Бастауыш сынып оқушыларына дүнетану пәнін оқыту барысында экологиялық тәрбие беру жолдары
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі
Қожа Ахмет Яасауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік универсеті
Педагогика факультеті
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына дүнетану пәнін оқыту
барысында экологиялық тәрбие беру жолдары
Орындаған: Жаңабаева Гүлжанат
Ғылыми жетекшілер: п.ғ.к. доцент Ыбраймжанов Қалібек
Рысбекова Айман
ТҮРКІСТАН-2006ж
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3- 5.
І тарау Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педогогикалық - психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-15.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық тәрбиені қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-25.
ІІ тарау Дүниетану пәнін оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары ... ... ... ... ... ... 26-35
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәнін (2 сынып) оқыту үрдісінде экологиялық тәрбиені жетілдіруде қолданатын әдіс-тәсілдер (сабақ жоспарының үлгісі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 2
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-54
Кіріспе
Мәселенің көкейтестілігі. Қазіргі кезде ғылыми техникалық прогрестің қарқынды дамуы табиғатқа кері әсерін тигізіп отыр. Осыған орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезім қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап шешу - көкейтестігі мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасының Конститутциясының алтыншы бабы жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігі екендігі, олардың мемлекет қарауында болатынын мәлімдейді.
Елімізді Білім туралы Заңында : Бала тәрбиесіндегі басты міндет - жаратылыстану және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру үрдісін келтіріп, жүзеге асыру деп көрсетілген.
Қазіргі әсемдік деңгейдегі дамушы Қазақстанның жайында жас ұрпаққа экологиялық тәрбие мен білім беру бүгінгі күн тәртібінде бірден-бір қажетті мәселе екені 1991 жылы Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында және 1992 жылғы Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында көрсетілген.
Бүгінгі таңда жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білім беру – адамзат қауымы, қоғам, табиғат және қоршаған орта үйлесімділігінің ең тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде қоршаған орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілігі мол, ізгілікті, экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақты тәрбиелеу маңызды орын алады. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу мәселесі табиғат пен қоршаған ортаны қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру экологиялық жаппай және үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерімен айналысқан ғалымдар В.Белинский, А.Герцен, Н.Чернышевский, Б.Куров, Э.Ильенков, А.Бекетов, К.Темирязов тағы басқа табиғатты және қоршаған ортаны қорғау және зерттеу туралы мәселені көтерді. (14-21)
Ал психологтар Л.С. Выготский, С.А. Рубинштейн, И.С. Кон, Е.М. Кудрявцева, Қ.Жарықбаев тағы басқалар өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы қоршаған орта мен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтты. (5-34)
Экологияны оқыту әдістемесіне келер болсақ республика бойынша авторлық әдіскерлердің еңбектері жарық көрді. Бұл орайда педагогтар Байсенова, Г.Байсеев, Ф.Қозыбаева, Б.Қазыханова, Шілдебаев, Б.Мұқатова, Л.Пурсова, Л.Сащенко тағы басқалар 1-11 сыныптарға оқулықтар жазды.
Осыған байланысты мектепте бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі оқу-тәрбие үрдісінде тереңірек зерттеуді қажет етеді. Бұл тақырыпты қанша ғалымдар қарастырып келгенімен, көптеген бастауыш мектептерді қолға алынбай келеді, әлі де толық зерттелмеген.
Осыған орай диплом жұмысының тақырыбын былай деп алдық: Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқыту барысында экологиялық тәрбие беру жолдары (2сынып)
Диплом жұмысының ғылыми зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие барысы.
Зерттеу пәні: 2 сынып “Дүниетану” пәні бойынша оқушыларға экологиялық тәрбие беру.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына оқу-тәрбие үрдісінде дүниетану пәнін оқыту арқылы экологиялық тәрбие берудің тиімді жолдарын анықтау.
Алға қойған мақсатқа жету барысында туындаған міндеттер:
1. Педогогикалық-психологиялық әдебиеттердегі осы мәселелерді талдау және зерттеу.
2. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде озық тәжірібелерді жинақтау.
Зерттеу әдістері : педагогикалық-психологиялық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге талдау жасау, озық педагогикалық іс-тәжірибелерді сұрыптау, сұрақ-жауап
Диплом жұмысы ––– кіріспе , төрт парагрофтан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері қарастырылған.
I тарауда бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық , педагогикалық-психологиялық мәселелері көрсетілген
II тарау Дүниетану пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің әдіс-тәсілдері қарастырылды.
І тарау.Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1.Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми - техникалық прогрестердің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынан шығып кетті.
Табиғат әлемі – адамның тірішілік ету ортасы. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Сол себептен табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың үйлесімді дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп жетілуіне ауадай қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі болып тұр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына себепші – адам. Осы адам мен табиғат арасында жақындық болмай, қоғамымызда алға қарай өрлеу болмайтынын түсіндіру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды мәселе болмақ. (5-34бет)
Ғылымда “экология” деген ұғымды алғаш айтқан неміс биологы Эрнест Геккель. Ол “экология” деген сөзге анықтама беруге тырысты. 1866 жылы немістің табиғат зерттеушісі Э.Геккельдің өмірге енгізген “экология” сөзін дәлме-дәл аударғанда “үй туралы ілім, тұрақ, мекен туралы ғылым” деген грек сөзінен шыққан.
Келесі бір экологиялық сөздікте “ экология” (гректің ойкос-үй, тұрақ, мекен және логос-білім, ғылым , зерттеу деген екі сөзінен құралған) қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі организмдердің өмір сүру жағдайларын, олардың өзара қатынастарының, табиғи ортамен байланыстарын зерттейтін ғылым” деп сипаттаған.(5-34)
Қоршаған ортаны танып білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Сол кездердегі ежелгі египет, үнді, тибет т.б. елдердің мәдени ескерткіштерінде экологиялық элементтері кездеседі. Мәселен, үнділердің “Махабхарата” жырында (б.д.д. VI -IІ ғ.ғ) табиғаттың дүлей күштері - су тасқыны, жер сілкінісі туралы деректер келтірілген.
Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Гераклиттің (б.д.д. 530-470ж.ж.), Гипократтың (б.д.д. 460-370ж.ж.), Аристотельдің (б.д.д. 384-322ж.ж.) еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мәселен, Аристотель өзінің “Жануарлардың тарихы” деп аталатын еңбегінде 500-ден астам жануарларды түсін түстеп талдау жасайды.(3-6)
Я.А. Коменский: “Тәрбиенің негізі – табиғат, ал адам – табиғаттың бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы”, -дейді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.. Руссо өзінің педогогикалық еңбегінде “Баланы табиғатпен байланысты тәрбиелеу керек, табиғат баланың ересектігінен бұрын бала болғанын қалайды” деп жазды.(5-34)
Көрнекті педагог К.Д. Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының логикалық ойы мен тілін дамыту сөзге емес, тікелей қоршаған ортадан алған әсерлеріне негізделуі керек деп есептеді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп қана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс ұғып, олардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілерімен құбылыстарын пайдалану қажеттілігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға, одан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп есептеді.
“Табиғатпен ерегісу, оған зейін келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды” деді ұлы ғалым Ушинский.
Ал психологтар Л.С. Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С. Кон, Е.М.Қудиявцева, Қ.Жарықбаев тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады” деген тұжырым айтты.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығын, табиғат сұлулығына қатысты эстетикалық қатынас, экологияның аспектідегі адамгершілік қатынас қалыптасады. Осы тұрғыда белгілі ғалым-эколог И.Д. Зверев “Педагогикалық практиканың негізгі жағдайларында барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты мұқият ойланып істелінген жұмыстар қажет”,-дейді. Сондай-ақ, ол пәндерді экологияландыру басты мәселе деп қойды. Ол экологиялық мақсаты ғылыми білім жүйелері көзқарастар мен икемдерді мораль нормаларына сәйкес, қоршаған ортаның хал жағдайына азаматтық белсенді қатысуды қамтамасыз ету болып табылады, дей отырып, экологиялық білім мен тәрбие оқушының табиғат сұлулығына ықыластығы, табиғатты эстетикалық түсіну, осы сұлулықты сақтау үшін адамгершілік, азаматтық борышты ұғыну сияқты дамытушылықты қалыптастырады деп атап көрсетеді.(5-34)
Экологиялық білім мен тәрбие беру маңыздылығы қазақ даласында ІХ-ХV ғ.ғ. Әл Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғали тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология, метофизика ғылымдарындағы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар халқымыздың ұлы ағартушылары, ғұламалары, жазушылары Ы.Алтынсарин, М.Дулатов, М.Жұмабаев , Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпелі елдің өмірімен, ұлттық әдет-ғұрпымен тығыз байланыстырып жазған.
Әл Фараби “Тиянақты білім алам десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы” деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөз бүгінге дейін сақталып отыр.
М. Жұмабаев, Табиғат адам баласын дүниеге келтіріліп, бойында бар махаббатын мейірі мен шұғылалы шуағы жүрегімізде ұялатқан “Ана” деп табиғат ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А. Байтұрсынов “Біздің көріп, сезіп, тұрған аймағымыздағы нәрселердің бәріне табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе” дей келе, өзін қоршаған ортадағы тіршілікті сақтау адам баласының қолында екенін сендірді.
Ш. Уалиханов “О табиғат! Өзіңіз айтыңызшы, тршілікте одан ғажап, одан құпия не бар? деп табиғат сұлулығына кереметтілігіне және оның түсінікті , түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқаймыз.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздері орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.Белинский, А.Герцен, Н.Чернышевский есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А.Бекетов, К.Тимирязев, Д.Кайгородов т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді. Ал экологиялыыық тәрбие беру мәселесін соңғы жылдары зерттеп жүрген біздің қазақстандық ғалымдар аз емес, олар: Ә.А.Тұрдықұов, Д.И. Джангелдина, Г.М. Сабеналиева, А.К. Сатынская, Ж.С. Балтағұлова, А.Ш. Икрамовалардың ғылыми еңбектерінің қайталанбас өзіндік ерекшелігі аз емес, олардың педагогика саласында алатын орны ерекше. Сонда біз бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруді экологиялық материалдарға сүйеніп отырып жүзеге асырамыз.
Экологиялық тәрбие беруде шетелдік және отандық тәжірибелерді ескере отырып, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беруде мол тәжірибелер жинақталады.
Экологиялық білім беру бағытында экология ғылымында жаңа ұғымдар мен түсініктер қалыптасты. Олардың негіздері: “экологиялық білім”, “экологиялық сауаттылық”, “экологиялық мәдениет”, “экологиялық этика” т.б.
Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды түсіну оқушылардң табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология ғылымын меңгеруге жол ашады және пәнге деген көзқарасын қалыптастырып, оған деген қызығушылығы артады.
Экологиялық сана - адамның табиғатқа көзқарасының , білімінің сенімінің, және дағдысының жиынтығы болса, ал экологиялық ойлау - табиғаттағы болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның себептерін ашу және терең түсіну, жауапкершілікпен ойлау арқылы адам баласы табиғат апаттарына жол бермейді. (Арал, Балқаш)
Экологиялық сауаттылық – экологиялық білімді игере отырып, табиғат қорларын тиімді пайдалануға жол ашатын болса, ол экологиялық этика- үйде, түзде, табиғатта адамның өзін-өзі ұстай білуін, мінез-құлық дағдыларын қатаң сақтауды қалыптастырады. Олар жоғарыдағы ұғымдар негізінде қалыптасқан.
