Батырлар жырындағы көнерген сөздер
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР
Орындаған:
4 курс студенті: Жарылқасынова А.Ж.
Ғылыми жетекші:
Ф.ғ.к. доцент Әлкебаева Д.
Пікір жазған:
Ф.ғ.к. доцент Дүйсембекова Л.
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к. аға оқытушы Мамаева М.
Қорғауға жіберілді
“____”_________2005 жыл
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д. профессор Смағұлова Г.
АЛМАТЫ 2005
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Батырлар жырындағы көнерген сөздер
Жұмыстың көлемі: 42 бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: Ұлттық дүниетаным мен болмысымыздың көрінісі болған көнерген сөздерді батырлар жырынан тауып, олардың этимологиясын аша отырып, мағыналық табиғатының өзгерісіне тоқталу. Туысқан түркі тілдерінде ұшырасуы мен ерекшеліктері туралы сөз ету. Материалдық мәдениет тұрғысынан көрініс беруіне назар аудару.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, “Батырлар жырындағы архаизмдер” атты бірінші тараудан және “Батырлар жырындағы тарихи сөздер” атты екінші тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімде: Көнерген сөздер туралы түсінік беріліп, туысқан түркі тілдері мен қазақ тіліндегі зерттелуі жайлы сөз болады. Негізгі бөлімде батырлар жырындағы архаизмдер жеті түрлі лексикалық топқа бөлініп, мағыналық табиғаты ашылады. Туысқан өзбек, қарақалпақ тілдерімен салыстырылып, материалдық негізде түсіндіріледі. Екінші тарауда: Батырлар жырындағы тарихи сөздер туралы баяндалады.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: көнерген сөздер, батырлар жыры, архаизмдер, тарихи сөздер, этимология, түркі тілдері.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Батырлар жырындағы архаизмдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1.Халық өлшемдеріне байланысты
туындаған көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2.Жырлардағы мата-кездеме атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3.Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты
көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4.Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты
мағынасы күңгірт сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.5.Діни-мифологиялық персонаждардың атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.6.Дәстүрлі сан атауларына байланысты
көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.7.Әртүрлі ұғымға байланысты туындаған
көне атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.Батырлар жырындағы тарихи сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1.Әскери атақ пен қару-жарақ атауларына
байланысты туындаған тарихи сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...32
2.2.Әкімшілік-ел басқару ісіне, шен атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қосымша әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Кiрiспе
Тiл өмiр шындығына иек артады. Ал өмiрде әрдайым жаңару, жаңғыру болып, ескiнiң орнын жаңа басады. Бұл құбылыс тiлге де, тiлдiң жаны сөзге де тың өзгерiс, соны леп ала келедi. Уақыт тезiнен өтiп, бүгiнгi ұрпаққа жеткен сол сөздердiң бiразы әйтеуiр аз ба, көп пе өзгерiске ұшырап, мазмұны көмескi, мағынасы күңгiрт тартады. Ғасырлар мұрасындай болып, бүгiнге жеткен мұндай сөздер мен байырғы атаулардың қалыпты шоғыры рухани дүниелерiмiз – батырлар жыры, айтыс, ертегi-әпсаналардың тiлiнде сақталған. Ондағы көне сөздердiң қыр-сырын талдап, жұртшылықтың жүрегiне жеткiзу дәл бүгiнгi күннiң дiлгер мәселелерiнiң бiрiне айналып отыр.
Тiлiмiздегi көнерген сөздер тарихи категория болғандықтан, өткен дәуiрдiң өмiр шындығын, әдет-ғұрпын, шаруашылығын көрсететiн бiрден-бiр дерек көзi. Көнерген сөздердiң табиғатын өз лұғаты еткендердiң бiрi
Н.Уәлиев осы сөздер жайында: “Көнерген сөздердiң мағынасы дәлме-дәл ашылмай жатса, байырғы жырлардың тiл кестесi танылмай, оқушыға эстетикалық әсерi, әрi мен нәрi әлсiреп жететiнi белгiлi. Рухани қазынаны танып-бiлудiң бiр кiлтi сөзде жатыр”-деген пiкiр келтiредi. [ 1.79] Осы көне сөздердiң күңгiрт мағыналарын ашу бүгiнгi күнi этимология ғылымының үлесiне тиiп отыр.
Этимология ғылымы – сөздiң ең негiзгi, алғашқы мағынасын ашуға тырысады. Этимологиялық зерттеулер тарих, этнография, этнолингвистика, археология, мәдениеттану ғылымдарымен тығыз байланысты. Сол ғылымдардың деректерiне сүйене отырып нақты бiр ғылыми жүйеге негiзделедi.
Академик Ә.Қайдаров: “Этимологияның қандай түрi болмасын оның алдына қойған мақсаты, анықтауға тиiстi деңгейi, тереңдiгi, түбегейлi тұжырымы болуы шарт. Алайда ол жалпы түркология көлемiнде арнайы зерттелiп, тиянақты шешiлген мәселе емес”-деп атап көрсетедi. [2]
Шындығында да этимологияға терең барып, оны арнайы бiр объектi етiп алған лексикалық топ бойынша нақты да, жүйелi зерттеген еңбектер жоқтың қасы. Нақты ғылыми жүйеге негiзделген, зерттелетiн сөздiң мағынасы терең ашылған еңбектер там-тұмдап ұшырасады. Сондықтан бiзге дейiнгi еңбектердi саралап, елеп-екшеп, бүгiнгi күн тұрғысынан нақты ғылыми айналымға негiздей отырып, әрi этимологияның негiзгi принциптерiне сай сөз мағыналарын ашу тiл ғылымының өзектi мәселелерiнiң бiрiне айналып отыр.
Бiтiру жұмысында бүгiнгi күн тұрғысынан негiзгi өзгерiстердiң бiрi саналатын көнерген сөздер “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын” сияқты батырлар жырынан терiлiп, лексикалық мағынасы ашылып, олардың тарихи даму табиғаты қарастырылады.
Ендi осы көнерген сөздер туралы жалпы мағлұматтарға тоқталайық. Сөздердiң көнеру процесi кенет бiрден бола қалатын құбылыс емес, әуелi қолдану жиiлiгi бәсеңдеп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың бiреуiне жеткенмен, кейiнгiлерге емiн-еркiн жете алмай, түсiнiксiз болып ұмытыла бастайды.
Көнеру сипаты мен тiлдегi қолданылу ерекшелiктерiне қарай көнерген сөздер архаизмдер және тарихи сөздер болып екiге бөлiнедi.
Архаизмдер – халықтың күн көрiс тiршiлiгiне, салт-сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуiрде өзгерiп, басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескiрiп бiржола қалып қойған сөздер.
1. Мата-кездеме атауларына байланысты көнерген сөздер: торқа, мақпал, пайы, биқасап, борлат, ләстек, ақсаң.
2. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа байланысты архаизмдер: ұрын бару, барымта, сауын айту.
3. Киiм-кешек, ыдыс-аяқ атаулары: шидем, күпi, кiсе, күләпара.
4. Дiни ұғымға қатысты архаизмдер: қиямет-қайым, бiрәдар.
5. Үй тұрмысына, мал атауларына байланысты көне сөздер: лашық, жаппа.
6. Әртүрлi ұғымға қатысты архаизмдер: аламан, жоралғы, қазына.
7. Жалпы түркi тiлдерiне тән ұғымдар: будун, ұлыс, тәңiр, толағай, бек.
Кеңес үкiметi кезiнде Қазан төңкерiсiне дейiн халық тiлiнде кең қолданылып, кейiн көнерген атаулар болып, кейiн қайта жанданған сөздер де баршылық.
Тарихи сөздер – дәуiрi өтiп, сол ескi заманның өзiмен қоса жоғалған сөздер. Тарихи сөздердiң көнеруi тарихи атаулардың құрып бiтуiмен, бiржола жоғалуымен байланысты болады. Олар үшке бөлiнедi:
1.Әскери атақ пен қару-жараққа байланысты туған тарихи сөздер: садақ, жақ, жебе, адырна, жасақ.
1 2.Әкiмшiлiк, ел басқарумен байланысты сөздер: хан, ханша, тақ, тәж.
3.Кеңес тұсында пайда болған тарихи сөздер: нарком, губком, рабфак. [3.180-183]
Көнерген сөздердi осылай топтау Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлына
тиесiлi. Ал Ә. Болғанбаевтың “Қазақ тiлiнiң лексикологиясы” деген жеке еңбегiнде ғалым ай аттарына байланысты 8-архаизмдiк топты қосады. [4.86-88]
Ендi жоғарыдағы ғалымдардың еңбектерiне сүйене отырып, батырлар жырындағы көнерген сөздердi белгiлi бiр лексикалық топтарға бөлiп қарастырдық.
Жұмыстың өзектілігі.
Дана халқымыздың ғасырлар бойында жинақтап, саралап, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданған атаулары бүгінгі күнге мағынасы күңгүрт,көмескі боп жеткендіктен олардың ерекше бір лексикалық топты құрайтындығы сөзсіз. Ұлттық дүниетаным мен болмысымызды анық көрсетіп берер бұл сөздердің мағыналық, этимологиялық , тарихи даму ерекшеліктеріне қарасақ олардың баршаға бірдей түсінікті бола бермейтін соны қырларын танып жатамыз. Ғылым үшін де қажетті көптеген фактілердің беті ашылып жатады. Нақты ғылыми жүйеге негізделген , әрі нақты дәлелдермен анықталған сөздерді бүгінгі ұрпақ алдына қайта әкеліп, тарихи танымымызды түгендеу, ұлтымызды бүтіндеу-жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Батырлар жырындағы мағынасы көне сөздерді сөздіктен,түрлі ғылыми еңбектерден,көне жазбалардан қарастыра отырып , олардың арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтарды салыстыру.
Көнерген сөздерді сипаты мен қолданылу ерекшеліктеріне байланысты ірі екі топқа бөлу. Архаизмдерді бір бөлек, тарихи сөздерді бір бөлек қарастыру.
Жырлардағы архаизмдік ерекшеліктерді бірінші белгілеп, тауып, оларды мағыналық топтарға бөлу.
Көнерген атаулардың шығу төркінін туыстас түркі тілдерімен, алтай, үнді – еуропа семьясына жататын тілдермен салыстыра отырып, сол тілдердің фактілерін пайдалану.
Мағынасы күңгірт атаулардың этимологиясына тоқтала отырып, олардың ұлттық сипаттағы қырларын ашу.
Салт – дәстүр, өлшем, қару – жарақ, киім, жалпы түркі тілдеріне тән атаулардың тек өз тілімізде ғана емес туысқан түркі тілдерінде ұшырасуы мен ерекшеліктеріне тоқталу. Материалдық мәдениет тұрғысынан көрініс беруіне назар аудару.
Санмен байланысты ұғымдардың мағыналық – контексттік ерекшеліктеріне тоқталу.
Жұмыстың дереккөздері.
Батырлар жыры мен түркі, қазақ, орыс тіл біліміндегі тарихи – этнографиялық зерттеу материалдары, осы тілдердегі сөздіктер, тақырыпқа қатысты жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалар пайдаланылды. Көне сөздердің этимологиясы ашылу мақсатында Ә.Қайдардың, Ә.Наджиптің, А.Махмұтовтың, Р.Сыздықтың, Г.Қарағұлованың, Е.Шипованың еңбектеріне, ал этнолингвистикалық әрі ментальдық ұғымын ашу барысында Ж.Манкеева, С.Кенжеахметұлы, А.Жүнісов, Н.Уәлиев зерттеулері мен мақалалары қарастырылды.
Жұмыстың нысаны.
Батырлар жырындағы көне сөздердің этимологиялық, этнолингвистикалық, этномәдени жақтарына тоқталу.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер.
Тақырыптың ерекшелігі мен зерттеу нысанына байланысты диахрондық – синхрондық, сипаттамалы, тарихи – салыстырмалы, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Көнерген сөздердің зерттелуі.
Көнерген сөздер туысқан түркі тілдерінде біршама жүйеленіп зерттелді. Ә.Н.Наджип “Современный уйгурский язык” деген еңбегінде ұйғыр тілінің лексикалық құрамын тарихи тұрғыдан қарастырғанда онда өте әріден келе жатқан жалпы көне түркі – монғол тілдеріне тән қабатты (пласт), көне ұйғыр тілінің қабатын, көне соғди және санскрит сөздерінің қабатын, діни әдебиеттерді аударуға байланысты бергі дәуірде оғыздардың тілінен енген сөздердің қабатын, ислам дінін қабылдау арқылы араб және парсы тілдерінен енген сөздердің қабатын шаруашылық қарым – қатынаспен байланысты орыс тілінен енген сөздердің барлығы байқалатынын ескертеді. Мұндай пікірді өзбек тілі жайында жазылған материалдардан да байқауға болады. Ал М.Юнусалиев “Киргизская лексикология” деген еңбегінде кейбір көнерген сөздердің түпкі негізін көрсетіп, этимологиясын түсіндіреді.
Түркімен тілдерінде жазылған материалдар көнерген сөздердің историзм, архаизм болып бөлінетіндігін, олардың бір – бірінен негізгі айырмашылығын көрсетіп, архаизмдердің лексикалық, семантикалық топтарына тоқталады.
Халық шаруашылығы мен мәдениетіне байланысты көнерген сөздерді (бұл тілде де архаизмдер мен историзмдердің ара – шегі толық ажыратылмаған) бірнеше салаға бөледі.
Көне сөздер тек туысқан түркі тілдерінде ғана емес, қазақ тілінде де біршама жүйелі зерттелді. Қазақ ғалымдарының ішінде көне сөздердің лұғатымен ерекше ден қоя айналысқан ғалымдардың бірі – Рәбиға Сыздық еді. Ғалымның 1980 ж. жарық көрген “Сөздер сөйлейді” атты еңбегінде сөздердің қолданылу тарихынан сыр шертіледі. Еңбекте 97 сөздің төркіні талданған. Батырлар жыры мен лиро – эпостардағы, XV-XIX ғ.ғ. өмір сүрген қазақтың ақын – жырауларының шығармаларындағы, ертеден келе жатқан мақал – мәтелдердегі бұл күнде мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлдем түсініксіз болып кеткен сөздердің контекстегі қолданысы, түп – төркіні, мән – мағынасы ашылған. (5. 200)
Тілімізде ерекше қабат құрап, сөздік құрамының пассивті бөлігі ретінде жеке қаралатын топ - архаизм және тарихи сөздермен айналысқан Айдарбек Махмұтов болатын. Ғалым жалпы түркілік лексикаға тән көптеген мағынасы күңгірт сөздердің төркінін ашып, тарихына тоқталады.
Қазақ тіліндегі көнерген сөздер С.Аманжоловтың “Вопросы диалектолгии и истории казахского языка” (1959), Н.Сауранбаевтың “Некоторые черты древнекипчакского языка”, “К истории казахского литературного языка” (1954), Ш.Сарыбаев пен Ә.Құрышжановтың “Халық жырларының текстологиясы”, Қ.Жұбановтың “Из истории порядка слов в казахском предложении”, Р.Сыздықтың “Абай шығармаларының тілін зерттеу” деген еңбектерінде де біршама қарастырылған. (5. 201)
Қазақ тіліндегі көнерген сөздерді біршама жүйелі қалыпқа түсіре отырып зерттеген А.Махмұтов “Қазақ тіліндегі архаизмдер мен историзмдер” деген еңбегінде көнерген сөздерді мынадай үш топқа бөледі:
а) әдет – ғұрыпқа байланысты сөздер;
ә) шаруашылық, тұрмыс күйге байланысты сөздер;
б) әкімшілік пен ел басқару ісіне байлнысты сөздер. [5. 60]
Ғ.Мұсабаев “Современный казахский язык” деген еңбегінде қазақ тілінің көнерген сөздерін лексика – морфологиялық ерекшеліктеріне орай алтыға бөледі:
1. Қазақтың көнерген байырғы сөздері: жақ, жебе, ат ұстар.
2. Ескі түркі тілдеріне тән сөздер: будун, ұлыс, ұлық т.б.
3. Араб – иран тілдерінен кірген көнерген сөздер: жаназа, зікір, підия.
4. Орыс тілінен енген сөздер: совдеп, эсер.
5. Бір компоненті байырғы қазақ сөзі де, екінші компоненті кірме сөз болып келетін көнерген сөздер: кедейлер комитеті.
6. Калькалық жолмен енген сөздер: өзара салық (обложение).
Осы ғалымдардың еңбектерін жүйелей отырып, батырлар жырында кездесетін көнерген сөздерді мынандай лексика – семантикалық топтарға бөлдік:
1. Мата – кездеме атауларына байланысты сөздер.: барқыт, патсайы.
2. Ұзындық, өлшем атаулары: құлаш, аршын.
3. Киім – кешек, ыдыс – аяқ атаулары: кебенек, мосы.
4. Дәстүрлі сан атауларына байланысты сөздер: қырық құлаш, қырық қақпа.
5. “Астары бар атаулар” немесе діни – мифологиялық персонаждардың атаулары: Ғайып - ерен қырық шілтен, машайық.
6. Салт – сана, әдет – ғұрыпқа байланысты сөздер: қалыңдық ойнау, қызойнақ.
7. Әртүрлі ұғымға байланысты сөздер: аламан, айпарадай.
Енді жырларда кездесетін осы лексикалық топтарға тоқталып өтелік.
1. Батырлар жырындағы архаизмдер
1.1 Халық өлшемдеріне байланысты көнерген сөздер
Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты салаларының бірі. Халық өлшемдерінде халқымыздың терең дүниетанымы мен нақты өлшем бірліктеріне сай негіз етілген ғылыми зердесі жатыр. Өлшемдерді қолданылу аясы мен белгілі бір заттың, құбылыстың өлшемдік мәнін беру мақсатына сәйкес: салмақ, көлем, уақыт, ауа-райы, ұзындық өлшемдері деп топтастырылады.
Бәйбіше барды аңырап,
Қоздаған қойдай маңырап,
Қазына аузын ашқалы
Таратты алтын – күмістен
Қалғанынша мысқалы, - деген
жолдардағы мысқал сөзі өте аз мөлшерде қалған бай қазынасы туралы айтып отыр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “мысқал – 25 грамға тең салмақ өлшемі (бір қадақта 96 мысқал бар)” - деп берілген. (6. 234)
Араб тілінде жазылған алғашқы медициналық сөздіктердің бірі Абу Мансур Ал Кумридің – “Китаб ат – танвир фи – л – иси – лахат аттиб – бийа” деген еңбегінде: “мискал – один и три седьмых дирхама” (7. 138) деп түсіндіріледі. Салмағы жағынан өте аз, жеңіл өлшемдік мағынаны білдіретін бұл өлшемдік бірлік күллі шығыс елдерінде, оның ішінде Үндістан мен Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде қолданылған.
Мұсылман елдерінің өлшем бірліктерін зерттеген В.Хинц: “Основу всех мусульманских весов составляют дирхамы, который восходит к греческой драхме, который основывается на римско – византийском солиде. Канонический, т.е. согласно шариату, мискал и дирхам относятся как 10:7, в то же время как на практике – как 3:2” [8. 11]
Ерте кездің өзінде-ақ мысқалдың дәл мәнін өзгеріссіз ұстау үшін оның баламасы болып табылатын шыны сауыттар жасалған. Бертініректе б.з.б. 780 ж. жасалған осындай шыны сауыттар табылды. Қазіргі зерттеулердің көрсетуі бойынша олар миллиграмның 31 дейінгі дәлдікпен істелінген. Сол сауыттардың салмағы бойынша бағаласақ, мысқал 431 г-ға тең. Мысқал негізінен алтын мен күміс ақшалардың, бағалы заттар мен бояулардың өлшемі ретінде қолданылады. Әр жерде әртүрлі мөлшерде өлшенген. Египетте – 4,68 г, Иранда–4,6 г, Иракта–4,46 г, Үндістанда – 4,538 г; XIV ғ. қыпшақтар арасында қолданылған “Азов мысқалы” үшін 4,41 г алынған. [9. 49]
Бүгінгі сөздік қолданыста да мысқал сөзі түркі тілдерінде көнерген өлшем атауы ретінде қарастырылады.
Жырларда кездесетін тағы бір өлшем атауы батпан
Сол уақытта бір қалмақ
Аты ердің Таймас ед
Қолындағы күрзісі
Отыз батпан алмас ед, - деген жолдардағы батпан сөзін түсіндірме сөздікте: “батпан – салмақ өлшемі. (Бір батпанда 250-300 г-ға тең)” (6. 149) деп түсіндіреді. Қашқари сөздігінде де батпан сөзіне осы мағынамен байланысты bir batman et (бір батпан ет) деген түсінік беріледі. Ресейде батпан туралы алғашқы дерек Афанасий Никитиннің “Үш теңіздің ар жағына саяхат” атты кітабында кездеседі. Жергілікті орыс жазбаларында ол 10 фунтқа тең делінеді. Қазақ губерниясында батпан үшін 4,5 пұт астық мөлшері алынған. Әр елде батпанның әрқилы мөлшері пайдаланылған. Батпан - батман Орталық және Шығыс Азия манн деген атаумен белгілі болды. Бұл өлшем атауы да тек Азияда ғана емес Еуропа елдерінде де кең етек алған еді.
Жоғарыдағы Хинцтің еңбегінде: “Манн, античная мина, канонический = 2 ратлям по 130 дирхамов”. [8. 25]
Жалбыраған жалынан
Жалғыз қарыс қалыпты
“Ер Тарғын” жырынан алынған бұл үзіндідегі қарыс сөзі Қ.Т.Т.С-де: “Бас бармақ пен ортан қолдың аралығымен өлшенетін ұзындық өлшемі”. (6. 119) деп берілген. Қарыс – қарыш қары деген зат есімге - ш ~ - с деген қосымшаның жалғануы арқылы жасалған болуы керек. В.Д.Колесников осы қары түбірін бүгінгі түркі тілдес халықтардың көбісіндегі мыс. қырғыз тіліндегі карылуу “күшті, иықты”, кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару сөздерінің негізі болады деген қорытындыға келеді. Өзбек тілінде қари – 140-145 см-ге тең ұзындық өлшемі. Қазақ тілінде кереғар ( кере + қар) сөзінің құрамында да кездеседі.
Жырларда кездесетін келесі өлшем атауларының бірі құлаш
Алпыс құлаш ала арқан
Қызыл ердің ілулі
Босағада тұр еді “Қобыланды батыр” Қ.Т.Т.С – де:
1. Иық деңгейінде кере созылған, екі қол ұшының арасы.
2. Ұзындықты білдіретін өлшем бірлігі, межесі. (6. 458)
Қазақ тіліндегі ерте кезден келе жатқан өлшемдердің көбісі қолмен байланысты. Құлаш, қарыс, сүйем, сынық сүйем, елі т.б. Құлаш – екі қолды жазғандағы ұзындық. Құлаш сөзі көпшілік түркі тілдерінде сақталған. Құлаш - құраш – есепсіз ұзын деген мағынаны білдіреді. Құлаш сөзі екі сөзден құралған: қол + аш (ашу етістігі) кулач сөзі қол + а + ч – қолды аш, құлаш жаз, - дейді Махмұд Қашқари. Кейін келе бұл сөздің екі сөзден құралғандығы, оның өзінде ашу етістігінің бар екендігі, көмескіленіп құлаш сөзіне аш, жаз, жай, құлаш жаз, құлаш ұр деген тіркестерде тура және ауыспалы мағынада қолданылатын болған тәрізді.
Жырларда жоғарыда мағынасы ашылған көне сөздерден басқа: елі, тұтам, кез сияқты өлшем атаулары кездеседі.
1.2 Мата-кездеме атауларына байланысты архаизмдер
Дана халқымыздың ментальдық ерекшелігін көрсететін материалдық мәдениетіміздің тағы бір ерекше түрі - маталар. Жырларда маталардың бірнеше түрі кездеседі.
Сонша ердің соңында
Күмбезді найза қолында
Ағын судың сағасы,
Берен тонның жағасы,
Қызыл бастың ағасы,
Көбікті ханның баласы. “Қобыланды батыр” жырынан. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері бұл сөздің көп мағыналы екенін дұрыс танытып келеді. Бірақ мағыналарының көпшілігі бұл күнде ұмыт бола бастаған. Мысалы, көп томдық түсіндірме сөздік берен сөзінің бір мәні “қымбат, асыл мата” десе, екі томдық түсіндірме сөздік “гүл салып тоқылған масаты, жібек мата” дейді. Р.Сыздықтың пікірінше Ильминскийдің түсіндірмесі: “бірі – ең жақсы барқыт, екіншісі – ең мықты болат” дегені дұрыс. Қазақтар мақта матаны көбінесе мата деп, барқытты барқыт, мақпал деп, жібекті шұға, шәйі, атлас, масаты деп атағаны белгілі. Сондықтан өлең - жырларда кездесетін берен сөзінің бір мағынасын “ең жақсы барқыт” деп түсінген жөн. Мысалы, “Қобыландыда”:
Байдың қызы жамылар
Масаты мен беренді.
Бұл сөздің Н.И.Ильминский көрсеткен екінші мағынасынан ауысып, берік металл шығыршықтардан жасалған сауытты да (көбе, сауыт, кіреуке сөздерін), асыл болаттан жасалған семсер немесе қылышты да (кейде тіпті кездік, пышақтарды да) берен деп атағаны көбінесе осы жырларда жиі ұшырасады:
Қынабынан суырып
Қолына алды беренді. “Алпамыс”.
Берен сөзінің “болаттай мықты, күшті адам, асыл адам” деген үшінші мағынасы өткенде де, қазір де жиі қолданылады:
Тал бойына бір берен
Таба алмады жарасар.
Жырларда кездесетін маталардың бірі – қамқа.
Байдың қызы жамылар
Масаты мен қамқаны. (Қобыланды батыр жырынан)
Қ.Т.Т.С бұл сөзге екі түрлі анықтама берген: “қамқа1 ир.зат. Алтындатқан яки күмістеткен, зерлі жіппен тоқылған жібек мата”.
Қамқа2 зат. Қара түсті, терісі қымбат , көбінесе суда өмір сүретін аң. (6. 612)
Е.Шипова “Словарь тюркизмов в русском языке” деген еңбегінде: “Камка старинная шелковая цветная ткань с узорами;”
камчатный, камчатый.
1. сделанный из камки;
2. похожий по рисунку на камку (о льняной ткани);
камчатная скатерть; камчатка то же, что камчатная ткань. др – рус. камка (с 1486 г.), камчатыи (с 1392 г.) (Срезневский, 1, 1186) Поликарпов, 1704 камка; Вейсманн, 1731, 125 платье камчатое; Лекс; 1762 камчатной; Рос. Целлариус, 1771, 191 камчатный; Нордстет, 1780 камчатый; сл. Акад; 1814 камчатка; Даль, 2, 82; Ушаков, 1, 1299 камка (ист. и нар. – поэт.) из перс.; сл. Акад; 1956, 5, 733 камка заимств. из алт. перс. Огиенко также отмечает слово камка как заимств. древнего времени из перс. (Огиенко, 1915, 29) ср. Фасмер, 2, 174, 175, 176. Радлов камка (алт. тел. каз. кирг.) камка китайская шелковая материя; камғы (саг.) = камка кумка (чаг.) парча (2, 1049); кімха (крым. из перс.) дамаст, шелковая материя (2), 1405. 20 (156-157) А.Махмұтов “алтындатқан, күмістеткен жіптен тығыз етіп тоқылған жібек мата” - дейді. [10. 229]
Қамқа сөзі тек біздің қазақ тілінде емес, барша Орта Азия халықтарына ортақ атау. Кымкан (кимхаб, кимхо) түрінде кездеседі. Оның шығу тарихын кейбір ғалымдар Қытаймен байланыстырады. Бірақ ол Шығыс елдерінде пайда болған атау. [11. 247]
Жырларда осы берен, қамқа сияқты маталардан басқа масаты, барқыт, торқа сияқты мата атаулары да кездесіп жатады. Мата түрлерімен қосарлана айтылатын кездеме атауларынан жамбы сөзі ұшырасады.
Келмембет айтты: “Падишам,
Ноғайлының қызбадым
Тайтұяқ, жамбы, пұлына,
Ызғарына шыдамай ығыма
Жиылып шықты
Бәрі де қорқып жүр екен
Көңіліме салған дығына”. “Қамбар батыр”
Қ.Т.Т.С-де: “Жамбы – зат; көне. әртүрлі формадағы жалтырауық қымбат бағалы металл, күміс”. (6. 603) Ал “Киргизско – русский словарь” төмендегідей түсінік береді: Жамбы 1. кит. уст. слитки серебра различной формы и различного веса, употреблявшиеся в Китае в качестве денег.
2. общее название благородных металлов. Ертеректе бұл сөздің ямб деп аталғанын В.И.Дальдың түсіндірме сөздігінде және басқа материалдардан кездестіруге болады. Ұйғырша ямб – қой, ат тұяқтарының көлеміндей әртүрлі формадағы қытайдың ақшасы. Ал монғол тіліндегі жамбы юмбүү (юмбүү) - елу лан басындағы күміс. Ямба – дәреже, атақ, шен, мәртебе ұғымын білдіреді. Жамбы сөзі өзінің дыбыстық құрамы мен мағынасы жағынан қытай тіліндегі күміс ақша, сом күміс деген мағынаны білдіретін юаньбао сөзімен дәл келеді. Жамбы сөзінің шығу төркіні жайында қазақ тілінің этимологиялық сөздігінде толық қарастырылған. Ғалым Б.Бафиннің пікірінше: жамбы – қытайша юань және бао деген екі сөзден құралған. Қытай тілінде юяань – монета, ақша, бао – құнды, бағалы, яғни “құнды, бағалы ақша” деген сөз. Сонымен бірге бұл сөздің шығу төркіні жөнінде В.Н.Новгородский пікір айтқан. Сонымен қытайдың юаньбао атауы ұйғыр тілінде ямбұ, қазақ тілінде жамбы болып қалыптасқан. Бұл сөз алғаш қытай тілінде пайда болып, қазақ тіліне саудамен айналысқан ұйғыр - өзбектер арқылы тараған болуы керек. [12. 69-70]
1.3 Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты мағынасы күңгірт сөздер
Жырларда кездесетін келесі лексикалық топ киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты туындаған көнерген сөздер. Соның бірі-кебенек. Қазақ тілінде “Ердің кебенек ішінде таны”, “Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді” сияқты мақалдар бар. Бұл сөз жырларда да кездеседі. “Қобыланды батырда”:
Есіктің алды ебене
Ерлер киер кебене, - деп келеді. Айырмашылық кебенек сөзінің соңғы дыбысы түсіріліп айтылған. Қазақ халқының қолөнері жайында кітап жазған С.Қасиманов кебенек сөзін “ертеректе болған киіз шапан” деп түсіндіреді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі кебенек сөзін “жауын -шашыннан қорғану үшін малшылардың киетін киізден жасалынған сырт киімі” деп анықтайды. (6. 279) Сірә, алғашқы түсіндірме дәлірек болады. Өйткені “Ерді кебенек ішінде таны”, “Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді” дегендерге қарағанда, кебенек тек малшылар емес және жауын- шашыннан қорғану үшін ғана емес, жалпы кие беретін ең жұпыны шапан болғанға ұқсайды. Жоғарыдағы мақалдардың бірінде кебенек сөзі кебін сөзімен қатар айтылып, бір-біріне семантикасы жағынан жақын (екеуі де киім: бірі өлінікі, екіншісі тірінікі) болғанымен, екеуі екі түрлі сөз: кебін- түркі тілдеріне араб тілінен енген кірме сөз (кепін “саван” - өлік орайтын материал), ал кебенектің түбірі кеп сөзі болар. Көне түркі тілінде кеп “қалып” (“форма”), қазіргі қырғыз тілінде кеп сөзінің бір мағынасы “қалып, киім, маска”. Бұл сөздің о бастағы “қалып” мағынасы қазіргі қазақ тіліндегі кептеу- “нығыздау” (басына бөркін кептеп кию), кептелу, таз кепеш (басқа қалып сияқты кептеле қалатын бас киім) сияқты сөздерде сақталған. Бұл сөздің “қалып” (қалып та киім сияқты бір нәрсені қаптайтын нәрсе ғой) мағынасынан “киім” деген ауыспалы мағынаның тууы-табиғи құбылыс. Сондықтан кеп түбірінен жасалған кебене немесе кебенек (кеп + ен + ек) сөзі “киім”, оның бір түрі “киізден жасалған шапан” дегенді білдірген. [13. 65-66]
Боғажам боғжам боғжама боғжамай.
Екі пенде әкелдім,
Берсем сені күйеуге,
Бос жетімің қылғандай...
Қарлыға сұлу көреді
Атысы әйел демесең,
Бұл шәһәрдің бегі еді,
Жерде жатқан екеуін,
Боғажамдай қолтықтап
Қарлыға алып жөнелді. “Қобыланды батыр” жырынан.
Боғажам ұйғырша боғажома -жасау, түрлі нәрселер (төсек-орын, т.б.) В.В.Радловтың сөздігінде боғча, бокча-түйіншек, пакет; ішіне сәлем-сауқат түйген орамал; боғу-түйін, буын (Радлов.) қазақ, қарақалпақ, башқұрт, өзбек сияқты тілдерде бау, боғ-байлам, егінді, пішенді баулап байлау дегенді білдіреді. Көне түркі тілінің ескерткіштерінде бабағ; бағла -байлау. Қазақстанның кейбір аудандарында жам- ыдыс-аяқ, бұйым. Сонда боғажам екі түбірден құралған түркі халқының сөзі болып шығады. Бірінші сыңары - боғ (а) - қыз жасауы түйілетін орамал, байланатын баулық, екіншісі -жам - дүние, мүлік, ыдыс-аяқ. Сөз ортасындағы а дыбысы туралы белгілі бір пікір айту қиынырақ. Қазақ тіліндегі бу, бұғау, байлау, байла тәрізді сөздер де жоғарыда көрсетілген ба - боғ - сөздерімен түбірлес болуы керек. [13. 61-62]
Отқа салып бауырын,
Ішіндегі тәуірін
Азуға салып жұлыпты
Шала-пұла пісіріп,
Мосыдан алып түсіріп,
Қоң етін кесіп беріпті - деген жолдардағы мосы
сөзі қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “мосы – үш темір таяқтың басы біріктіріліп, олардың түйіскен жерінен шығарылған ішекке ыдыс іліп, шай қайнататын, ас пісіретін құрал” (6. 234)
1.4 Батырлар жырындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып атауларына байланысты көнерген сөздер
Жырларда салт-дәстүр, әдет-ғұрып атауларына байланысты мағынасы күңгірт сөздер кездеседі. Солардың бірі - құрсақ шашу.
Әр жерден халқы келді де
“Құтты болсын” деді де,
Құрсақ шашу жеді де,
Қайтадан халқы тараған.
Құрсақ шашуға қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көптен бала көтермеген әйел немесе жас түскен келін екіқабат болғанда жасалатын ырым деген түсінік береді. (6. 515)
Ал Сейіт Кенжеахметұлы “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” еңбегінде: “жас келіннің екіқабат болғаны белгілі болса, оның абысын-ажындары, енелері әйелдерді шақырып, құрсақ тойын (кей жерде құрсақ шашу)” жасап, оның аман-сау қол-аяғын бауырына алуына тілек білдіріп, шашу шашып, дастарханды түрлі дәмге толтырып, сауық жасайды. [14. 32]
Осы мәліметтерді ескере отырып, құрсақ шашу яғни құрсақ – 1. бала не төс орналасқан іш қуысы, жатыр, 2. перзент, бала. (6. 55) Әйел бойына бала біткен кезде ырымдап жасалатын шашу деген ұғымды білдіру мақсатында қалыптасқан деп ойлаймыз. Жырдың прозамен берілген түсіндірме бөлігінде: “Екі бай бір-бірінен сүйінші сұратып, құда болды. Құйрық жеп, бетке ұн жағу солардан қалды. Және ірге басып қалыңдық ойнау да солардан қалған. Сонымен Алпамыс бір жыл қалыңдық ойнады” деген жолдар кездеседі. Сүйінші сұрату мен құда болу салты әрбір қазаққа таныс ұғым деп ойлаймыз. Ал құйрық жеп, бетке ұн жағу бүгінде барша қауым біле бермейтін сөз. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “Құда болып, құйрық- бауыр жесті – құда болу рәсімін істеді” (6. 444) деп түсіндірілген бұл сөздің мағынасы салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы этнографиялық еңбектерде де, зерттеулерде де, осы тұстас С.Кенжеахметұлының “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” деген еңбегінде: “екі жақ келісіп құда болған жағдайда оларға құйрық-бауыр салып, арнаулы сый әкеледі. Құйрық-бауыр асау қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі – құжат болып бекітілген”. [14. 31] деп түсіндіруіне қарағанда және құйрық жеп, бетке ұн жағу солардан қалды деген жыр үзіндісіне қарап бұл дәстүрдің сонау “Алпамыс батыр” жырының туу дәуірінен бері келе жатқан ежелгі дәстүр екендігіне көз жеткіземіз. Ал бетке ұн жағу дәстүрі құдалардың бір-біріне деген ақ ниетімен бір-бірімізге деген көңіліміз ақ, таза болсын деген ойдан туындаған жоралғылардың біріне жатса керек. Қалыңдық ойнау қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “күйеу жігіттің ұрын бару дәстүрінен кейін қалыңдығымен жасырын кездесіп, ойнап-күліп жүруі” (6. 602) деп түсіндіреді. ХІХ ғ. қазақтың көшбасшыларының бірі Ы.Алтынсариннің “Орынбор ведомоствасы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі” атты мақаласында: “Некелері қиылып қосылғанша, күйеу, әйелдерге үлестіретін азды-көпті бағалы кәделер алып, қалыңдығына келіп-кетіп жүреді. Күйеу болып қазақтардың бәрі дерлік неке қиылғанша қалыңдығына келіп-кетіп жүрген уақытын өз өмірінің ең қызықты, ең жақсы дәуірі деп есептейді” - дейді. [15. 17] Мақала авторының түсіндірмесіне қарап бұл дәстүрдің қалыңдық ойнау екендігіне күмәнданбауымызға да болады. Ал Х.Арғынов “Қазақ отбасы” еңбегінде: “ұрын тойдан кейін күйеудің қалыңдық ойнап баруына тиым салынбайды. Үлкендердің көзіне түспей, жас жеңгелері арқылы түн жамылып кездесіп тұратын. Қалыңдық ойнаудың жиілігі құдалар ауылының алыс-жақындығына және ұрын той мен ұзату тойының арасы қандай мерзімге созылуына байланысты болады”. [16. 172] С.Абрамзонның “Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи” деген еңбегінде: “В цикле свадебных обычаев у киргиза в прошлом весьма важное место занимал обычай добрачных свиданий жениха и невесты (кюйёёлёё или кюйёёлёп баруу), выполнение которого обставлялось рядом церемоний. Он имел повсеместное распространение, но в районах расселения некоторых южнокиргизских племен не носил обязательного характера, соблюдался реже и имел свои особенностей.
Независимо от того, что происхождение обычая добрачных свиданий жениха и невесты было тесно связано с древними формами семейно-брачных отношений, его бытование в известной мере поддерживалось и экономическими причинами. Период добрачных посещений невесты женихом совпадал обычно с периодом, в течение которого происходило выплата калыма. Известно, что до полной выплаты калыма жених не имел возможности привести невесту в свой дом и открыто осуществлять свое брачное право. Но уплата калыма довольно часто растягивалась на длительное время, что объяснялось главным образом необходимостью в недостаточно обеспеченных семьях платить калым постепенно, по частям” В пережиточной форме сохранялся у полукочевых узбеков, прочно бытовал у таджиков под названием “кынголь – бози (игра с невестой, забава с невестой)” [10. 226 - 227]
Гүлбаршын сұлу шонықты
Бересің маған, - деп жатыр
Көкпарын шауып күніге
Қыз ойнағын қып жатыр – деген жолдардағы қыз ойнақ сөзін С.Кенжеахметұлының “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” атты еңбегінде: “Әке-шешелері жоқ кезінде бой жеткен қыздар оңаша қалып, ойын-сауық ұйымдастырады. Оған (жасырын түрде) жігіттер де қатысады. Бұл мәжіліс құпия өтеді және оны ұйымдастырушылар тек қыздар болғандықтан “қызойнақ” деп аталған.”. Қызойнақ көп ұйымдастырылмайды, ата-ана оған өз қыздарының қатысуына қатаң тиым салған. Оның мақсаты - қыздарды жеңілтектіктен немесе ұят болып қалуынан сақтандырудан шыққан. [14. 34] деп түсіндіреді.
Көкежан, өзің келгенше,
Ел – жұртың есен көргенше,
Артыңда қалған мен нашар
Айтып бір кетші ниязға.
Қ.Т.Т.С-де: Құдай жолына берілетін қайыр-садақа, қол қайыр. (6. 350)
1.5 Діни-мифологиялық персонаждардың атаулары
Жырларда кездесетін келесі топты “Астары бар атаулар” деп алдық. Бұл топта діни-мифологиялық персонаждардың атауы жинақталған.
Ғайып-ерен қырық шілтен
Баланы қолдап демеді – деген жолдардағы Ғайып-ерен қырық шілтен сөзінің шығуын Р.Әміров өзінің “Астары мол атаулар” деген мақаласында жан-жақты қарастырады. Ғалым “Қырық шілтен” тіркесін өзбек ғалымы Х.Ғұламовтың “Құлданиши ва магнолари” деген мақаласы арқылы ашып беруге тырысады [17. 36]. “Шілтен” парсы сөзі, ол екі түбірден құралған . Шіл – парсы тілінде чил, түрінде айтылып қырық деген ұғымды береді, тен - тон болып айтылған, чилтон (қырық тән) көрінбейтін қырық қолдаушы ретінде түсіндірілетінін айтады. Әрі қарай ғалым ирен сөзінің шығуына тоқталып, оның парсы тілінің сөзі, ол “дос” деген мағынада метафора ретінде жұмсалып тұрғандығын айтады. [17. 201-202] Айтулы ғалым І.Кеңесбаев та “Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде”: ерен (ирен) сөзінің түп негізі парсының йоране деген сөзінен шыққандығын алға тартады. [18. 65] Ал белгілі ғалым Берікбай Сағындықұлы “Ғаламның ғажайып сырлары” деген еңбегінде: “Ғажайып қырық шілтеннің тікелей өмірге келуіне әл-Фарабидің тетелес замандасы арабтың аса көрнекті ғұламасы әл-Газали себепші болыпты. Ол 13-14 жасында Үндістаннан араб елдеріне білім іздеп шығады. Әкесі бір соғыс кезінде Үндістанға қашып барған араб екен. Арабияны өз отаным деп есептейді. Жолда керуені қырық қарақшыға жолығады. Ақша талап етеді. Керуендегілер ақшасын жасырады, әл-Газали бір тиынын қалдырмай, қалтасынан шығарып береді. Таңырқап себебін сұрайды. Анам: “Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа, адалдан мал тап”, - деген өсиетін орындап тұрмын” - дейді. Бұл сөз қарақшыларға қатты әсер етеді. Мына қаршадай бала тегін болмауы керек. Біз құдайдан қорықпаймыз, адамдарға қиянат жасаймыз, өмір бойы өтірік айтып, арамнан мал тауып жүрміз. Кішкентай бала құрлы бола алмадық-ау”, - деп өзара күңкілдеседі. Бәрі ақылдаса келіп, әл-Газалиден бата сұрайды. Батасы қолма-қол қабыл болады. Керуендегілердің көз алдында әлгі қарақшылар құс сияқты пыр етіп ұшып кетеді. Содан бастап “Ғайып-ерен қырық шілтен” атанады. Оқиғаның болғанына 1000 жыл бола қоймағанын айтады. [19. 57-58]
Ықылас атты шашты Әзіз
Осы кеткен қозымды
Тек тапсырдым қолыңа,
Қозымды жықпа орыңа,
Жолықтырма зорыңа! “Қобыланды батыр” жырынан. Қ.Т.Т.С-де: “Бабай түкті шашты әзіз немесе Ықылас атты шашты әзіз - қолдаушы, қауіп-қатерге ұшыраған адамға көмек көрсететін әулие”. (6. 5) Шашты әзіз Р.Әміровтың пікірінше Потаниннің, Жирмунскийдің болжауы бойынша тарихта өмір сүрген кісіні пір тұту негізінде туған атау. Шашты әзіз тарихта зор кісіні тірек еткен персонаж. [18. 203]
Біздің ойымызша, түкті, шашты сөздері эпитеттер ретінде қолданылса, әзіз сөзі арабтың хазиз – сүйкімді, қымбатты, аяулы деген сөзінен шығып, қиналған адамға көмек көрсетуші деген мағынада қолданылатын атау. [20. 223]
Қанша айтса да Естеміс,
Барғысы келді баланың,
Түсірем деп атып дәл,
Кәміл пірлер болса жар. “Алпамыс батыр”
жырынан.
Кәміл 1. ақиқат, шын, рас, сөзсіз
2. толық, әбден, мүлдем. (6. 523)
Пірлер 1. ар. зат. діни қолдап-қорғаушы рух.
2. ауыс. демеуші, сүйеуші.
Кәміл пірлер жар болды - әулиелер демеп, қолдады. (6. 32)
Жаратушы жалғыз-ақ
Дергейіне ұнады.
Ұнағанын сонан біл
Бір қыз қосып сыйлады.
Сексен сегіз серулер,
Тоқсан тоғыз мың машайық
Бәрінің көңілін қимады. “Алпамыс батыр” жырынан.
Ә.Керімов “Кейбір сөздердің этимологиясы” деген мақаласында машайық сөзін араб тіліндегі шайх сөзінің көпше түрі. Шайых – машайых. Өзбекше машойих – дін қызметкері, қырғызша машайық – тақуа, дін тәртібін ұстаушы адам. Қазақта бұл сөздің шайқы түрінде өзгерген формасы кездеседі. Бұл сөз “Қожанасыр (күлдіргі кісі)” деген ұғымда жүреді. Сайқы-мазақ қос сөзіндегі сайқы осы шайқы сөзінің өзгерген түрі,–дейді. [21. 27]
1.6 Дәстүрлі сан атауларына байланысты архаизмдер
Жырларда дәстүрлі сан атауларына байланысты тіркестер мол ұшарасады. Жырдағы ерекшелініп тұратын нәрсе 40 санымен байланысты ұғымдардың көп берілуі. Жырда: “Онда патша: “Құп болар”, - деді. Қызын беретін болып уәде жасады. Онда кемпір қырық отау, қырық шөлмек арақ алды, ханның қызы Қаракөзді бас қылып, қырық қыз алды, қырық отауды Алпамыстың кедетін жолына тіктіріп, қырық қыздың басына жаулық салып, келіншекше киіндіріп, қырық шөлмек арақты әрқайсысына беріп, мыстан Алпамыстың жолы тосып жатты”. десе, бірде:
Байбөрінің жылқысын
Сайшық хан алып жөнелді.
Қырық балам бар еді,
Қырқы бірдей көр еді – деген жолдар кездеседі. Осы жолдардағы қырық сөзінің көп ұшарасатындығына қарап академик І.Кеңесбаевтың 1946 жылы шыққан” “Жеті”, “үш”, “тоғыз”, “қырықпен байланысты ұғымдар” деген мақаласында: “қырық” саны басқа тілдерде де өзгеше орын тепкен деп біз жоғарыда тоқталған “қырық шілтен” сөзінің қырғыз тіліндегі мағынасы алып, “қырғызда ертеде қырқынан шыққан балаға анасы өз қолымен жаңадан көйлек кигізу ырымы болған, осыны қырғыз тілінде “қырық көйнөк” деп атайды. Ислам дінін қабыл еткен халықтардың бәрінде де өлген кісінің қырқын беру (мәселен, татарларда “қырқын оздырмақ” деп келу) ырымы бар. Қырық пен байланысты мақал-мәтел, нақыл сөздер және басқа обороттар да бұл санның да “әншейін” сан емес, бір кезде “киелі” сан екендігін көрсетеді,” - деп, қырық санының түркілік ұғымдағы ерекшелігін ашып береді. [22. 12]
Жырларда он екі саны да ерекше айтылады.
Орай да орай оқ атқан
Он екі тұтам жай тартқан.
“Қобыланды батыр”.
Үлкендігі басының
Он екі қарыс қазандай.
“Қамбар батыр”.
Байырғы қазақ күнтізбесі бойынша он екі айға арнайы жәндіктер мен хайуанаттар атын беру, оларды он екі қазына деп атау, он екі жылды адамның бір мүшелі - қатерлі жыл деп есептеу, “он екі мүшең сау болсын”, “он екі де бір нұсқасы жоқ”, “он екі баулы өзбек, тоғыз баулы түркімен” деген тіркестерден-ақ он екі санының халқымыздың дүниетанымындағы ерекше сан екендігіне көз жеткізе аламыз. [23. 24]
1.7 Әртүрлі ұғымға байланысты көнерген сөздер
Халқымыздың терең дүниетанымынан сыр шертетін батырлар жырындағы келесі топ әртүрлі ұғымға байланысты туған сөздер.
“Қамбар батыр” жырында: Керендей ашып ауызын, - деген жол бар. Мұндағы керендей сөзі өзге жырларда, осы жырдың өзге варианттарында керектей, арандай түрінде келеді.
Керик сөзі қырғыз эпосында да кездеседі (керигим бар, пилим бар), бұл – носорогтың атауы. Сірә, қазақ эпосында да дұрысы керіктей ашып ауызын болса керек. Қазақ тілінде де керік - носорог. Керік сияқты айбарлы жануар аузын ашқанда соншама қорқынышты болатындығы мәлім. Бұл образ о баста қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР
Орындаған:
4 курс студенті: Жарылқасынова А.Ж.
Ғылыми жетекші:
Ф.ғ.к. доцент Әлкебаева Д.
Пікір жазған:
Ф.ғ.к. доцент Дүйсембекова Л.
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к. аға оқытушы Мамаева М.
Қорғауға жіберілді
“____”_________2005 жыл
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д. профессор Смағұлова Г.
АЛМАТЫ 2005
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Батырлар жырындағы көнерген сөздер
Жұмыстың көлемі: 42 бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: Ұлттық дүниетаным мен болмысымыздың көрінісі болған көнерген сөздерді батырлар жырынан тауып, олардың этимологиясын аша отырып, мағыналық табиғатының өзгерісіне тоқталу. Туысқан түркі тілдерінде ұшырасуы мен ерекшеліктері туралы сөз ету. Материалдық мәдениет тұрғысынан көрініс беруіне назар аудару.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, “Батырлар жырындағы архаизмдер” атты бірінші тараудан және “Батырлар жырындағы тарихи сөздер” атты екінші тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімде: Көнерген сөздер туралы түсінік беріліп, туысқан түркі тілдері мен қазақ тіліндегі зерттелуі жайлы сөз болады. Негізгі бөлімде батырлар жырындағы архаизмдер жеті түрлі лексикалық топқа бөлініп, мағыналық табиғаты ашылады. Туысқан өзбек, қарақалпақ тілдерімен салыстырылып, материалдық негізде түсіндіріледі. Екінші тарауда: Батырлар жырындағы тарихи сөздер туралы баяндалады.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: көнерген сөздер, батырлар жыры, архаизмдер, тарихи сөздер, этимология, түркі тілдері.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Батырлар жырындағы архаизмдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1.Халық өлшемдеріне байланысты
туындаған көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2.Жырлардағы мата-кездеме атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3.Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты
көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4.Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты
мағынасы күңгірт сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.5.Діни-мифологиялық персонаждардың атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.6.Дәстүрлі сан атауларына байланысты
көнерген сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.7.Әртүрлі ұғымға байланысты туындаған
көне атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.Батырлар жырындағы тарихи сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1.Әскери атақ пен қару-жарақ атауларына
байланысты туындаған тарихи сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...32
2.2.Әкімшілік-ел басқару ісіне, шен атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қосымша әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Кiрiспе
Тiл өмiр шындығына иек артады. Ал өмiрде әрдайым жаңару, жаңғыру болып, ескiнiң орнын жаңа басады. Бұл құбылыс тiлге де, тiлдiң жаны сөзге де тың өзгерiс, соны леп ала келедi. Уақыт тезiнен өтiп, бүгiнгi ұрпаққа жеткен сол сөздердiң бiразы әйтеуiр аз ба, көп пе өзгерiске ұшырап, мазмұны көмескi, мағынасы күңгiрт тартады. Ғасырлар мұрасындай болып, бүгiнге жеткен мұндай сөздер мен байырғы атаулардың қалыпты шоғыры рухани дүниелерiмiз – батырлар жыры, айтыс, ертегi-әпсаналардың тiлiнде сақталған. Ондағы көне сөздердiң қыр-сырын талдап, жұртшылықтың жүрегiне жеткiзу дәл бүгiнгi күннiң дiлгер мәселелерiнiң бiрiне айналып отыр.
Тiлiмiздегi көнерген сөздер тарихи категория болғандықтан, өткен дәуiрдiң өмiр шындығын, әдет-ғұрпын, шаруашылығын көрсететiн бiрден-бiр дерек көзi. Көнерген сөздердiң табиғатын өз лұғаты еткендердiң бiрi
Н.Уәлиев осы сөздер жайында: “Көнерген сөздердiң мағынасы дәлме-дәл ашылмай жатса, байырғы жырлардың тiл кестесi танылмай, оқушыға эстетикалық әсерi, әрi мен нәрi әлсiреп жететiнi белгiлi. Рухани қазынаны танып-бiлудiң бiр кiлтi сөзде жатыр”-деген пiкiр келтiредi. [ 1.79] Осы көне сөздердiң күңгiрт мағыналарын ашу бүгiнгi күнi этимология ғылымының үлесiне тиiп отыр.
Этимология ғылымы – сөздiң ең негiзгi, алғашқы мағынасын ашуға тырысады. Этимологиялық зерттеулер тарих, этнография, этнолингвистика, археология, мәдениеттану ғылымдарымен тығыз байланысты. Сол ғылымдардың деректерiне сүйене отырып нақты бiр ғылыми жүйеге негiзделедi.
Академик Ә.Қайдаров: “Этимологияның қандай түрi болмасын оның алдына қойған мақсаты, анықтауға тиiстi деңгейi, тереңдiгi, түбегейлi тұжырымы болуы шарт. Алайда ол жалпы түркология көлемiнде арнайы зерттелiп, тиянақты шешiлген мәселе емес”-деп атап көрсетедi. [2]
Шындығында да этимологияға терең барып, оны арнайы бiр объектi етiп алған лексикалық топ бойынша нақты да, жүйелi зерттеген еңбектер жоқтың қасы. Нақты ғылыми жүйеге негiзделген, зерттелетiн сөздiң мағынасы терең ашылған еңбектер там-тұмдап ұшырасады. Сондықтан бiзге дейiнгi еңбектердi саралап, елеп-екшеп, бүгiнгi күн тұрғысынан нақты ғылыми айналымға негiздей отырып, әрi этимологияның негiзгi принциптерiне сай сөз мағыналарын ашу тiл ғылымының өзектi мәселелерiнiң бiрiне айналып отыр.
Бiтiру жұмысында бүгiнгi күн тұрғысынан негiзгi өзгерiстердiң бiрi саналатын көнерген сөздер “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын” сияқты батырлар жырынан терiлiп, лексикалық мағынасы ашылып, олардың тарихи даму табиғаты қарастырылады.
Ендi осы көнерген сөздер туралы жалпы мағлұматтарға тоқталайық. Сөздердiң көнеру процесi кенет бiрден бола қалатын құбылыс емес, әуелi қолдану жиiлiгi бәсеңдеп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың бiреуiне жеткенмен, кейiнгiлерге емiн-еркiн жете алмай, түсiнiксiз болып ұмытыла бастайды.
Көнеру сипаты мен тiлдегi қолданылу ерекшелiктерiне қарай көнерген сөздер архаизмдер және тарихи сөздер болып екiге бөлiнедi.
Архаизмдер – халықтың күн көрiс тiршiлiгiне, салт-сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуiрде өзгерiп, басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескiрiп бiржола қалып қойған сөздер.
1. Мата-кездеме атауларына байланысты көнерген сөздер: торқа, мақпал, пайы, биқасап, борлат, ләстек, ақсаң.
2. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа байланысты архаизмдер: ұрын бару, барымта, сауын айту.
3. Киiм-кешек, ыдыс-аяқ атаулары: шидем, күпi, кiсе, күләпара.
4. Дiни ұғымға қатысты архаизмдер: қиямет-қайым, бiрәдар.
5. Үй тұрмысына, мал атауларына байланысты көне сөздер: лашық, жаппа.
6. Әртүрлi ұғымға қатысты архаизмдер: аламан, жоралғы, қазына.
7. Жалпы түркi тiлдерiне тән ұғымдар: будун, ұлыс, тәңiр, толағай, бек.
Кеңес үкiметi кезiнде Қазан төңкерiсiне дейiн халық тiлiнде кең қолданылып, кейiн көнерген атаулар болып, кейiн қайта жанданған сөздер де баршылық.
Тарихи сөздер – дәуiрi өтiп, сол ескi заманның өзiмен қоса жоғалған сөздер. Тарихи сөздердiң көнеруi тарихи атаулардың құрып бiтуiмен, бiржола жоғалуымен байланысты болады. Олар үшке бөлiнедi:
1.Әскери атақ пен қару-жараққа байланысты туған тарихи сөздер: садақ, жақ, жебе, адырна, жасақ.
1 2.Әкiмшiлiк, ел басқарумен байланысты сөздер: хан, ханша, тақ, тәж.
3.Кеңес тұсында пайда болған тарихи сөздер: нарком, губком, рабфак. [3.180-183]
Көнерген сөздердi осылай топтау Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлына
тиесiлi. Ал Ә. Болғанбаевтың “Қазақ тiлiнiң лексикологиясы” деген жеке еңбегiнде ғалым ай аттарына байланысты 8-архаизмдiк топты қосады. [4.86-88]
Ендi жоғарыдағы ғалымдардың еңбектерiне сүйене отырып, батырлар жырындағы көнерген сөздердi белгiлi бiр лексикалық топтарға бөлiп қарастырдық.
Жұмыстың өзектілігі.
Дана халқымыздың ғасырлар бойында жинақтап, саралап, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданған атаулары бүгінгі күнге мағынасы күңгүрт,көмескі боп жеткендіктен олардың ерекше бір лексикалық топты құрайтындығы сөзсіз. Ұлттық дүниетаным мен болмысымызды анық көрсетіп берер бұл сөздердің мағыналық, этимологиялық , тарихи даму ерекшеліктеріне қарасақ олардың баршаға бірдей түсінікті бола бермейтін соны қырларын танып жатамыз. Ғылым үшін де қажетті көптеген фактілердің беті ашылып жатады. Нақты ғылыми жүйеге негізделген , әрі нақты дәлелдермен анықталған сөздерді бүгінгі ұрпақ алдына қайта әкеліп, тарихи танымымызды түгендеу, ұлтымызды бүтіндеу-жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Батырлар жырындағы мағынасы көне сөздерді сөздіктен,түрлі ғылыми еңбектерден,көне жазбалардан қарастыра отырып , олардың арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтарды салыстыру.
Көнерген сөздерді сипаты мен қолданылу ерекшеліктеріне байланысты ірі екі топқа бөлу. Архаизмдерді бір бөлек, тарихи сөздерді бір бөлек қарастыру.
Жырлардағы архаизмдік ерекшеліктерді бірінші белгілеп, тауып, оларды мағыналық топтарға бөлу.
Көнерген атаулардың шығу төркінін туыстас түркі тілдерімен, алтай, үнді – еуропа семьясына жататын тілдермен салыстыра отырып, сол тілдердің фактілерін пайдалану.
Мағынасы күңгірт атаулардың этимологиясына тоқтала отырып, олардың ұлттық сипаттағы қырларын ашу.
Салт – дәстүр, өлшем, қару – жарақ, киім, жалпы түркі тілдеріне тән атаулардың тек өз тілімізде ғана емес туысқан түркі тілдерінде ұшырасуы мен ерекшеліктеріне тоқталу. Материалдық мәдениет тұрғысынан көрініс беруіне назар аудару.
Санмен байланысты ұғымдардың мағыналық – контексттік ерекшеліктеріне тоқталу.
Жұмыстың дереккөздері.
Батырлар жыры мен түркі, қазақ, орыс тіл біліміндегі тарихи – этнографиялық зерттеу материалдары, осы тілдердегі сөздіктер, тақырыпқа қатысты жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалар пайдаланылды. Көне сөздердің этимологиясы ашылу мақсатында Ә.Қайдардың, Ә.Наджиптің, А.Махмұтовтың, Р.Сыздықтың, Г.Қарағұлованың, Е.Шипованың еңбектеріне, ал этнолингвистикалық әрі ментальдық ұғымын ашу барысында Ж.Манкеева, С.Кенжеахметұлы, А.Жүнісов, Н.Уәлиев зерттеулері мен мақалалары қарастырылды.
Жұмыстың нысаны.
Батырлар жырындағы көне сөздердің этимологиялық, этнолингвистикалық, этномәдени жақтарына тоқталу.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер.
Тақырыптың ерекшелігі мен зерттеу нысанына байланысты диахрондық – синхрондық, сипаттамалы, тарихи – салыстырмалы, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Көнерген сөздердің зерттелуі.
Көнерген сөздер туысқан түркі тілдерінде біршама жүйеленіп зерттелді. Ә.Н.Наджип “Современный уйгурский язык” деген еңбегінде ұйғыр тілінің лексикалық құрамын тарихи тұрғыдан қарастырғанда онда өте әріден келе жатқан жалпы көне түркі – монғол тілдеріне тән қабатты (пласт), көне ұйғыр тілінің қабатын, көне соғди және санскрит сөздерінің қабатын, діни әдебиеттерді аударуға байланысты бергі дәуірде оғыздардың тілінен енген сөздердің қабатын, ислам дінін қабылдау арқылы араб және парсы тілдерінен енген сөздердің қабатын шаруашылық қарым – қатынаспен байланысты орыс тілінен енген сөздердің барлығы байқалатынын ескертеді. Мұндай пікірді өзбек тілі жайында жазылған материалдардан да байқауға болады. Ал М.Юнусалиев “Киргизская лексикология” деген еңбегінде кейбір көнерген сөздердің түпкі негізін көрсетіп, этимологиясын түсіндіреді.
Түркімен тілдерінде жазылған материалдар көнерген сөздердің историзм, архаизм болып бөлінетіндігін, олардың бір – бірінен негізгі айырмашылығын көрсетіп, архаизмдердің лексикалық, семантикалық топтарына тоқталады.
Халық шаруашылығы мен мәдениетіне байланысты көнерген сөздерді (бұл тілде де архаизмдер мен историзмдердің ара – шегі толық ажыратылмаған) бірнеше салаға бөледі.
Көне сөздер тек туысқан түркі тілдерінде ғана емес, қазақ тілінде де біршама жүйелі зерттелді. Қазақ ғалымдарының ішінде көне сөздердің лұғатымен ерекше ден қоя айналысқан ғалымдардың бірі – Рәбиға Сыздық еді. Ғалымның 1980 ж. жарық көрген “Сөздер сөйлейді” атты еңбегінде сөздердің қолданылу тарихынан сыр шертіледі. Еңбекте 97 сөздің төркіні талданған. Батырлар жыры мен лиро – эпостардағы, XV-XIX ғ.ғ. өмір сүрген қазақтың ақын – жырауларының шығармаларындағы, ертеден келе жатқан мақал – мәтелдердегі бұл күнде мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлдем түсініксіз болып кеткен сөздердің контекстегі қолданысы, түп – төркіні, мән – мағынасы ашылған. (5. 200)
Тілімізде ерекше қабат құрап, сөздік құрамының пассивті бөлігі ретінде жеке қаралатын топ - архаизм және тарихи сөздермен айналысқан Айдарбек Махмұтов болатын. Ғалым жалпы түркілік лексикаға тән көптеген мағынасы күңгірт сөздердің төркінін ашып, тарихына тоқталады.
Қазақ тіліндегі көнерген сөздер С.Аманжоловтың “Вопросы диалектолгии и истории казахского языка” (1959), Н.Сауранбаевтың “Некоторые черты древнекипчакского языка”, “К истории казахского литературного языка” (1954), Ш.Сарыбаев пен Ә.Құрышжановтың “Халық жырларының текстологиясы”, Қ.Жұбановтың “Из истории порядка слов в казахском предложении”, Р.Сыздықтың “Абай шығармаларының тілін зерттеу” деген еңбектерінде де біршама қарастырылған. (5. 201)
Қазақ тіліндегі көнерген сөздерді біршама жүйелі қалыпқа түсіре отырып зерттеген А.Махмұтов “Қазақ тіліндегі архаизмдер мен историзмдер” деген еңбегінде көнерген сөздерді мынадай үш топқа бөледі:
а) әдет – ғұрыпқа байланысты сөздер;
ә) шаруашылық, тұрмыс күйге байланысты сөздер;
б) әкімшілік пен ел басқару ісіне байлнысты сөздер. [5. 60]
Ғ.Мұсабаев “Современный казахский язык” деген еңбегінде қазақ тілінің көнерген сөздерін лексика – морфологиялық ерекшеліктеріне орай алтыға бөледі:
1. Қазақтың көнерген байырғы сөздері: жақ, жебе, ат ұстар.
2. Ескі түркі тілдеріне тән сөздер: будун, ұлыс, ұлық т.б.
3. Араб – иран тілдерінен кірген көнерген сөздер: жаназа, зікір, підия.
4. Орыс тілінен енген сөздер: совдеп, эсер.
5. Бір компоненті байырғы қазақ сөзі де, екінші компоненті кірме сөз болып келетін көнерген сөздер: кедейлер комитеті.
6. Калькалық жолмен енген сөздер: өзара салық (обложение).
Осы ғалымдардың еңбектерін жүйелей отырып, батырлар жырында кездесетін көнерген сөздерді мынандай лексика – семантикалық топтарға бөлдік:
1. Мата – кездеме атауларына байланысты сөздер.: барқыт, патсайы.
2. Ұзындық, өлшем атаулары: құлаш, аршын.
3. Киім – кешек, ыдыс – аяқ атаулары: кебенек, мосы.
4. Дәстүрлі сан атауларына байланысты сөздер: қырық құлаш, қырық қақпа.
5. “Астары бар атаулар” немесе діни – мифологиялық персонаждардың атаулары: Ғайып - ерен қырық шілтен, машайық.
6. Салт – сана, әдет – ғұрыпқа байланысты сөздер: қалыңдық ойнау, қызойнақ.
7. Әртүрлі ұғымға байланысты сөздер: аламан, айпарадай.
Енді жырларда кездесетін осы лексикалық топтарға тоқталып өтелік.
1. Батырлар жырындағы архаизмдер
1.1 Халық өлшемдеріне байланысты көнерген сөздер
Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты салаларының бірі. Халық өлшемдерінде халқымыздың терең дүниетанымы мен нақты өлшем бірліктеріне сай негіз етілген ғылыми зердесі жатыр. Өлшемдерді қолданылу аясы мен белгілі бір заттың, құбылыстың өлшемдік мәнін беру мақсатына сәйкес: салмақ, көлем, уақыт, ауа-райы, ұзындық өлшемдері деп топтастырылады.
Бәйбіше барды аңырап,
Қоздаған қойдай маңырап,
Қазына аузын ашқалы
Таратты алтын – күмістен
Қалғанынша мысқалы, - деген
жолдардағы мысқал сөзі өте аз мөлшерде қалған бай қазынасы туралы айтып отыр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “мысқал – 25 грамға тең салмақ өлшемі (бір қадақта 96 мысқал бар)” - деп берілген. (6. 234)
Араб тілінде жазылған алғашқы медициналық сөздіктердің бірі Абу Мансур Ал Кумридің – “Китаб ат – танвир фи – л – иси – лахат аттиб – бийа” деген еңбегінде: “мискал – один и три седьмых дирхама” (7. 138) деп түсіндіріледі. Салмағы жағынан өте аз, жеңіл өлшемдік мағынаны білдіретін бұл өлшемдік бірлік күллі шығыс елдерінде, оның ішінде Үндістан мен Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде қолданылған.
Мұсылман елдерінің өлшем бірліктерін зерттеген В.Хинц: “Основу всех мусульманских весов составляют дирхамы, который восходит к греческой драхме, который основывается на римско – византийском солиде. Канонический, т.е. согласно шариату, мискал и дирхам относятся как 10:7, в то же время как на практике – как 3:2” [8. 11]
Ерте кездің өзінде-ақ мысқалдың дәл мәнін өзгеріссіз ұстау үшін оның баламасы болып табылатын шыны сауыттар жасалған. Бертініректе б.з.б. 780 ж. жасалған осындай шыны сауыттар табылды. Қазіргі зерттеулердің көрсетуі бойынша олар миллиграмның 31 дейінгі дәлдікпен істелінген. Сол сауыттардың салмағы бойынша бағаласақ, мысқал 431 г-ға тең. Мысқал негізінен алтын мен күміс ақшалардың, бағалы заттар мен бояулардың өлшемі ретінде қолданылады. Әр жерде әртүрлі мөлшерде өлшенген. Египетте – 4,68 г, Иранда–4,6 г, Иракта–4,46 г, Үндістанда – 4,538 г; XIV ғ. қыпшақтар арасында қолданылған “Азов мысқалы” үшін 4,41 г алынған. [9. 49]
Бүгінгі сөздік қолданыста да мысқал сөзі түркі тілдерінде көнерген өлшем атауы ретінде қарастырылады.
Жырларда кездесетін тағы бір өлшем атауы батпан
Сол уақытта бір қалмақ
Аты ердің Таймас ед
Қолындағы күрзісі
Отыз батпан алмас ед, - деген жолдардағы батпан сөзін түсіндірме сөздікте: “батпан – салмақ өлшемі. (Бір батпанда 250-300 г-ға тең)” (6. 149) деп түсіндіреді. Қашқари сөздігінде де батпан сөзіне осы мағынамен байланысты bir batman et (бір батпан ет) деген түсінік беріледі. Ресейде батпан туралы алғашқы дерек Афанасий Никитиннің “Үш теңіздің ар жағына саяхат” атты кітабында кездеседі. Жергілікті орыс жазбаларында ол 10 фунтқа тең делінеді. Қазақ губерниясында батпан үшін 4,5 пұт астық мөлшері алынған. Әр елде батпанның әрқилы мөлшері пайдаланылған. Батпан - батман Орталық және Шығыс Азия манн деген атаумен белгілі болды. Бұл өлшем атауы да тек Азияда ғана емес Еуропа елдерінде де кең етек алған еді.
Жоғарыдағы Хинцтің еңбегінде: “Манн, античная мина, канонический = 2 ратлям по 130 дирхамов”. [8. 25]
Жалбыраған жалынан
Жалғыз қарыс қалыпты
“Ер Тарғын” жырынан алынған бұл үзіндідегі қарыс сөзі Қ.Т.Т.С-де: “Бас бармақ пен ортан қолдың аралығымен өлшенетін ұзындық өлшемі”. (6. 119) деп берілген. Қарыс – қарыш қары деген зат есімге - ш ~ - с деген қосымшаның жалғануы арқылы жасалған болуы керек. В.Д.Колесников осы қары түбірін бүгінгі түркі тілдес халықтардың көбісіндегі мыс. қырғыз тіліндегі карылуу “күшті, иықты”, кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару сөздерінің негізі болады деген қорытындыға келеді. Өзбек тілінде қари – 140-145 см-ге тең ұзындық өлшемі. Қазақ тілінде кереғар ( кере + қар) сөзінің құрамында да кездеседі.
Жырларда кездесетін келесі өлшем атауларының бірі құлаш
Алпыс құлаш ала арқан
Қызыл ердің ілулі
Босағада тұр еді “Қобыланды батыр” Қ.Т.Т.С – де:
1. Иық деңгейінде кере созылған, екі қол ұшының арасы.
2. Ұзындықты білдіретін өлшем бірлігі, межесі. (6. 458)
Қазақ тіліндегі ерте кезден келе жатқан өлшемдердің көбісі қолмен байланысты. Құлаш, қарыс, сүйем, сынық сүйем, елі т.б. Құлаш – екі қолды жазғандағы ұзындық. Құлаш сөзі көпшілік түркі тілдерінде сақталған. Құлаш - құраш – есепсіз ұзын деген мағынаны білдіреді. Құлаш сөзі екі сөзден құралған: қол + аш (ашу етістігі) кулач сөзі қол + а + ч – қолды аш, құлаш жаз, - дейді Махмұд Қашқари. Кейін келе бұл сөздің екі сөзден құралғандығы, оның өзінде ашу етістігінің бар екендігі, көмескіленіп құлаш сөзіне аш, жаз, жай, құлаш жаз, құлаш ұр деген тіркестерде тура және ауыспалы мағынада қолданылатын болған тәрізді.
Жырларда жоғарыда мағынасы ашылған көне сөздерден басқа: елі, тұтам, кез сияқты өлшем атаулары кездеседі.
1.2 Мата-кездеме атауларына байланысты архаизмдер
Дана халқымыздың ментальдық ерекшелігін көрсететін материалдық мәдениетіміздің тағы бір ерекше түрі - маталар. Жырларда маталардың бірнеше түрі кездеседі.
Сонша ердің соңында
Күмбезді найза қолында
Ағын судың сағасы,
Берен тонның жағасы,
Қызыл бастың ағасы,
Көбікті ханның баласы. “Қобыланды батыр” жырынан. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері бұл сөздің көп мағыналы екенін дұрыс танытып келеді. Бірақ мағыналарының көпшілігі бұл күнде ұмыт бола бастаған. Мысалы, көп томдық түсіндірме сөздік берен сөзінің бір мәні “қымбат, асыл мата” десе, екі томдық түсіндірме сөздік “гүл салып тоқылған масаты, жібек мата” дейді. Р.Сыздықтың пікірінше Ильминскийдің түсіндірмесі: “бірі – ең жақсы барқыт, екіншісі – ең мықты болат” дегені дұрыс. Қазақтар мақта матаны көбінесе мата деп, барқытты барқыт, мақпал деп, жібекті шұға, шәйі, атлас, масаты деп атағаны белгілі. Сондықтан өлең - жырларда кездесетін берен сөзінің бір мағынасын “ең жақсы барқыт” деп түсінген жөн. Мысалы, “Қобыландыда”:
Байдың қызы жамылар
Масаты мен беренді.
Бұл сөздің Н.И.Ильминский көрсеткен екінші мағынасынан ауысып, берік металл шығыршықтардан жасалған сауытты да (көбе, сауыт, кіреуке сөздерін), асыл болаттан жасалған семсер немесе қылышты да (кейде тіпті кездік, пышақтарды да) берен деп атағаны көбінесе осы жырларда жиі ұшырасады:
Қынабынан суырып
Қолына алды беренді. “Алпамыс”.
Берен сөзінің “болаттай мықты, күшті адам, асыл адам” деген үшінші мағынасы өткенде де, қазір де жиі қолданылады:
Тал бойына бір берен
Таба алмады жарасар.
Жырларда кездесетін маталардың бірі – қамқа.
Байдың қызы жамылар
Масаты мен қамқаны. (Қобыланды батыр жырынан)
Қ.Т.Т.С бұл сөзге екі түрлі анықтама берген: “қамқа1 ир.зат. Алтындатқан яки күмістеткен, зерлі жіппен тоқылған жібек мата”.
Қамқа2 зат. Қара түсті, терісі қымбат , көбінесе суда өмір сүретін аң. (6. 612)
Е.Шипова “Словарь тюркизмов в русском языке” деген еңбегінде: “Камка старинная шелковая цветная ткань с узорами;”
камчатный, камчатый.
1. сделанный из камки;
2. похожий по рисунку на камку (о льняной ткани);
камчатная скатерть; камчатка то же, что камчатная ткань. др – рус. камка (с 1486 г.), камчатыи (с 1392 г.) (Срезневский, 1, 1186) Поликарпов, 1704 камка; Вейсманн, 1731, 125 платье камчатое; Лекс; 1762 камчатной; Рос. Целлариус, 1771, 191 камчатный; Нордстет, 1780 камчатый; сл. Акад; 1814 камчатка; Даль, 2, 82; Ушаков, 1, 1299 камка (ист. и нар. – поэт.) из перс.; сл. Акад; 1956, 5, 733 камка заимств. из алт. перс. Огиенко также отмечает слово камка как заимств. древнего времени из перс. (Огиенко, 1915, 29) ср. Фасмер, 2, 174, 175, 176. Радлов камка (алт. тел. каз. кирг.) камка китайская шелковая материя; камғы (саг.) = камка кумка (чаг.) парча (2, 1049); кімха (крым. из перс.) дамаст, шелковая материя (2), 1405. 20 (156-157) А.Махмұтов “алтындатқан, күмістеткен жіптен тығыз етіп тоқылған жібек мата” - дейді. [10. 229]
Қамқа сөзі тек біздің қазақ тілінде емес, барша Орта Азия халықтарына ортақ атау. Кымкан (кимхаб, кимхо) түрінде кездеседі. Оның шығу тарихын кейбір ғалымдар Қытаймен байланыстырады. Бірақ ол Шығыс елдерінде пайда болған атау. [11. 247]
Жырларда осы берен, қамқа сияқты маталардан басқа масаты, барқыт, торқа сияқты мата атаулары да кездесіп жатады. Мата түрлерімен қосарлана айтылатын кездеме атауларынан жамбы сөзі ұшырасады.
Келмембет айтты: “Падишам,
Ноғайлының қызбадым
Тайтұяқ, жамбы, пұлына,
Ызғарына шыдамай ығыма
Жиылып шықты
Бәрі де қорқып жүр екен
Көңіліме салған дығына”. “Қамбар батыр”
Қ.Т.Т.С-де: “Жамбы – зат; көне. әртүрлі формадағы жалтырауық қымбат бағалы металл, күміс”. (6. 603) Ал “Киргизско – русский словарь” төмендегідей түсінік береді: Жамбы 1. кит. уст. слитки серебра различной формы и различного веса, употреблявшиеся в Китае в качестве денег.
2. общее название благородных металлов. Ертеректе бұл сөздің ямб деп аталғанын В.И.Дальдың түсіндірме сөздігінде және басқа материалдардан кездестіруге болады. Ұйғырша ямб – қой, ат тұяқтарының көлеміндей әртүрлі формадағы қытайдың ақшасы. Ал монғол тіліндегі жамбы юмбүү (юмбүү) - елу лан басындағы күміс. Ямба – дәреже, атақ, шен, мәртебе ұғымын білдіреді. Жамбы сөзі өзінің дыбыстық құрамы мен мағынасы жағынан қытай тіліндегі күміс ақша, сом күміс деген мағынаны білдіретін юаньбао сөзімен дәл келеді. Жамбы сөзінің шығу төркіні жайында қазақ тілінің этимологиялық сөздігінде толық қарастырылған. Ғалым Б.Бафиннің пікірінше: жамбы – қытайша юань және бао деген екі сөзден құралған. Қытай тілінде юяань – монета, ақша, бао – құнды, бағалы, яғни “құнды, бағалы ақша” деген сөз. Сонымен бірге бұл сөздің шығу төркіні жөнінде В.Н.Новгородский пікір айтқан. Сонымен қытайдың юаньбао атауы ұйғыр тілінде ямбұ, қазақ тілінде жамбы болып қалыптасқан. Бұл сөз алғаш қытай тілінде пайда болып, қазақ тіліне саудамен айналысқан ұйғыр - өзбектер арқылы тараған болуы керек. [12. 69-70]
1.3 Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты мағынасы күңгірт сөздер
Жырларда кездесетін келесі лексикалық топ киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты туындаған көнерген сөздер. Соның бірі-кебенек. Қазақ тілінде “Ердің кебенек ішінде таны”, “Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді” сияқты мақалдар бар. Бұл сөз жырларда да кездеседі. “Қобыланды батырда”:
Есіктің алды ебене
Ерлер киер кебене, - деп келеді. Айырмашылық кебенек сөзінің соңғы дыбысы түсіріліп айтылған. Қазақ халқының қолөнері жайында кітап жазған С.Қасиманов кебенек сөзін “ертеректе болған киіз шапан” деп түсіндіреді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі кебенек сөзін “жауын -шашыннан қорғану үшін малшылардың киетін киізден жасалынған сырт киімі” деп анықтайды. (6. 279) Сірә, алғашқы түсіндірме дәлірек болады. Өйткені “Ерді кебенек ішінде таны”, “Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді” дегендерге қарағанда, кебенек тек малшылар емес және жауын- шашыннан қорғану үшін ғана емес, жалпы кие беретін ең жұпыны шапан болғанға ұқсайды. Жоғарыдағы мақалдардың бірінде кебенек сөзі кебін сөзімен қатар айтылып, бір-біріне семантикасы жағынан жақын (екеуі де киім: бірі өлінікі, екіншісі тірінікі) болғанымен, екеуі екі түрлі сөз: кебін- түркі тілдеріне араб тілінен енген кірме сөз (кепін “саван” - өлік орайтын материал), ал кебенектің түбірі кеп сөзі болар. Көне түркі тілінде кеп “қалып” (“форма”), қазіргі қырғыз тілінде кеп сөзінің бір мағынасы “қалып, киім, маска”. Бұл сөздің о бастағы “қалып” мағынасы қазіргі қазақ тіліндегі кептеу- “нығыздау” (басына бөркін кептеп кию), кептелу, таз кепеш (басқа қалып сияқты кептеле қалатын бас киім) сияқты сөздерде сақталған. Бұл сөздің “қалып” (қалып та киім сияқты бір нәрсені қаптайтын нәрсе ғой) мағынасынан “киім” деген ауыспалы мағынаның тууы-табиғи құбылыс. Сондықтан кеп түбірінен жасалған кебене немесе кебенек (кеп + ен + ек) сөзі “киім”, оның бір түрі “киізден жасалған шапан” дегенді білдірген. [13. 65-66]
Боғажам боғжам боғжама боғжамай.
Екі пенде әкелдім,
Берсем сені күйеуге,
Бос жетімің қылғандай...
Қарлыға сұлу көреді
Атысы әйел демесең,
Бұл шәһәрдің бегі еді,
Жерде жатқан екеуін,
Боғажамдай қолтықтап
Қарлыға алып жөнелді. “Қобыланды батыр” жырынан.
Боғажам ұйғырша боғажома -жасау, түрлі нәрселер (төсек-орын, т.б.) В.В.Радловтың сөздігінде боғча, бокча-түйіншек, пакет; ішіне сәлем-сауқат түйген орамал; боғу-түйін, буын (Радлов.) қазақ, қарақалпақ, башқұрт, өзбек сияқты тілдерде бау, боғ-байлам, егінді, пішенді баулап байлау дегенді білдіреді. Көне түркі тілінің ескерткіштерінде бабағ; бағла -байлау. Қазақстанның кейбір аудандарында жам- ыдыс-аяқ, бұйым. Сонда боғажам екі түбірден құралған түркі халқының сөзі болып шығады. Бірінші сыңары - боғ (а) - қыз жасауы түйілетін орамал, байланатын баулық, екіншісі -жам - дүние, мүлік, ыдыс-аяқ. Сөз ортасындағы а дыбысы туралы белгілі бір пікір айту қиынырақ. Қазақ тіліндегі бу, бұғау, байлау, байла тәрізді сөздер де жоғарыда көрсетілген ба - боғ - сөздерімен түбірлес болуы керек. [13. 61-62]
Отқа салып бауырын,
Ішіндегі тәуірін
Азуға салып жұлыпты
Шала-пұла пісіріп,
Мосыдан алып түсіріп,
Қоң етін кесіп беріпті - деген жолдардағы мосы
сөзі қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “мосы – үш темір таяқтың басы біріктіріліп, олардың түйіскен жерінен шығарылған ішекке ыдыс іліп, шай қайнататын, ас пісіретін құрал” (6. 234)
1.4 Батырлар жырындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып атауларына байланысты көнерген сөздер
Жырларда салт-дәстүр, әдет-ғұрып атауларына байланысты мағынасы күңгірт сөздер кездеседі. Солардың бірі - құрсақ шашу.
Әр жерден халқы келді де
“Құтты болсын” деді де,
Құрсақ шашу жеді де,
Қайтадан халқы тараған.
Құрсақ шашуға қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көптен бала көтермеген әйел немесе жас түскен келін екіқабат болғанда жасалатын ырым деген түсінік береді. (6. 515)
Ал Сейіт Кенжеахметұлы “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” еңбегінде: “жас келіннің екіқабат болғаны белгілі болса, оның абысын-ажындары, енелері әйелдерді шақырып, құрсақ тойын (кей жерде құрсақ шашу)” жасап, оның аман-сау қол-аяғын бауырына алуына тілек білдіріп, шашу шашып, дастарханды түрлі дәмге толтырып, сауық жасайды. [14. 32]
Осы мәліметтерді ескере отырып, құрсақ шашу яғни құрсақ – 1. бала не төс орналасқан іш қуысы, жатыр, 2. перзент, бала. (6. 55) Әйел бойына бала біткен кезде ырымдап жасалатын шашу деген ұғымды білдіру мақсатында қалыптасқан деп ойлаймыз. Жырдың прозамен берілген түсіндірме бөлігінде: “Екі бай бір-бірінен сүйінші сұратып, құда болды. Құйрық жеп, бетке ұн жағу солардан қалды. Және ірге басып қалыңдық ойнау да солардан қалған. Сонымен Алпамыс бір жыл қалыңдық ойнады” деген жолдар кездеседі. Сүйінші сұрату мен құда болу салты әрбір қазаққа таныс ұғым деп ойлаймыз. Ал құйрық жеп, бетке ұн жағу бүгінде барша қауым біле бермейтін сөз. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “Құда болып, құйрық- бауыр жесті – құда болу рәсімін істеді” (6. 444) деп түсіндірілген бұл сөздің мағынасы салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы этнографиялық еңбектерде де, зерттеулерде де, осы тұстас С.Кенжеахметұлының “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” деген еңбегінде: “екі жақ келісіп құда болған жағдайда оларға құйрық-бауыр салып, арнаулы сый әкеледі. Құйрық-бауыр асау қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі – құжат болып бекітілген”. [14. 31] деп түсіндіруіне қарағанда және құйрық жеп, бетке ұн жағу солардан қалды деген жыр үзіндісіне қарап бұл дәстүрдің сонау “Алпамыс батыр” жырының туу дәуірінен бері келе жатқан ежелгі дәстүр екендігіне көз жеткіземіз. Ал бетке ұн жағу дәстүрі құдалардың бір-біріне деген ақ ниетімен бір-бірімізге деген көңіліміз ақ, таза болсын деген ойдан туындаған жоралғылардың біріне жатса керек. Қалыңдық ойнау қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: “күйеу жігіттің ұрын бару дәстүрінен кейін қалыңдығымен жасырын кездесіп, ойнап-күліп жүруі” (6. 602) деп түсіндіреді. ХІХ ғ. қазақтың көшбасшыларының бірі Ы.Алтынсариннің “Орынбор ведомоствасы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі” атты мақаласында: “Некелері қиылып қосылғанша, күйеу, әйелдерге үлестіретін азды-көпті бағалы кәделер алып, қалыңдығына келіп-кетіп жүреді. Күйеу болып қазақтардың бәрі дерлік неке қиылғанша қалыңдығына келіп-кетіп жүрген уақытын өз өмірінің ең қызықты, ең жақсы дәуірі деп есептейді” - дейді. [15. 17] Мақала авторының түсіндірмесіне қарап бұл дәстүрдің қалыңдық ойнау екендігіне күмәнданбауымызға да болады. Ал Х.Арғынов “Қазақ отбасы” еңбегінде: “ұрын тойдан кейін күйеудің қалыңдық ойнап баруына тиым салынбайды. Үлкендердің көзіне түспей, жас жеңгелері арқылы түн жамылып кездесіп тұратын. Қалыңдық ойнаудың жиілігі құдалар ауылының алыс-жақындығына және ұрын той мен ұзату тойының арасы қандай мерзімге созылуына байланысты болады”. [16. 172] С.Абрамзонның “Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи” деген еңбегінде: “В цикле свадебных обычаев у киргиза в прошлом весьма важное место занимал обычай добрачных свиданий жениха и невесты (кюйёёлёё или кюйёёлёп баруу), выполнение которого обставлялось рядом церемоний. Он имел повсеместное распространение, но в районах расселения некоторых южнокиргизских племен не носил обязательного характера, соблюдался реже и имел свои особенностей.
Независимо от того, что происхождение обычая добрачных свиданий жениха и невесты было тесно связано с древними формами семейно-брачных отношений, его бытование в известной мере поддерживалось и экономическими причинами. Период добрачных посещений невесты женихом совпадал обычно с периодом, в течение которого происходило выплата калыма. Известно, что до полной выплаты калыма жених не имел возможности привести невесту в свой дом и открыто осуществлять свое брачное право. Но уплата калыма довольно часто растягивалась на длительное время, что объяснялось главным образом необходимостью в недостаточно обеспеченных семьях платить калым постепенно, по частям” В пережиточной форме сохранялся у полукочевых узбеков, прочно бытовал у таджиков под названием “кынголь – бози (игра с невестой, забава с невестой)” [10. 226 - 227]
Гүлбаршын сұлу шонықты
Бересің маған, - деп жатыр
Көкпарын шауып күніге
Қыз ойнағын қып жатыр – деген жолдардағы қыз ойнақ сөзін С.Кенжеахметұлының “Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары” атты еңбегінде: “Әке-шешелері жоқ кезінде бой жеткен қыздар оңаша қалып, ойын-сауық ұйымдастырады. Оған (жасырын түрде) жігіттер де қатысады. Бұл мәжіліс құпия өтеді және оны ұйымдастырушылар тек қыздар болғандықтан “қызойнақ” деп аталған.”. Қызойнақ көп ұйымдастырылмайды, ата-ана оған өз қыздарының қатысуына қатаң тиым салған. Оның мақсаты - қыздарды жеңілтектіктен немесе ұят болып қалуынан сақтандырудан шыққан. [14. 34] деп түсіндіреді.
Көкежан, өзің келгенше,
Ел – жұртың есен көргенше,
Артыңда қалған мен нашар
Айтып бір кетші ниязға.
Қ.Т.Т.С-де: Құдай жолына берілетін қайыр-садақа, қол қайыр. (6. 350)
1.5 Діни-мифологиялық персонаждардың атаулары
Жырларда кездесетін келесі топты “Астары бар атаулар” деп алдық. Бұл топта діни-мифологиялық персонаждардың атауы жинақталған.
Ғайып-ерен қырық шілтен
Баланы қолдап демеді – деген жолдардағы Ғайып-ерен қырық шілтен сөзінің шығуын Р.Әміров өзінің “Астары мол атаулар” деген мақаласында жан-жақты қарастырады. Ғалым “Қырық шілтен” тіркесін өзбек ғалымы Х.Ғұламовтың “Құлданиши ва магнолари” деген мақаласы арқылы ашып беруге тырысады [17. 36]. “Шілтен” парсы сөзі, ол екі түбірден құралған . Шіл – парсы тілінде чил, түрінде айтылып қырық деген ұғымды береді, тен - тон болып айтылған, чилтон (қырық тән) көрінбейтін қырық қолдаушы ретінде түсіндірілетінін айтады. Әрі қарай ғалым ирен сөзінің шығуына тоқталып, оның парсы тілінің сөзі, ол “дос” деген мағынада метафора ретінде жұмсалып тұрғандығын айтады. [17. 201-202] Айтулы ғалым І.Кеңесбаев та “Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде”: ерен (ирен) сөзінің түп негізі парсының йоране деген сөзінен шыққандығын алға тартады. [18. 65] Ал белгілі ғалым Берікбай Сағындықұлы “Ғаламның ғажайып сырлары” деген еңбегінде: “Ғажайып қырық шілтеннің тікелей өмірге келуіне әл-Фарабидің тетелес замандасы арабтың аса көрнекті ғұламасы әл-Газали себепші болыпты. Ол 13-14 жасында Үндістаннан араб елдеріне білім іздеп шығады. Әкесі бір соғыс кезінде Үндістанға қашып барған араб екен. Арабияны өз отаным деп есептейді. Жолда керуені қырық қарақшыға жолығады. Ақша талап етеді. Керуендегілер ақшасын жасырады, әл-Газали бір тиынын қалдырмай, қалтасынан шығарып береді. Таңырқап себебін сұрайды. Анам: “Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа, адалдан мал тап”, - деген өсиетін орындап тұрмын” - дейді. Бұл сөз қарақшыларға қатты әсер етеді. Мына қаршадай бала тегін болмауы керек. Біз құдайдан қорықпаймыз, адамдарға қиянат жасаймыз, өмір бойы өтірік айтып, арамнан мал тауып жүрміз. Кішкентай бала құрлы бола алмадық-ау”, - деп өзара күңкілдеседі. Бәрі ақылдаса келіп, әл-Газалиден бата сұрайды. Батасы қолма-қол қабыл болады. Керуендегілердің көз алдында әлгі қарақшылар құс сияқты пыр етіп ұшып кетеді. Содан бастап “Ғайып-ерен қырық шілтен” атанады. Оқиғаның болғанына 1000 жыл бола қоймағанын айтады. [19. 57-58]
Ықылас атты шашты Әзіз
Осы кеткен қозымды
Тек тапсырдым қолыңа,
Қозымды жықпа орыңа,
Жолықтырма зорыңа! “Қобыланды батыр” жырынан. Қ.Т.Т.С-де: “Бабай түкті шашты әзіз немесе Ықылас атты шашты әзіз - қолдаушы, қауіп-қатерге ұшыраған адамға көмек көрсететін әулие”. (6. 5) Шашты әзіз Р.Әміровтың пікірінше Потаниннің, Жирмунскийдің болжауы бойынша тарихта өмір сүрген кісіні пір тұту негізінде туған атау. Шашты әзіз тарихта зор кісіні тірек еткен персонаж. [18. 203]
Біздің ойымызша, түкті, шашты сөздері эпитеттер ретінде қолданылса, әзіз сөзі арабтың хазиз – сүйкімді, қымбатты, аяулы деген сөзінен шығып, қиналған адамға көмек көрсетуші деген мағынада қолданылатын атау. [20. 223]
Қанша айтса да Естеміс,
Барғысы келді баланың,
Түсірем деп атып дәл,
Кәміл пірлер болса жар. “Алпамыс батыр”
жырынан.
Кәміл 1. ақиқат, шын, рас, сөзсіз
2. толық, әбден, мүлдем. (6. 523)
Пірлер 1. ар. зат. діни қолдап-қорғаушы рух.
2. ауыс. демеуші, сүйеуші.
Кәміл пірлер жар болды - әулиелер демеп, қолдады. (6. 32)
Жаратушы жалғыз-ақ
Дергейіне ұнады.
Ұнағанын сонан біл
Бір қыз қосып сыйлады.
Сексен сегіз серулер,
Тоқсан тоғыз мың машайық
Бәрінің көңілін қимады. “Алпамыс батыр” жырынан.
Ә.Керімов “Кейбір сөздердің этимологиясы” деген мақаласында машайық сөзін араб тіліндегі шайх сөзінің көпше түрі. Шайых – машайых. Өзбекше машойих – дін қызметкері, қырғызша машайық – тақуа, дін тәртібін ұстаушы адам. Қазақта бұл сөздің шайқы түрінде өзгерген формасы кездеседі. Бұл сөз “Қожанасыр (күлдіргі кісі)” деген ұғымда жүреді. Сайқы-мазақ қос сөзіндегі сайқы осы шайқы сөзінің өзгерген түрі,–дейді. [21. 27]
1.6 Дәстүрлі сан атауларына байланысты архаизмдер
Жырларда дәстүрлі сан атауларына байланысты тіркестер мол ұшарасады. Жырдағы ерекшелініп тұратын нәрсе 40 санымен байланысты ұғымдардың көп берілуі. Жырда: “Онда патша: “Құп болар”, - деді. Қызын беретін болып уәде жасады. Онда кемпір қырық отау, қырық шөлмек арақ алды, ханның қызы Қаракөзді бас қылып, қырық қыз алды, қырық отауды Алпамыстың кедетін жолына тіктіріп, қырық қыздың басына жаулық салып, келіншекше киіндіріп, қырық шөлмек арақты әрқайсысына беріп, мыстан Алпамыстың жолы тосып жатты”. десе, бірде:
Байбөрінің жылқысын
Сайшық хан алып жөнелді.
Қырық балам бар еді,
Қырқы бірдей көр еді – деген жолдар кездеседі. Осы жолдардағы қырық сөзінің көп ұшарасатындығына қарап академик І.Кеңесбаевтың 1946 жылы шыққан” “Жеті”, “үш”, “тоғыз”, “қырықпен байланысты ұғымдар” деген мақаласында: “қырық” саны басқа тілдерде де өзгеше орын тепкен деп біз жоғарыда тоқталған “қырық шілтен” сөзінің қырғыз тіліндегі мағынасы алып, “қырғызда ертеде қырқынан шыққан балаға анасы өз қолымен жаңадан көйлек кигізу ырымы болған, осыны қырғыз тілінде “қырық көйнөк” деп атайды. Ислам дінін қабыл еткен халықтардың бәрінде де өлген кісінің қырқын беру (мәселен, татарларда “қырқын оздырмақ” деп келу) ырымы бар. Қырық пен байланысты мақал-мәтел, нақыл сөздер және басқа обороттар да бұл санның да “әншейін” сан емес, бір кезде “киелі” сан екендігін көрсетеді,” - деп, қырық санының түркілік ұғымдағы ерекшелігін ашып береді. [22. 12]
Жырларда он екі саны да ерекше айтылады.
Орай да орай оқ атқан
Он екі тұтам жай тартқан.
“Қобыланды батыр”.
Үлкендігі басының
Он екі қарыс қазандай.
“Қамбар батыр”.
Байырғы қазақ күнтізбесі бойынша он екі айға арнайы жәндіктер мен хайуанаттар атын беру, оларды он екі қазына деп атау, он екі жылды адамның бір мүшелі - қатерлі жыл деп есептеу, “он екі мүшең сау болсын”, “он екі де бір нұсқасы жоқ”, “он екі баулы өзбек, тоғыз баулы түркімен” деген тіркестерден-ақ он екі санының халқымыздың дүниетанымындағы ерекше сан екендігіне көз жеткізе аламыз. [23. 24]
1.7 Әртүрлі ұғымға байланысты көнерген сөздер
Халқымыздың терең дүниетанымынан сыр шертетін батырлар жырындағы келесі топ әртүрлі ұғымға байланысты туған сөздер.
“Қамбар батыр” жырында: Керендей ашып ауызын, - деген жол бар. Мұндағы керендей сөзі өзге жырларда, осы жырдың өзге варианттарында керектей, арандай түрінде келеді.
Керик сөзі қырғыз эпосында да кездеседі (керигим бар, пилим бар), бұл – носорогтың атауы. Сірә, қазақ эпосында да дұрысы керіктей ашып ауызын болса керек. Қазақ тілінде де керік - носорог. Керік сияқты айбарлы жануар аузын ашқанда соншама қорқынышты болатындығы мәлім. Бұл образ о баста қазақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz