Отбасы және балаларға әлеуметтік көмек

М А З М Ұ Н Ы

беттер

Кіріспе

Тақырыптың көкейтестілігі. Бала тәрбиесiнiң өзектi проблемаларын шешуге тәрбиенiң уақыты өткен әдiстерiн ауыстыратын тәрбиенiң жаңа технологияларын қолданудың қажеттiгi, ел ертеңi, ұлт болашағы үшiн этнопедагогика ғылымының жетiстiгiн әр отбасының тәрбие құралына айналдыру - бүгiнгi күннiң сұранысы. Алайда, соңғы уақытта елiмiздегi нарықтық экономиканың қарқынына iлесу қиыншылығынан, көптеген отбасыларында бала тәрбиесi әлсiреп, тiптi ерiксiз қолдан шығып, орны толмас олқылықтар пайда болды. Ата-ана өз мiндетiн орындау барысында жiберiлген кемшiлiгiн қоғамға, бiлiм беру мекемелерiне арта бастады. Оған қоса, шартты түрде дамыған бiлiм беру жүйесi мен бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы, “мәдени орын” деген атаудың астарына тығылған керектi, керексiз сауық үйлерiнiң ашылуы отбасының тәрбие беру және әлеуметтендiру қызметiн әлсiреткенiн жасыра алмаймыз.

Дипломдық жұмыстың мақсаты. Әлеуметтік педагогтың отбасымен жұмысының негізгі бағыттарын жетілдіруді қарастыру:

- Ата-аналарды ағарту және кеңес беру;

- жайсыз отбасыларын диагностикалау және патронажга алу;

- түрлі бағыттағы мәнді клубтар мен ұйымдарды құру;

- жеке бейәлеуметтік топтарға басқа бағдар беру және оларды «бұзу» жөніндегі жұмыс;

- жаңа рольдерге бейімделуге көмектесу;

- қызметтің қанағаттанарлық салаларын табуға көмектесу;

- жас отбасыларына кецес беру;

- кәсіби бағдар алуға көмектесу;

- топтық, отбасылық сауықты ұйымдастыру;

- жалғыз басты адамдарға көмек беруді ұйымдастыру;

- үйінде және арнайы мекемелерде әлеуметтік назарды талап ететін адамдарды анықтау;

- микросоциумде қария адамдардың белсенділік көрсетуі және олардың мүдделерін қанағаттандыру үшін жағдай жасау;

Дипломдық жұмыстың міндеті. Қарапайым педагогқа қарағанда әлеуметтік педагогтың ролі ең алдымен білім беру емес, тәрбиелеуде, оның әлеуметтік көмек беру және қорғау функциясында. Әлеуметтік көмектің бағыты белсенді болуы керек және әлеуметтік жұмыстың субъектілері ретінде клиенттерді тартуы қажет. Әлеуметтік педагогтың отбасымен байланысы әрбір нақты отбасы (жалпы отбасы туралы емес) туралы мәлімет пен оның ерекшеліктерін, адамдардың тіршіліктің осы саласында қарым-катынас жасау процесінің заңдылықтары ескеру негізінде жасалатынын ескеру қажет.

Шоғырланған механизмдер әлі нашар дамыған жас отбасының өмір сүре білу қабілеті қоғамның, оның проблемаларына назар аударына байланысты болмақ: алғашқы бала туғанда қосымша жеңілдіктер мен көмек беру, жас отбасын ата-ананың отбасынан тез арада бөлек көшуіне мүмкіндіктер жасау және т. б. мұндай шаралар жас отбасының қалыптасып келе жатқан кезеңінде отбасылық жайсыздықтың қалыптасуының басты себептерін жоюға көмектесер еді. Қиындықтары көп жағдайда өмір сүретін жас отбасылар арасында қосарланған ауыртпалық түсетін белгілі бір топ болады. Бұл - некеге тұрған сәтте өздерінің кәсіби даярлығын аяқтамаған және отбасты бола тұрып, оқуын жалғастыратын ерлі-зайыптылар тобы. Отбасылардың осы тобындағылар санынын көптігі мен олардың нарықтық қарым-қатынастардың дамуы жағдайында әлсіздігін ескере отырып, әлеуметтік көмектің белгілі бір шараларын тікелей студенттердің отбасына (колледждердегі, техникумдардағы, жоғары оқу орындарындағы) бағыттау дұрыс демекпін.

І. ОТБАСЫ ЖӘНЕ БАЛАЛАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Отбасы және балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс жүргізудің ғылыми негіздері

Отбасы - бұл әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік институт пен шагын әлеуметтік институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы - некеге немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысады.

Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдық қажеттіліктернің сипатын көрсетеді. Қоғамда болп жатқан әлеуметтік - экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік функциялары мен иерерхиясының сипаты өзгереді. Алайда барлық уақытта да бала өсіру, тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа жекеленген функцияларының маңыздылығы өзгеріп отырады.

Түрлі мамандық иелерінінің отбасы тақырыбына деген қызығушылығы ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, әлеументтік ортада отбасының өмір сүруініңікөп функциялы сипатына байланысты.

Жалпы алғанда, отбасын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі:

• Отбасы мен некенің туындауын және қоғамда дамуын зерттеу;
• Отбасы мен некенің типтері мен түрлерінің дамуын зерттеу;
• Отбасы мүшелерінің өзара қарым - қатынасы психологиясының мәселелері;
• Отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау, отбасылық тәрбиенің әдіс - тәсілін жасау;

Отбасы теориясының дамуының қазіргі кезеңінде бірнеше тұжырымдамалар

қалыптасты, алайда олардың ішінен келесі екеуі басымырақ болып отыр:

• Шағын әлеуметтік топ түріндегі отбасы туралы тұжырымдама;
• «әмбебап бастауыш топ» тұйық әлеуметтік жүйе түріндегі отбасы туралы тұжырымдама;

Екінші тұжырымдаманы толық талдамай-ақ, отбасын ашық әлеуметтік жүйе ретінде қарастыратын ғалымдардың тұжырымдамасына тоқталайық, себебі, біздің ойымызша, осы тұжырыдаманың келешегі бар. Осы тұрғыдан алғанда отбасының қалыптасуы мен өмір сүруінде әлеуметтік қызмет үлкен роль атқаратын әлеуметтік ортаның факторы ретінде зерттеуге болады.

Ғылымда отбасы институтына деген басым көзкарастардың негізінде диалектикалық материализм классиктерінің, атап айтқанда отбасының туындауы мен дамуын ғылыми тұрғыда негіздеп берген Ф. Энгельстің ой-пікірлері мен қорытындылары жатыр. Автор «Отбасы бізге қоғамдағы қарама-қарсылық пен қайшылықтардың, өркениет кезеңі басталған уақыттан бастап қоғамның таптарға бөлінуінің кішірейтілген көрінісін береді» - деп атап өтуімен бірге, отбасын әлеуметтік институт ретінде әрі қарай зерттеудің әдістемелік негізін анықтап берді.

Қазіргі философтар отбасы институтын жеке тұлғаның қалыптасуына қатысатын факторлардың бірі деп зерттейді. «Отбасы адамның ойлауының, әрекеттерінің, бағалауының қалыптасуына, өмір бойына елеулі әсерін тигізеді» - деп М. С. Шепелева дұрыс атап өтті. Ю. В. Сычев шағын ортаның (мектеп, достар және т. б. ) түрлі факторын қарастыра келе, ең маңызды рольді отбасына береді, себебі, оның ойынша отбасы жеке тұлғаның әлеуметтік бағдар алуында басты роль атқарады: « . . . отбасы жағдайында мақсатты педагогикалық жұмыстың ғана орасан зор мәні болып қоймай, ішкі психологиялық климат, ата-аналар мен олардың әлеуметтік нұсқамалары арасындағы қатынастар сипаты, жалпы өмір сүру салты да үлкен мәнге ие болады».

Социологтар фактологиялық және логикалық сәттерді ескере отырып, отбасына анықтама береді:

1. фактологиялық сәт адамдардың негізінде ерлі-зайыптылар байланысы жатқан топтарға бөлінуін ескереді;

2. логикалық сәт отбасының ерекше әлеуметтік феномен ретіндегі, қоғамның әлеуметті мәдени дамуының факторы ретіндегі мәнін анықтайды;

Қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерді осынша сезгіш, қоғамдық-тарихи прогрестің табыстарын, қиындықтарын, қарама-қайшылықтарын айқын көрсететін мұңдай басқа әлеуметтік институт жоқ». «Институт» ұғымының негізіне американдық соқиологтар Ф. Бейте мен Р. Харлидің анықтамалары алынды: институт дегеніміз - белгілі бір функцияларды атқаратын әрекеттер мен қатынастардың күрделі жүйесі.

Жаңа қоғамдық-саяси қарым-қатынастар бекіп жатқан кезеңде қазіргі заманның отбасына әлеуметтік талдау жасайтын, отбасын нығайтудың және оның тұрақтылығын сақтаудың жолын белгілеген қазақстандық соқиологтардың зерттеулерін атап өту керек.

Тәжірибелік алаңдарда (Ресейде, Қазақстанда) халыкқа әлеуметтік көмек берудің түрлері мен нысандары байқалды. Отбасына социумда жан-жақты көмек беруге маманданған әлеуметтік педагог типі кең тараған болып шықты (отбасылық педагог гипі) . Әлеуметтік педагогтың осындай типі әр жастағы отрядтар мен тұратын мекендегі бірлестіктердің көп жылдық және түрлі жоспарлық жұмыс тәжірибесі нсгізінде пайда болды. Әр жастағы отрядтың тәрбиешісі әлеуметтік педагогтың прототипі болып табылады. Бастапкыда әлеуметтік педагогтың әсері негізінен балалары бар отбасына тисе, кейін отбасылық-көршілік қарым-қатынастар саласын, қауымдардың түрлі аумақтық бірлестіктерін де қамтыды.

Отбасы, үй, қауым, отбасылық-көршілік қауым әлеуметті саясат, әлеуметтік көмек жүзеге асырылатын сала ретінде қарастырылады. Түрлі ведомстволық мекемелер, қоғамдық ұйымдар отбасына, социумга қарай бұрылып, ашық жүйе ретінде жұмыс істейді.

Жеке тұлғаның, отбасының, қоғамның әрекетінің жүйесінде делдал бола отырып, әлеуметтік педагогтардың институты социумда, отбасы саласында, отбасылық-көршілік ортада, балалар мен ересектер арасында ізгіліктілік, дұрыс қатынастардың калыптасуына әсер етеді. [1]

Әлеуметтік педагогтың қызметі тәрбие- сауықтыру міндеттерін басым қойып, халықтың барлық санатымен, отбасымен (проблемасы болу, болмауына байланысты емес) жұмыс жүргізуге бағытталған. Ол клиент қашан өзі келеді деп отырмайды. Әлеуметтік педагог этикалық тұрғыдан мүмкін болатын түрде отбасымен, жеке тұлғамен өзі «байланысқа» шығады. Ол «әлеуметтік диагноз» қоятын тәрізді, дене бітімі, жас ерекшеліктерін, қабілеттерін зерттейді, олардың микросоциумына, қызығу әлеміне, қарым-қатынас жасайтын ортасына енеді, оң және теріс әсерлерді, кейін әлеуметтік педагог өзі шешуге тырысатын медициалық, құқықтық, экологиялық проблемаларды анықтайды, клиенті тұратын мекендегі мамандықтар бойынша кәсіптенеді.

Әлеумегтік педагогтар - балалармен, олардың ата-аналарымен, ересектермен, тұрғындармен отбасы-тұрмыстық микроортада және көршілер ортасыңда, жасөспірімдермен, жастардың топтарымен және бірлестіктерімен тәрбие жұмысын жүргізетін, мәдени-сауық, дене шынықтыру-сауықтыру, еңбек, ойын және басқа жұмыстарды, топпен қарым-катынас жасауды, балалар мен ересектердің социумда техникалық, көркем шығармашылық және шығармашылықтың басқа да түрлерін ұйымдастыратын мамандар.

Әлеуметтік педагогтың қызметі барлық жастағы балалар мен ересектермен мен жүргізіледі; олардың өмірінің барлық саласында жүргізіледі және әлеуметтендірудің барлық институттарының өзара әрекетін, қоғамның, отбасының, жеке тұлғаның тәрбиелік функциясын белсендіруді көздейді.

Әлеуметтік педагог оқу- тәрбие, мәдени-ағарту, спорт-сауықтыру және басқа да мемлекеттік мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың, сондай-ақ жергілікті халық депутаттары кеңесінің, басқару органдарының, аумақтық өзін-өзі басқару органдарының штат бірлігі ретінде микросоциумда жұмыс істеуі керек.

Әлеуметтік педагог балаларды, жасөспірімдер мен жастарды әлеуметтендіру процесіне мүмкін болатын және мақсатты «араласуды» қамтамасыз етеді, отбасы мен басқа да тәрбиелеу институтарына көмек береді, балалар мен ересектер арасындағы байланыстырушы жік, делдал «үшінші тұлға» ролін атқарады, жеке тұлғамен және қоғаммен жұмыс жасайды. Ол жасөспірімдердің әлеуметтік және кәсіби бағдар алу кезеңінде көмектеседі, балалардың қоғамдағы құкықтарын қорғайды.

Әлеуметтік педагог аниматор болып табылады. Ол үйретпейді, басқармайды, билік жүргізбейді, бұйырмайды және тыйым салмайды. Ол кызықты, тартымды қызмет жасауға жағдай жасайды; балаларға шабыт береді, шығармашылыққа, білімге, мәдениетті меңгеруге тартады, топта жайдары, ізгі қарым-қатынастардың қалыптастуына көмектеседі. Ол үшін балалармен бірге болудың, оларды сезіну және жақсы білудің маңызы зор. Ол «әлеуметтік диагноз» қояды, жеке тұлғаның мүмкіндігін, микроортаның әсерінін бағытын, отбасының, көршілер ортасының, құрбыларының ерекшеліктерін, ересектердің қарым-қатынасын зерттейді және накты бағалайды. Әлеуметтік педагог бейресми қарым-қатынас жағдайында жұмыс істеп, бейресми лидер тұғырына қол жеткізеді. Ол бірлескен қызмет қатысушысы, сонымен қатар басшы, балалармен, жасөспірімдермен және жастармен қарым-қатынасты өзара тең деңгейде, диалог жасау негізінде құрады.

Әлеуметтік педагогтың қызметінің түрлі мамандану саласы болады:

1) білім беру - тәрбие міндеттерін шешуде отбасына көмек бер жөніндегі сала («отбасылык педагог» типі) . Бұл тәжірибені алғаш болып Подмосковье мектептері бастады, XX ғасырдың 80 жылдарының аяғында РКФСР-дің еңбек сіңірген мұғалімі Г. В. Гасилов дәстүрлі «ұзартылған» күннің орнына үйге, аулаға, соцумға ену идеясын ұсынды. Сөйтіп, ұзартылған күннің түрлі жастағы мектептен тыс топтары пайда болды, енді Г. В. Гасилов Донбасста, Коми, Башқұртстан, Татарстанның қала және ауылдық шағын аудандарында өз жұмысының қайталанбас үлгілерін ұсынуда.

2) балалардың, жасөспірімдердің, жастардың, сонымен қатар
ересектердің бос уақытта өз қызығушылықтарына сай түрлі
жұмысын ұйымдастыру жөніндегі сала (бос уақытты ұйым-
дастырушы типі) .

3) Жасөспірімдердің мінез-кұлқын түзету және әлеуметтік сауықтандыру, жедел көмек көрсету жөніндегі сала (әлеуметтік
педагог типі) . Бұл әлеуметтік педагог қызметінің едәуір күрделі
түрі, ол тыңғылықты дайындықты, педагогикалық және заңгерлік құзырлықты талап етеді, сонымен қатар шағын аудандағы барлық тәрбиелеу мекемелерімен және ұйымдармен бірлесіп жұмыс істейді, яғни әлеуметтік тәрбиенің жалпы ведомство аралық жүйесінде жұмыс істейді.

Отбасын әлеуметтік корғау шаралары . Жас отбасына әлеуметтік қорғау шараларын жүргізудің басты бағьптарын анықтайық. Бұл шаралардың барлығын қызметтің үш негізгі бағытына топғауға болады: 1) экономикалық шаралар (жеңілдіктер, жәрдемақы, түрлі төлемдер), 2) әкімшілік-заңгерлік шаралар (заңнама және оны орындаушылардың тікелей жүзеге асыруы), 3) моральдық-психологиялық шаралар (насихаттық, қоғамдық пікірдің қалыптасуы) .

Біздің қоғамымыздың көп жылдық практикасында отбасына мемлекеттік көмектің негізгі түрі материалдық жәрдемақы мен жеңілдіктер беру деген пікір қалыптасты. Еліміздің қазіргі нақты экономиқалық жағдайына баға бере келгенде, бұл салаға ірі материалдық салымдардың түсуін күту дұрыс еместігі айқын. Отбасы шын мәніндегі көмекке зәру, ең алдымен отбасы материалдық базасын (тұрғын үй жағдайын, табысын) нығайтуды қажет етеді, мұнда материалдық жайсыздық отбасының тұрақсыздығымен тығыз байланыстыру қажеттігі даусыз. Тұрғын үйі бар және тұрғын үйге зәру отбасылар арасында табыс деңгейі бойынша бөлгендегідей жайсыз некелер саны өзгермейтінін бақылау нәтижесі көрсетті. Отбасы тіршілігінің осы маңызды факторларын ерлі-зайыптылар ажырасудың басты себебі ретінде көрсетсе де, тұрақсыздық жағдайында олар қосымша ролі атқаратын тәрізді. Мемлекет тарапынан жас отбасына тікелей ақшалай көмек беру отбасының материалдық мәселелерін шешуге көмектеспейтіні анық. Сонымен қатар, қазіргі күні отбасының құқықтық базасы біршама алға жылжыған, бұл ерлі-зайыптыларға материалдық проблемаларды өз күштерімен шешуге мүмкіндік береді. Отбасының өндірістік функциясы ролінің артуы отбасы мүшелерінің жеке еңбек қызметінің түрлерімен айналысуына байланысты, сондай-ақ бұл отбасының материалдық тұрғыдан нығаюына нақты мүмкіндіктер береді.

Қазіргі күні жүзеге асырылатын әкімшілік-заңгерлік шаралар жөніндегі мәселені қарастыра отырып, олардың негізгі мәні отбасын экономикалық қолдауда ғана емес, отбасының бастамаларын жүзеге асыру үшін оның алдынан жаңа құқықтық мүмкіндіктер ашуда болып отыр. Бұл мүмкіндіктердің біраз бөлігін қоғам әлі толық сезінген жоқ және дамуын таппай отыр, олар келешекте дамуы мумкін. Олардың қатарына республика егемендігінің дамуына байланысты республикалық үкіметтік органдардың кұқықтарын кеңейту жатады: өз бюджетінің негізінде отбасына көмек беру шараларына қосымша аймақтық ерекшеліктерді ескере отырын отбасылық саясаттың өзіндік жүйесін жасау. Республикада, оның облыстарында бұл құқықтық норма іс жүзінде колданылуда және жергілікті билік күшін аймақтың бірінші кезектегі проблемаларын шешуге бағыттауға мумкіндік бсреді.

Біздің еліміздегі экономикалық, әлеуметтік тұраксыздык осы уақытқа дсйін беймәлім болып келген жаңа функцияны алдыңғы катарға шығарды, ол - отбасының өмір сүру мақсатымен шоғырлануы. Әдетте отбасы мүшелері қатерлі жағдайлар туындағанда іштей бірігеді және ол бірігу белсенді сипатта болады. Бұл функция отбасы кауымының біртіндеп дамуыныц нәтижесі емес, оның мәні әлеуметтік аяның тәртіпке келуіне қарай төмендей береді. сАлайда пайда қазіргі күнгі жағдайда отбасының өміршеңдігі осы аталған функциясын табысты орындауына байланысты болады. Бұл тұрақтылықты тексерудің өзіндік емтиханы.

Неке-отбасы қарым-катытастарының тұрақтылығын көтеру мақсатында моральдық-психологиялық әсер етудің мүмкіндіктері қазір мүлдем қолданбайды деуге болады. Біздің ойымызша, қазір бұл саланың қоғамдық практикада аз қолданылып жүрген үлгісі күш-қуаты бар. Жас жұбайлардың оннан бір бөлігі ажырасу туралы коп ойлағандықтан қауіпті топты құрайды. Жалпы санының бір бөлігі жұбын дұрыс таңдағанына сенімсіздікпен қарайды ажырасу туралы ой оларға кейде келеді. Өз некесін бағалауда тұрақсыздық байқататын жас отбасылардың бұл топтары, әрине, әлеуметтік көмек пен қолдауды қажет етеді. Мұндай көмек түрлері түрліше болмақ: ажырасудың аз-ақ алдында тұрған бірінші топ үшін мамандандырылған неке бұзу жөніндегі еш құрылып, бұл соттардың жұмысының тиімділігі ажырасқандар саны бойынша емес, татуласқан жұптар саны бойынша бағаланса. Ажырасу санының осыншама биік деңгейін көрсетіп отырған біздің қоғамымыз осындай қызметті ұйымдастыру үшін мүмкіндіктер іздеп табуы қажет. Оларды қамтамасыз етуді жартылай қазіргі күні кең тараған қайырымдылық қорларынан түсетін каражаттан жүргізуге болады. Жұбын дұрыс таңдағанына сенімсіздікпен қарайтын отбасы тобы үшін кең тараған және жоғары білікті отбасылық кеңес беру қызметін құру нақты шара болар еді, оның қызметі отбасылық жайсыздықтың барлық мәселелерін қамтыса: сексологтың, урологтың, гинекологтың, психологтың, социологтың, экономисттің, әлеуметтік жұмыскердің, әлеуметтік педагогтың қызметімен қамтамасыз етілсе. Мұндай кеңес беру орындарын кұрудағы негізгі проблема -мамандармен қамтамасыз ету және осындай күрделі жұмысты атқаратын мамандарды даярлау орталығының жоқтығы.

Отбасылық жайсыздықтың алдын алудың аса маңызды шарасы жастарды некеге тиімді даярлау болып табылады. Қазіргі күні мұндай дайындық курстары жалпы білім беретін және орта арнайы оқу орындарының бағдарламаларына енгізілген. Алайда олар да сапалы оқу құралдарымен қамтамасыз етілмеген: бұл курс бойынша оқу кұралдарындағы материалдардың жазылу саласы төмен, кәсіби біліктілік төмен, риторика төмен.

Мектеп окушыларын отбасылық өмірге дайындау курсының ішімділігіне баға бере келе, бұл курстың бағдарламасы ондағы қойылған талаптарға сай еместігін, неке-отбасы қарым-қатынастар практикасына аз бағытталғандығын, міндетті түрде толықтыруды қажет ететінін атап өткен жөн. Бұл бағдарламаны «Отбасы шарты» бөлімімен және отбасылық келіспеушіліктер бақыланатын және неке жұбының дұрыс мінез-құлкын қалыптастыратын ойын теориясы принципімен кұрылған семинар сабақтармен толықтыру қажет.

Отбасын әлеуметтік қорғау шараларын жүзеге асыру жағынан біздің еліміз дамыған елдерге ілесе де алмайтыны белгілі. Сондықтан, біздің ойымызша, биліктің жергілікті орандарына кең құқықтар берген жөн, олар өз тарапынан отбасына бағытталған әкімшілік-заңгерлік шараларды дамытуда шығармашылық бастама көтеруі керек. Елімізде қолданылып жүрген заңнама ережелеріне негізделген отбасына көмек берудің нақты әрекеттерін кеңейтуге мүмкіндік беретін кеңістік осында жатыр. [2]

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс