Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық негіздері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

1 Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық негіздері.
1.1 Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың ғылыми-педагогикалық негізі
ТМД елдеріндегі жаңашыл педагогтар - В.Ф.Шаталов, Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, Е.Н.Ильин, сонымен қатар Қазақстанда өздерінің жаңашыл тәжірибелерін көпке тарту еткен ұстаздар: Р.Б.Нұртазина, Қ.Айтқалиев, Қ.Бітібаева, А.Ысқақов, Е.А.Очкур, Ш.Буркеева, Г.М.Кубраков болды [107].
Бұл жаңашыл - педагогтар өздерінің озық тәжірибелік идеяларында шағын жинақталған мектеп туралы және оқушылардың еңбек тәрбиесі жөнінде терең ойлар айтып, іс жүзінде оқу-тәрбие үрдісінің тұтас жүйе ретінде қарастырылуы, Г.Кубраков кәсіби еңбекке бағытталып жүруі Қ.Айтқалиев ұтымды екенін, мектептің әрбір құрылымын сабақ тәрбиелік қатынастар, мұғалім мен оқушының, оқушы мен оқушының, оқушы мен ата-ананың қарым - қатынасын, т.б. ізгілендіріп, теңелдіріп олардың ынтымақтастық негізде, оқушылардың өздерін-өздері басқару прициптерімен Қ.Нұрғалиев. А.Ысқақов, Қ.Бітібаева, Е.А.Очкур әрі тиімді, әрі шығармашылықпен істейтін мектеп ойдағыдай өз міндеттерін атқара алатынын дәлелдеді. Тұтас педагогикалық үрдісті тиімді ұйымдастырған Г.М.Кубраков, А.С.Макаренконың педагогикалық жүйесінің идеяларын кеңес мектебінің кемелденген жағдайында шығармашылықпен, оқу-тәрбие жұмысын тұтас демократияландыру және гуманизациялау бағытында жүргізумен мол тәжірибе жинады, оның ол тәжірибелері жеке кітаптар болып шығып, көп данамен тарады. Осындай шығармашылықпен, өндірістік, ұлттық кәсіби еңбекке баулудан республикаға тәжірибелерін таратқан ұстаздардың көбі ауылдағы шағын жинақталған мектептерден білім алған азаматтар [108].
Ауыл мектебінің жұмысына шешуші әсер ететін негізгі фактор - ол ата-ананың, ұлтымыздың әдет-ғұрпы, кәсіптік еңбек дәстүрлері, мәдениеті. Олай болатыны, көне заманнан бері жас ұрпақтың бойында еңбек пен кәсіп дағдылар негізінде халықтың еңбек дәстүрімен және отбасының кәсіби үлгісімен қалыптасқан [109,35].
Негізінде, отбасындағы еңбектің көпшілік түрлері - өнімді еңбек болып келеді. Ал ондай еңбектің баланы жан-жақты тәрбиелеуде орасан зор маңызы бар екені педагогика ғылымы мен тәжірибеде жеткілікті дәлелденген. Жасөспірімдер күнделікті өмірде үлкендерге көмектесу кезінде көп тәжірибе алады, өздерінің жеке басына тән іскерлігін қалыптастырады, кәсіпке қызығушылығын дамытады.
Сонымен, ауылдағы шағын жинақталған мектептердің үрдістерінде мынадай өзіне тән ерекшеліктері мен олардың нәтижелі жұмыс істей алуларының кейбір педагогикалық тұжырымдамалары анықталды:
- ауылдағы шаруашылықтардың жекешеленіп, ыдырауына сәйкес көп мектептердің де комплектіліге айналуы ондағы оқушылардың, сынып комплектілерінің және педкадрлардың азаюы өрістей түсуде;
- ата-аналардың көшіп-қонуының етек алуына байланысты сыныптағы оқушылардың аздығынан бастауыш пен бірге жоғарғы сыныптарды да қосып оқыту үрдісі орын алуда және республика бойынша бұлайша оқытудың тексерілген тәжірибелері, бағдарламалары мен әдістемелері қалыптаспай отыр;
- қосып оқытудың қиындығына көздері жеткендіктен балалардың үй жұмысын тұрақты орындауларына ата-аналар белсенді ат салысады, сонымен шағын жинақталған мектептің барлық жұмыс жүйесіне олар да жиі қатыса алады;
- екі сыныпқа бір сағатта екі бағдарламаны меңгертетін мұғалім мен бір сыныпта жұмыс істейтін мұғалім еңбегін бірдей бағалау әлеуметтік теңсіздік іспетті қиыншылықтар туғызады; сондықтан олардың еңбекақы көлемдерінде әділетті түрде айырмашылық болуға тиіс;
- шағын ауылда мемлекеттік мекемелердің почта, кітапхана, мәдениет үйі, т.б. жойылуымен және энергияның тапшылығынан, теледидар жұмысының шектелуінен барлақ мәдени-көпшілік істер мектепте жүргізіледі, сондықтан ол бүкіл оқу-тәрбиелік, халық дәстүрлерін жандандырудың мәдени-этикалық жұмыс жүйесінің ауылдағы негізгі ошағына айналды; сол себептен шағын жинақталған ауыл мектебі ауыл кәсіпкерлерін сапалы дайындайтын педагогикалық тұтас жүйемен істей алуға міндетті;
- мектеп жасындағы ауыл оқушыларын сан алуан тәрбиелік мақсатта ұйымдастырылған өнімді еңбекке тартумен қазіргі нарық кәсіпкерлігіне баулуға болады;
- ауыл мектебінің оқушыларының кәсіби еңбекке қызығушылылықтарын ерекше әсер ететін басты факторлар - ата-ана кәсіптері, отбасының еңбек дәстүрлері; жергілікті жердің шаруашылығындағы ұлттық кәсіпкерлікті өрістету жұмыстарының нәтижелілігі;
- ауылшаруашылық еңбектің, ұлттық кәсіпкерліктің әртүрлі саласынан әр түрлі дейгейде әрбір оқушыда дербес іскерлік тәжірибе болуының және оны оқу-тәрбие жүйесімен дамыту қажеттігі бар екендігі айқындалды;
- жыл бойындағы ауылдағы кәсіби еңбектің маусымдылығын көктемдік, жайлау, күздік және қыстаудан ескерумен мектептегі оқушыларды еңбекке оқыту, кәсіпкерлікке баулу жұмыстарын және экономика, бизнес саласынан олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім, дағды алуларына арнаулы назар аудару шарт.
Көпшілік жағдайда оқу үрдісінде бастау алған білімге үйрену, дамыту және тәрбиелеу міндеттері сабақтан тыс ақыл-ой, еңбекке баулу тәрбиелерінде жалғасады. Алайда бұл үрдістердің барлығы да тек жүйелік сипат алғанда ғана белгілі нәтиже береді Ы.Алтынсарин, М.Н.Скаткин, В.К.Дьяченко, В.Н.Кузьмин. Ол үшін мектепте әлеуметтік мәнді бағытта жұмыс істейтін тұтас мектеп ұжымы мен оны қоршайтын кәсіпкерлік ортаны біріктіретін педагогикалық жүйе болу қажет. Мысалы, сондай тұтас педагогикалық жүйенің ғылымда оны педагогикалық үрдіс дейді - Н.Д.Хмель үлгісі бола алатын объект, ауылдағы шағын жинақталған мектеппен оны қоршаған кәсіпкерлік шаруашылық кешендер ұжымының бірлескен жастарды ауыл кәсіпкерлігіне баулуға бағытталған оқу-тәрбиелік жұмыс жүйесін жасауға алғашқы шарт бола алады. Аталмыш тұтас педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдісті тиімді ұйымдастырып, пайдалануға болатынын зерттеген ғалымдар: Н.К.Крупская, П.Ф.Каптерев, С.Т.Шацкий, Ю.П.Азаров, М.А.Данилов, В.С.Ильин, И.Е.Гурман, А.П.Пинкевич, және Қазақстанда Н.Д.Хмель болып саналады [110].
Зерттеулерге қарағанда, қоғамның әлеуметтік талаптарына сай тұлғаны қалыптастыруға бағытталған педагогикалық үрдісте өз мақсатына жететіні айқындалған. Педагогикалық үрдіс жүйе болып саналады, себебі оның жүйеге тән құрылымдарының өзара тәуелділік байланысы, мақсаты, оны іске асыратын міндеттері, мазмұны, құралдары мен әдіс-тәсілдері болады. Педагогикалық үрдісте мұғалім мен оқушы іс-әрекеттің субъектісі болғандықтан, бұл үрдіс жүйе болу үшін ол субъектілер нәтижелік бағыттағы қатынастылықта болуы шарт. Педагогикалық үрдіс өзін-өзі жеткілікті дамытатын жүйе. Бұл жүйеде тәрбиелеуші субъектіге тек ұстаздың және қоршаған ортаның әсері емес, сонымен қоса мұғалім мен оқушының мақсатты ұйымдастырылған қатынастық қызметтері нәтижелі ықпал етеді.
Кәсіпкер тұлға көп факторлардың әсерімен тұтас қалыптасады. Ал педагогикалық жүйе - тұтас объект ретінде өзіндік ерекшелігі бар, ол өз объектісіне тән интегративтік қасиетінен шығады. Бұл жүйенің интегретивтік қасиеті жеке бастың тұтас қалыптасуына әсер ететін өзара қиылысында жүйелік компоненттерінің ықпалының бірлігін көрсетеді. Педагогикалық үрдістің әлеуметтік жүйелігін құратын фактор - мақсат. Мақсат - ол педагогикада тұлғаның қалыптасуындағы әлеуметтік тапсырыс ретінде қарастырылады және оның нәтижесі мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуінен тәуелді болады. Ұстаз - оқушы жүйенің тұтастығы мақсаттың бірлігімен және ішкі педагогикалық үрдістегі әр түрлі деңгейдегі жүйеліктердің басты жүйенің бөлшектерінің әрекеттесу нәтижелерімен анықталады. Ол жүйеліктер қандай формада болса да негізгі жүйенің өзіне тән қасиеттерін сақтауға тиіс. Әлеуметтік жүйенің қасиеті туралы Болмыс көптүрліктің бірлігі және сол бірліктің әр түрлі формада өмір сүруінің ішкі мүшеленуінің ретінде зерттеледі деген белгілі ғалым Ж.М.Абдильдин [111].
Педагогикалық жүйенің өзіне тән сипаттары - ол адамдардың қатынасымен әлеуметтік формада жұмыс істейді, ол тек іс-әрекет алмасумен қызмет атқарып және жүйе ретінде бар компоненттері басқарылып, өзі көп деңгейлі, көп құрылымды өзгерісте бола алады. Жоғарғыда сипатталған белгілер бойынша педагогикалық жүйеде мұғалімнің басқаруымен оқушы жастарда өмірге, кәсіпкерлік еңбекке қажет білім, дағды мен іскерлік тәжірибелер қалыптастыру қажет. Және ол оқу мен тәрбиенің бірлігін, оқушылар мен педагогтың, ата-аналардың өнер мен бизнес мамандарының ынтымақтастық қатынасын талап етеді.
Педагогикалық жүйенің құрылымының элементтеріне жататын микрожүйелер: сабақ, іс-әрекет (И.Я.Лернер), жаттығу (П.М.Эрдниев), арнаулы жеке тапсырмалар (И.И.Шамова), педагогикалық әсер (П.Н.Левшин), педагогикалық ситуация жасау (Н.Д.Хмель) болып табылады [112].
Педагогикалық үрдістерді зерттеудің (Н.Д.Хмель) нәтижесінде айқындалған педагогикалық жүйенің мына айрықша принциптерін айтамыз:
1) Жүйенің жалпы мақсаты, оның іске асырылуының мақсаткерлік сипаты бар (мысалы, оқу-тәрбие ісінің кәсіпкерлікке бағытталуы);
2) Өзара байланысқан компоненттерінің (міндеттері, мазмұны, әдістемелері, т.б.) болуы;
3) Жүйені шектейтін қоршаған ортасы (мектеп, сынып ұжымы, т.б.) бар;
4) Өзінің функциялық ресурстары (оқу-еңбек құралдары, кадрлар, кабинеттер, ТСО, тәжірибе үлескесі, жер, техника, т.б.) болуы;
5) Басқару органы арқылы жұмыс істеуі;
6) Жүйенің өзіндік ішкі қайшылықтарымен дами алуы [113].
Мұндағы аталған қайшылықтар дегеніміз ол объектінің ішкі мәнінен шығып нақтылы үдерісті жаңғырту үрдісі. Кәсіпкер тұлғаны қалыптастыру көптеген әлеуметтік ішкі және сыртқы қайшылықтарды шешпейінше іске аспайтыны белгілі. Бұл әрине мұғалімнің білікті көмегінсіз және мектептің мол бағыттағы жүйелі ұйымдастырған оқу-тәрбиелік пәрменді жұмысынсыз шешілмейді. Аталған бағыттағы педагогикалық жүйенің мына даму қайшылықтарын келтіруге болады:
а) Қоғамның білікті кәсіпкерлік кадрларға мұқтаждығының өсуі мен ол үрдістерді әлеуметтік қамтамасыз етудің объективті мүмкіншіліктерінің болмауы;
б) ұлттық мәдени-этикалық тәлім-тәрбиелік жоғарғы деңгейде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу қажеттілігі мен тоқырау кезеңінен сақталған мектептің дәстүрлі оқу-тәрбие жұмысының өзгеріске икемделе алмай отыруы;
в) жас ұрпақтың бойында ғылыми негізде кәсіпкерлікке тән әлеуметтік бағалы қабілеттер мен мәдени-этникалық қасиеттерді қалыптастыруды жеделдетіп шешу қажеттігі мен оны іске асыратын жаңа талаптарға сай жұмыс атқаратын педагогикалық жүйенің жасалмауы;
г) ауыл оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың бағдарламасының жинақталған тәжірибелерінің болу керектігі мен бұл бағыттағы ғылыми зерттеулер мен озық тәжірибелердің тым жеткіліксіз деңгейде болып отыруы;
д) жеке шаруашылық кешендерінің жаппай өсуіне сәйкес ауылдағы шағын жинақталған мектептердің көбеюін, енді олардың жаңа әлеуметтік факторлардың әсерімен нәтижелі жұмыс істеу қажеттілігі мен жаңа ерекшеліктері мен талаптарға сай қызмет ете алатын арнаулы дайындығы бірнеше пәндерден сабақ жүргізе алатын кәсіпқойлық біліктілігі бар педагогикалық кадрлардың жетіспеуі.
Аталмыш қайшылықтарды айтарлықтай шешу - ауылдағы шағын жинақталған мектеп ұжымының өзін қоршаған кәсіпкерлік ортаның экономикалық, қауымдық қатынасының белсенді үлес қосуын талап етеді және қазіргі әлемдік деңгейдегі оқу-тәрбиелік қарымы бар тұтас педагогикалық жүйемен жұмыс істеуін қажеттейді. Егер қайшылықтар педагогикалық үрдісте шешілмесе, онда тұлғаның дамуында дағдарыстар туып, оның іс-әрекетіндегі дербестігіне, шығармашылық қызметіне елеулі нұқсандар келетінін зерттеулер байқатады Г.С.Костюк, Б.С.Украинцев. Ол қайшылықтар өзінің мәніне қарай әр түрлі жүйелермен: мұғалім - оқушы, оқушы - оқушы, оқушы - ұжым, т.б. қатынастарымен шешіледі. Іс жүзінде оқушы микрожүйе бола тұрып, өзінің қалыптасуында өз дамуының қайшылықтарына кездеседі. Бұл субъектінің ішкі қайшылықтары болғандықтан ол диалектикалық заңға сәйкес сыртқы қайшылықтармен шешіледі [114].
Алайда болашақ тұлғаның, әсіресе мектептегі оқушылардың жастайынан өз дамуындағы қайшылықтарды мұғалімнің көмегінсіз саналап, өз бетімен шешуге ұмтылыс жасауы мүмкін емес. Сондай ұмтылысты туғызып, оқушының өзін-өзі бағалай білуге, жетілдіре беруге қажеттілігін қалыптастыратын да шеберлігі мол, білімді ұстаз ғана екеніне практикада көз жеткізіп жүр. Жеке бас микрожүйе болғандықтан жүйеге тән барлық қасиеттер мен заңдылықтарды бойында сақтайды, және ол өз-өзін басқарушылық жүйеге тән міндеттерін де әртүрлі дәрежеде орындайды. Егер ол өз бетімен танымдық іс-әрекеттерін, бағалы мақсаттарын орындауға жұмылдыра алса, ізденіспен еңбек етіп, айналасындағы адамдармен қатынас жасауға өз еркімен ұмтылыс жасап отырса, оның нағыз тұлға болып қалыптасуына сенуге болады. Жоғарыда келтірілген педагогикалық жүйенің қайшылықтарының мектептің оқу-тәрбие жұмысында мақсатты бағытта шешілуі ғана өсіп келе жатқан ұрпақтың қоғам талабына сай қалыптасуын қамтамасыз ете алады. Педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдіс хақында тиімді функциясы мына объективті заңдылықтардың негізінде іске асады:
1) Бұл үрдіс қоғамның әлеуметтік экономикалық қажеттілігімен тәуелденеді;
2) Ол белгілі бір мақсаткерлік бағыттылықта жұмыс істейді;
3) Аталмыш үрдіс екі жақтылық сипатта жүреді мұғалім мен оқушының, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің іс-әрекеттесуі болады;
4) Оқушының бағалы қабілеттерінің тиімді, әрі сапалы ұйымдастыру салдарынан болады;
5) Жүйенің тәрбиелік әсерлілігін арттыру үшін оқушылардың өзара қатынасын нәтижелі ұйымдастыру керек;
6) Үрдістің жұмыс мазмұны ұйымдастыруы мен әдіс-тәсілдері оқушылардың жас ерекшеліктерін, әр оқушының және олардың ұжымының даму деңгейлеріне сәйкес жүргізілетін ескерумен іске асады [114;57].
Бұл заңдылықтарды саралап білудің негізінде ұйымдастырылған педагогикалық жұмыс жүйесі қазіргі мектептің алға қойған өзекті міндеттерін ғылыми негізінде шеше алуына қолайлы мүмкіншіліктер туғызады. Ал шағын жинақталған ауыл мектебінде мұғалім әртүрлі сыныптарды біріктірген күрделі педагогикалық жүйені басқаратын болғандықтан, ол негізгі әлеуметтік тапсырма мен оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін, ортамен қатынастарын байланыстырушының рөлін атқарады.
Осымен еліміздің экономикасының нарыққа көшу кезеңінде, жеке адам тек қана рухани өндірісші ғана емес, сонымен қатар материалдық өндірістің негізгі факторына айналып, қоғамның жетіле беруіне тұлға ретінде елеулі үлес қоса алады. Бұл бағытта оңды жетістіктерге жету үшін жастарда кәсіпкерлікке тән бағалы қабілеттерді дүниетанымдылық, шығармашылық, құзырлылық деп біз тұлғаның нақты жағдайда пара-пар, әрі терең түсінуі мен қабілеттерін барынша тиімді пайдалана алуын т.б. кәсіпқойлылығының барлығын айтамыз. Бүгінгі мектептің маңызды бір міндеті оқушы жастардың ертерек кәсіп таңдауларын іске асып, олардың жоғарғы сыныптарда жауапты іс-әрекетке, кәсіпкерлікті меңгеру қызметіне белсенді араласуларын қамтамасыз ету. Және де оқушылардың жалдама еңбектерге қатысуларының тәрбиелік мәніне аса зор назар аудару керек.
Нарыққа көшу кезеңінде, соны іске асыратын шешуші тұлғаны таңдап алу міндеті тұр. Ол тұлға ортаңғы топтан болмақ, ал оны қалыптастырудың басты шарттарының бірі - кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру. Соған қоса жоғарғы білікті өндірісті-еңбекті дамыту шарт. Бұл міндеттерді орындау және адамдарды әлеуметтік-экономикалық мінез-құлықты қалыптастыру білім беру жүйесінде реформа жүргізуді керек етіп отыр. Ендігі Қазақстанның болашағы оның кадрлық қарымының жалпы білім жүйесінің қандай екеніне байланысты болмақ. Осыған орай бұл саланы реформалаудың стратегиялық бағдарларына айналатын идеяларды таңдап алудың маңызы аса зор. Мұндай идеяның негізінде жаңашылдық, шығармашылық тұрғыдан пайымдайтын, дүниетанымдық, мәдениеті кемел, жаңа тұрпатты адамдарды, дүниеге этикалық жауапкершілік тұрғысынан қарайтын жоғарғы білікті кәсіпкерлікті қалыптастыру көзделуге тиіс. Бұл идеяны іске асыру арнаулы білімді ұдайы жаңалап отыру ғана емес, сонымен бірге білім беру жүйесін толық ізгілеуді міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында (2002ж. сәуір) - Село - бұл халық өмірінің образы, мәдениеті мен дәстүрінің, салты мен рухани өмірінің қайнар көзі. Тек қана осы факторлар жиынтығы ғана біздің ауыл мәселелеріне өте сергек қарауымызды талап етеді... Біз тек ауыл тұрғындары ғана кез келген халықтың генетикалық белгісі болып табылатындығын ұмытпауымыз қажет деп көрсеткен [5].
Бүгін біз өте маңызды мәселелердің бірі - ауыл мен село мектептерінің, әсіресе шағын жинақталған мектептердің жағдайын жақсартуға бар күш қуатымызды біріктіре отырып, ондағы проблемаларды шешу болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның ауыл мектептерінің көбі шағын жинақталған мектептерге айналуда. Республикада әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қалыптасуы, қала халқының өсуі, көшіп-қонудың артуы, туудың төмендеуі шағын жинақталған мектептердің өсуіне әсерін тигізді.
Президентіміздің Қазақстан халқына арналған дәстүрлі жолдауында 2003-2005 жылдары Ауыл жылы деп жариялауы және Үкімет пен барлық министрлік салалардың Ауыл бағдарламасын қабылдап сол жоспарларды орындауға ат салысты [125].
Республиканың жан-жақты, яғни әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көздерінің бірі - ауыл екені белгілі. Ауыл дегенміз қазақ халқының атадан мұра болып келе жатқан тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-ғұрпымызбен рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауыл мектептері, ауылдың жастары олардың проблемалары Республикада қазіргі уақыттағы көкейкесті мәселесіне айналуы қажет.
Сонымен үш жылға жоспарланған Ауыл жылы да аяқталды. Орындалған іс-шаралар да аз емес. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалатынын және білім беру жүйесінің материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайтудың қажеттігін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясынан көрініс тапқан әлеуметтік сектор құрамдас үш мәселені халықтың денсаулығын, жоғары білім деңгейін және ұлттық рухани-адамгершілік мәселелерін көтерген [2].
Аталған стратегияға байланысты Ел Президенті әр жылда Қазақстан халқына үндеу жолдап, стратегияны орындауға бағыт-бағдар беруде. Әсіресе білім саласына байланысты көп айтылып жүр. Мәселен, 2006 жылға наурыз айындағы жолдауының төртінші басылымдағы да білім саласына арналған. Онда бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы айтылған [4]. Ал біздің ұрпағымыз алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің ортасынан орын алар ма екен? Әсіресе ауыл мектептері осы талапты орындауға сай келе ме? Сондай ұрпақтарға қажетті тәлім-тәрбие беруге біз-ұстаздар дайынбыз ба? Болашақта сол жастарға тәлім-тәрбие беретін ұстаздар қандай болу керек?
Біздің зерттеу жұмысымызда ауыл мектептері, оның ішінде шағын жинақталған мектеп мәселесі бойынша бірнеше ұғымдарға түсінік береміз. Шағын жинақталған мектеп туралы елімізде бірнеше анықтамалар қатар берілген. Біз төменде оларға салыстырмалы түсініктер беріп, шағын жинақталған мектеп анықтамасын ауыл мектебі жағдайында қайта беруге ұсыныс жасап отырмыз.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында шағын комплектілі мектепке сынып жинақтамалары аралас және оқу сабақтарын ұйымдастырудың өзіндік нысаны бар, оқушылар саны шағын жалпы білім беретін мекеме деген анықтама беріледі [98].
Шағын жинақталған мектеп - бастауыш мектептің толық сынып жұмысын ұйымдастыруға сынып комплектісі жетіспейтін шағын елді мекендерде орналасқан шағын оқу мекемесі. Шағын жинақталған мектеп білім берумен қатар ауыл тұрғындарының мәдени деңгейін көтеруге, демографиялық мәселелерін шешуге, экономиканың аграрлық секторының дамуына көмектеседі.
Шағын жинақталған мектептің негізгі белгісі - бір сынып бөлмесінде, мұғалімнің басшылығымен, бірнеше сыныптардың қатар оқуы. Ендеше, шағын жинақталған мектепте оқытудың ерекше көңіл аударылатын саласы-оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары болуы тиіс.
Шағын жинақталған мектептің ерекшелігі мұғалім қызметіндегі көппәнділік, мектеп басшыларының әкімшілік міндеттерді қоса атқаруы болып табылады. Соған қарамастан, шағын жинақталған мектептер Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мекемелер туралы нормативті құжаттарында белгіленген шараларды толық атқаруға міндетті.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу үрдісінің тиімділігі төмендегі жағдайларға байланысты:
- сыныптарды біріктірудің педагогикалық ұтымдылығы мен дұрыстығы;
- сабақтың белгіленген мақсатқа сай неғұрлым тиімді құрылымын анықтау;
- оқушылардың өзіндік жұмысы мен мұғалімнің басшылығымен атқарылатын жұмысты ұтымды алмастырылуы;
- оқытудың техникалық құралдарын қолдану;
- оқу-тәрбие үрдісін тұлғалық-бағдарлық ұстаным негізінде құру.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу-тәрбиені нарықтық экономика жағдайына бейімдеу мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық тәрбие беру үрдісінде пайдалану, ата-ананың жауапкершілігін күшейту, оқу-тәрбие ісіне жаңа технологияларды енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына жатады.
Ауыл мектебі - қазіргі кезеңдегі ауыл дамуының негізі болып табылатын оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделері мен қажеттіліктерін есепке алатын, ауыл тұрғындарының рухани-адамгершілік құндылықтарын, дәстүрін, әдет-ғұрпын және тұрмыстарын сақтап, дамытатын білім беру жүйесі.
Ауылдық шағын жинақталған мектептің негізгі қызметі-оқушыларға жалпы білім берудің Мемлекеттік стандарттары талаптарына сәйкес білім беруді, мектеп түлегінің функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, алған білімін өмірде пайдалана білуді қалыптастыруға бағытталады.
Қазіргі ауыл мектептері - ұлт мектебінің негізін қалаушы, Қазақстан Республикасының ұлттық білім саясатын жүзеге асыратын мекемелер болып табылады. Ауыл мектептері құрылымына қарай орта, негізгі, бастауыш мектептерге бөлінеді.
Ауыл мектептеріндегі білім беру қызметін ұйымдастырудың ең өзекті жағы - білім сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиімді тәсілдерін анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау, оқу-әдістемелік қызметті жетілдіру арқылы оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктерді анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіріп, түйінді мәселелерді сараптау болып табылады.
Ауыл мектебінің тәрбиелік мүмкіндігі зор, олар халық менталитеттерінде: туған жерге, елге деген сүйіспеншілік, табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кішіні сыйлау, меймандостық, көңілдің ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелері мен ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнерді қастерлеу, ар-ұятты ұстау, т.б. қасиеттерден көрінеді.
Ауыл мектебінің даму моделінде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетімізде халықтар арасындағы өзара түсіністік пен ынтымақтастықты нығайтуда мектептегі елжандылық тәрбиесінің дәрежесі өте маңызды орын алады.
Ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбиені экономика жағдайына бейімдеу мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық тәрбие беру үрдісінде пайдалану, ата-ананың ролін күшейту, оқу-тәрбие ісіне жаңа технологияларды енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына жатады. Алайда ауыл мектебінің экономика жағдайындағы нақтылы жобасы жасалынбаған.
Ауыл мектептері - елді мекендегі білім ошағы ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де атқарады. Қазір көпшілік ауылдарда мәдениет үйлері, кітапхана, радио, телеарналар жоқ екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Бар болса да бір ғана телеарна бар. Міне, сондықтан ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жоспарында ауылдың әлеуметтік өмірі де көрініс табуы - заңды құбылыс.
Ауыл мектептерінің басты міндеті - балаға қарындаштан бастап, үстіндегі киімнің қайдан келгенін сезіндіре отырып, білімнің де, шаруашылықтың керек екендігін ұғындыру.
Ауыл мектептерінің оқу-материалдық базасының нығаюы көбінесе мектептің басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар - кәсіпкерлердің демеушілік көмегі мен жергілікті өкіметтің материалдық жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келеді. Бюджеттен тек жалақы ғана тиісті қаржы бөлінеді.
Экономика жағдайындағы ауыл мектептерін дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға болады:
1) Ауылдың әлеуметтік жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық-тұрмыс жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бітірушілерге мәдениетті адам құқығын және жер иесі мәртебесін көтеру.
2) Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмір салтын ұстануға, демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік беру.
3) Жеке тұлғалардың адамгершілік қадір-қасиеттерінің қалыптасуына, өз бетімен шығармашылықпен айналысуға, өмірде өз орнын табуға, әрқайсысының білім алуына ұйтқы болуы.
4) Педагогикалық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-сезімдерін тәрбиелеу, әлемдік деңгейге бағдарланған өркениетті жалпы орта білім беру.
Ауылдық мектептердің негізгі бөлігін құрайтын - шағын жинақталған мектептерде оқу үрдісін толыққанды және сапалы өткізу үшін негізгі және жоғары буындағы біріктірілген сыныптарды қысқартуды, қашықтықтан оқыту, басқа да инновациялық нысандарды кеңінен енгізуді көздейді. Сондай-ақ ауылдағы білім сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беретін, көпқызметті және интегративті білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізумен байланысты жаңа мектеп түрлерін дамыту ұсынылады. Мысалы: Мектеп-Кітапхана-Мәдени орталық, Мектеп-балабақша, Мектеп-ауыл шаруашылық кешені, Мектеп-өндіріс серіктестігі.
Педагогика тарихына назар аударсақ, ағартушы педагогтар, атап айтқанда, Н.И.Ильминский, В.В.Григорьев, Ы.Алтынсариннің еңбектерінде ауыл мектептері қарастырылған. Олар білім беру жүйелерімен құрылған бастауыш және жетіжылдық шағын мектептер өздерінің оқушыларына сапалы білім, тәрбие бере алатындарын айқын көрсетті, себебі ол мектептердің оқу бағдарламалары мен білім, тәрбие мазмұны сол кездегі ұлы орыс педагогтарының К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой қазақ және батыс мәдениеттерінің ағарту істерінің жетістіктеріне сүйене алды. Мұнда балаларды жастайынан әлеуметтік өмірге, келешек кәсіпкерлік еңбекке баулуға ауыл мектебінің жағдайында айрықша көңіл аударған Ы.Алтынсарин еді, кейінде оның ғылыми еңбектері мен тәжірибелері шағын ауыл мектептерінде осы уақытқа дейін қолданып келеді. Ол қыз балаларды да халықтың кәсіби өнеріне оқытуға көңіл бөлді [61;137].
Кеңес үкіметі орнағанға дейін де, онан соңғы кезеңдерде де ауылды жерлердегі оқушы балаларды еңбекке тәрбиелеу жұмысы отбасындағы кәсіби еңбекпен өте тығыз байланысты жүргізілді. Мысалы, еңбек сабағында әрі сыныптан тыс жұмыста ер балалар ағаштан тұрмыс құралдарын жасау үшін шебер құралдарын шаппа шот, қашау, біз қысқыш, ара, егеу, т.б. меңгерген. Мал шаруашылығына қажет қамыт, құрық, қайыңнан тырма, күрек, айыр, аша, қара ағаштан - күбі, астау, шара, тегене, саптаяқ, тостаған,т.б. жасаған және кейбіреулерін бағалы металдармен әшекейлеп көпестерге өткізген. Ал қыз балалар мал терісінен, жүннен, шиден, ат қылынан киім-кешек жасап, ұлттық тамақты жасауды үйренген және бидай, арпа, тары, күріштен, ұннан, жеміс-жидектерден ұлттық тағамдар дайындаған. Сонымен қатар қыз балалар дәрігер көмегімен шешек егуге, қан алуға, жараланғанға алғашқы көмек жасауға жаттыққан. Оқушылар практика жүзінде әр түрлі малдың, адамдардың арасында болатын жұқпалы аурулармен күресу жолдарымен танысқан. Және де сол кәсіби білімдері мен іскерліктерін күнделікті отбасының ауыр кәсіпкерлік қарекеттерінде қолданып, дербес тәжірибе жинақтаған.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында халық арасында ауыл мектебінің, білімнің, ұлттық тәлім-тәрбиенің беделін аса зор дәрежеге көтерген педагог-ағартушылар С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, С.Дөнентаев, Б.Өтетілеуов, С.Көбеев, М.Сералиндер болды. [99;48].
Қазан төңкерісінен кейін Бүкіл Россиялық Съезде Бірыңғай еңбек мектебі туралы ережені 1918 жылдың тамыз айында, сол жылдың қазан айында оқу-ағарту жөніндегі мемлекеттік комиссия Бірыңғай еңбек мектебі туралы декларацияны халыққа таратты. Ол декларацияда мектептің демократиялық, гуманистік принципте жұмыс істеп, оқуды өмірмен, еңбекпен байланысты жүргізуі көзделген. Мектеп екі басқыштан-біріншісі 5 жыл, екіншісі 4 жыл, жиыны 9 жыл болып құрылатыны белгіленді. Және де жаппай бастауыш білім беру мектепті политехникаландыру міндеттері қойылды. Сонымен бірге оқытуда балалардың қызығуын ескеру, олардың белсенділігін дамыту, өзінше жұмыс істеулерін ұйымдастырып, еңбекке баулуға назар аударылды.
Мектеп жанындағы үлескіде жұмыс істеу оқушылардың өнімді еңбегін ұйымдастыруды талап етті. Ережеде балаларды қадірлеу, мұғалімдердің еркін жұмыс істеуіне ерік беру, оқушылар ұйымдарына пионер, комсомолға ірі право беру мәселелері қойылды [100].
Азамат соғысының салдарынан панасыз балалардың саны жаппай көбейді, сондықтан, онымен күресу үшін 1922 жылы республикада ашылған балалар үйінің саны -7815-ке, ондағы тәрбиеленетін балалардың саны 415 мыңға жетті. Аз уақыттың ішінде 1918-1920 жылдары ұлттық аудандардағы оқушылардың саны 2-3 есе өсті, мектептердің де саны 2 есе артты. 1920 жылы кеңес өкіметі өз оқу жоспарын жариялады, оның бұрынғы жоспарлардан ерекшелігі әр түрлі оқу пәндерінің қоғамдық, биологиялық, физико-математикалық кең түрде оқытылуында еді. Тіл мен әдебиет, математика пәндерінде және де басқа да политехникалық пәндерге оқу сабақтары көп берілді. Дене тәрбиесі мен өнертану сабақтары да кіргізілді. Алайда бұл оқу жоспарында мына кемшіліктер болды: оның орындалуы міндетті болмады, ол үлгі ретінде ғана ұсынылды. Биология және тарих пәндері тым ерте 2 кластан бастап оқытылды, қол еңбегіне мектеп жанындағы үлескіде және оқу шеберханаларында жұмыс істеуге арнаулы уақыт берілмеді. Кейін оқу жоспары мен бағдарламалардың міндетті болмауы жергілікті жерге жұмыстың ала-құлалықтың болуына әкеп соқтырды, балалардың білімін күнделікті қадағалау жолға қойылмады Қ.Бержанов. Дегенмен, бұл кемшіліктерге қарамастан балаларды әлеуметтік қоғамға пайдалы еңбекке, ұжымдық мәдени-көпшілік жұмыстарға белсенді қатыстырып, политехникалық білім алуға жаппай тартуға барынша жағдай жасалды [101].
Мұның өзі жастарға мектеп бітірісімен өндірістік еңбекке белсенді қатысып, үлкендердің тәжірибелі көмегімен қоғамға қажетті кәсіптерді жылдам меңгеріп кете алуларына мүмкіндік берді.
1923 жылдан бастап, селолық жерлерде шаруа жастарының мектебі ашылды. Бұған бастауыш мектепті бітірген жастар түсіп оқыды. Оқу мерзімі үш жылға созылды. Осы мерзімде жалпы дәрежелі біліммен қатар, агрономиядан, техникадан, ауыл шаруашылығын ұйымдастыру мәселелерінен білім берілді. Мұны бітірушілер орта мектептің жоғарғы кластарында, техникумдарда оқып, жоғарғы оқу орындарына түсуге мүмкіндік алды. Осымен жұмысшы ауыл жастары өндірістік еңбекпен политехникалық оқуды байланыстырып, білікті дайындық алды [102,а].
1932 жылдан бастап пәндері жаңадан бекіген оқу жоспарлары бойынша сабақ жүйесінде жүргізілетін болды. Мектеп жұмысында бұрыннан болған бұрмалаушы жобалау, лабораторияллық-бригадалық, т.б. тиімсіз әдістерге шектеу жасалды. Бар пәндерден оқулықтар жасалып, оларды пайдалану жұмыстары басталды. Әр класта тәрбие жұмысын басқаратын класс жетекшілері белгіленді 1934 жылы. Осылай мектептің жұмыс дәрежесі көтерілді. Алайда бұл шараларға қарамастан мектептерде еңбек тәрбиесіне жеткілікті көңіл бөлінбеді және үкіметтің политехникалық пән жүйесімен білім беру нұсқаулары, коллективизацияға жаппай күштеп көшіруге байланысты туған орасан зор дағдарыстың ашаршылықтан қырылу, репрессиядан шет елге орын ауыстыру, т.с.с. салдарынан орындалмады. Алайда, үкіметтің коллективизациялауды жедел іске асыруына байланысты ауылды жерлерде ұсақ ұжымдық - колхоз, совхоз, артелдік шаруашылықтары құрыла бастады. Осыған сәйкес барлық аймақтарда шағын жинақталған мектептер жаңадан пайда болып, Ережеге сәйкес жұмыс істеуге кірісті [102;б].
Ауыл мектептердегі балалар санының аз болуы екі класты біріктіріп оқытуды жалғастыра берді, ал мұның өзі қазақ мектебінің жұмысын күрделене түсірді. Осы жағдайларда оқушылардың кәсіби өнімді еңбекке қатысулары, негізінде кластан тыс пионер, комсомол ұйымдарының жоспарлы қоғамдық пайдалы жұмыстарымен және күнделікті ата-аналардың үй шаруашылығына көмектесулерімен іске асып отырылды. Сонымен қатар сабақтан тыс уақытта мұғалімдер де жоғары органдардың бақылауымен қоғамдық жұмыстарға жиі тартылады. Олар шаруаларды колхозға тарту, сауаттандыру, жергілікті кеңестердің сайлауын ұйымдастыру, т.б. мектепке тікелей қатысы аз істерді орындаумен қатар мектептегі ауыр жұмыстарды да ұштастыруға мәжбүр болды бұл дәстүрлер ары қарай да жалғастырыла берілді. Осының бәрі ауыл балаларының сапалы білім алып, білікті маман болуларына көп нұқсан келтірді.
1944-1945 оқу жылынан бастап оқушылар мектепке жеті жастан алына бастады. Мектепті тастап, еңбекке араласуға мәжбүр болған жастар үшін кешкі мектептер ашылды. Сабақтарда патриоттық тәрбиеге, олардың өмірге байланысты болуларына аса назар аударылды. 1943 жылдан бастап, Оқушылар ережесі енгізілді, бірақ оның орындалуы формалы түрде бақыланды. Көптеген мұғалімдер соғысқа кеткендіктен, олардың орнында істегендердің қажетті дайындықтары болмағандықтан, әсіресе ауылды мектептерде оқушылардың білім сапаларының төмендеуі орын алды. Сондықтан, оқушылардың білімін жүйелі тексеріп отыру мақсатында бес балды бағалау оқу үрдісіне кіргізілді. Күнделікті сабақтан кейін өндірістік шаруашылықта ересек балалардың үлкендермен қосыла еңбек етулерінің пайдасы бар екендігінің көптеген тәжірибелі мұғалімдер кейін атап өтті. Бірақ ондай мүмкіншілік әрбір мектептің ыңғайына қарай табыла бермеді және ол жүйелі түрде жүргізілмеді
Алайда кеңес үкіметінің кезінде де Ы.Алтынсариннің дәстүрлерімен қазақ мектептерінің пәрменді жұмыс істей берулеріне күш-жігерлерін аямаған тәжірибелі республикаға белгілі В.М.Хамутов, Б.Өтетілеуов, С.Жиенбаев, Р.Г.Лемберг, К.А.Басымов, К.Ақбаев, С.Көбеев мұғалімдер болды. Қазақ мектептері үшін оқу құралдарын жасаған педагог-ғалымдар; С.Жиенбаев, Ш.Х.Сарыбаев, С.Мұқанов, М.Әуезов, Х.К.Жұбанов, Е.Бекмаханов, С.Аманжоловтардың еңбектерін ерекше атауымыз керек [104].
1959 жылы 7-жылдық мектептің орнына, оқу программасы кеңейтілген, орта мектептермен ұштастырылған жалпы білім беретін сегіз жылдық мектептер ашылды. 1974-1975 оқу жылы республикада 2708 сегіз жылдық мектептер селода жұмыс жасады.
Негізінде, 1969 жылдан бастап республикада мектеп бітірген жастарды комсомол жастардың қой шаруашылық, механизаторлық бригадаларында қалдыруға байланысты кәсіптік бағдарлау жұмыстарының тәжірибелері көп таратылды және ол тәжірибелер көп жинақталып, одақ бойынша зерттеу нәтижелері марапатталынды. Ол бригадалардың озық тәжірибелерін саралап талдаумен, тұжырымдай келе мынадай маңызды жұмыс идеяларын атауға болады:
1) Өндіріс бригадаларының жұмысына орта және жоғары сынып оқушылары өз еріктерімен және өздерінің кәсіби қызығушылықтарына сәйкес қатысуы қажет;
2) Қажетті жағдайда арендаға жер үлескесін, техниканы, т.б. алу керек болғанда бригада ұжымы жергілікті кәсіпорындармен, шаруашылықтармен келісім-шарт жасап өз бетімен өнім шығаруға үйренуі;
3) Бригада жетекшілігіне шаруашылық жүргізуден арнайы біліктілігі бар, балалармен ынтымақтастық қатынас жасай алатын, жас маман не еңбек пәнінің ұстазы тағайындалуы;
4) Өнім өндірудің мезгілінде орындалуын бақылап, жұмсалған материалдарға күнделікті кеткен шығынды есептеп, бригада мүшелері келешек болатын жұмыстарды ұжымдықпен жоспарлауға дағдылануы; Неғұрлым балалар бригадада әр жақты, іскерліктерін шыңдайтын кәсіптік міндеттер атқарса, соғұрлым олар төзімділікпен қойған мақсаттарына жетуге тырысатындықтары байқалды [105].
Енді қазіргі тұрғыдан қарасақ, оқушылар бригадаларының өздерін-өздері басқару принципімен жұмыс істеу тәжірибелерінің үлкен маңызы бар деуге болды, қазір де шағын ауылдарда олардың оқушы бригадаларының жұмысын кәсіпкерлікті дамыту заңдарының негізінде қажетті құжаттармен қамтамасыз етіп, дербес шаруашылық субъектісі ретінде өрістетуге болады.
Жастар бригадаларында орын алған зиянды әсерлердің болуының негізгі себептері - біріншіден, үкімет тарапынан қазақ жастарының уақытында еркін білім алып, білікті маман болуларына қамқорлықтың болмауынан, екіншіден, олардың жас кездерінен өз ана тілін, төл мәдениетін меңгеріп, ұлттық кәсіпкершілікке қызығушылықтары мен бағалы қабілеттерінің дамуына көңіл аударылмағандықтары болып отыр.
80 - ші жылдар республикада оқушылардың өндірістік бригадаларының сандары 1165 еңбек бірлестіктері болды. Ол құрылымдарда 7-10 сынып оқушылары өзін-өзі басқару арқылы өндірістік жұмыстарын ұйымдастырды. Бірақ бұл жұмыстар жазғы маусымда ғана аракідік ұйымдастырылғандықтан, мектептің бүкіл оқу-тәрбие жұмысымен жүйелі байланыста болмады. Мұндай оқушыларды белсенді түрде әртүрлі өнімді еңбекке тартудың өрістеуі өз бастамасын 1977 жылғы Министрлер Советінің декабрь айындағы Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жақсарта түсу туралы қаулысынан алды. Сол мектептерде кәсіби бағдарлау жұмыстары төменгі сатылардан басталып, барлық сыныптарда белсенді жүргізілетін болды. Жоғарғы сатыда еңбектен сабақ саны көбейтіліп, факультативтер енгізілді [106].
1978 жылғы 21-23 қыркүйекте Гурьев Педагогика институты (қазір Атырау университеті) базасында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.