Экологиялық мәдениет – экологиялық білім мен тәрбиенің жемісін көру, адамның жоғарыдағы экологиялық ұғымдарды түсіну мен ұғу деңгейінің өміршеңдігін көрсетеді.
Экологиялық тәрбие - жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті өмірлік мәселеге айналып отыр.
Мұның мәні - адамдардың бойында табиғатты қорғау белсенділігі қалыптастырып қажетті білім және икемділіктерімен қаруландыру деген сөз.
Қазіргі кездегі мектептегі экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты- оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға үйретіп, оның байлықтарын үнемді падаланудың орасан маңызды мәселе екенін ұғындыру, табиғатқа дұрыс қарым-қатынас жасау жөніндегі біліммен және дағдылармен қаруландыру. Табиғатқа ұқыпты қарауға жеке және жауапкершілік сезмі сәбилік кезден бастап тәрбиеленуі тиіс. Бұл жұмыс неғұрлым ерте басталса, онда педагогикалық тиімділігі соғұрлым жоғары болмақ.
Біздің елімізде “Әрбір азамат табиғатты аялауға, оның байлықтарын қорғауға міндетті” деген талаптар, барлық уақытта бірдей дәйектілікпен жүзеге асырылып отырылмағаны мәлім. Тоқырау жылдары еліміздің табиғатын қорғауға зор кеселді зардаптарын тигізді. Бірыңғай экономикалық өндірістік мүдделер басшылыққа алынып, экологиялық талаптар ескерілмегендіктен, еліміздің табиғаты үлкен зиян шекті.
Біздің байқағанымыз экологияны оқытудың басқа пәндерге қарағанда көптеген өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтуымыз керек. Өйткені, экология қазіргі кезде барлық ғылымдар саласы мен сабақтастықта әрекет ететін кешенді ғылымға айналды.
Эклогиялық білім мен тәрбие берудің орталық ядросы –– сабақ. Сабақ арқылы мұғалім мен оқушы арасындағы барлық оқу -тәрбие жұмыстары әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Экологияны оқыту барысында оқушыларға берілетін оқу-тәрбиелік жұмыстарының ең маңызды мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа алу керек.
Олар :
–– оқушырардың қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп , олардың ғылымға деген қызығушылығын арттыру;
–– ой -өрістің шығармашылық белсенділігін дамыту ;
–– зерттеушілік қабілетін дамыту, экологиялық мәселелерді түсіндіру және өз бетінше шешуді дағдыландыру;
–– оқушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең етуге баулу;
–– оқушылардың жергілікті жердің экологиялық проблемаларын шешудегі жеке басының жауапкершілігін қалыптастыру .
Мектеп реформасында да, оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесә. Айрықша атап көрсетілген: Мектеп ұқыпты қожайынның қасиеттерін қоғамдық байлық пен туған табиғатқа қамқор да ұқыпты көзқарасты қалыптастыруға тиіс” - делінген. Онда экологиялық тәрбие жұмыстарының балабақшадан бастап мектепке дейін үздіксіз жүргізіліп отыруды қарастырылған. Сондықтан да, бастауыш сынып мұғалімдеріне жасөспірімге экологиялық тәрбие беруде зор міндеттер жүктеледі.(21-38)
Экологиялық білім мен тәрбие беру өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көпшілікке біртұтас ғылыми білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге деген гуманистік көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту; төртінішден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған білімді тәжірибе жүзінде іске асыру қажет.(19-5)
Экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттілікті мектеп жасынан қалыптастыру кәсіпкерлік және нарықтық шаруашылықтың заңдылықтары мен оқушыларды міндетті түрде таныстыра отырып, экологиялық білім негіздерін оқыту кезінде жеке тұлғаның шығармашылық ойлау қабілетінің дамуын қарастыруды қажет етеді.
Бастауыш және орта мектеп оқу бағдарламасына жалпы және басты идеялар біріктірілген экологиялық білімнің теориялық негізі тақырыптары, экологиялық даму заңдылықтары туралы білім кіреді. Экологиялық біліктілікті тереңдетуге, жаңа сапалық деңгейде экологиялық тапсырмаларды күрделендіре беруге негізделеді.
Бастауыш мектептердегі оқушылардың экологиялық білім деңгейі әр түрлі оған себеп кейбір бастауыш мектептерде қосымша пән ретінде экология пәні оқытылады, ал кейбір мектептерде экологиялық бағдарламалар өте мардымсыз беріледі.
Осыдан шығатын түйін жалпы білім беретін бастауыш мектептерде және орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие беру жайын ғылыми-әдістемелік тұрғыда талдап, үздіксіз экологиялық тәрбие берудің мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын, дидактикалық негіздерін жолға қою қажет, әсіресе бастауыш мектептерде эколгияны оқытудың үздіксіз білім беру ұстанымының негізі қалануы керек. Оқушылардың үздіксіз, бағдарлы, сапалы білім жүйелерінің бір-бірімен сабақтастығы қаралуы тиіс.
Оқушылардың экологиялық сауаттылығын, мәдениетін, танымдық белсенділігін арттыруға оқытушының білімі мен педагогикалық шеберлігі үлкен ықпал етеді.Қарапайымнан күрделіге көшу - оқу үрдісінің сабақтастығының негізгі ұстанымдарына жататындықтан оқу бағдарламалары да күрделене түседі.
Жоғары аграрлық мектептерде жан-жақты білімді, кәсіби мамандығын жете игеретін, қазіргі нарықтық заман талабына сай сұраныстарға қабілетті, іскер мамандар даярлау – негізгі міндет.
Экологиялық сабақтың негізгі мақсаттарының бірі- оқушылардың экологиялық санасын көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту, теориялық білімін іс-жүзінде қолдана білуге үйрету. Осы мақсатта бағдарлы білім беру жүйесі, арнайы оқулықтар, бағдарламалар, әдістемелік құралдар даярланады. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуіне көңіл бөлінді.
Эколгиялық білім мен тәрбие беру - “Табиғат -адам -қоғам” жүйесіндегі қарым-қатынасты оқушылардың білім игеру кезінде қалыптасады. Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаты- жастардың экологиялық көзқарасын, санасын табиғатқа үлкен парасаттық, жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастыру. Экологиялық мәдениеттілік адамның сезімін тәрбиелеуден, экологиялық сананы қалыптастырудан шығады.
Экологиялық тәрбие мен білім беру - көп сатылы үрдіс, ол кешенді тұрғыда да қарастыруды қажет етеді. біріншіден, адамның, қоғамның табиғатқа әсер ету ортасындағы білімнің ғылыми жүйесін қалыптастыру. екіншіден, жеке тұлғаның адамгершілік дүниетанымын тәрбиелеу, үшіншіден, сарамандық іс-әрекетті білім мен тәрбиенің жүзеге асуына ықпал ететін ерекшелік факторын қалыптастыру.
Экологиялық білім мен тәрбие беру - табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды белсенді әрекет жасай алатын жеке тұлғаның экологиялық сенімін қалыптастырып, белсенділігін көтеру. Сондықтан, экологиялық білім беру оқушылардың табиғатқа жаңаша көзқарасын қалыптастырудың негізі болса, әр түрлі формаларда жүргізілетін экологиялық тәрбие жеке тұлғаның эмоциялық – сезімдік әлеміне бағытталады, адамгершілік, жауапкершілік қасиеттерін өсіреді.
Бастауыш мектеп оқушыларына экология бойынша деректер беріп қана қоймай, табиғатқа деген қарым-қатынастық жаңа көзқарасын, санасын мәдениетін қалыптастыру басты мақсат болу керек. Сондықтан, экологиялық білім берудің белгілі бір әдістемелік жүйесі жасалу қажет.
Қоршаған ортаны қорғау ( ауа, су, топырақ) қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесу үрдістері де кешенді тұрғыдан қарауды талап етеді.
Экологиялық тәрбие функция оқушыларды табиғатқа деген жанашырлық, жауапкершілікті сезінуге баулиды. Экологиялық сапа экологиялық білімнен тұрады. Ол оқушылардың дүниетанымының маңызды құрамдас бөлігі ретінді экологиялық тәрбие беру үрдісінде дамиды.
Экологиялық білім берудің біртұтас жүйесін қалыптастыру – Қазақстанда білім бердің жаңа жүйелері мен әлемдік стандартқа сай мемлекеттік оқу жоспарын жасау, оларды қаржыландыру, экологиялық білі беретін ұстаздарға қамқорлық жасау, мектеп алдындағы экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері кезек күттірмейді.
Көп жағдайда экологиялық оқу-тәрбие жұмысының төмендегі, мұғалімдердің кәсіби мамандығының нашарлығы жайлы көп айтылады. Оның үстіне, ауылдағы мектептердің көбі өте ауыр қалді бастан өткеріп отыр. Осындай мектептен келген балаларға экологиялық білім мен тәрбие беру – үлкен міндет.
Ауылшаруашылық жоғары мектептерде кәсіби мамандықтарды экологиялық сауаттылықпен, біліктілікпен ұштастырып, экологиялық білім беруді жетілдіре түсу – қоршаған ортаны қорғаудың тиімді жолдарын ашары анық.(12-42.43)
1.2 Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық тәрбиені
қалыптастырудың жолдары
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан да соңғы жылдары республика көлеміндегі бастауыш мектептердегі экологиялық тәрбие жұмысы “Дүниетану” бөлімінен бастау алады. Ал дүниетану пәні - балалардың танымын дамытудағы басты құралдардың бірі.Мұнда балалардың қоршаға орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер болуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында : табиғат- бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені” екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. Кейінгі он жылдықта мектепке дейінгі және бастауыш сынып балаларының тірі және өл табиғақа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау – экологиялық тәрбие жұмысымен ұштасады деп ойлаймыз.(13-32).
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысына педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас кезінен бастау керек екендігін айтқан болатын мысалы, Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық трактатында Я.А. Коменскийдің табиғат және оны қорғауға тәрбиелеуге қатысты ой-пікірлерін толықтырып, оны әрі қарай дамытты. К.Д.Ушинский, В.А. Сухомлинскийдің балалардың ойлау қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген адамның сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог ғалымдар.
Сонымен қатар, И.В. Зверев, И.Г.Суравегина, А.Н.Захлебный, Н.С.Сарыбеков, О.Танабаев М.Н. Сарыбековтар да экологиялық білім мен тәрбие беруді сабақтар да , сыныптан тыс жұмыстарда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде ұйымдастырудың жағдайлары мен мүмкіндіктерін жазған болатын.
Экологиялық білім беру мен тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшелігіне байланысты және табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болады.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезде балалардың қоршаған орта туралы білімдерін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін жете түсіуге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра бастағандығында.
Сол себепті де осы жастағы балалар үлкен адамдардың іс-әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын айтқанды екі етпей орындайтын, санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен көзқарастан бірден ауытқып кету мұғалімдерге оңай соқпаса да, олардың шын өмірде өздерін белгілі бір іс-әрекеттерде тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде көрсете алатындығын ескерту қажеттігі заман талабы екендігі түсінікті.
Экологиялық тәрбие мен білім беруді кешендік тұрғыдан қарастыру мәселесі біздің республикамызда, Ресейде көптеген авторлар, әртүрлі альтернативті бағдарламалар жасап, оларды мектепте тәрбиелік оқу үрдісіне ендіруді. (22-31)
Белгілі педагог А.С. Макаренконың “Тәрбие жұмыстарының мақсаты қайдан тындайды? Ол сөзсіз біздің қоғамдық қажеттігімізден келіп туындайды”-, деген өміршең пікірін ескерсек, дүниетану оқулығында экологиялық тақырыптардың бөлек алынып, білім беру мен тәрбие ісіне араласа бастауы кездейсоқ құбылыс емес, оқу бағдаралмасында қазіргі өмір талабы ескерілуде.
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру дүниетану сабағында кең мүмкіндіктер ашылды. Дүниетану сабағында құстар, жануарлар, өсімдіктер, жыл мезгілдері тағы басқа тақырыптарына байланысты жазылға әңгіме, ертегі, шағын мәтіндер арқылы бастауыш сынып оқушылар бойында табиғатқа деген сүйіспеншілік, аялы көзқарас, ондағы жан атаулыға, қамқорсыз жанға деген аянышты сезімін тәрбиелеуге кең мүмкіншіліктер бар. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы тікелей мұғалімнің шеберлігіне, ізденісіне, экологиялық сауаттылығына байланысты болмақ деп санаймыз.
Табиғаттағы тіршілік атауы бір-бірімен тығыз байланыста екені белгілі. Оның бірінде болып жатқан өзгеріс міндетті түрде екіншісіне әсер етеді. Бұл тіршілік тізбегі ұзақ дәуірлерде бірте-бірте қалыптасқан, оны ғылыми тілде табиғи тепе-теңдік деп аталады. Олай болса, табиғатта тіршілік тізбегі мен адамның іс-әрекетінің арасында да белгілі бір үндестік пен үйлесімділік сақталу тиіс. Олай болмағанда, адам өз іс-әрекетін болжауға болмайтын, орасан зиянды зардап шегері сөзсіз. Сондықтан да мұғалім өтіп отырған тақырыбының мазмұнында өз әңгімесі арқыл, шәкірттеріне адам табиғаттың ажыратылмайтын бір бөлігі, онсыз адам баласы өмір сүре алмайды, жылу мен күн сәулесін жеке тұрғын үйімен қамтамасыз ете алмайтын, яғни табиғаттың адам баласына тигізер пайдасын баса айтып берген жөн. Сонымен табиғат адамдарға тек өз байлықтарын беріп қоймайды, ол адамзат баласы тарапынан оған қамқорлық қажет ететін балалар санасына мектептің алғашқы күнінен ұялата білсе, болашақта мұндай мұғалім өз шәкіртін экологиялық білімі бар азамат етіп тәрбиелей алатыны сөзсіз. Бір сөзбен айтқанда, өміріміздің ащы шындығын балалар санасына жеткізе білуіміз керек. Өйткені жер-ана табиғаттың ендігі тағдыры бүгінгі жас ұрпақтың қолында болмақ.
Республикамыздағы экологиялық қатерлі апат аймағы деп аталып жүрген Арал теңізі мен Балқаш көлін қорғау мәселесін де, Семей тұрғандарының ауыр халі, жер бетіндегі кейбір тірі атаулының құрып кетуі, ауаның ластануы, алысқа бармай-ақ, өзіміздің облысымыздағы экологиялық жағдайы айтуға болады Талай жылдар бойы жүргізіліп келген атам, ракета сынақтары ата-жұртымыздың астан-кестен қылған осының бәрі адам баласының табиғатқа салғырт қарауының нәтижесі екенін түсіндіріп, бастауыш сыныптағы дүниетану сабағын тиімді тәрбие құралы етіп пайдалануға болады. Әрине, бұл жерде оқушылардың жас ерекшеліктерін ескерте отырып, олардың сана-сезіміне лайықты түсінікті болатындай экологиялық тақырыпқа арналған әңгіме шеңберін өтіліп отырған әңгіме, өлең жолдарына байланысты, көрнекті құралдар пайдалан, мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Мәселен, белгілі өтіліп отырған тақырыпқа сай алынатын ойындардың өзін ұтымды тәрбие құралы етіп пайдалануға болады.
Оқушыларға дүниетану сабағында экологиялық тәрбие берудің аса маңызды шарттарының бірі - оның эстетикалық тәрбиесімен бірлестікте қарастыру болып табылады.
Табиғат – сұлулықтың қайнар көзі, эстетикалық тәрбие берудің пәрменді құралы балалардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, талғам-қиялын дамытады. Табиғат құбылыстарымен жақын таныстыру баланың мысалы: күн сәулесінің нұрын, судың сылдырын, жапырақ сыбдырын, құстардың сайраған үнін түсіне білуге баулиды.(21-38)
Халықтық тәрбие тағлымындағы асыл мұраларының бірі табиғатқа үлкен құрмет, зор ілтипатпен қарауы, сондай-ақ оны көздің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа тәрбиелік мәні бар аңыз әңгімелер, ұлағатты терең ойлармен жеткізе білуінде. Үлкендердің балаларға “көкті жұлма”, болмаса “құсты атпа”, “су-анасы бұлақ”, “судың да сұрауы бар”- деген сөздерінде мағанасы терең, ауқымды кең философиялық терең ой, тәлім-тәрбиелік бастау жатыр.
Эстетикалық тәрбие баланың бойындағы әдемілік, әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, табиғат сұлулығын танып, сезіне білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілеті, талғам-қиялын, көзін ашқан бұлақтай дамыту.
Осы тұрғыда табиғат балаларға эстетикалық тәрбие берудің бірден-бір құралы болып есептеледі. Айнала қоршаған орта, орман су, тау-тас, құстардың сайраған әсем даусы, жайқаған жасыл желек, жануарлар дүниесі – олардың барлығы балаларға әсер етіп, назарын аударып, табиғат әсемдігі туралы білімдерін толықтырады. Мұғалім балаларды табиғат құбылыстарымен таныстырып қана қоймай, әдемілікті түсініп, сезе білуге, күн сәулесінің шуағын, жаңбырдың нұрын, орман құстарының сайраған үнін, зерделеп түсінуге баулиды. Балалардың зейінін табиғат аясында жұмыс істеп жүрген адамдардың еңбегіне табиғат жанашырының іс-қимылына аударып, олардың қимыл әрекеттерін бақылатады, мұның бәрі балалардың эстетикалық сезімін оятып, еңбектене білуге, табиғат байлығын, оның әсемдігіне жанашырлықпен қарайға үйретеді.
Табиғат қандай тамаша
Көз салып оған қараса,-
дегендей, ондағы сол бір әсемдікті, сұлулықты сезіндіру, қабылдата білгізу, оған қуану мейірбандық, адамгершілік сезімдерін дамыту, оларды табиғатты аялауға құлшындырады.(21-39)
Табиғаттың сырын, сұлулығын сезіне білген адам ғана табиғатты сүйе алады. Ал, ендеше оның пәрменді қорғаушысы да бола алады.
Туған жер табиғатының әсем келбеті мен нәзік сырларын танытып, оқушы бойына эстетикалық сезім мен рухани қуат беруде табиғат көріністеріне жазылған шағын шығармалардың (мәтін) да маңызы ерекше.
Бастауыш сынып оқушыларына табиғат туралы дүниетанымдық ұғым беру бағдарлама талабына сай жыл мезгілдеріне байланысты топтастырылған. Жыл мезгілдерінсіз табиғатпен, қоршаған орта, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесімен, тағы басқамен. таныстыру мүмкін емес.
Себебі, жыл мезгілдерінің ауысуының себебі өлі және тірі табиғатқа бүкіл тіршілікке әсер етеді. Осы жолда балаларға табиғат туралы жүйелі ұғым қалыптастырудың жолдары мен тиімді түрлері, оқытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Табиғат – балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық қызығушылығын қалыптастырудың құралы. Оқушының ойын дамыту интеллектуалды және эмоционалды жағынана жетілдірудің негізгі жолы табиғат жайында жүйелі білім беру кезектігін ескерсек. Балалға табиғат - құбылыстарын бақылату, көргенін ой елегінен өткізіп қабылдауын, ойын, тіліне дамытуды басшылыққа алып отыру әрбір ата-ананың, ұстаздың мақсаты. Заттардың құбылыстардың өзгеруі , өлі және тірі табиғаттың, жануарлар мен өсімдіктердің, олардың сыртқы ортаға бейімделуін, мекендеуін, көбейюін жүйелі түрде ұғындыра отырып, негізгі көңіл: бірінші -әр объектінің өзгеруі, екінші – қимыл-қозғалысы, пішіні, үшінші-өсіп, дамуына бөледі. Егер бала осы негізгі қасиеттерді меңгерсе, жыл мезгілдеріне байлангысты оның ерекшеліктерін көріп, байқап, сезіп, көрнекі- бейнелік ойы жетіліп, сөздік логикалық ойының дамуына жол ашады. Ол үшін біз балалардың есте сақтауын, көргенін дұрыс немесе дұрыс емес екендігін ажыратып, айтып отыратындай танымдық қабілетін, дамытатын, жұрмыс жүйесін жасау қажетті.
1 Балалардың сабаққа, оқу материалына, танымдық іс-әрекетке қызығушылығын белсендіру үшін сабаққа жаңалық және қызықтылық енгізу: балалардың өздерінің жеңуге шамасы жететіндей, оқушының білім дәрежесіне, ерекшелігіне сәйкес келетін қиындықтар, кедергілер жасау; өз бетінше орындайтын әр түрлі жұмыстар, дидактикалық қызықты ойындар ұйымдастыру; өз еңбегінің қуанышын сезуге мүмкіндік жасау сияқты тәсілдерді пайдалану;
2. Сабақ мазмұнының ғылыми дәрежесіне сәйкестігі, өмірмен, қоғаммен, табиғат құбылыстарымен байланыстылығы, сабақ мазмұнының балалардың күш жігерін, ақыл-ой белсенділігін талап ету;
3. Ізденушілік, ойландырарлық ахуал жасау;
4. Балалардың шамасы жететіндей қиындық деңгейде оқыту;
5. Мәселе – ізденушілік әдістері, дидактикалық ойындар, жаттығулар танымдық есептер шешуді, әңгіме әдісін пайдалану, тәжірибелерге зерттеушілік сипат беру.
Мұндағы негізгі мақсат – балалардың ойлау қызметіне, танымдық белсенділігіне, олардың дүниетанымын қалыптастыруға жол ашу. Балаларға экологиялық тәрбие беруде оқытудың сөздік, көрнекілік, практикалық оқыту әдістерінің барлығы да қызмет етуі тиіс, оқушы мен мұғалім ақиқатты іздеуші күйіне немесе дербес ізденуші дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай тудырып отыру қажет. Ол үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат аясында, қоршаған ортамен тілдесуге жол ашып отыру қажет.
Бала үнемі табиғат құбылыстарын бақылай отырып, ата-анасына, үлкендерге танымдық сұрақтар қояды. Мысалы: қар қалай пайда болады? Неге алақанда ериді? Жапырақтар неге түседі? Жаңбыр қайдан пайда болады? Неге барлық ағаштар жеміс салмайды? Шыбын-шіркейлер қайда қыстайды? т.б.
Балалардың мұндай сұрақтарына жауап беру әрбір ата-ананың ұстаздың міндеті, тек жауап беру ғана емес қоршаған ортаны тануға баланың дүниетанымын кеңейту. Бұл жолда ұстаздарға оқытудың негізгі түрін басшылыққа алу қажет. Мысалы:
Сабақ- балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі түрі. Сабақта табиғат құбылыстары мен заттар туралы жазылған әңгімелер, өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар тағы басқа көркем шығарма туындылары, түрлі-түсті суреттер, диафильмдер, көрнекі құралдар кеңінен пайдаланады.
Саяхат – сабақ түрі, жұмыстың бұл түрінде балалар табиғатпен шынайы түрде танысады. Саяхат кезінде балалардың таза ауада болуы, далада хош иісті, көз тартар әдемі гүлдер арасында қыдыру - терең ой, ширақ қозғалыс, көтеріңкі көңіл күй тудырып, оларды жан-жақты үйлесімді етіп тәрбиелеуге ықпал етеді.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде тәрбиеші ұстаздар мен ата-аналарға бірнеше ұсыныстар берілген:
- жыл мезгіліндегі табиғат құбылыстарымен таныстыруда балалардың дүниетанымын қалыптастыру ісі балалардың жас ерекшеліктеріне сай, қарапайымнан күрделендіре, сатылы жолмен жүргізу қажет;
- балаларға берілетін білім жергілікті табиғат ерекшеліктеріне сай, өлкелік негізге негізделген, ұлттық дәстүрді ендіре отырып, шынайы табиғат жайлы ғылыми мәліметтерді беруді көздеу;
- оқыту үрдісін ұйымдастыру мен жүргізуде тәрбиеші мен ата-аналар бірлескен іс-әрекет барысында балалардың оқу-танымдылық қызығушылығын дамыту (ороындаушының деңгейден белсенді – атқарушылық деңгейіне өздігінен әрекет етушілік деңгейге дейін көтеру;)
- оқыту үрдісін ұйымдастыруда мұғалімнің еркіндік беру, сабақ құрылымына шығармашалақ тұрғыдан қарау:
оқыту үрдісін ұйымдастыру мен жүргізу ісіне түрлі мамандарды тікелей қатыстырып, кешенді сабақтар жүргізу, пәнаралық байланысты ескере отырып, білім беру үрдісін ойын түрінде ұйымдастыру;
балалардың білім деңгейін дамытуда, дүниетанымын кеңейтуде кездескен жетістіктер мен кемістіктерді анықтау, оқыту үрдісіндегі нақты жағдай туралы мәліметтер жинау және оларды талдап зерттеу;
тәрбиеші-ұстаздар қауымына теориялық, әдістемелік, практикалық көмек көрсететін мақалалар жазып, ой толғап балаларға экологиялық тәрбие беру мәселесі бойынша маман ғалымдардың, әдіскерлердің, шебер ұстаздардың озық тәжірибесімен танысып, әдістемелік нұсқаулар жасап, білімін жетілдіріп отыру, пікірталастар ұйымдастыру;
мәселе бойынша озық тәжірибелерді насихаттап, жан-жақты ізденісте болу;
Оқушылардың табиғатты оқып-үйренуіндегі білімділік және тәрбиелік міндеттерін бөліп қарауға болмайды. Сыныптағы сабақтар мен түрлі саяхаттар арқылы туған өлкенің табиғаты мен оның байлығы туралы мағлұмат алады.
Табиғатты белсенді танумен байланысты жүргізілетін жұмыс түрі неғұрлым көп болса, айналадағы дүние туралы түсінік соғұрлым терең, аялау, ардақтау, сезімі күшті болмақ. Оқушылар түсінігі кеңіген сайын айналасындағы бұрын көңіл аудармаған құбылыстардың сырына үңіле түседі. Аяласаң гүлденеді, ажарлана түседі. Осындай ұғымды оқушыларға қарапайым мысалдармен жеткізудің тәрбиелік әсері үлкен. Берілетін білім олардың өзін қоршаған ортаға байланыстыра жүргізуді талап етеді. Мұндағы негізгі мақсат - оқушылардың түрлі құбылыстарды материалистік тұрғыдан қарауға дағдыландыру, еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, табиғатты гүлдендіруге өз үлесін қосатын адамдардың шығармашылық еңбегін әр уақытта баса көрсету. Онда білім негіздері оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді. Оқушы бойындағы табиғатқа деген ынта, табиғат көріністеріне байланысты өтілетін шаралар арқылы, саяхат, табиғаттағы өзгерістерді бақылау, тірі табиғат жүйесіндегі жұмыстар, еңбек және табиғат күнтізбеліктерін толтыру арқылы іске асырылады. Ол үшін баланың ынтасын тудырудың маңызы зор. Ынтасын тудыру пәнге деген қызығушылықты арттырып, сабақты жақсы үлгеруіне жәрдемдеседі. Баланың психологиялық сақтай алуына , ақыл ойының , тілінің дамуына жағдай туғызады. Көрнекті педагог К.Д. Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының логикалық ойы мен тілін дамыту сөзге емес тікелей қоршаған ортадан алған әсеріне негізделуі керек деп есептелді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп ғана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс ұғып олардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілері мен құбылыстарын пайдалану қажеттілігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға, онан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп есептеді. Табиғатты зерттеуге деген ынтасын дамыту бақылаудан басталуы қажет. Бақылай білу өздігінен пайда болатын нәрсе емес, оны дамытып, жаттығулармен тәрбиелеп отыру қажет. Оқушы бақылаудың міндетін, мақсатын бақыланатын объектінің немесе құбылыстың түрін, түсін айыра біліп, мұғалімнің басшылығымен алдын-ала тиісті тапсырмалар беріліп, неге назар аудару керектігін ескеріп, жүйелі, жоспарлы толық жүргізілуі қажет.
Оқушының табиғат құпияларын білуге деген ынтасы өте ерте пайда болады. Табиғи ортаны адамзаттың жан-жақты қажетін мәңгілікке қамтамасыз етуге жарайтындай етіп сақтай білуі, мейлінше үлкен іс. Өкінішке орай, адам баласының табиғатты қорғауы, оның табиғатты тоздыруы, ластауы, уландыруы, шашып-төгіп пайдаланумен қатар жүріп келеді.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның санасына байланысты. Табиғатты таза, сұлу, мол қалпында келешекте сақтап қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәніндегі саналы сақшысы етіп қалыптастыру қажет. Сол үшін де 1-сыныпқа келгеннен-ақ табиғатқа үнемі бақылау жүргізіп, серуенге шығып, табиғаттың ерекшелігін байқайды. Бір зат пен екінші заттың айырмашылықтарын біліп, қабілеттері дамиды. Қоршаған ортаға қызығушылығы арта түседі.Табиғат пен адам бір-бірімен тығыз байланысты. Адам баласы табиғат байлығын өз иелігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты қорғаудың үйретуді әр мұғалім өз өлкесінен бастаған орынды. Ал, бұл жөніндегі оқушылар түсінігі, оның айналасындағы қоршаған заттарға деген қарым-қатынасынан байқалады. Табиғат туралы түсінігі мол оқушы маңайындағы ағаш бұталарын сындырмайды, құстарды өлтірмейді, бөлме өсімдіктерін бақылап, оны күтіп баптайды. Осы мақсатта сабақ материалдарын, тәрбиелік шаралардан алған әсерін тиімді пайдаланған дұрыс.
ІІ тарау. Дүниетану пәнін оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары
Оқушыларға экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары сыныптан тыс уақыттарда көп мүмкіндік ашылады. Экологиялық тәрбие беру мақсатында сыныптан тыс жұмыстар мектептің білім мен тәрбие беру міндеттеріне және қоғам талаптарына сәйкес жүргізіледі. Қазіргі қоғам алдындағы тәрбиенің міндеті - жас ұрпақтың санасына айнала қоршаған табиғатқа деген жауапкершілік қарым-қатынасын экологиялық санасын қалыптастыру.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелілігін қалыптастыру мұғалімнің жеке басына оның жалпы кәсіби білімі мен шеберлігіне және сыныптан тыс түрлі көпшілік қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру қаблетіне байланысты. Олардың бәрі бір-бірімен үйлесімді байланыста жүруі оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруге мүмкіндік береді. Табиғатты оқытып үйретуде мұғалімдер тек қана сыныптағы сабақпен шектелсе, онда оқушылардың білімін бір жақты етеді. Ол міндетті түрде сыныптан тыс жұмыстардың, мектептің негізгі міндеттерін шешуге көмегін тигізетін алуан түрлерін қолдану тиіс. Оның сыныптан тыс жұмысының басты бағыты – бағдарламада қаралған білімді тереңдету, балалардың табиғатқа ұқыпты қарауы және оны пәрменді қорғауға тәрбиелеу. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар жүргізу үрдісінде қарапайым заңдылықтар анықталады, сан алуан табиғат комплекстері қарастырылады.
Бұл жұмыс балалардың табиғаттың біртұтастығы туралы түсініктерін кеңейтеді. Балалардың дұрыс дүниетанымының, ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасайды.
Мұғалімнің міндеті – баланың жан дүниесіне білім құмарлықтың, талаптылықтың нәрін себу, балалардың табиғатқа деген тұрақты қызығушылығын, табиғат құбылыстарын зерттей білуге ынтасын қалыптастыру болып табылады.
Сыныптан тыс жұмыстарда өз өлкесінің экологиялық жағдайы, қоршаған орта, дүние туралы ғылыми білім мен тұжырымдар сипатталады.
Оқушылармен экологиялық мақсаттағы ұйымдастырылған тәрбие жұмысының маңызды шарттарының бірі –– физиологиялық–психологиялық ерекшеліктерін есепке алу болып табылады.
Мысалы: Бастауыш сынып оқушылары білуге өте құмар болып келеді. Олардың қызықпайтыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жұлдыздар, су мен ауа, өсімдіктер мен жануарлар туралы білгісі келеді, оларды еңбек пен адамдар қарым-қатынасы қызықтырады. Ал сыныбы жоғарылаған сайын олардың қоршаған орта мен табиғат туралы, ондағы әртүрлі өзгерістер, экологиялық жағдайлар жөнінде таным-түсініктері, көзқарастары, білімдері кеңейеді.
Экологиялық тәрбие беру мақсатында қоршаған ортаға жауапкершілік қатынасын қалыптастыру қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастың түрі болуға тиіс.
Балалардың табиғатқа жан-жақты қызығушылығын ескере отырып, мұғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен қолданады, Сондықтан сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда бақылау жүргізу әдістемесіне үлкен орын беріледі. Бақылау жаттығулары жеке бастық байқампаздық және білуге құштарлық сияқты аса маңызды қасиеттерін шындап шығаруға қажетті жағдайлар туғызады.
Бақылау үрдісінде оқушылардың қоршаған ортаға қызығушылығы дамиды. Балалар табиғаттың өзгерістері, құбылыстары және құстардың, аңдардың, балықтардың, жәндіктердің тіршілігі мен мінез-қылығы туралы барынша қызығып тыңдап, оны қорғай білуге ұмтылысы қалыптасады.
Дүниетану пәні арқылы экологиялық тәрбие беретін сыныптан тыс жұмыстардың аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Яасауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік универсеті
Педагогика факультеті
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына дүнетану пәнін оқыту
барысында экологиялық тәрбие беру жолдары
Орындаған: Жаңабаева Гүлжанат
Ғылыми жетекшілер: п.ғ.к. доцент Ыбраймжанов Қалібек
Рысбекова Айман
ТҮРКІСТАН-2006ж
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3- 5.
І тарау Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педогогикалық - психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-15.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық тәрбиені қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-25.
ІІ тарау Дүниетану пәнін оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары ... ... ... ... ... ... 26-35
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәнін (2 сынып) оқыту үрдісінде экологиялық тәрбиені жетілдіруде қолданатын әдіс-тәсілдер (сабақ жоспарының үлгісі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 2
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-54
Кіріспе
Мәселенің көкейтестілігі. Қазіргі кезде ғылыми техникалық прогрестің қарқынды дамуы табиғатқа кері әсерін тигізіп отыр. Осыған орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезім қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап шешу - көкейтестігі мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасының Конститутциясының алтыншы бабы жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігі екендігі, олардың мемлекет қарауында болатынын мәлімдейді.
Елімізді Білім туралы Заңында : Бала тәрбиесіндегі басты міндет - жаратылыстану және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру үрдісін келтіріп, жүзеге асыру деп көрсетілген.
Қазіргі әсемдік деңгейдегі дамушы Қазақстанның жайында жас ұрпаққа экологиялық тәрбие мен білім беру бүгінгі күн тәртібінде бірден-бір қажетті мәселе екені 1991 жылы Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында және 1992 жылғы Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында көрсетілген.
Бүгінгі таңда жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білім беру – адамзат қауымы, қоғам, табиғат және қоршаған орта үйлесімділігінің ең тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде қоршаған орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілігі мол, ізгілікті, экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақты тәрбиелеу маңызды орын алады. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу мәселесі табиғат пен қоршаған ортаны қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру экологиялық жаппай және үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерімен айналысқан ғалымдар В.Белинский, А.Герцен, Н.Чернышевский, Б.Куров, Э.Ильенков, А.Бекетов, К.Темирязов тағы басқа табиғатты және қоршаған ортаны қорғау және зерттеу туралы мәселені көтерді. (14-21)
Ал психологтар Л.С. Выготский, С.А. Рубинштейн, И.С. Кон, Е.М. Кудрявцева, Қ.Жарықбаев тағы басқалар өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы қоршаған орта мен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтты. (5-34)
Экологияны оқыту әдістемесіне келер болсақ республика бойынша авторлық әдіскерлердің еңбектері жарық көрді. Бұл орайда педагогтар Байсенова, Г.Байсеев, Ф.Қозыбаева, Б.Қазыханова, Шілдебаев, Б.Мұқатова, Л.Пурсова, Л.Сащенко тағы басқалар 1-11 сыныптарға оқулықтар жазды.
Осыған байланысты мектепте бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі оқу-тәрбие үрдісінде тереңірек зерттеуді қажет етеді. Бұл тақырыпты қанша ғалымдар қарастырып келгенімен, көптеген бастауыш мектептерді қолға алынбай келеді, әлі де толық зерттелмеген.
Осыған орай диплом жұмысының тақырыбын былай деп алдық: Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқыту барысында экологиялық тәрбие беру жолдары (2сынып)
Диплом жұмысының ғылыми зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие барысы.
Зерттеу пәні: 2 сынып “Дүниетану” пәні бойынша оқушыларға экологиялық тәрбие беру.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына оқу-тәрбие үрдісінде дүниетану пәнін оқыту арқылы экологиялық тәрбие берудің тиімді жолдарын анықтау.
Алға қойған мақсатқа жету барысында туындаған міндеттер:
1. Педогогикалық-психологиялық әдебиеттердегі осы мәселелерді талдау және зерттеу.
2. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруде озық тәжірібелерді жинақтау.
Зерттеу әдістері : педагогикалық-психологиялық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге талдау жасау, озық педагогикалық іс-тәжірибелерді сұрыптау, сұрақ-жауап
Диплом жұмысы ––– кіріспе , төрт парагрофтан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері қарастырылған.
I тарауда бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық , педагогикалық-психологиялық мәселелері көрсетілген
II тарау Дүниетану пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің әдіс-тәсілдері қарастырылды.
І тарау.Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1.Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми - техникалық прогрестердің даму барысында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынан шығып кетті.
Табиғат әлемі – адамның тірішілік ету ортасы. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Сол себептен табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың үйлесімді дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп жетілуіне ауадай қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі болып тұр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына себепші – адам. Осы адам мен табиғат арасында жақындық болмай, қоғамымызда алға қарай өрлеу болмайтынын түсіндіру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды мәселе болмақ. (5-34бет)
Ғылымда “экология” деген ұғымды алғаш айтқан неміс биологы Эрнест Геккель. Ол “экология” деген сөзге анықтама беруге тырысты. 1866 жылы немістің табиғат зерттеушісі Э.Геккельдің өмірге енгізген “экология” сөзін дәлме-дәл аударғанда “үй туралы ілім, тұрақ, мекен туралы ғылым” деген грек сөзінен шыққан.
Келесі бір экологиялық сөздікте “ экология” (гректің ойкос-үй, тұрақ, мекен және логос-білім, ғылым , зерттеу деген екі сөзінен құралған) қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізі, тірі организмдердің өмір сүру жағдайларын, олардың өзара қатынастарының, табиғи ортамен байланыстарын зерттейтін ғылым” деп сипаттаған.(5-34)
Қоршаған ортаны танып білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Сол кездердегі ежелгі египет, үнді, тибет т.б. елдердің мәдени ескерткіштерінде экологиялық элементтері кездеседі. Мәселен, үнділердің “Махабхарата” жырында (б.д.д. VI -IІ ғ.ғ) табиғаттың дүлей күштері - су тасқыны, жер сілкінісі туралы деректер келтірілген.
Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Гераклиттің (б.д.д. 530-470ж.ж.), Гипократтың (б.д.д. 460-370ж.ж.), Аристотельдің (б.д.д. 384-322ж.ж.) еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мәселен, Аристотель өзінің “Жануарлардың тарихы” деп аталатын еңбегінде 500-ден астам жануарларды түсін түстеп талдау жасайды.(3-6)
Я.А. Коменский: “Тәрбиенің негізі – табиғат, ал адам – табиғаттың бір бөлігі және оның заңдылықтарына бағынушы”, -дейді.
Француз ағартушысы Ж.Ж.. Руссо өзінің педогогикалық еңбегінде “Баланы табиғатпен байланысты тәрбиелеу керек, табиғат баланың ересектігінен бұрын бала болғанын қалайды” деп жазды.(5-34)
Көрнекті педагог К.Д. Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының логикалық ойы мен тілін дамыту сөзге емес, тікелей қоршаған ортадан алған әсерлеріне негізделуі керек деп есептеді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп қана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс ұғып, олардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілерімен құбылыстарын пайдалану қажеттілігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға, одан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп есептеді.
“Табиғатпен ерегісу, оған зейін келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды” деді ұлы ғалым Ушинский.
Ал психологтар Л.С. Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С. Кон, Е.М.Қудиявцева, Қ.Жарықбаев тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады” деген тұжырым айтты.
Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығын, табиғат сұлулығына қатысты эстетикалық қатынас, экологияның аспектідегі адамгершілік қатынас қалыптасады. Осы тұрғыда белгілі ғалым-эколог И.Д. Зверев “Педагогикалық практиканың негізгі жағдайларында барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты мұқият ойланып істелінген жұмыстар қажет”,-дейді. Сондай-ақ, ол пәндерді экологияландыру басты мәселе деп қойды. Ол экологиялық мақсаты ғылыми білім жүйелері көзқарастар мен икемдерді мораль нормаларына сәйкес, қоршаған ортаның хал жағдайына азаматтық белсенді қатысуды қамтамасыз ету болып табылады, дей отырып, экологиялық білім мен тәрбие оқушының табиғат сұлулығына ықыластығы, табиғатты эстетикалық түсіну, осы сұлулықты сақтау үшін адамгершілік, азаматтық борышты ұғыну сияқты дамытушылықты қалыптастырады деп атап көрсетеді.(5-34)
Экологиялық білім мен тәрбие беру маңыздылығы қазақ даласында ІХ-ХV ғ.ғ. Әл Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғали тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология, метофизика ғылымдарындағы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар халқымыздың ұлы ағартушылары, ғұламалары, жазушылары Ы.Алтынсарин, М.Дулатов, М.Жұмабаев , Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпелі елдің өмірімен, ұлттық әдет-ғұрпымен тығыз байланыстырып жазған.
Әл Фараби “Тиянақты білім алам десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы” деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөз бүгінге дейін сақталып отыр.
М. Жұмабаев, Табиғат адам баласын дүниеге келтіріліп, бойында бар махаббатын мейірі мен шұғылалы шуағы жүрегімізде ұялатқан “Ана” деп табиғат ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А. Байтұрсынов “Біздің көріп, сезіп, тұрған аймағымыздағы нәрселердің бәріне табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе” дей келе, өзін қоршаған ортадағы тіршілікті сақтау адам баласының қолында екенін сендірді.
Ш. Уалиханов “О табиғат! Өзіңіз айтыңызшы, тршілікте одан ғажап, одан құпия не бар? деп табиғат сұлулығына кереметтілігіне және оның түсінікті , түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқаймыз.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздері орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.Белинский, А.Герцен, Н.Чернышевский есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А.Бекетов, К.Тимирязев, Д.Кайгородов т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді. Ал экологиялыыық тәрбие беру мәселесін соңғы жылдары зерттеп жүрген біздің қазақстандық ғалымдар аз емес, олар: Ә.А.Тұрдықұов, Д.И. Джангелдина, Г.М. Сабеналиева, А.К. Сатынская, Ж.С. Балтағұлова, А.Ш. Икрамовалардың ғылыми еңбектерінің қайталанбас өзіндік ерекшелігі аз емес, олардың педагогика саласында алатын орны ерекше. Сонда біз бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беруді экологиялық материалдарға сүйеніп отырып жүзеге асырамыз.
Экологиялық тәрбие беруде шетелдік және отандық тәжірибелерді ескере отырып, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беруде мол тәжірибелер жинақталады.
Экологиялық білім беру бағытында экология ғылымында жаңа ұғымдар мен түсініктер қалыптасты. Олардың негіздері: “экологиялық білім”, “экологиялық сауаттылық”, “экологиялық мәдениет”, “экологиялық этика” т.б.
Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды түсіну оқушылардң табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология ғылымын меңгеруге жол ашады және пәнге деген көзқарасын қалыптастырып, оған деген қызығушылығы артады.
Экологиялық сана - адамның табиғатқа көзқарасының , білімінің сенімінің, және дағдысының жиынтығы болса, ал экологиялық ойлау - табиғаттағы болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның себептерін ашу және терең түсіну, жауапкершілікпен ойлау арқылы адам баласы табиғат апаттарына жол бермейді. (Арал, Балқаш)
Экологиялық сауаттылық – экологиялық білімді игере отырып, табиғат қорларын тиімді пайдалануға жол ашатын болса, ол экологиялық этика- үйде, түзде, табиғатта адамның өзін-өзі ұстай білуін, мінез-құлық дағдыларын қатаң сақтауды қалыптастырады. Олар жоғарыдағы ұғымдар негізінде қалыптасқан.
Экологиялық мәдениет – экологиялық білім мен тәрбиенің жемісін көру, адамның жоғарыдағы экологиялық ұғымдарды түсіну мен ұғу деңгейінің өміршеңдігін көрсетеді.
Экологиялық тәрбие - жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті өмірлік мәселеге айналып отыр.
Мұның мәні - адамдардың бойында табиғатты қорғау белсенділігі қалыптастырып қажетті білім және икемділіктерімен қаруландыру деген сөз.
Қазіргі кездегі мектептегі экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты- оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға үйретіп, оның байлықтарын үнемді падаланудың орасан маңызды мәселе екенін ұғындыру, табиғатқа дұрыс қарым-қатынас жасау жөніндегі біліммен және дағдылармен қаруландыру. Табиғатқа ұқыпты қарауға жеке және жауапкершілік сезмі сәбилік кезден бастап тәрбиеленуі тиіс. Бұл жұмыс неғұрлым ерте басталса, онда педагогикалық тиімділігі соғұрлым жоғары болмақ.
Біздің елімізде “Әрбір азамат табиғатты аялауға, оның байлықтарын қорғауға міндетті” деген талаптар, барлық уақытта бірдей дәйектілікпен жүзеге асырылып отырылмағаны мәлім. Тоқырау жылдары еліміздің табиғатын қорғауға зор кеселді зардаптарын тигізді. Бірыңғай экономикалық өндірістік мүдделер басшылыққа алынып, экологиялық талаптар ескерілмегендіктен, еліміздің табиғаты үлкен зиян шекті.
Біздің байқағанымыз экологияны оқытудың басқа пәндерге қарағанда көптеген өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтуымыз керек. Өйткені, экология қазіргі кезде барлық ғылымдар саласы мен сабақтастықта әрекет ететін кешенді ғылымға айналды.
Эклогиялық білім мен тәрбие берудің орталық ядросы –– сабақ. Сабақ арқылы мұғалім мен оқушы арасындағы барлық оқу -тәрбие жұмыстары әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Экологияны оқыту барысында оқушыларға берілетін оқу-тәрбиелік жұмыстарының ең маңызды мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа алу керек.
Олар :
–– оқушырардың қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп , олардың ғылымға деген қызығушылығын арттыру;
–– ой -өрістің шығармашылық белсенділігін дамыту ;
–– зерттеушілік қабілетін дамыту, экологиялық мәселелерді түсіндіру және өз бетінше шешуді дағдыландыру;
–– оқушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең етуге баулу;
–– оқушылардың жергілікті жердің экологиялық проблемаларын шешудегі жеке басының жауапкершілігін қалыптастыру .
Мектеп реформасында да, оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесә. Айрықша атап көрсетілген: Мектеп ұқыпты қожайынның қасиеттерін қоғамдық байлық пен туған табиғатқа қамқор да ұқыпты көзқарасты қалыптастыруға тиіс” - делінген. Онда экологиялық тәрбие жұмыстарының балабақшадан бастап мектепке дейін үздіксіз жүргізіліп отыруды қарастырылған. Сондықтан да, бастауыш сынып мұғалімдеріне жасөспірімге экологиялық тәрбие беруде зор міндеттер жүктеледі.(21-38)
Экологиялық білім мен тәрбие беру өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көпшілікке біртұтас ғылыми білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге деген гуманистік көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту; төртінішден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған білімді тәжірибе жүзінде іске асыру қажет.(19-5)
Экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттілікті мектеп жасынан қалыптастыру кәсіпкерлік және нарықтық шаруашылықтың заңдылықтары мен оқушыларды міндетті түрде таныстыра отырып, экологиялық білім негіздерін оқыту кезінде жеке тұлғаның шығармашылық ойлау қабілетінің дамуын қарастыруды қажет етеді.
Бастауыш және орта мектеп оқу бағдарламасына жалпы және басты идеялар біріктірілген экологиялық білімнің теориялық негізі тақырыптары, экологиялық даму заңдылықтары туралы білім кіреді. Экологиялық біліктілікті тереңдетуге, жаңа сапалық деңгейде экологиялық тапсырмаларды күрделендіре беруге негізделеді.
Бастауыш мектептердегі оқушылардың экологиялық білім деңгейі әр түрлі оған себеп кейбір бастауыш мектептерде қосымша пән ретінде экология пәні оқытылады, ал кейбір мектептерде экологиялық бағдарламалар өте мардымсыз беріледі.
Осыдан шығатын түйін жалпы білім беретін бастауыш мектептерде және орта мектепте экологиялық білім мен тәрбие беру жайын ғылыми-әдістемелік тұрғыда талдап, үздіксіз экологиялық тәрбие берудің мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын, дидактикалық негіздерін жолға қою қажет, әсіресе бастауыш мектептерде эколгияны оқытудың үздіксіз білім беру ұстанымының негізі қалануы керек. Оқушылардың үздіксіз, бағдарлы, сапалы білім жүйелерінің бір-бірімен сабақтастығы қаралуы тиіс.
Оқушылардың экологиялық сауаттылығын, мәдениетін, танымдық белсенділігін арттыруға оқытушының білімі мен педагогикалық шеберлігі үлкен ықпал етеді.Қарапайымнан күрделіге көшу - оқу үрдісінің сабақтастығының негізгі ұстанымдарына жататындықтан оқу бағдарламалары да күрделене түседі.
Жоғары аграрлық мектептерде жан-жақты білімді, кәсіби мамандығын жете игеретін, қазіргі нарықтық заман талабына сай сұраныстарға қабілетті, іскер мамандар даярлау – негізгі міндет.
Экологиялық сабақтың негізгі мақсаттарының бірі- оқушылардың экологиялық санасын көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту, теориялық білімін іс-жүзінде қолдана білуге үйрету. Осы мақсатта бағдарлы білім беру жүйесі, арнайы оқулықтар, бағдарламалар, әдістемелік құралдар даярланады. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуіне көңіл бөлінді.
Эколгиялық білім мен тәрбие беру - “Табиғат -адам -қоғам” жүйесіндегі қарым-қатынасты оқушылардың білім игеру кезінде қалыптасады. Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаты- жастардың экологиялық көзқарасын, санасын табиғатқа үлкен парасаттық, жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастыру. Экологиялық мәдениеттілік адамның сезімін тәрбиелеуден, экологиялық сананы қалыптастырудан шығады.
Экологиялық тәрбие мен білім беру - көп сатылы үрдіс, ол кешенді тұрғыда да қарастыруды қажет етеді. біріншіден, адамның, қоғамның табиғатқа әсер ету ортасындағы білімнің ғылыми жүйесін қалыптастыру. екіншіден, жеке тұлғаның адамгершілік дүниетанымын тәрбиелеу, үшіншіден, сарамандық іс-әрекетті білім мен тәрбиенің жүзеге асуына ықпал ететін ерекшелік факторын қалыптастыру.
Экологиялық білім мен тәрбие беру - табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды белсенді әрекет жасай алатын жеке тұлғаның экологиялық сенімін қалыптастырып, белсенділігін көтеру. Сондықтан, экологиялық білім беру оқушылардың табиғатқа жаңаша көзқарасын қалыптастырудың негізі болса, әр түрлі формаларда жүргізілетін экологиялық тәрбие жеке тұлғаның эмоциялық – сезімдік әлеміне бағытталады, адамгершілік, жауапкершілік қасиеттерін өсіреді.
Бастауыш мектеп оқушыларына экология бойынша деректер беріп қана қоймай, табиғатқа деген қарым-қатынастық жаңа көзқарасын, санасын мәдениетін қалыптастыру басты мақсат болу керек. Сондықтан, экологиялық білім берудің белгілі бір әдістемелік жүйесі жасалу қажет.
Қоршаған ортаны қорғау ( ауа, су, топырақ) қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесу үрдістері де кешенді тұрғыдан қарауды талап етеді.
Экологиялық тәрбие функция оқушыларды табиғатқа деген жанашырлық, жауапкершілікті сезінуге баулиды. Экологиялық сапа экологиялық білімнен тұрады. Ол оқушылардың дүниетанымының маңызды құрамдас бөлігі ретінді экологиялық тәрбие беру үрдісінде дамиды.
Экологиялық білім берудің біртұтас жүйесін қалыптастыру – Қазақстанда білім бердің жаңа жүйелері мен әлемдік стандартқа сай мемлекеттік оқу жоспарын жасау, оларды қаржыландыру, экологиялық білі беретін ұстаздарға қамқорлық жасау, мектеп алдындағы экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері кезек күттірмейді.
Көп жағдайда экологиялық оқу-тәрбие жұмысының төмендегі, мұғалімдердің кәсіби мамандығының нашарлығы жайлы көп айтылады. Оның үстіне, ауылдағы мектептердің көбі өте ауыр қалді бастан өткеріп отыр. Осындай мектептен келген балаларға экологиялық білім мен тәрбие беру – үлкен міндет.
Ауылшаруашылық жоғары мектептерде кәсіби мамандықтарды экологиялық сауаттылықпен, біліктілікпен ұштастырып, экологиялық білім беруді жетілдіре түсу – қоршаған ортаны қорғаудың тиімді жолдарын ашары анық.(12-42.43)
1.2 Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық тәрбиені
қалыптастырудың жолдары
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан да соңғы жылдары республика көлеміндегі бастауыш мектептердегі экологиялық тәрбие жұмысы “Дүниетану” бөлімінен бастау алады. Ал дүниетану пәні - балалардың танымын дамытудағы басты құралдардың бірі.Мұнда балалардың қоршаға орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер болуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында : табиғат- бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені” екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. Кейінгі он жылдықта мектепке дейінгі және бастауыш сынып балаларының тірі және өл табиғақа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау – экологиялық тәрбие жұмысымен ұштасады деп ойлаймыз.(13-32).
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысына педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас кезінен бастау керек екендігін айтқан болатын мысалы, Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық трактатында Я.А. Коменскийдің табиғат және оны қорғауға тәрбиелеуге қатысты ой-пікірлерін толықтырып, оны әрі қарай дамытты. К.Д.Ушинский, В.А. Сухомлинскийдің балалардың ойлау қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген адамның сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог ғалымдар.
Сонымен қатар, И.В. Зверев, И.Г.Суравегина, А.Н.Захлебный, Н.С.Сарыбеков, О.Танабаев М.Н. Сарыбековтар да экологиялық білім мен тәрбие беруді сабақтар да , сыныптан тыс жұмыстарда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде ұйымдастырудың жағдайлары мен мүмкіндіктерін жазған болатын.
Экологиялық білім беру мен тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшелігіне байланысты және табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болады.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезде балалардың қоршаған орта туралы білімдерін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін жете түсіуге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра бастағандығында.
Сол себепті де осы жастағы балалар үлкен адамдардың іс-әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын айтқанды екі етпей орындайтын, санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен көзқарастан бірден ауытқып кету мұғалімдерге оңай соқпаса да, олардың шын өмірде өздерін белгілі бір іс-әрекеттерде тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде көрсете алатындығын ескерту қажеттігі заман талабы екендігі түсінікті.
Экологиялық тәрбие мен білім беруді кешендік тұрғыдан қарастыру мәселесі біздің республикамызда, Ресейде көптеген авторлар, әртүрлі альтернативті бағдарламалар жасап, оларды мектепте тәрбиелік оқу үрдісіне ендіруді. (22-31)
Белгілі педагог А.С. Макаренконың “Тәрбие жұмыстарының мақсаты қайдан тындайды? Ол сөзсіз біздің қоғамдық қажеттігімізден келіп туындайды”-, деген өміршең пікірін ескерсек, дүниетану оқулығында экологиялық тақырыптардың бөлек алынып, білім беру мен тәрбие ісіне араласа бастауы кездейсоқ құбылыс емес, оқу бағдаралмасында қазіргі өмір талабы ескерілуде.
Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие беру дүниетану сабағында кең мүмкіндіктер ашылды. Дүниетану сабағында құстар, жануарлар, өсімдіктер, жыл мезгілдері тағы басқа тақырыптарына байланысты жазылға әңгіме, ертегі, шағын мәтіндер арқылы бастауыш сынып оқушылар бойында табиғатқа деген сүйіспеншілік, аялы көзқарас, ондағы жан атаулыға, қамқорсыз жанға деген аянышты сезімін тәрбиелеуге кең мүмкіншіліктер бар. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы тікелей мұғалімнің шеберлігіне, ізденісіне, экологиялық сауаттылығына байланысты болмақ деп санаймыз.
Табиғаттағы тіршілік атауы бір-бірімен тығыз байланыста екені белгілі. Оның бірінде болып жатқан өзгеріс міндетті түрде екіншісіне әсер етеді. Бұл тіршілік тізбегі ұзақ дәуірлерде бірте-бірте қалыптасқан, оны ғылыми тілде табиғи тепе-теңдік деп аталады. Олай болса, табиғатта тіршілік тізбегі мен адамның іс-әрекетінің арасында да белгілі бір үндестік пен үйлесімділік сақталу тиіс. Олай болмағанда, адам өз іс-әрекетін болжауға болмайтын, орасан зиянды зардап шегері сөзсіз. Сондықтан да мұғалім өтіп отырған тақырыбының мазмұнында өз әңгімесі арқыл, шәкірттеріне адам табиғаттың ажыратылмайтын бір бөлігі, онсыз адам баласы өмір сүре алмайды, жылу мен күн сәулесін жеке тұрғын үйімен қамтамасыз ете алмайтын, яғни табиғаттың адам баласына тигізер пайдасын баса айтып берген жөн. Сонымен табиғат адамдарға тек өз байлықтарын беріп қоймайды, ол адамзат баласы тарапынан оған қамқорлық қажет ететін балалар санасына мектептің алғашқы күнінен ұялата білсе, болашақта мұндай мұғалім өз шәкіртін экологиялық білімі бар азамат етіп тәрбиелей алатыны сөзсіз. Бір сөзбен айтқанда, өміріміздің ащы шындығын балалар санасына жеткізе білуіміз керек. Өйткені жер-ана табиғаттың ендігі тағдыры бүгінгі жас ұрпақтың қолында болмақ.
Республикамыздағы экологиялық қатерлі апат аймағы деп аталып жүрген Арал теңізі мен Балқаш көлін қорғау мәселесін де, Семей тұрғандарының ауыр халі, жер бетіндегі кейбір тірі атаулының құрып кетуі, ауаның ластануы, алысқа бармай-ақ, өзіміздің облысымыздағы экологиялық жағдайы айтуға болады Талай жылдар бойы жүргізіліп келген атам, ракета сынақтары ата-жұртымыздың астан-кестен қылған осының бәрі адам баласының табиғатқа салғырт қарауының нәтижесі екенін түсіндіріп, бастауыш сыныптағы дүниетану сабағын тиімді тәрбие құралы етіп пайдалануға болады. Әрине, бұл жерде оқушылардың жас ерекшеліктерін ескерте отырып, олардың сана-сезіміне лайықты түсінікті болатындай экологиялық тақырыпқа арналған әңгіме шеңберін өтіліп отырған әңгіме, өлең жолдарына байланысты, көрнекті құралдар пайдалан, мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Мәселен, белгілі өтіліп отырған тақырыпқа сай алынатын ойындардың өзін ұтымды тәрбие құралы етіп пайдалануға болады.
Оқушыларға дүниетану сабағында экологиялық тәрбие берудің аса маңызды шарттарының бірі - оның эстетикалық тәрбиесімен бірлестікте қарастыру болып табылады.
Табиғат – сұлулықтың қайнар көзі, эстетикалық тәрбие берудің пәрменді құралы балалардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, талғам-қиялын дамытады. Табиғат құбылыстарымен жақын таныстыру баланың мысалы: күн сәулесінің нұрын, судың сылдырын, жапырақ сыбдырын, құстардың сайраған үнін түсіне білуге баулиды.(21-38)
Халықтық тәрбие тағлымындағы асыл мұраларының бірі табиғатқа үлкен құрмет, зор ілтипатпен қарауы, сондай-ақ оны көздің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа тәрбиелік мәні бар аңыз әңгімелер, ұлағатты терең ойлармен жеткізе білуінде. Үлкендердің балаларға “көкті жұлма”, болмаса “құсты атпа”, “су-анасы бұлақ”, “судың да сұрауы бар”- деген сөздерінде мағанасы терең, ауқымды кең философиялық терең ой, тәлім-тәрбиелік бастау жатыр.
Эстетикалық тәрбие баланың бойындағы әдемілік, әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтіп, табиғат сұлулығын танып, сезіне білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілеті, талғам-қиялын, көзін ашқан бұлақтай дамыту.
Осы тұрғыда табиғат балаларға эстетикалық тәрбие берудің бірден-бір құралы болып есептеледі. Айнала қоршаған орта, орман су, тау-тас, құстардың сайраған әсем даусы, жайқаған жасыл желек, жануарлар дүниесі – олардың барлығы балаларға әсер етіп, назарын аударып, табиғат әсемдігі туралы білімдерін толықтырады. Мұғалім балаларды табиғат құбылыстарымен таныстырып қана қоймай, әдемілікті түсініп, сезе білуге, күн сәулесінің шуағын, жаңбырдың нұрын, орман құстарының сайраған үнін, зерделеп түсінуге баулиды. Балалардың зейінін табиғат аясында жұмыс істеп жүрген адамдардың еңбегіне табиғат жанашырының іс-қимылына аударып, олардың қимыл әрекеттерін бақылатады, мұның бәрі балалардың эстетикалық сезімін оятып, еңбектене білуге, табиғат байлығын, оның әсемдігіне жанашырлықпен қарайға үйретеді.
Табиғат қандай тамаша
Көз салып оған қараса,-
дегендей, ондағы сол бір әсемдікті, сұлулықты сезіндіру, қабылдата білгізу, оған қуану мейірбандық, адамгершілік сезімдерін дамыту, оларды табиғатты аялауға құлшындырады.(21-39)
Табиғаттың сырын, сұлулығын сезіне білген адам ғана табиғатты сүйе алады. Ал, ендеше оның пәрменді қорғаушысы да бола алады.
Туған жер табиғатының әсем келбеті мен нәзік сырларын танытып, оқушы бойына эстетикалық сезім мен рухани қуат беруде табиғат көріністеріне жазылған шағын шығармалардың (мәтін) да маңызы ерекше.
Бастауыш сынып оқушыларына табиғат туралы дүниетанымдық ұғым беру бағдарлама талабына сай жыл мезгілдеріне байланысты топтастырылған. Жыл мезгілдерінсіз табиғатпен, қоршаған орта, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесімен, тағы басқамен. таныстыру мүмкін емес.
Себебі, жыл мезгілдерінің ауысуының себебі өлі және тірі табиғатқа бүкіл тіршілікке әсер етеді. Осы жолда балаларға табиғат туралы жүйелі ұғым қалыптастырудың жолдары мен тиімді түрлері, оқытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Табиғат – балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық қызығушылығын қалыптастырудың құралы. Оқушының ойын дамыту интеллектуалды және эмоционалды жағынана жетілдірудің негізгі жолы табиғат жайында жүйелі білім беру кезектігін ескерсек. Балалға табиғат - құбылыстарын бақылату, көргенін ой елегінен өткізіп қабылдауын, ойын, тіліне дамытуды басшылыққа алып отыру әрбір ата-ананың, ұстаздың мақсаты. Заттардың құбылыстардың өзгеруі , өлі және тірі табиғаттың, жануарлар мен өсімдіктердің, олардың сыртқы ортаға бейімделуін, мекендеуін, көбейюін жүйелі түрде ұғындыра отырып, негізгі көңіл: бірінші -әр объектінің өзгеруі, екінші – қимыл-қозғалысы, пішіні, үшінші-өсіп, дамуына бөледі. Егер бала осы негізгі қасиеттерді меңгерсе, жыл мезгілдеріне байлангысты оның ерекшеліктерін көріп, байқап, сезіп, көрнекі- бейнелік ойы жетіліп, сөздік логикалық ойының дамуына жол ашады. Ол үшін біз балалардың есте сақтауын, көргенін дұрыс немесе дұрыс емес екендігін ажыратып, айтып отыратындай танымдық қабілетін, дамытатын, жұрмыс жүйесін жасау қажетті.
1 Балалардың сабаққа, оқу материалына, танымдық іс-әрекетке қызығушылығын белсендіру үшін сабаққа жаңалық және қызықтылық енгізу: балалардың өздерінің жеңуге шамасы жететіндей, оқушының білім дәрежесіне, ерекшелігіне сәйкес келетін қиындықтар, кедергілер жасау; өз бетінше орындайтын әр түрлі жұмыстар, дидактикалық қызықты ойындар ұйымдастыру; өз еңбегінің қуанышын сезуге мүмкіндік жасау сияқты тәсілдерді пайдалану;
2. Сабақ мазмұнының ғылыми дәрежесіне сәйкестігі, өмірмен, қоғаммен, табиғат құбылыстарымен байланыстылығы, сабақ мазмұнының балалардың күш жігерін, ақыл-ой белсенділігін талап ету;
3. Ізденушілік, ойландырарлық ахуал жасау;
4. Балалардың шамасы жететіндей қиындық деңгейде оқыту;
5. Мәселе – ізденушілік әдістері, дидактикалық ойындар, жаттығулар танымдық есептер шешуді, әңгіме әдісін пайдалану, тәжірибелерге зерттеушілік сипат беру.
Мұндағы негізгі мақсат – балалардың ойлау қызметіне, танымдық белсенділігіне, олардың дүниетанымын қалыптастыруға жол ашу. Балаларға экологиялық тәрбие беруде оқытудың сөздік, көрнекілік, практикалық оқыту әдістерінің барлығы да қызмет етуі тиіс, оқушы мен мұғалім ақиқатты іздеуші күйіне немесе дербес ізденуші дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай тудырып отыру қажет. Ол үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат аясында, қоршаған ортамен тілдесуге жол ашып отыру қажет.
Бала үнемі табиғат құбылыстарын бақылай отырып, ата-анасына, үлкендерге танымдық сұрақтар қояды. Мысалы: қар қалай пайда болады? Неге алақанда ериді? Жапырақтар неге түседі? Жаңбыр қайдан пайда болады? Неге барлық ағаштар жеміс салмайды? Шыбын-шіркейлер қайда қыстайды? т.б.
Балалардың мұндай сұрақтарына жауап беру әрбір ата-ананың ұстаздың міндеті, тек жауап беру ғана емес қоршаған ортаны тануға баланың дүниетанымын кеңейту. Бұл жолда ұстаздарға оқытудың негізгі түрін басшылыққа алу қажет. Мысалы:
Сабақ- балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі түрі. Сабақта табиғат құбылыстары мен заттар туралы жазылған әңгімелер, өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар тағы басқа көркем шығарма туындылары, түрлі-түсті суреттер, диафильмдер, көрнекі құралдар кеңінен пайдаланады.
Саяхат – сабақ түрі, жұмыстың бұл түрінде балалар табиғатпен шынайы түрде танысады. Саяхат кезінде балалардың таза ауада болуы, далада хош иісті, көз тартар әдемі гүлдер арасында қыдыру - терең ой, ширақ қозғалыс, көтеріңкі көңіл күй тудырып, оларды жан-жақты үйлесімді етіп тәрбиелеуге ықпал етеді.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде тәрбиеші ұстаздар мен ата-аналарға бірнеше ұсыныстар берілген:
- жыл мезгіліндегі табиғат құбылыстарымен таныстыруда балалардың дүниетанымын қалыптастыру ісі балалардың жас ерекшеліктеріне сай, қарапайымнан күрделендіре, сатылы жолмен жүргізу қажет;
- балаларға берілетін білім жергілікті табиғат ерекшеліктеріне сай, өлкелік негізге негізделген, ұлттық дәстүрді ендіре отырып, шынайы табиғат жайлы ғылыми мәліметтерді беруді көздеу;
- оқыту үрдісін ұйымдастыру мен жүргізуде тәрбиеші мен ата-аналар бірлескен іс-әрекет барысында балалардың оқу-танымдылық қызығушылығын дамыту (ороындаушының деңгейден белсенді – атқарушылық деңгейіне өздігінен әрекет етушілік деңгейге дейін көтеру;)
- оқыту үрдісін ұйымдастыруда мұғалімнің еркіндік беру, сабақ құрылымына шығармашалақ тұрғыдан қарау:
оқыту үрдісін ұйымдастыру мен жүргізу ісіне түрлі мамандарды тікелей қатыстырып, кешенді сабақтар жүргізу, пәнаралық байланысты ескере отырып, білім беру үрдісін ойын түрінде ұйымдастыру;
балалардың білім деңгейін дамытуда, дүниетанымын кеңейтуде кездескен жетістіктер мен кемістіктерді анықтау, оқыту үрдісіндегі нақты жағдай туралы мәліметтер жинау және оларды талдап зерттеу;
тәрбиеші-ұстаздар қауымына теориялық, әдістемелік, практикалық көмек көрсететін мақалалар жазып, ой толғап балаларға экологиялық тәрбие беру мәселесі бойынша маман ғалымдардың, әдіскерлердің, шебер ұстаздардың озық тәжірибесімен танысып, әдістемелік нұсқаулар жасап, білімін жетілдіріп отыру, пікірталастар ұйымдастыру;
мәселе бойынша озық тәжірибелерді насихаттап, жан-жақты ізденісте болу;
Оқушылардың табиғатты оқып-үйренуіндегі білімділік және тәрбиелік міндеттерін бөліп қарауға болмайды. Сыныптағы сабақтар мен түрлі саяхаттар арқылы туған өлкенің табиғаты мен оның байлығы туралы мағлұмат алады.
Табиғатты белсенді танумен байланысты жүргізілетін жұмыс түрі неғұрлым көп болса, айналадағы дүние туралы түсінік соғұрлым терең, аялау, ардақтау, сезімі күшті болмақ. Оқушылар түсінігі кеңіген сайын айналасындағы бұрын көңіл аудармаған құбылыстардың сырына үңіле түседі. Аяласаң гүлденеді, ажарлана түседі. Осындай ұғымды оқушыларға қарапайым мысалдармен жеткізудің тәрбиелік әсері үлкен. Берілетін білім олардың өзін қоршаған ортаға байланыстыра жүргізуді талап етеді. Мұндағы негізгі мақсат - оқушылардың түрлі құбылыстарды материалистік тұрғыдан қарауға дағдыландыру, еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, табиғатты гүлдендіруге өз үлесін қосатын адамдардың шығармашылық еңбегін әр уақытта баса көрсету. Онда білім негіздері оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді. Оқушы бойындағы табиғатқа деген ынта, табиғат көріністеріне байланысты өтілетін шаралар арқылы, саяхат, табиғаттағы өзгерістерді бақылау, тірі табиғат жүйесіндегі жұмыстар, еңбек және табиғат күнтізбеліктерін толтыру арқылы іске асырылады. Ол үшін баланың ынтасын тудырудың маңызы зор. Ынтасын тудыру пәнге деген қызығушылықты арттырып, сабақты жақсы үлгеруіне жәрдемдеседі. Баланың психологиялық сақтай алуына , ақыл ойының , тілінің дамуына жағдай туғызады. Көрнекті педагог К.Д. Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының логикалық ойы мен тілін дамыту сөзге емес тікелей қоршаған ортадан алған әсеріне негізделуі керек деп есептелді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп ғана қоймай, табиғаттағы заттарды дұрыс ұғып олардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілері мен құбылыстарын пайдалану қажеттілігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға, онан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп есептеді. Табиғатты зерттеуге деген ынтасын дамыту бақылаудан басталуы қажет. Бақылай білу өздігінен пайда болатын нәрсе емес, оны дамытып, жаттығулармен тәрбиелеп отыру қажет. Оқушы бақылаудың міндетін, мақсатын бақыланатын объектінің немесе құбылыстың түрін, түсін айыра біліп, мұғалімнің басшылығымен алдын-ала тиісті тапсырмалар беріліп, неге назар аудару керектігін ескеріп, жүйелі, жоспарлы толық жүргізілуі қажет.
Оқушының табиғат құпияларын білуге деген ынтасы өте ерте пайда болады. Табиғи ортаны адамзаттың жан-жақты қажетін мәңгілікке қамтамасыз етуге жарайтындай етіп сақтай білуі, мейлінше үлкен іс. Өкінішке орай, адам баласының табиғатты қорғауы, оның табиғатты тоздыруы, ластауы, уландыруы, шашып-төгіп пайдаланумен қатар жүріп келеді.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның санасына байланысты. Табиғатты таза, сұлу, мол қалпында келешекте сақтап қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәніндегі саналы сақшысы етіп қалыптастыру қажет. Сол үшін де 1-сыныпқа келгеннен-ақ табиғатқа үнемі бақылау жүргізіп, серуенге шығып, табиғаттың ерекшелігін байқайды. Бір зат пен екінші заттың айырмашылықтарын біліп, қабілеттері дамиды. Қоршаған ортаға қызығушылығы арта түседі.Табиғат пен адам бір-бірімен тығыз байланысты. Адам баласы табиғат байлығын өз иелігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты қорғаудың үйретуді әр мұғалім өз өлкесінен бастаған орынды. Ал, бұл жөніндегі оқушылар түсінігі, оның айналасындағы қоршаған заттарға деген қарым-қатынасынан байқалады. Табиғат туралы түсінігі мол оқушы маңайындағы ағаш бұталарын сындырмайды, құстарды өлтірмейді, бөлме өсімдіктерін бақылап, оны күтіп баптайды. Осы мақсатта сабақ материалдарын, тәрбиелік шаралардан алған әсерін тиімді пайдаланған дұрыс.
ІІ тарау. Дүниетану пәнін оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары
Оқушыларға экологиялық тәрбиені қалыптастыру жұмыстары сыныптан тыс уақыттарда көп мүмкіндік ашылады. Экологиялық тәрбие беру мақсатында сыныптан тыс жұмыстар мектептің білім мен тәрбие беру міндеттеріне және қоғам талаптарына сәйкес жүргізіледі. Қазіргі қоғам алдындағы тәрбиенің міндеті - жас ұрпақтың санасына айнала қоршаған табиғатқа деген жауапкершілік қарым-қатынасын экологиялық санасын қалыптастыру.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелілігін қалыптастыру мұғалімнің жеке басына оның жалпы кәсіби білімі мен шеберлігіне және сыныптан тыс түрлі көпшілік қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру қаблетіне байланысты. Олардың бәрі бір-бірімен үйлесімді байланыста жүруі оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруге мүмкіндік береді. Табиғатты оқытып үйретуде мұғалімдер тек қана сыныптағы сабақпен шектелсе, онда оқушылардың білімін бір жақты етеді. Ол міндетті түрде сыныптан тыс жұмыстардың, мектептің негізгі міндеттерін шешуге көмегін тигізетін алуан түрлерін қолдану тиіс. Оның сыныптан тыс жұмысының басты бағыты – бағдарламада қаралған білімді тереңдету, балалардың табиғатқа ұқыпты қарауы және оны пәрменді қорғауға тәрбиелеу. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар жүргізу үрдісінде қарапайым заңдылықтар анықталады, сан алуан табиғат комплекстері қарастырылады.
Бұл жұмыс балалардың табиғаттың біртұтастығы туралы түсініктерін кеңейтеді. Балалардың дұрыс дүниетанымының, ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасайды.
Мұғалімнің міндеті – баланың жан дүниесіне білім құмарлықтың, талаптылықтың нәрін себу, балалардың табиғатқа деген тұрақты қызығушылығын, табиғат құбылыстарын зерттей білуге ынтасын қалыптастыру болып табылады.
Сыныптан тыс жұмыстарда өз өлкесінің экологиялық жағдайы, қоршаған орта, дүние туралы ғылыми білім мен тұжырымдар сипатталады.
Оқушылармен экологиялық мақсаттағы ұйымдастырылған тәрбие жұмысының маңызды шарттарының бірі –– физиологиялық–психологиялық ерекшеліктерін есепке алу болып табылады.
Мысалы: Бастауыш сынып оқушылары білуге өте құмар болып келеді. Олардың қызықпайтыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жұлдыздар, су мен ауа, өсімдіктер мен жануарлар туралы білгісі келеді, оларды еңбек пен адамдар қарым-қатынасы қызықтырады. Ал сыныбы жоғарылаған сайын олардың қоршаған орта мен табиғат туралы, ондағы әртүрлі өзгерістер, экологиялық жағдайлар жөнінде таным-түсініктері, көзқарастары, білімдері кеңейеді.
Экологиялық тәрбие беру мақсатында қоршаған ортаға жауапкершілік қатынасын қалыптастыру қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастың түрі болуға тиіс.
Балалардың табиғатқа жан-жақты қызығушылығын ескере отырып, мұғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен қолданады, Сондықтан сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда бақылау жүргізу әдістемесіне үлкен орын беріледі. Бақылау жаттығулары жеке бастық байқампаздық және білуге құштарлық сияқты аса маңызды қасиеттерін шындап шығаруға қажетті жағдайлар туғызады.
Бақылау үрдісінде оқушылардың қоршаған ортаға қызығушылығы дамиды. Балалар табиғаттың өзгерістері, құбылыстары және құстардың, аңдардың, балықтардың, жәндіктердің тіршілігі мен мінез-қылығы туралы барынша қызығып тыңдап, оны қорғай білуге ұмтылысы қалыптасады.
Дүниетану пәні арқылы экологиялық тәрбие беретін сыныптан тыс жұмыстардың аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz