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан
теңдігі қазақ аристократиясының (сұлтандар, билер, қожалар) артықшылығымен
ұштастырылды.
Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығы ресми
заңдастырылды. Ал ел билеу ісі тек сұлтандардың үлесі ретінде рәсімделді.
Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып кұқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы
басты нәрсе – ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді, олардың
негізінде жатқан принциптері еді.
Ең басты нәрсе, сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы
болатын. Айталық, қылмыс пен жаза саласында – қанды кек не құн төлеу
қағидасы, неке саласында – жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот
саласында – әділдік, жариялылық, шешендік қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы –
құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі
де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады).
Бірақ әдет-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже жарғылары да, одан мемлекет
заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін жоғалтқан жоқ...
Қоғамдық тәртіп, демек, әдет-ғұрып нормаларын сақтап орындау да
көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне, өздерін өздері басқаруға
негізделген еді.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
біріншіден әдет-ғұрыптар – адат; екіншіден билер сотының практикасы (сот-
прецеденті), билер съездерінің ережелері; үшіншіден шариғат нормалары. Әдет-
ғұрып, рәсім құқығы адамдар арасында қарым-қатынастар ретінде
көшпенділердің экономикалық тыныс-тіршілігінің негізін қалайтын
жағдайлармен тығыз байланыста болды. Сонымен бірге мемлекеттік билік
бекіткен рәсімдер мен салт-дәстүрлер құқықтық адетке айналды. Әдет немесе
заң сөздерімен бірге жора, жарғы, жол терминдері де қалыптасты.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық катынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай
келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылыгы т.б. қатынастарды
реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды.
Қазақта нешеме ауыр дауларды оңай шешкен билер болды. Әсіресе мұндай
шешімдерді Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. билердің
практикасынан көбірек кездестіруге болады. Президентіміз Нұрсұлтан
Назарбаев данагөй билеріміз туралы Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне көз жеткізіп баға беру қиын ... Үш данагөйдің өнегелі
өмірі ел қамын жеген адал еңбегі, топ бастаған көсемдігі, от ауызды орақ
тілді шешендігі мүлтіксіз әділдігі жөнінде айтар әңгіме аз емес-деп әділ
бағасын берген.
Қазақтың басқа билері оларға еліктеді, олардың практикасын басшылыққа
алып, ұқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты билердің биліктері
(үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міңдетті басшылыққа алынатын кездер де
болған.
Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып кұқығының
бастауларының біріне айналды.
Қазақ билері құқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардың
құқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер съездерінің
ережелері болып табылады.
II Әдеттегі құқықтың көздері
Жүздеген жылдар бойында Қазақстан жерінде әдеттегі құқық үстем болып
келді. Әдеттегі құқық юристік, яғни заңды күші бар әдеттің жинағы, ол
мемлекеттік өкімет тарапынан санкцияланған және кепілдік алған, қалыптасқан
қоғамдық қатынастарды күш арқылы сақтау үшін қолданылатын.
Қазақтың әдеттегі құқығы әдет немесе заң терминдерімен анықталған.
Ұзақ жылдар бойы көшпелі қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
өмірімен біте қайнасқан және мынадай белгілерімен сыйпатталады: қылмысты
істер мен азаматтық талаптарға шектеу (шек) қойылмайтын; жазалау жүйесі
біршама гуманды болатын; мүліктік жауапкершілік пен отбасылық-некелік
қатынастардың нормалық тұрғыда жете зерттелгендігі және әбден
реттелуі; жазба заңдардың әсерінің соншалықты болмауы; ішкі қауымдық және
қауымаралық міндеттер жүйесінің болуы, оның құқық нормасының сыйпатына
айналуы.
XV-XVIII ғғ. қазақтардың әдеттегі құқығының көздері: құқықтық әдет,
немесе заң; соттық прецедент (үлгі), яғни бидің билігі; билер съезінің
ережесі.
Қазақтар өзін мұсылманмын деп санағанымен шариғат құқық жүйесінде
елеулі роль атқарған жоқ. Қазақтар суннизмнің халифаттық бөлігінде болған.
Мұнда әлеуметтік және экономикалық қатынастар шариғат нормасына сай
келмейтін.
Құқықтық әдет. Әдет, қоғамдық қатынастарды реттеуші есебінде,
нормативтік мінез – құлықтың ең ертедегі комплексі болып саналады.
Көшпенділердің экономикалық базисіне сай келді.
Мемлекеттік өкімет билігі санциялаған әдет, құқықтық әдетке айналды да,
ол қазақтарда әдет немесе заң деп аталды. Бұдан
басқа жора, жарғы, жол терминдері де қолданылады. Қазақ хандары кезінде
әдеттегі құқықты кодификациялауға шаралар қолданған. Мысалы, XVI ғ. Қасым
ханның қасқа жолы атты Кодекс болған.
Өкінішке орай оның тексі бізге жеткен жоқ, бірақ ғалымдар оны бес
бөлімнен тұрған деп айтады:
1. Меншік құқығын реттеу нормасы.
2. Қылмысты істер құқығының нормасы.
3. Әскери жұмысқа байланысты құқық нормасы.
4. Халықаралық құқық нормасы және елшілік этикеті.
5. Қауым ішіндегі және қауымаралық міндеттер қатынасының нормасы.
XVII ғ. басында Есімханның ескі жолы атты жаңа кодекс дайындалған.
XVII ғ. қазақ қоғамындағы өзгерістер мұнда әрине әңгіме болғаны сөзсіз.
XVII ғ. аяғында Тәуке хан тұсында Жеті жарғы деп аталатын. Жаңа
кодекс өмірге келді. Бізге оның толық емес, кейбір фрагменттері ғана
жеткен, ХІХ ғ. бірінші жартысында оны Г. Спасский мен А. Лёвшин жазып
алған. Ол мынандай жеті бөлімнен тұрады:
1. Жер дауы (жайылым мен суатты құқықтық реттеу).
2. Жесір дауы (жесірлердің мүліктік және жеке басының құқықтық ережелерін
реттеу).
3. Отбасылық-некелік құқық.
4. Сот процесін реттейтін нормалар.
5. Мемлекетті басқаруға және әскери іске байланысты құқық нормалары.
6. Айып, яғни штраф төлеу, әйтпесе қылмысты істер құқығы.
7. Құн, яғни штрафтың екінші түрі оның құқықтық нормалары (былайша
айтқанда құн төлеудің).
Сот прецеденті. Басқаша айтсақ бидің билігі. Құқықтық нормада айтылған
ережелерге сай келмейтін қылмыс болғанда, оны билердің өзі шешетін. Билер
сөзі-көптеген фольклорлық шығармаларда кездеседі.
Билер съезінің ережесі. Кейбір күрделі істер, егерде ол бүкіл қауымның
мақсаттарын қозғаса, оны билер коллективі (5-6 адам) шешетін болған.
Мұны жүгініс, ал он-жиырма бидің съезі – кеңес деп аталған. Олардың алдын –
ала келісуі ереже деген атқа еи болды.
III Қазақтың әдет-ғұрып заңдарының негізгі қайнар көздері
ХХІ ғасырдың басындағы қазақ халқының мемлекеттік тәуелсіздігі
жағдайында бұрынғы тарихымыздағы қазақ қоғамында орын алып қалыптасқан
қазақ құқығы туралы және оның ерекшеліктері туралы жиі айтыла бастағандығын
байқаймыз. Себебі, ғылым мен техниканың, мәдениеттің ең жоғарғы деңгейіне
жеткен кезде, Академик Зиманов айтқандай: ... тікелей табиғатпен
байланысты көшпелі өркениеті жағдайында да халықта, олардың дүние мен өмір
туралы ойлары да, арман мақсаттары да ұқсас болды. Сондықтан, бұл
мақаладағы біздің мақсатымыз – бұрынғы көне жолдың жаңа кезеңіндегі ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде көрінген қазақ құқығының қайнар көздерінің
бұрынғыданда молырақ екендігіне көңіл аударып дәлелдеу.
Қазақтың көне құқығы, ұлан-ғайыр еркін аймақта орналасқан, түркі
тілді көшпелі өркениеттің туындысы, әрі мәдени жемісі, әрі мұрасы екендігі
белгілі. Қазақ құқығы тарихта болған көшпелі цивилизация кезінде Ұлы Дала
аталатын, Орталық Азия бөлігін мекендеген түркі тектес халықтар арасында
өзіндік ерекшеліктерімен қалыптасқан.
Қазақ құқығының жүйелі түрде қалыптасып дамуына әсерін тигізген үш
түрлі факторларды атап айтуға болады. Оларға: біріншіден, Евразия
кеңістігін мекендеген қазақ елінің жері көлемінің кеңдігі, екіншіден,
Евразиялық даламен Шығыстан Батысқа қарай көшкен көшпенділердің жүздеген
жылдарға созылған көш жолдары, үшіншіден, осы ұлан байтақ даладағы
жаугершілік рухының бейбітшілік өмірге жылдамырақ ауысуы болып табылады.
Бірінші фактордың әсеріне, қазақтар мекендеген Евразия жерінің
кеңдігі, сол тарихи жағдайда өмір сүрудің негізін құраған мал шаруашылығын
дамытуға барлық жағынан қолайлы болғандығы, яғни, халқы сирек қоныстанған,
табиғи кеңістіктің шөбі бітік, суаттары мен жайылымдары мол орманды
аймақтар болған.
Қазақтар жер шарының Ориалық Азия мен Евразия кеңістігінде шешуші және
тұрақты орынға ие болды және мал өсірушілердің конфедерациясына кірген
болатын. Көшпенді өркениеттің дамығандығын осы қазақтар мекендеген аумақтан
көруге болады. Көшпелі қоғам аясындағы қазақтың дүниетанымында өзіне тән
ерекшеліктері болды.
Екінші факторға қазақтар мекендеген сол ұлан-ғайыр жердегі еркіндік
психологияға ие, өмір сүрген көшпенділер бірлестіктерінің үлкен ықпалын
жатқызамыз. Оның қайнар көзін құрайтындарға мыналар жатады:
1) Көшпенділердің өмір сүруі мен дәстүрлі мәдениетін қолдаушылар;
2) тимур ... . империясынан бөлініп қоныс аударғандар;
3) Жайылымдық жерлер мен өзін-өзі еркін билеуді ізденушілер.
Үшінші факторға, қазақтар қоныстанған қыпшақ даласындағы көшпелі
өркениеттің адами құндылықтарымен соған сай мәдениетті де қабылдап, бойына
сіңіргендігі. Бұл ортадағы сөз құдіреті мен әділ сот шешімдерінің негізгі
шешуші күшке айналғандығын атап айтуға болады.
Қазақ құқығы жарғы қыпшақтың кең байтақ даласының бостандықты
пайдалана отырып, көшпенділердің тек өзіне тән дүниетанымындағы басқару
ұғымының ерекшеліктеріне сай құрылып дамыды. Қазақтың көшпелі қоғамында
ретттеуші нормалардың басымдығы дәстүрлі жағдай болды. Халық санасына сай
әдет заңдары, дала заңдары, билер заңдары болып аталды.
Қазақтар мекендеген Евразия аумағында қыпшақтар даласында
көшпенділердің саяси тұтастығы пайда болып, қазіргі қазақтардың негізін
құрған. Ондағы қалыптасқан қазақ құқығының арнайы жүйеленген қайнар көзіне
ғалымдар Қасым ханның қасқа жолын, (Қасым ханның 1511-1532 жж. билік
құрған кезінде шыққан.), Есімханның ескі жолын (Есім ханның билік құрған
1598-1623 жж. кездері), Тәуке ханның жеті жарғысын жатқызады.
Қазақтың құқық жүйесі көшпенділер қоғамының экономикалық, саяси,
адамгершілік және басқа қоғамдық қатынастарымен, сол ортаның тарихи даму
барысымен, оның ұлттық ерекшелігімен қамтамасыз етілген. Сонымен қатар, осы
факторлар қазақтың бірегей құқық жүйесіне объективтік сипат берді және
олардың біріккен келісімділігін белгіледі. Қазақтың құқық жүйесінің өзі,
шын мәніндегі көшпелі қоғамдық қатынастардың сипатына қарай, оларға
мақсатты ықпал жасады.
Қазақтың құқық жүйесі жалпы объективтік заңдылықтар негізінде құрылып
қызмет істеді. Ол өте күрделі және даму жағдайындағы әлеуметтік құбылыс
ретінде, нормативтік нысанда қоғам өмірінің заңдылықтарын көрсетті және
бекітті. Қазақтың дәстүрлі ата заңдары ғасырлар бойы әр түрлі
мемлекеттердің тарапынан көрген қысымдарға байланысты өзгермей өзінің
тұрақтылығын көрсетті.
Әртүрлі күштердің әсерінен өзгеріске ұшыраған қазақ қоғамындағы қазақ
құқығының өміршеңдігінің негізі оның өзегі болған табиғи еркіндік,
әділдік, өнегелік идеялармен үндестікте болуымен түсіндіруге болады .
Құқық жүйесінің осындай тұрақтылығына Президентіміз Н.Ә.Назарбаев оң баға
беріп былай сипаттады Халықтың әлеуметтік этникалық ұжымдық жадын,
дәстүрін сақтап қалып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырудың тұрақты
институттық әлеуметтік механизмдері патриархалдық отбасы, рулық қарым-
қатынастар, дәстүрлі құқық жазылмаған нормалар болып отырады деген .
Орта Азияның Евразиялық бұл бөлімінде қоғам өмірінің барлық салаларына
сай құқықтық сана дами түсті және Еркіндік ырғағына бейім зиялы өмір
орнады. Осыған орай тарих зерттеуші Манаш Қозыбаев: Қорыта айтқанда қыпшақ
атауымен халық болып танылған қазақ барша түрік әлемінің қара шаңырағы
болды Еуразияның қос құрлығында тарихтың құдіретті төріне бірақ шықты деп
қазақ құқығының ғасырлар бойы қалыптасып дамыған ортасын анықтап көрсетті.
Біздің ойымызша, қазақ құқығының қайнар көзін жоғарыда көрсетілген
Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы және Тәуке ханның Жеті
жарғысымен шектеуге болмайды, себебі басқа тарихи деректерге сүйеніп,
қазақ құқығының қайнар көзінің молдығын дәлелдеуге болады.
Қасым ханның қасқа жолы туралы саяси құқықтық сипаттағы жүйелі жазба
нұсқасы бізге дейін жетпеген. Оның себептерін авторлар тарих сахынасындағы
ірілі-ұсақты мемлекеттердің арасындағы үздіксіз соғыстардың нәтижесі
ретінде қарайды. Қасым хан түзген заңдар туралы деректер ұрпақтан-ұрпаққа
аңыз әңгімелер мен нақтылы оқиғаларды ауызша баяндау арқылы жеткен.
Қасым хан бірқатар көшпенділердің өмір салтына арналған маңызды
реформалар жүргізген. Реформаларда, қазақ жерін бір ұлысқа біріктіріп,
халықты тиімді орналастыру саясаты көзделген, елді басқару жүйесінде бұрын
пайдаланылып келген араб, монғол сөздерінің орнына қазақ, түрік тілдерін
енгізіп, билер сотының атқаратын рөлін өсіріп, көшпенділердің арасындағы
дінбасыларының ықпалын тежеді.
Қасым ханның заңдары қылмыскерлерді жазалауда өлім жазасын шектеді,
яғни екі жағдайда ғана өлім жазасы кесілген. Біріншісі, Қанға-қан,
екіншісіне керуенді тонағаны үшін Керуен соғу деп аталатын өлім жазасы
белгіленген. Сонынмен қатар, Шыңғыс хан ұрпақтары мен ру басшыларының
арасындағы қарым-қатынастарды нақтылы реттейтін құқық нормаларын бекіткен.
(8).
Қасым хан бірінші рет көне дәстүрлер негізінде қазақ даласын үш
бөлікке бөліп, әр қайсысына Жүз деген атау берді. Біздің пайымдауымызша
Қазақ жүздерінің өмірге келуі қазақ мемлекеттілігінің белгілі даму
кезеңіндегі қажеттіліктен туған (Ата заң т 4 30 бет) деген пікірдің
дұрыстығында күмән жоқ. Себебі, Қасым хан елді ыңғайлы басқару мақсатында
ғана сондай шешімге келген. Сонымен, қазақ даласы – Кіші жүз, Орта жүз,
Ұлы жүз болып бөлінуі Қасым ханның ел билеу кезінде болған. Қасым хан
көшпелі қауымдар ішінде халық жиналыстары мен билер сотының рөлін арттырып,
Әділ қазы - алтын таразы деген қағидаларды бекіткен, қогамдардың
ішкі жүйелеріне қазақыландыру саясатын жүргізген.
Қасым ханның қасқа жолы мемлекеттің және оның құқықтық жүйесін
қамтыған бес түрлі заңның мазмұны мынадай болған:
1. Мүлік заңы (Жер дауы, мал-мүлік)
2. Қылмыс заңы (Ұрлық, кісі өлтіру, тонау, шабу)
3. Әскери заң (Аламан міндеті, қосын құру, қара қазан, ердің құны,
тлпар ат)
4. Елшілік жоралары (Майталмандық, шешендік, халықаралық қатсынастағы
сыпайылық, әдептік)
5. Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бақауыл, тұтқауылдардың міндеті) .
Аталған заңның мазмұнына үңілсек, Қасым хан өз заманының билік саласындағы
негізгі мәселелерді, әсіресе мемлекетті тұрақтандыратын ішкі-сыртқы
саясатты белгілеп, құқықтық қатынастарды қатаң түрде қалай қолданудың жолын
көрсетіп берген. Сонымен қатар, Есім ханның ескі жолы біртұтас жүйелі
құжат болмаған, Есім хан билік еткен (1598-1628) кезде қабылданған, онда
саяси қызметтер мен негізгі құқықтық ережелер болған.
Есім хан заңдарының мақсаты, көшпенділер өмірінің ерекше қиын
жағдайына сай келетін дәстүрлі әдет-ғұрыпты, құқықтық тәртіпті жетілдіру
және күшейту болды.
Жеті жарғы қазақ халқының дәстүрлі құқықтық мәдениетінің қайнар
көзі, алтын қоры. Ол алғашқы заң нормаларының жинағы, саяси билік
құрылымымен ұйымдастырудың нормативтік негіздегі реттеушісі болды. Жеті
Жарғының қайнар көзіне көшпенділердің мың жылдар бойында біртіндеп
қалыптасқан әдет-ғұрып заңдары жатады.
Шоқан Уалиханов қазақтың әдет-ғұрып заңдарын жоғары бағалай келіп,
қазақ құқығының жүйеленген қайнар көзі Жеті Жарғы туралы мынадай құнды
пікір айтқан: Между тем, обычное право киргиз по той же аналогии высшего
развития с низким на которое мы так любим ссылаться, имеет более гуманных
сторон, чем законадательство, например, мусульманское, китайское и русское
по Русский Правде .
Т.Н.Сұлтановтың Жеті Жарғының мазмұнына ХVII ғасырдағы қазақ
қоғамының әлеуметтік өмірінің дамуына сай келетін әскери-саяси ережелердің
кіргенін айта келіп, Жеті Жарғы қазақ өмірінің әр бағыттарын яғни
әкімшілік, қылмыстық, азаматтық мәселелерін, сонямен қатар алым-салық, дін
тағы басқа салаларын қамтамасыз ете алатын қабілеті зор деген пікірі.
қазақ құқығының қайнар көзінің Жеті Жарғының мазмұнын толық айқындайды.
Ал, Ш.Қаймолдаұлының Жеті Жарғы туралы зерттеулерінде оның мазмұнын сол
замандағы қазақ тіршілігін елеп – екшей келе, оның басты-басты жеті
әлеуметтік, экономикалық саласын заңдастырғанын көрсетеді. Яғни бірінші
тарауға жер, ата-бабасының туып-өскен жерлері, екіншісінде отбасына
байланысты мәселелер, үшіншісіне ел бірлігін сақтау, жасақ құру, салдар
сайлау т.б.
Төртіншіден, ел мен елдің, ру мен рудың арасындағы дау-дамайды
реттеу, бесінші тарауға ұрлық, зорлық, барымтаға байланысты ережелер
белгіленсе, алтыншы тарауда – құн дауы, жетінші тарауда – жесір дауы
заңдастырылған. Сонымен қатар мұнда халықтың ғасырлар бойы қалыптасып
дамыған әдет-ғұрыптарын жинақтың қылмыстық отбасы заңдарымен ұштастыра
білгенін дәлелдей түседі.
Жеті Жарғы туралы оның мазмұны туралы, жоғарыдағыдай пікірлерді
С.Зимнаов, Н.Өсеров, Марғұлан Әлекей т.б. ғалымдар айтқан.
Қасым ханның қасқа жолы жинағында Қасым хан болған кездегі
қолданылған қазақтардың жарғы заңдарын ел Қасымханның қасқа жолы деп
атаған. Ондағы ережелердің мазмұны:
Мүлік заңы (мал, жердауын шешу)
Қылмыс заңы (кіс өлтіру, ел шабу, мал талау қалмыстарына жаза
қолдану)
Әскери заң (қол құру)
Халықаралық қатынастар заңы (жұртшылық заңы, ас, той, мереке
үстіндегі ережелер).
Қасым ханның қасқа жолы 1598-1600 жылдары толықтырылып Есім ханның
ескі жолы атанған, ХVII ғасырда Тәуке ханның тұсында өзгерістер енгізіліп
толықтырылған.
Қазақ құқығының қайнар көзі ретінде қолданылатын Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы және Тәуке ханның Жеті Жарғысы қазақ
құқығының ресми жинағы, сонымен қатар, басқа да қытай елінің тарихи
Таңнама, Ханнама ескерткіштерінде түрік атауымен белгілі болған
деректер бар. Сақ, Үйсін, Ғұн елдеріндегі рулық құрылымды қорғауға
арналған заңдар, жарғыларда, қазақ мемлекеттілігіне тән заң жарғылардың
қайнар көзі тым көне заманда жатқанын аңғару қиын емес. Ол ертеден келе
жатқан билер ережесінің өміршеңдігін көрсетеді. Кейінірек табылған VІ -
VIIІ ғасырлардағы тасқа қашалып жазылған Орхон-Енисей жазба
ескерткіштеріндегі материалдарды айтамыз. Мысалы Күлтегін, Білге Қаған
және Тоны көк шығармаларында Сол бір тарихы кезеңінің саяси тынысы,
түрік халықтары өміріндегі аласапыран оқиғалар, ел билеушілердің
отаншылдық, бірлік, намыс туралы түсінігі, наным-сенімі, ұлсыаралық қарым-
қатынастар, жеңістері мен кейіптері түсінікті баяндалған. .
Билер соты қазақ құқығының дамуында ерекше орында. Себебі қазақ
қоғамының даму кезеңдеріндегі негізгі биліктер Дала заңына сай болса, оның
қорын сақтаушысы, реформаторлар және іс жүзінде қолданушы күштерге билер
соты жатады. Би халықтың сана сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде
сипатталады. Далалық демолкратияның талабын іс жүзіне асырушы билер
сотына байланысты Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би туралы ресми баяндамасында
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне сөз жеткізіп баға беру қиын-ақ... Үш данагойдің
өнегелі өмірі ел қамын жеген адал еңбегі, топ бастаған көсемдігі, от ауызды
орақ тілді шешендігі, мүлтіксіз әділдігі жөніндегі айтар әңгіме аз емес
деп әділ бағасын берген .
3.1 Меншік құқығы
Қазақ қоғамында малға және меншік адат нормаларымен реттеліп
отырды. Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра
алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылады.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша
қауымның меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік
танылды. Шын мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға
билікті қауым басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
XVIII ғасырдан бастап кейбiр қыстаулар феодалдардың жеке меншiгiне
көштi. Кең байтақ кеңiстiкте көшiп жүретiн малшылардың жерге қатынасы екi
түрде дамыды. Бiрiншi жайлауларды иелену құқы және екiншiсi бос немесе иесi
жоқ жайлауларды басып алу. Хандар, ханның руластары ең құнарлы жерлердi
иелендi (сұлтандар, билер, ру басшылары, ауыл ақсақалдары). Қазақтың әдет-
ғұрып құқығында кейбiр дау-дамайлар төмендегiдей шешiлдi. Егер жерге екi
адам таласса, оның бiрi сұлтан, екiншiсi жай қазақ болса, онда жер оның
алдыңғысына берiлдi. Ендiгi бiр жағдайда жерге таласушылардың бiрi би,
екiншiсi бiр рудағы ақсақал болса, онда ол жер соңғысына бұйырды. Ал, жерге
таласушылардың екеуi де қарапайым адамдар болса, онда ол жер әлгi екеудiң
үлкенiне бұйырды. Меншiктiң екi түрi болды. Оның бiрiншiсi — мал,
екiншiсi — мүлiк деп аталды. Малға таңба салынды. Жеке меншiк мал жеке
меншiктiң негiзгi объектiсi болып саналады. Оған жасалатын қылмыстың ең
басты қатерлiсi — барымта. Ал жермен айналысатын Жетiсу және Сырдария
өңiрiнде феодалдар меншiгiнде құдықтар және сирек кездесетiн су көздерi
болды. Қазақ әдет-ғұрып заңы (адат) бойынша меншiк шарттары көп жағдайда
рулық немесе ауылдағы қоғамдық қарым-қатынастар арқылы жүргiзiлдi. Оның
тағы бiр ең жақсы, бүгiнгi тiлмен айтқанда демократиялық бағыт-бағдары
ағайындық қарым қатынастан анық байқалды. Оның түрлерi малды қарызға беру.
Қарыз алушы мен қарызға берушi арасында кепiлдiк жүрдi. Сондай-ақ куә да
болатын.
Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы құрылған) болды.
Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөл-шерде
жер таратылды. Үлкен аумақтарда көшіп жүрген малшы қауымдары арасында жерге
қатысты мынадай екі мәселе туын-дады.
Олар:
Бірінші, жайылымдарды пайдалану құқығы;
Екінші, бос немесе ешкім иеленбеген жайылымдар мен суарымдарды
пайдалану құқығы еді. Бұл екі құқықта феодалдар то-бының монополиясында
болды. Шынында хандар мен сұлтандар, билер мен старшын-дар өздерінің
қарамағындағы халықтың атынан көшіп-қонуға иелік етті. Мұндай жағдай
мықты феодалдарға нашар ауыл-дарды, руларды, қарапайым халықты құ-нарсыз
жайылымдарға ығыстыруға себеп болды. Жайылымдарды пайдалану құқығы мен бос
жатқан жерлерге иелік ету құқығы тығыз байланысты болды.
Егер көшіп-қону жөнінде үстем тап өкілдері ру немесе ауылмен бір
бағытта қозғалса жайылым, суарым, тұрғылықты жер жөнінен жеке мал иелері
өздерінің үй-жайларымен, малдарымен, адамдарымен нақты орындарға орнықты.
Мұндай жағ-дайда адат заңдары атқа мінерлердің құқығын қорғады. Әлеуметтік
орны төмен қоғам мүшесі шегінуге тиіс болды. Оның үстіне феодалдар
заңдылықтарды арты-ғымен қоса өзінің материалдық артықшы-лығын да
пайдаланды. Адат бойынша жер-ді сату, сыйға беру, мұраға калдыру туралы
құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
3.2 Міндеткерлік құқықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы анықталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол
үшін кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған
адам өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбіне
осы күзден келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мұндай
келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Қарызға
алған малдың өтемі төлімен қоса қайтарылатын. Адат бойынша қарыз егесі
міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол рудың,
ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына
сауын сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр
ретінде берілді. Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі
ретінде есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адам-дарға
тәуелді етудің әдісі ретінде қолданылды. Сауын кедей адамдардың аш-жалаңаш
қалмауына себеп болды. Сауын алған адам оны мезгілінде төлімен кайтару
туралы міндеттеме алатын. Сауынегесі малын кез келген уақытта кайтарып ала
алатын. Мұның өзі сауын алушының тәуелділігін арттыра түсті. Сауын малын
беру қоғамның тұрмысы төменгі мүшелерін экономикалық жағынан тәуелділікке
түсірудің негізгі амалы болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Айырбас арнаулы келісімдер арқылы жүргізілді. Ол әрбір азаматтың өз еркі
болғандықтан да азаматтық құқық сипатына жатты. Мұның арасындағы қарыз алып
қарыз беру шарттары да негізгі куәлар арқылы жүргізіліп, оның мерзімі
тиянақты түрде көрсетілді. Қарыз алған адам қайтыс бола қалған жағдайда,
оны қарыз алушының баласы немесе ең жақын туған-туыстары қайтаратын. Бұл
жерде ерекше рөл атқаратын жағдай өзара көмек ешқандайда құжат емес сөзге
тоқтау, сөзге сену яғни, сезім институтының қазақ әдет-ғұрпында жан-жақты
жақсы дамуы болды. Мысалы, біреу үй сала қалған жағдайда немесе басқа да
қиын-қыстау кезеңдерде руластары не көрші-қолаңдары асарға жиналатын.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынаст ардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жұртшылық, асар жасау, соғым
беру және сыбаға тарту, түрлі сый –сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат
алған әдет ғұрыптар болды.
Аманат – малды бай иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
пайдалануға берді.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау
үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға,
билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына
беретін.
Құрметке ие болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан бас тарту
жөнсіз әрекет болған
3.3 Отбасы-неке құқығы
Қазақтың сан ғасырлар, ежелгi дәуiрден күнi бүгiнге дейiнгi аралықта
дамып, заманына қарай дәстүрлi түрде жалғасып келе жатқан бiрден - бiр әдет-
ғұрыпының негiзi —отбасылық заңы.Отбасының басшысы — еркегi болса, әйелi
үйдегi меншiктерге ерiмен бiрдей иелiк жүргiздi. Егер әйел жесiр қалса,
күйеуiнiң ағайындарымен бiрге тұрып, балалары ер жеткенше отбасы иелiгiнiң
құқығын алды. Қазақтың әдеттегi құқығы балаларға келгенде төмендегiдей
болды. Олар отбасын құрып, әкесiнен өз еншiсiн алуға құқылы едi. Мүлiк
бөлiсу оның әкесiнiң жағдайына байланысты болды. Ал, кенже баласы болса
әкесiнiң отбасына қарау құқығына ие болатын.
Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен
пайдаланды. Отбасының әйел мүшелерінің құқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы
мүлкінің иегері болып танылды әрі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол басқа
отбасы мүшелерін жазаға тарта алды. Бірақ әке баласына беретін еншіден,
қызына беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұлына енші, қызына жасау беру
әкенің міндеті әрі парызы болды. Мұның өзі адаттың әрбір отбасы мүшесінің
құқығын қорғағандығын көрсетеді.
Неке құда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру
үшін құда түседі. Құда түсу балалар жас күнінде, тіпті туылмай тұрып та
жасала беретін. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін. Қалың малы
төленген қызды қалыңдық деп атайды. Калыңмалы төленген қыз сол жігітке
шығуға міндетті болған. Үйленгенге дейін жігіт қайтыс болса, қалыңмалы
төленген қалындық жігіт елінің жесірі ретінде оның туыстарының біріне
күйеуге шығуға міндетті болды.
Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт,
кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел
алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Өкініштісі
қартайғанда билігі, байлығы бар адамдар жас қыздар алуға құмар болған. Бұл
ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді
бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен
пайдаланған.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал
ретіндс төленетін төлемақы.
Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге
дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40
мал, кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал — 10 мал болды. Көбіне қазақтар
арасында қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек-орнымен оны
шығарып салуға міндетті болған.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар берілді.
Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз
тартатын түйе берілетін. Көрсетілген әр жақсы 5 ірі малға теңестірілетін".
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Неке
қию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және
көшліліктің алдында өтеді. Неке қию үшін үйленуші жастардың ырзалығы
міндетті болған. Онсыз молда некені қия алмаған. Молда неке батасын оқыған
соң неке қиылды деп есептелген.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға
түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы,
еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәленденуі
тиіс болды. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орыңдауға жарамсыздығы және
өзіне ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе
қоя алды.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке
тоқтаған жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасында
қалады. Адат әйелдің құқығын төмен қойды. Ері әйелін ұрып-соғуға құқылы
болды. Әйелдің өз
Үйленгенге дейін жігіт қайтыс болса, қалыңмалы төленген қалындық жігіт
елінің жесірі ретінде оның туыстарының біріне күйеуге шығуға міндетті
болды.
Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт,
кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел
алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Өкініштісі
қартайғанда билігі, байлығы бар адамдар жас қыздар алуға құмар болған. Бұл
ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді
бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен
пайдаланған.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал
ретіндс төленетін төлемақы.
Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге
дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40
мал, кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал — 10 мал болды. Көбіне қазақтар
арасында қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек-орнымен оны
шығарып салуға міндетті болған.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар берілді.
Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз
тартатын түйе берілетін. Көрсетілген әр жақсы 5 ірі малға теңестірілетін".
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Неке
қию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және
көшліліктің алдында өтеді. Неке қию үшін үйленуші жастардың ырзалығы
міндетті болған. Онсыз молда некені қия алмаған. Молда неке батасын оқыған
соң неке қиылды деп есептелген.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға
түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы,
еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәленденуі
тиіс болды. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орыңдауға жарамсыздығы және
өзіне ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе
қоя алды.
3.4 Мұрагерлік құқығы
Қазақ арасындағы әке мұрасы мен мұрагерлік құқық өз алдына бөлек сөз
етуді қажет ететін қызық мәселенің бірі. Бұл мәселеге ежелден бері көңіл
бөлінуде, тіпті Тәуке ханның Жеті жарғысында да ол көрнекті орын алған.
Қазақ қазақ болғалы әке артында қалатын мұраға жазба түрде өсиет
қалдыру дәстүрі болған, өкінішке қарай сол өсиет жазылған деректердің бір
де бірі біздің заманымызға келіп жетпеген. Жазба өсиетпен қатар куәлар
алдында марқұмның өлер қарсанында ауызша айтатын өсиеті болған. Мұрагерлер
өсиетті бұлжытпай орындауға тырысатын. Осы әдет-ғұрыптар жөніндегі деректер
төңкеріске дейінгі көптеген авторлардың баяндауы мен архив өоймаларында
жақсы сақталған. Қазақтың әдеттік хұқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер
марқұмның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары, қала берді
аталас ағайындары болатын.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті болуының салдарынан
меншігіндегі мал-мүлкін өнер алдында өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған. Тіпті өлер алдында тікелей мұрагері
болмағандықтан, мал-мүлкін түгелдей бөтен рудың біреуіне қалдыруға өсиет
еткеннің өзінде марқұмның руластары бұл мәселені билер алдына қояды. Ал,
билер мұндайда мұраны өлген адамның руына қалдырып, өсиет етілген адамға
жолын беріп риза ететі. Кейбір жағдайда қимас досына мұра есебінде бергісі
келген малын, затын өз мұрагерлеріне тапсырып кетуге ерікті болған. Мұндай
өсиетті кезінде жақсылығы өткен сыйлас досына тіршілігінде қаруын қайтара
алмай дүниеден өтетін адамдар ана дүниеде қарыздар болмау үшін де
жасайтын. Бұл өсиет ешбір қалтқысыз орындалатын.
Өлген әкенің артында мұра есебінде мал, жер-су (қыстау), үй-жай, мүлік,
ақша және жесір қалады. Тіпті ертеректе әке мұрасына құл мен күң де енетін.
Мұндай мұраны әке өлгеннен соң бөлісу мәселесі әр түрлі жағдайларға
байланысты орындалатын. Ол жағдайлар негізінен өлген адамның жасына
байланысты болатын.
Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша өсиет
болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік
ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.
Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған.
Ертеректе мұраға тіпті құл мен күңдер де қалдырылған. Ер адам қартайып
өлгенде, оның ұл-қыздары үйленіп, бөлініп кетсе оның мал мүлкіне енші
алмаған кенже баласы ие болады.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, әмеңгерлік
әдет бойынша өлген адамның жақын туыстарының бірі оның әйеліне үйленіп
балаларын қамқорлығына алады да мал-мүлкіне заңды түрде иелік етеді.
Өлген адамның артында бала болмаса, жесірі мен мал-мүлкі
әмеңгерлікке өтеді. Асырап алынған балалар өгей әкесінің мұрагері болып
есептеледі.
Тіршілігінде көп әйел алып, олардың еншісін әуелден бөлек ұстаған
жағдайда, мұраны әр әйелдің бөлінбеген кенже баласы иемденетін. Әйелдер
және олардан туған балалар арасында да мұра үшін дау-шар болмайтын. Егер
әйелдердің ішінде жасы болса, ол әмеңгерлік әдеті бойынша жақын әмеңгерінің
біріне өзіне тиісті үлесімен тұрмысқа шығатын. Мұндай әйелдердің жас
балалары болса олар да өзімен бірге болатын.
Өзінен туған ер баласы болмаған жағдайда ағасының не інісінің баласының
асырап алу қазақ арасында ежелден келе жатқан дәстүр. Баланы мүмкіндігінше
ең жақын туыстарынан алатын. Мұндай мүмкіндік болмаған күнде басқа ел,
басқа рудан да тамыр-таныстарының баласын алып асырайтын.
Енді сол асырап алған баланың мұрагерлігі жөнінде айта кетейік. Өз
туыстарынан немесе аталас туыстардан асыралған балалар өгей әкесі өлген
соң, оның заңды мұрагері болып есептеледі. Оған мұра болған мал-мүлікке
марқұмның өзге туыстары еріксіз қол сұқпайды. Мұндай мұрагерлер өзімен
тұтас туыстарының наразылығын туғызбау үшін болымсыз үлеспен не жол-жорамен
оларды риза етеді де, негізгі мұраны өзі иемденеді. Ал енді басқа елден
асырап алған баланы өгей әке өзінің заңды мұрагері еткісі келсе, көзі
тірісінде туысқандарының басын қосып, әрқайсысына жолын беріп риза етеді.
Асырап алған ұлының тегі бөтен атадан болғанымен өзі өлгеннен кейінгі
мұрагері екенін жариялайды. Мұндай жағдайда асырап алған ұлдың мұрагерлік
қақына ешкім шек келтірмейді.
Адат әке мұрасын әділ бөлуге, осы негізде балалар мен туыстар
арасында алауыздық тумауға ерекше көңіл бөлген. Мұраны бөлу адатты
басшылыққа алып, әрбір нақты жағдайда қайтыс болған адамның туыстарының, ел
ақсақалдарының араласуымен жүзеге асып отырған.
Мұрагерлік құқық қыздардың құқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің
мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесірге
тиесілі; он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне тиесілі; он екіден
бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне тиесілі.
Мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың
үлесі қыздан екі есе артық болады.
Мұра және мұрагерлік мәселесіне тікелей қатынасы бар тағы бір жай,
-жасауымен келген әйел жастай баласыз өлсе, жасаудың негізгі бөлігі
төркініне қайтарылады. Мұндай жағдайда А.И. Добросмысловтың айтуынша, отау,
төсек-орын, сәукеле, ер-тұрманымен бір ат және бір түйе қайтарылады. Ал
өлген әйелден бір ғана қыз қалса, жоғарыда айтылған мал-мүліктің жартысы
қайтарылады, ал ұл қалса, ешнәрсе қайтарылмайды.
3.5 Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
Қазақ құқығында қылмыс терминін анықтайтын түсінік болмаған. Оның
орнына жаман іс, жаман қылық, кінә, немесе жазықты сөздері қолданылатын.
Қандай болмасын моральдық және материалдық зиян қылмыс деп есептелген.
Осыған орай қиянат көрген (шеккен), қиянатқа ұшырған жақ сотқа шағым
берсе ғана іс (қылмысты, азаматтық) қаралады. Ал, шағым түспеген жағдайда,
онда қылмыс жоқ деп, немесе қылмыс орын алмаған деп есептеледі.
Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz