Білім беру әлеуметтануы пәнінің қарастырылатын мәселелердің ауқымы
Тақырып 1: Білім беру әлеуметтануы пәнінің объектісі мен пәні.
1. Білім беру әлеуметтануы әлеуметтанудың бір саласы. Пәннің міндеті мен мақсаты.
2. Білім беру әлеуметтануы пәнінің қарастырылатын мәселелердің ауқымы.
3. 19 ғасырдың аяғы 20 ғасырдың басында батыс әлеуметтануында білім әлеуметтануының пайда болуы. Батыстық білім беру әлеуметтануының ерекшеліктері.
4. 20 ғасырдағы Ресейдегі білім беру әлеуметтануының ерекшелігі.
Білім беру әлеуметтануының пәні әлеуметтік институт ретінде білім (оның қоғам қызметі мен басқа институттармен байланысы) әлеуметтік ұйым ретіндегі оның мекемелері мектеп, жоғары оқу орын т.б. Сонымен бірге білім саласындағы әлеуметтік саясат болып табылады. Білім беру әлеуметтануы сондай – ақ білім жүйесінің әлеуметтік институт ретінде қоғаммен және оның негізгі элементтерімен өзара әрекеттесулермен зерттеледі. Мысалы, қоғамның өндіріс элементтері, экономикалық қатынастар элементтері, саяси жүйе элементтері, рухани өмір элементтері. Білім жүйесі мен оның жеке кіші жүйелер ішінде пайда болатын әлеуметтік мәселелерге (мектеп, кәсіби оқу орны) оқытушы мен оқушы арасындағы өзара қатынастар ұжым мен топ арасындағы қатынас, мектеп сыныптары ішіндегі қатынас саласындағы мәселелерге келетін болсақ мұндай мәселелер білім беру әлеуметтануының саласы ретінде педагогика әлеуметтануын қалыптастырады.
Білім беру әлеуметтануының өзіндік ерекше міндеттері бар:
- білім алудағы қажеттіліктерді зерттеу, қоғам өмірі мен жеке өмірдегі оның рөлін түсініп бағалау.
- Олардың әлекметтік маныздылық астарындағы білім саласын және деңгейін бағалау.
- қоғам мен білім алушылардың білімге қатынасы, оның әлеуметтік құндылықтырын зерттеу.
- әсіресе мәртебенің факторы ретінде білімнің рөлін көрсету.
- рухани қажеттіліктер мен мүдделер әсер ету деңгейін анықтау.
Білім беру әлеуметтануының негізін М. Вебер, Э. Дюргейм қалаған. Олар білімнің әлеуметтік қызметтерін оның экономикалық және саяси процестерімен байланысын қатар әлеуметтану қөзқарасы бойынша оқу орындары мен педагогикалық процестерді зерттеді, кейінірек Т. Парсонс білімді қазіргі қоғамда әлеуметтендіру институты ретінде зерттеді. Оқу орындары мен оның элементтерін әлеуметтік жүйе ретінде қарастыруды ұсынды. Осы тұрғыдан алғанда мектептер, сыныптар әлеуметтік психологиялық орта топтың процестер, жанжалдың шығу тегі оқыту тәсілі. Әлеуметтік құрлымдарға ие болатын білім алушылардың бейресми топтары зерттелді.
Білім беру жүйесі - әлеуметтік институттардың ең маныздыларының бірі функционалды көзқарас бойынша білім жүйесі жеке адамдардың әлеуметтендірілуін қамтамасыз ететін институтционалды жұмыс істеу үшін өмір сүру арқылы сапасын дамыту процесі. Әлеуметтендіру мәдениеттің сабақтастығын оның ұрпақтан – ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. Алғашқы әлеуметтендірудің (баланың әлеуметтендірілуі) алып жүруші агенттер болып отбасы табылады, әлеуметтендіруді көбінесе стихиялық сипатта болады. Осылармен қатар әлеуметтенуші агенттер қоғам құрлымдары болып табылады. Бұл жерде әлеуметтендіру басымдылығы бойынша мақсатты бағытталған сипатта болады.
Қазіргі қоғам саналы әлеуметтендірудің шешуші құралы білім жүйесі болып табылады. Олардың әрекет етуі процесінде сонымен қатар әлеуметтік процесінің екі жақты қызметі туындайды:
1.Мәдениетті жетілдіру.
2.Тұлғаның дамуы.
Мақсаты бағытталған әлеуметтану тарихи институтционалды құрылымы осы кезеңге дейін қоғамның азғана бөлігі қамтылады, және біртұтас саяси, діни, әскери және экономикалық элитаны қалыптастыру мақсатын көздеді. Қазіргі кезде білім беру жүйесі озінің маныздылығын, мазмұның , көлемі жағынан қоғам өткен ғасырларда жетістігі тарихи экономикалық табыссыз, бірақ элита тобының өкілдерінің мәртебелі құрамында болса , қазіргі кезде қоғам өңдіріс маманданған білімінің кен таралғанымен анықталады. Қазіргі демократиялық саяси жұенің басшы талабына бұқаралық білімнің шаралауы жатады.
Білім , толғаның дамуына өзін - өзі көрсетуіне көмектеседі . сонымен бірге білім тәжірибесін және нышандық сипаттағы маңызды міндеттерінің орындалуын қамтамасыз етіп , қоғам үшін шешуші манызды орын алады .
Мәдиениетті жеткізу қызметі құндылықтарды арнайы емес тиісті білім беру жүесінде сақтау және оларды жоғалтып алуды толғандыратын тарихи бағыт алған сана сезім ашық көрінетін қоғамдарда көрініс береді . білімнің бұл қызметінің жүзеге асуы гуманитарлық жиынтық пәндерінің – қоғам тарихының тілдік, әдиебиеттін , географияның, дің және философияның қолдануынан көрінеді.
Білім беру жүйесі қоғам бірігуіне маңызды үлес қосады. Қазіргі көптеген елдерде этникалық, діңи нәсілдік топтармен сипатталады. Білім тарихының тарихының тағдырын қауымдастық сезімін, осы бір тұтас қоғам қатарына жататының қалыптастыруға өзінің үлесін қосады және осындай топтардың ұлттық мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып мәдени ықпалдасу шеңберіндегі ортақ құндылықтарды, қалаларды, мұраттарды және ұмтылыстарды жасап шығаруға көмектеседі. Білім жүйесінің рухани өмірдің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады . Ол жастардың алған білімі негізінде өмірге дайындығын іске асырып, қалыптасқан қоғам институттарды іс- әрекетін қамтиды.
Бүгінгі күні жастардың көп бөлігі білім алуда (орта, жоғары). Осы әлеуметтік институт білім беру социологиясын зерттейді, ол социологиялық білімнің білім беру жүйесінің әлеуметтік жүйе ретіңце қалыптасуының және дамуының, сондай-ақ оның қоғаммен өзара әрекеттестігінің заңдылықтарын зерттеу мәні болып табылатын саласын білдіреді.
Қазіргі білім берудің қалыптасуының ұзақ тарихы бар. Адамзат қоғамының әр түрлі даму кезендеріңде нақты әлеуметтік-мәдени контекске негізделген білім берудің әр түрлі үлгілері құрылған. Құл иеленушілік қоғам екі үлгімен көрінді: антикалық және римдік. Бұлар әртүрлі үлгілер болды, олар үшін білім берудің элитарлығы жалпы болып табылды, ғылыммен және өнермен айналысу еркін туғандардың артықшылығы болып саналды.
Антикалық үлгіде ежелгі гректер білімнің практикалық қосымшасын лайықты емес сабақ деп қарастырған кезде әр түрлі өнер мен философияны оқуға басымдық берідді. Антикалық білім алуда білім алудың еріктілік және еркінділік принциптеріне ерекше мән берілді.
Білімнің римдік үлгісінің утилитарлық сипаты болды және өзіндік нормативтік-құндылық бағдарымен ерекшеленді. Римдік білім беру тәртіп сияқты әлеуметтік нысанға мәжбүрлеп оқыту басымдығын берді. Білім берудің басты мақсаты әскери басшылар мен мемлекеттік қайраткерлерді даярлауға байланысты болды.
Орта ғасыр, әсіресе проблеманы зерттеушілер атап көрсеткендей орта ғасырдан Жаңа уақытқа өту кезеңі білім беру институтын дамытуға қомақты үлес қосты. Бастапқыда монастырь ретінде пайда болған университеттерді құру осы уақыт жетістіктерінің бірі болды.
Білім берудің қазіргі заманғы жүйесі XVIII ғасырдың соңында және XIX ғасырдың басында қалыптасты, ол классикалық деген атқа ие болды. Білім берудің классикалық парадигмасы еуропалық мәдениет пен өркениет жетістігінің кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш және орта білім беру принципі әлемнің көптеген дамыған елдері үшін нақты факт болды. XX ғасырдың соңындағы әлем халқының 80 процентінің сауатты болуы факт болды.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі даму зандылықтарының әсерімен және сол сияқты білім беру жүйесінің әсерімен өзгерсе де білім беру қоғамды пайда қылмайтыны, ал қоғам білім беру жүйесін өзгертетіні негізгі объективті заңдылық болып табылады.
Мамандар білім беруде байқалған қазіргі заманғы үрдістердің бірқатарын атап өтеді: білім берудің негізіі парадигмасын ауыстыру (білім берудің классикалық үлгісі мен жүйесінің дағдарысы, білім беру философиясы мен социологиясының маңызды жаңа идеяларын әзірлеу, экспериментті және балама мектептер құру және т.б.), білім беруді тереңдету, бұл оқытудың қарқынды әдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі ақпарат массивінің өсуінің және жинақталуының салдары болып табылады; білім беру интернационализациясы (бірлескен халықаралық ғылыми зерттеулер, студенттер мен оқытушылардың алмасуы); үздіксіз білім беруді дамыту (ақпараттық шу, сондықтан жоғары оқу орнында 4-5 жыл оқытумен шектелмеу керек). Тұтас алғанда білім беру адам өмірінің бөлігі сияқты оның ажырамас құқықтарының бірі ретінде танылады.
Адамдарға білім беру — білім берудің басты функциясы; білім беру адамзат үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды функцияларды орындайды. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторларының бірі ретінде бола тұрып, білім беру қоғамның бір адамнан немесе топтан басқасына құндылықтарды, шеберлікгі және білімді өткізетін (коммуникативтік функция) процесгі білдіреді. Мәдени және таным институттары сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына бағдарланған.
Жас ұрпақтың өнегелі, ойлау және дене даму процестеріне әлеуметтік бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды функцияларының бірі болып табылады. Осы функция әсіресе бастауыш білім беру кезеңінде пайда болады.
Адамдар алған білімді құжаттың (диплом, аттестат) көмегімен куәландырумен қатар білім адамды алған кәсіби даярлығына сәйкес әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ете отырып әлеуметтік мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді. Білім беру осылайша субъектінің қоғамдағы әлеуметтік қозғалысына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады.
Орта мектеп өсіп келе жатқан қозғалмалық үшін тепе-тең мүмкіндіктер мен жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, себебі бұл жерде оқудағы жетістіктер бойынша бағалайды.
XX ғасырда жоғары білім жоғары топтың артықшылығы болудан қалуы уақыттың белгісі болды. Дамыған елдерде орта мектепті бітіргендердің көпшілігі колледждер мен жоғары оқу орындарына барады. Статистикада жапон жұмысшыларының жұмысқа алғашқы орналасқандарының 93 процентінің толық орта және жоғары білімдері бар екенін қуаттайды және олардың 38 проценті жоғары оқу орнында білім алған. АҚШ-та барлық сатушылар мен жұмысшылардың 25 проценті — жоғары білімді адамдар.
Кезінде КСРО білім бойынша әлемдегі жетекші орындардың бірінде болды (мысалы, бұл 60-жылдары әлемдегі 3-орын болды), 70-жылдары осы елде білім үшін мемлекетік бюджеттің 12 проценті жұмсалды, 80-жылдары білім беру екі есе қысқарды, ал ел 3-орыннан 53-орынға төмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекеттік бюджеттің 2 проценті ғана кетті, бұл таңдаушылардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік емес жеке білім берудің пайда болуына да байланысты, яғни қазіргі білім беру жүйесі бұрынғы кеңестік мемлекеттің барлық елдеріндегідей елеулі өзгеріске ұшырады.
Бүгін транзиттік қоғам қажеттілігін сезе отырып жоғары оқу орындары бұрын дәстүрлі түрде үнемдеген мамандарды көбірек даярлай бастады: заңгерлер, экономистер, программистер, лингвист-аудармашылар. Контент-талдау ТМД елдерінде экономика және юриспруденция саласындағы жұмыс істеп тұрған құрылындар кадрлардың, әсіресе жаңа жағдайларда жұмыс істеуге қабілетті кадрлардың тұрақты қажеттілігін бастан кешіруде. Мысалы, ресейлік баспасөз деректері бойынша, бүгінгі күні ең жақсы сатылатын кесіптердің тізіміне екі аса белгілі бос орын қызметтері — қаржыгер және программист кіреді. Екінші орында менджерлер, сату жөніңдегі менеджерлер, сауда өкілдері және жарнама агенттері. Жыл сайын білімдірек бола бастанған және осы уақытта міндетгі түрде қандай да болмасын жоғары оқу орнын бітіруші болып табылатын және шетел тілін меңгерген және оргтехникамен жұмыс істей алатын хатшылар да менеджерлерден қалыспайды.
Отандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешеді, бұл оны гуманитарландыруды, компьютерлендіруді, жоғары оқу орындарының дербестігін, мемлекеттікпен қатар мемлекеттік емес білім беру жүйесін дамытуды болжайды.
Тақырып 2: Білім беру әлеуметтануы әлеуметтанудың басқа салалары
және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер.
1. Білім беру әлеуметтануы және мәдениет әлеуметтануы, отбасы әлеуметтануы, жастар әлеуметтануы: олардың өзара байланысы, мәселенің орталықтығы.
2. Білім беру әлеуметтануы және педагогика, психология, философия, мәдениеттану, саясаттану, дінтану: өзара байланыс.
Білім беру педагогика, психология, философия, тарих, экономика, әлеуметтану секілді ғылымдар қатарын зерттеудің объектісі мен пәні болып табылады. Олардың әрқайсысы өздеріне тән шекарасын зерттеді. Білім беру әлеуметтану білім жүйесі әлеуметтік институты ретінде және оның қоғаммен өзара әрекеттестігін зерттейтін ғылыми пән. Әлеуметтанудың мұндай ерекше саласынан бөлініп шығуы бөлімінің тарихи ауыспалы жүйесіне және шартты дербесшілігіне, оларды тудырушы қоғамдық қатынастар шеңберінде қоғамның дамуы мен қызмет етуіне белсенді әсер ете алуы қабілеттілігіне негізделген.
Білім беру әлеуметтануының пәні әлеуметтік институт ретінде білім (оның қоғам қызметі мен басқа институттармен байланысы) әлеуметтік ұйым ретіндегі оның мекемелері мектеп, жоғары оқу орын т.б. Сонымен бірге білім саласындағы әлеуметтік саясат болып табылады. Білім беру әлеуметтануы сондай – ақ білім жүйесінің әлеуметтік институт ретінде қоғаммен және оның негізгі элементтерімен өзара әрекеттесулермен зерттеледі. Мысалы, қоғамның өндіріс элементтері, экономикалық қатынастар элементтері, саяси жүйе элементтері, рухани өмір элементтері. Білім жүйесі мен оның жеке кіші жүйелер ішінде пайда болатын әлеуметтік мәселелерге (мектеп, кәсіби оқу орны) оқытушы мен оқушы арасындағы өзара қатынастар ұжым мен топ арасындағы қатынас, мектеп сыныптары ішіндегі қатынас саласындағы мәселелерге келетін болсақ мұндай мәселелер білім беру әлеуметтануының саласы ретінде педагогика әлеуметтануын қалыптастырады.
Білім беру әлеуметтануының өзіндік ерекше міндеттері бар:
- білім алудағы қажеттіліктерді зерттеу, қоғам өмірі мен жеке өмірдегі оның рөлін түсініп бағалау.
- Олардың әлекметтік маныздылық астарындағы білім саласын және деңгейін бағалау.
- қоғам мен білім алушылардың білімге қатынасы, оның әлеуметтік құндылықтырын зерттеу.
- әсіресе мәртебенің факторы ретінде білімнің рөлін көрсету.
- рухани қажеттіліктер мен мүдделер әсер ету деңгейін анықтау.
Отбасы әлеуметтануы -отбасының құрылуы, жетілуі нақты және әлеуметтік экономикалық жағдайларда с.с және т.б. некелік -отбасылық қарым – қатынасты зерттейтін социологияның саласы. Отбасы дегеніміз- туыстық байланыстар, неке және құқық нормалары сияқты факторларға негізделген әлеуметтік қатынастар жиынтығы. Отбасы - адамдардың қандық, некелік немесе асырап алуға негізделген тұрмыстағы ортақтық пен бала тәрбиесіне өзара жауапкершілікте бірігуі. Қазіргі қоғамның белгісі болып саналатын - шағын отбасы. Бір еркектің бір әйелмен некесі- моногамия. Экзогамия- белгілі бір топқа жатпайтын адамдармен неке құруын талап ететін ереже. Отбасы мүшелері құрылымы деп әдетте отбасы мүшелері арасындағы қатынас жиынтығын ұғынады. Отбасы мынадай жағдай қажет болған жағдайда: отбасының өмір салты, оның қызметі қазіргі қоғам қажеттіліктеріне қаншалықты сәйкес келуін анықтағанда ғана ғана әлеуметтік институт ретінде талданады. Эгалитарлы отбасы жүйесі -күйеуі мен әйелі арасында биліктің тең бөлінуі.
Отбасы нақты мәдени және әлеуметтік – экономикалық жағдайларда отбасының, неке – отбасылық қатынастардың қалыптасуы, дамуы және қызметін зерттейді. Неке дегеніміз ер мен әйел арасындағы қатынастың тарихи ауыспалы әлеуметтік формасы, сол арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін реттестіреді, олардың жұбайлық және ата – аналық құқықтары мен міндеттерін қалыптастырады.
Кеңейтілген отбасы – балалы жұбайлар жұбы және түрлі жастағы туысқандар. Отбасы құрамы- рухани, адамгершілік жүйесін, сондай – ақ билік, беделді қоса алғандағы отбасы мүшелері арасындағы қатынастар жиынтығы. Отбасы мәні -отбасы қызметі, оның құрылымы және отбасы мүшелерінің ролдік қызметі. Патриархат дегеніміз- билік күйеуінде немесе әкесінде болатын отбасы жүйесі. Монополия – бұл бір еркектің бір әйелмен некеде түруы. Фертильдік - әйелдердің бүкіл өмір бойында дүниеге әкелген балалар саны. Когорта ұғымы бір жылы немесе бірнеше жыл шеңберінде туылған барлық адамдарды білдіреді.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ болып табылады. Ондағы әрбір адамның өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір отбасы мүшесінің дамуына шешуші әсер етеді. Қоғамның негізгі мақсаты-адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы қажет. Некенің негізі-сүйіспеншілік (махаббат). Махаббат -өмір көркі (Абай).
Социологияда отбасы анықтамасы: отбасы дегеніміз тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ – оның жалпы белгілері – адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның әлеуметтік және жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру.
Қысқасы, отбасы еркек пен әйелдің табиғи жыныстық және басқа қажеттерін (рухани, этикалық, эстетикалық т.б. қажеттерін) өтеп, ұрпақ өсіру арқылы қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ болып табылады.
Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол отбасындағы қатынастар, оның құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ болып табылады. Отбасы ұсақ, шағын (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады: репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру); экономикалық (өндіру және тұтыну); қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктерімен қамтамасыз етуге, қауіп - қатерден қорғауға қамқорлық жасау); балаларды оқыту, тәрбиелеу; эмоциялық (ерлі- зайыптылардың бірін-бірі сүюі); әлеуметтендіру функциясы (балларды қоғамдық тәртіпке,мінез-құлыққа т.б. баулу).Отбасының өзінің тарихи өзгерісіне байланысты бұл функциялардың арақатынасы да өзгеріп отырады. Отбасының негізгі функциялары- репродуктивті, тәрбиелілік, шаруашылық – тұрмыстық, моралды – психологиялық қолдау, бақылаушы, өзара қамқорлық, бос уақытты ұйымдастыру мен пайдалану.
Отбасы функциясы сондай-ақ бос уақытты ұйымдастыру, бірлескен тұрмыс, шұғылданушылық. Некеаралық отбасы- ересек ата- аналар мен олардың бағуындағы балалардан түратын отбасылық құрылым.
Отбасының формасы мен атқаратын міндеттерінің байланысының өзгеруі, сайып келгенде, өндіргіш күштерінің дамуына яғни адамның шығу тегін айқындайтын элементтердің дамуына байланысты болады. Қазіргі қоғамдағы отбасы кіші әлеуметтік топ қана емес, ол сондай- ақ құқықтық (праволық) институт та болып табылады. Құқықтық институт ретінде отбасы – туысқандық және некелік қатынастар арқылы өзара байланысты адамдар тобы, оларға тиісті құқықтық нормаларға сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген.
Адамдардың өндіріс тәсіліне сәйкес отбасы да әлеуметтік топ ретінде тарихи өзгеріп, дамып отырады. Отбасының тарихи шығуының ғылыми – материалистік теориясын жасай отырып, Ф.Энгельс американдық ғалым Лиьюис Морганның (1818-1881) психологиялық зерттеулерін пайдаланды: Морганның зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша адамзат қоғамы тарихының бастапқы кезеңінде адамдар арасындағы жыныстық қатынастарға ешқандай шек қойылмаған - үлкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары қатынаса берген. Бұл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Морганның және басқа зерттеушілердің дәлелдеуіне қарағанда отбасылық қатынас промискуитет деп аталатын бұл кезеңнен кейін бір қандастар отбасы – синдиасмикалық отбасы және полигамдық отбасы кезеңдерінен өткен.
Бір қандастар отбасы группалық некеге негізделеді, ал мұнда жыныстық қатынастар тек бір ұрпаққа жататындар арасында ғана рұқсат етіледі. Бір ұрпаққа жататындардың бәрі, яғни аға-інілер мен апа – сіңлілер туысқандығына қарамастан бір отбасы құрған.
Мұндай отбасы эндогамдық (жақын туыстар арасындағы жыныстық қосылу дегенді білдіреді) топ болады, өйткені оған бір руға немесе тайпаға жататындар кіреді. Қазіргі кезде мұндай отбасы жоқ, бірақ кейбір халықтарда ағайынды екі адамның балаларының үйлену фактілері кездеседі (өзбектер, арабтар т.б)
Бұдан кейін біртіндеп эндогамдық принцип экзогамдық принциппен, яғни ру аралық некелесу формасымен ауысады. Бұл формада бір рудың бір қыздары (апалы-сіңлері) басқа рудың бір топ туысқан жігіттеріне шығатын болған. Бұл бір әйел мен бір еркектен тұратын отбасыға көшудің алғашқы қадамы болады.
Бір еркек пен әйелден тұратын моногамиялық отбасына өтудің тарихи типі синдиасмикалық отбасы болды - ол жабайлықтан варварлыққа өту кезеңінде пайда болды, ол полигамия (көп әйел алу формасында) тек еркектердің ғана правосына тиді. Отбасының бұл формасында баланың шын биологиялық әкесі белгілі болатын болды да мұның өзі рулық қоғамның ыдырап, жеке меншіктің, қосымша өнімнің шығуына, сөйтіп моногамды отбасының тууына жағдай жасады. Моногамдық отбасы патриархалды қатынастарға негізделгендіктен отбасының басшысы еркек болды, отбасының ажырасуы да еркектің ғана еркімен болатын болды.
Қазіргі заманғы отбасының негізгі типтері. Қазіргі заманда бір типті отбасы жоқ. Отбасылық қатынастардың формалары түрліше болуының себебі белгілі бір қоғамның даму дәрежесімен және ондағы қоғамдық қатынастардың сипатымен анықталады. Қазіргі кезде бар отбасының типтері мыналар: тотемдік қауым (ру), патриархальды туыс топ, патриархальды отбасы және жеке отбасы.
Тотемдік ру біздің заманымызда әлі де болса кездесетін ең көне отбасы формаларына жатады. Мұндай отбасылар Австралиядағы кейбір тайпаларда кездеседі. Ру мүшелерінің жеке-дара есімі болмайды екен, бәрінің ортақ есімі болады. Мұндай отбасыдағы неке жеке болмай, жалпы (ортақ) болады екен, баланың әкесіне анықтау мүмкін емес, бала шешесінің есімімен аталады. Мұндай отбасы кейбір көшпелі тайпаларда кездеседі.
Патриархалды туыстар тобы (туыстық отбасы) өткен замандарда индоевропалық халықтардың бәрінде болған, ал кейбір халықтарда қазір де бар. Бұл отбасында бірнеше ұрпаққа жататын отбасы мүшелерінің бәрі туысқан аға-іні және апа – сіңілі болып табылады. Отбасының басшысы біреу – ол отбасының атасы болады.
Ұрпақтардың шығу тегіне қарай бұл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болады. Бірінші – семьяның ең көне түрі. Мұнда көп күйеуі болуы жиі кездеседі. Патриархалды отбасының басшысы- еркек.
Сондай-ақ баланың тегі бір мезгілде әке жағынан да, шеше жағынан да анықталатын екі жақты отбасы кездеседі. Бұл жеке отбасының түріне өтетін өтпенді форма болып табылады.
Моногамды патриархальды отбасында оның басшысы мүліктің бірден бір мүлік иесі болып саналады. Бұл – жеке меншіктің шығуына байланысты болған отбасылық қатынас. Бұл отбасының мүшелері ері (құқықтың бәрі еркектікі), әйелі, ұлдары (әкесі өлгенше), қыздары (тұрмысқа шығып кеткенше.)
Жеке отбасы – бүгін таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі. Бұл отбасы енді тек әлеуметтік топ қана емес, сондай - ақ заң жүзінде (юридикалық түрде) бекітілген топ.
Енді, қорыта келгенде, отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы отбасы – ерлі –зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасының бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу7
Дін социологиясы - социология пәнінің бір бөлігі болып табылады. Қоғамды тұтастай зерттейтін социология ғылымының қоғамдық жүйеде өзінің алатын орны бар және онда атқаратын түрліше қызметтері бар дін феноменін елемеуі мүмкін емес. Социология ғылымы өзінің пайда бола бастағанынан бері-ақ және қазіргі кезде де дін атаулыны қоғамның әлеуметтік жүйесінің өте бір маңызды элементі деп қарайды. Социология ғылымының бұл ұстанымының негізінде қоғамның практикалық өмірі жатқаны белгілі.
Дін социологиясы XIX ғасырдың екінші жартысында Европада, дәлірек айтқанда, Франция мен Германия елдерінде пайда болды. Оның пайда болуы мен қалыптасуының әлеуметтік және теориялық алғы шарттары болды.
Дін бұл елдердің қоғамдық өмірлерінде сол кезде де үлкен орын ала бастады: діни мекемелер мен діни ұйымдар және дін басылары өздерінің насихат жұмыстарын белсенді жүргізді. Дінге деген қоғамның ынтасы оянды. Сонымен бірге, тарихи-әлеуметтік ғылымдар саласында да ғылыми-зерттеу жұмыстары өсті. Тарих, этнология, археология, этнография, мәдениет тарихы саласында көптеген мәліметтер жарық көрді. Оларды сұрыптау, талдау барысында ол білімдердің астарында, тасасында жатқан дүниетанымдық мәселелер көтеріле бастайды. Осындай алғышарттардың негізінде тарихи-әлеуметтік білімдердің саласында, солардың ішінде, әсіресе, социологияда білімдердің жана бір саласы - дін социологиясы қалыптаса бастады.
Дін социологиясын социология ғылымдарының арнайы бір бөлігі ретінде қалыптастырған ғалымдардың қатарында алдымен Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс, Т.Парсонс т.б. болды.
Эмиль Дюркгейм - 1858-1917 жылдар аралығында өмір сүрген француз ғалымы, көрнекті социолог, Париж және Бордос университеттерінің профессоры. Оның басты шығармасы: Діни өмірдің алғашқы түрлері. Австралиядағы тотемдік жүйе деп аталады. Ол еңбектегі автордың негізгі пікірлері -дін өздігінен пайда болады және ол адамдардың алғашқы қауымдастықтарын топтастыру қажеттіктерінен туады. Ал қазіргі кездегі қоғамдардың күрделілене түсуі діннің сол топтастырушылық қызметтерінің маңызын арттыра түседі деген пікірлер болды.
Макс Вебер-1864-1920 жылдар аралығында өмір сүрген неміс ғалымы, талантты социолог. Фрайберг, Гейдельберг және Мюнхен университеттерінің профессоры. Оның басты шығармасы: Протестант және капитализм рухы, деп аталады. Өзінің осы еңбегінде ол діннің мәні адамдардың мінез-құлықтары мен іс-әрекеттеріне ой элементтерін, парасат енгізу, осылайша олардың өмірлеріне биік мақсаттар әкелу екенін айтты. Ол діннің шығу тектерін шаруашылық қажеттіктеріне байланысты қарады.
К.Маркс -1818-1883 жылдарда өмір сүрген, марксизм ілімінің негізін қалаушы, аса көрнекті философ және публицист. Оның дін социологиясы саласындағы шығармаларының ішіндегі ең бастысы - Гегельдің құқық философиясына сын туралы атты еңбегі. Онда К.Маркс дін адамдардың ауыр әлеуметтік жағдайларына байланысты пайда болды және ол жағдайлар жөнделген кезде дін өзінен-өзі жойылады деп қорытынды жасады.
Толкот Парсонс - 1902—1979 жылдарда өмір сүрген, американ социологы, профессор. Оның басты шығармасы: Социологияның жалпы теориясының мәселелері деп аталады. Парсонстың негізгі ойы- дін адамдардың мінез-құлықтары нормаларының негізі болып табылады, сондықтан да дінді арнайы социологиялық тұрғыдан зерттеу керек дегені.
Осындай социолог-ғалымдар, философ-ойшылдардың еңбектерінің негізінде діни социология ғылымы дүниеге келді және қалыптасты.
Дін социологиясы өз алдына жеке ғылымға айналуына байланысты, оның басқа да ғылымдар сияқты зерттейтін пәні, іргетасы іспетті категориялар жүйесі, заңдары мен қызмет салалары және арнайы методтары қалыптасты. Енді діни социология құрылымына келелік.
Діни социологияның ғылым ретіндегі пәні — дін мен қоғам арасындағы диалектикалық байланыстардың жалпы заңдылықтары.
Дін мен ғылымның байланыстары екі жақты диалектикалық байланыс болғандықтан, олардың байланыстарының бірінші жағы — қоғамның, қоғамдық қатынастардың дінге жасайтын ықпалдары. Ал екінші жағы — діннің, діни көзқарастың діни элементтер мен функциялардың қоғамға тигізетін кері ықпалы.
Діни социология бірнеше деңгейлерден тұрады. Оның бірінші деңгейі діннің мәнін ашатын, діннің, қоғамның экономикалық базисіне қатынастарын көрсететін және діннің әлеуметтік тамырларын сипаттайтын іргелі ұғымдар жүйесінен тұрады. Екінші деңгейі — мазмұны жағынан сол бірінші деңгейдегі ұғымдардан әлде қайда шағын көлемді мағыналары бар жүйелерінен тұрады. Бірақ ол ұғымдардың да маңызы үлкен. Ол жүйеге мынадай ұғымдар кіреді: діннің құрылымы, діннің қызметтерінің басты салалары (функциялары), діни сананың деңгейлері, діни мінәжат, діни бірлестіктер, шіркеу, мешіт, діни секталар және сол сияқтылар. Үшінші денгейі — күнделікті жіті талдауларды және эмпирикалық жинақтауларды қажет ететін күнделікті ұғымдардың жинақтарынан тұрады. Ол ұғымдар мыналар: діншілдік, діншілдіктің өлшемдері, діншілдіктің жағдайлары, діншілдіктің таралуы және тағы басқа ұғымдар.
Діни социология ғылымының бірінші деңгейдегі мәнін ашатын діни дүниетанымдық ұғымдарына тоқталамыз. Бұл тұста дін деген ұғымға кіретін діннің мәні және тағы сол сияқты дүниеге көзқарастық мазмұндары бар ұғымдар сөз етіледі.
Дін- адамдар тобының жаратылыстан жоғары және қасиетті деп танып, оны айналасында түсіндіретін наным мен рәсімдер жүйесі.
Діннің мәні — қоғамдық болмыстың, адам өмірінің, суреттеп айтқанда, төрт бұрышы түгел болмауына байланысты, өйткені, тірі адамды- мысалға алсақ, оның жас кезінде арман-тілегі көп болғанымен, бірақ оны орындауға тәжірибесі аз болады, ересек кезінде жоспарлары көп жасалғанмен, бірақ олардың орындалуы көңіл толтырмайды, ал кәрілік кезінде - өмір көрген түстей сияқты ғана болса керек. Ал енді адамдар өміріндегі бұндай ірі-ірі белес сатыларды былай қойсақ, онда олардың күнделікті өмірінде көретін ауру-сырқаулықтары, зорлық-зомбылықтары, сәтсіздіктері қаншама болатындықтары көпке аян. Абай атамыз айтқандай: Адам баласы жылап өмірге келеді, өкініп өмірден кетеді.
Сонымен, өмір болмысының жетімсіздігі-адамдардың мүмкіндігінше бақытты өмірге талпыну мақсаты, оларды көмектесе алатын бір құдыретті күшті іздеуге әкеледі. Халықтың санасында ол құдіретті күш, ол абсолют, ең алдымен, ылғи да бар болуы керек, яғни ол мәңгілік болуы керек. Өйткені ол қай заманның адамдары болмасын, оны іздемесе де, ол өзі табылуы керек: өткен адамдар болсын, қазіргі адамдар болсын және болашақтың адамдары болсын, бәрі солай түсінуі керек. Ол абсолют, екіншіден, бәрі есептеуші, бәрін білуші, бәрін көруші болуы керек. Өйткені кім және қай жерде мінәжат жасап, тілек айтса, ол оған жетуі керек. Ол абсолют, үшіншіден, ұлы құдірет иесі болу керек. Кім не сұраса да оларды орындауға күші жететін болуы керек.
Адамзаттың барлық болмысын жетілдіре алатын ондай абсолют бұл дүниеде болуы мүмкін емес. Ол бұл дүниеден тысқары және жоғары тұратын тек құдай ғана болуы мүмкін.
Құдай ұғымы барлық діндердің, соның ішінде әлемдік діндер — Будда дінінің, Христиан дінінің және Ислам дінінің ең басты ұғымы болып табылады.
Сонымен, діннің мәні бір құдіретті күшті, абсолютті табиғаттан тысқары тұратын құдай деп түсініп, сол құдайға құлшылық жасау болып табылады.
Дін — тарихи құбылыс. Адамзат тарихында дін болмаған дәуірлер болған. Ол туралы қазіргі заманның геология, биология, физиология, этнография, тіл білімі, мәдениет тарихы, логика, астрофизика сияқты ғылымдарының мәліметтері жеткілікті.
Діннің пайда болуы мен қалыптасуының өз себептері, өз жолдары болған. Олардың ең біріншісі — дін адамдардың көңіл-күйлеріне байланысты шыққандығы. Адамдардың көңіл-күйлері қатып-сеніп қалған феномен емес. Адамдардың көңіл-күйлері кездескен жағдайларға байланысты бірде қуанып, бірде күйініп бірде толқып, бірде қапаланып тұрады. Сөйтіп, адамдардың көңіл-күйлеріне тірек іздеулері, медеу іздеулері, оны абсолютті бір тылсым күштен табулары діннің пайда болуының бірінші себебі, бірінші жолы болып табылады.
Діннің пайда болуы мен қалыптасуының екінші жолы - адамдардың қоршаған табиғаттың — күннің күркіреуі, найзағайдың жарқылы, судың тасуы, жердің сілкінуі, өрт, жұт сияқты дүлей күштерінің алдындағы дәрменсіздігі болып табылады.
Діннің пайда болуы мен кен таралуының үшінші себебі -адамдардың бұрынғы тапсыз қауымдастық өміріндегі қарапайым айырмашылықтардың қарама-қарсы таптардан тұратын қоғамға өтуіне байланысты мүліктік, әлеуметтік, саяси салалары бар айырмашылықтарға айналады. Үстем таптардың өкілдері өздерінің меншік иесі екендігін, олардың істеріне ылғи да сәттілік, табыскерлік және мәдени-руханилық сипаттар тән екенін және басқару ісі дарығанын табиғаттан тысқары тұратын бір тылсым айырмашылығымен түсіндіруге тырысады. Мысалы, олар жеме-жемге келгенде халық өкілдеріне: мені құдай бай қылады, ал сені кедей қылды — оған қандай таласың бар деген сөздер айтады. Діннің қоғамдағы тәртіпті сақтаудағы, қоғамның тұтастығын сақтаудағы күшін ел басындағылар, мемлекет басқарушылар — жақсы түсінген.
Сонымен, діннің пайда болуы мен таралуы кездейсоқтық емес. Олар адамзат тарихының дамуындағы заңды құбылыстар болып табылады. Ол заңдылықтар қоғамның ілгерілеп, кемелдену барысындағы үлкен-үлкен қажеттіктерден туып отырған. Енді қоғамның әртүрлі салаларында пайда болған, қалыптасқан сол қажеттіктерді қысқаша тұжырымдайық. Бірінші реттегі қажеттіктер адамдардың психологиялық өміріндегі тұрақсыздықтарға тіректер іздеу, сол тіректерді ақыр аяғында табиғаттан тысқары тұратын бір тылсым күштерден-абсолюттен табуында болып табылады. Екінші реттегі қажеттіліктер-адамдардың танымға, білімге құштарлық талпыныстарында ішкі және сыртқы құбылыстардың шын себептерін аша алмай, олардың әрқайсысының өзіндік иесі болады деп қарап, олар туралы жалған түсініктер, сыңаржақ ұғымдар жасаулары болып табылады. Үшінші реттегі қажеттіктер — таптық қоғамдар орнауына байланысты ел билеуші үстем тап өкілдерінің қоғамдық өмірдің тыныштығын және тұтастығын сақтау мақсаттарында көктің әмірі осындай деп, діни түсініктерді қолдап, қолпаштап, оларды кең таратуы болып табылады.
Осы үшінші қажеттіктерді, оның түрліше жақтары мен қырларын өз кезінде Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс және Т.Парсонс сынды социологтар біршама толық баяндаған болатын. Сонымен, діни социология ғылымы діннің шығуы психологиялық, гносеологиялык-танымдық және әлеуметтік-таптық себептерден болатындығын ашып көрсетеді.
Дін қоғамдық үлкен жүйенің бір бөлігі болып табылады. Философия ғылымының қағидасы бойынша, кез келген өмір сүретін құбылыстың ол үлкен бе, әлде кішіме бәрі бір, өзінің жүйесі болады. Ал діннің де өзіндік біртұтас жүйесі бар екені сөзсіз. Діннің жүйесі өте күрделі келеді. Діннің жүйелілік құрылымы өте күрделі. Ол негізінен үш түрлі элементтерден құралады: діни санадан, діни мінажаттардан және діни ұйымдардан. Діннің құрылымы діни санадан(діни түйсіктен) құралады.
Діни сана діннің негізгі элементтердің бірі екені белгілі. Діни сана қоғамдық сананың ежелгі формаларының бірі екендігі туралы және олардың ерекшеліктері қандай болатындығы туралы жоғарыда айтылған. Енді осы діни сананың өзіне, оның деңгейлеріне және оның қызметтеріне тоқталайық.
Діни сана екі деңгейдегі құбылыстардан құрылады. Бірінші деңгейі діни психология құбылыстары, ал екінші деңгейі діни парасат, ақыл-ой құбылыстары, яғни діни идеология.
Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты адамдардың сезімдерінің көңіл-күйлерінің, мінез-құлықтарының жиынтығы. Гегель философияның да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолютті тану болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал дін түсініктер мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып табылады. Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан дүниесінің үлкен күшіне айналады. Стихиялы түрде қалыптасқан діни психологияны, оның түсініктері мен бейнелерін өңдеу, жөндеу, бағыттау ете қиынға түседі.
Діни социология ғылымы дін иелерін адамның діни психологиясының осы табиғатын ұтымды пайдалануға шақырады. Діни идеология дегеніміз белгілі бір тәртіпке, жүйеге келтірілген діни ойлардың жиынтығы. Діни идеология діни ғұламалардың, діни қайраткерлердің жасаған идеяларының жүйесі. Діни идеологияның қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені тануындағы құралы негізінен діни мазмұнды түсініктер мен ұғымдар болып табылады. Будданың Бенарес уағыздады. Иусус Христостың Нагорный уағызы және Мұхаммед Пайғамбардың Мәдинедегі умма қауымдастығы жарғысы логикалық, сабақтастық пен қарама-қарсылыққа құрылған түсініктер мен ұғымдардан тұрады. Олар кейіннен ұлы діндердің негізгі шығармаларына арқау болды. Ұлы діндердің діни идеологияларының жүйесі Трипитака, Библия және Құранда көрінеді. Діни сана қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені діни психологиядан гөрі тереңірек және толығырақ бейнелейді. Сондықтан ол діни сананың жоғарғы деңгейі болып табылады.
Діни идеология негізінен саналы түрде қалыптастырылып, жетілдіріліп отыратындықтан, стихиялы түрде қалыптасатын діни психологиямен салыстырғанда әлде қайда өмірге бейім келеді, өзгерген өмірге сәйкес тұрғыда кемелдендіріліп отырады. Біз діни санадағы ол өзгерістерді әлемдік діндердің тарихи дағдылық пен жаңашылдық бағыттарының және қазіргі кездегі діндер иелерінің реформаторлық қызметтері деген тақырыптарда қарастырамыз.
Діни құрылымның келесі элементі — діни мінәжат болып табылады. Діни мінәжат діндер өмірінде, дінді ұстанушылар өмірінде және қоғам өмірінде үлкен орын алады. Діни мінәжат дегеніміз белгілі бір объектілерге (олар өмірде болулары да мүмкін немесе ойдан шығарылған болуы да мүмкін) ықпал етуге бағытталған адамдардың жалбарыну сөздері мен практикалық дене қимылдарының жиынтығы. Діни мінәжаттарды, діни ғибадаттарды дін басылары ретімен ұйымдастырып, өткізіп отырады. Сонымен қатар дінді ұстанатын жеке адамдар да өздерінің құлшылық іс-әрекеттерін орындап отыруға міндетті. Діни ғибадаттың түрлері көп болады. Мысалы, әлем діндерінің бірі - ислам дінінде намаз оқумен қатар ораза тұту, құрбандық шалу, дін ғұрыптарын ұстану, діни салттарды орындау сияқты ғибадат етудің көптеген түрлері бар. Христиан дінінің әсіресе, оның католик және православие шіркеулерінде ғибадат етудің түрлері сан қырлы келеді. Олардың ішінде протестант діні ғана ғибадаттың түрлерін тек жеке адамдардың құдайға деген көңіл-күйлерін білдірумен шектеуді қабылдайды. Протестант діні жеке адамдардың құдайға деген құлшыныстарына — шіркеу, дін қызметкерлері тарапынан ешқандай да кедергілер болмауы керектігін ескертеді. Діни ғибадатты мүлдем жоққа шығаратын діндер болмайды.
Дін құрылымының үшінші негізі элементі - діни ұйымдар. Діни ұйымдарға ең алдымен шіркеулер, мешіттер, храмдар, синагогалар жатады. Сонымен қатар діни секталар, діни оқу мекемелері, діни мүліктер, діни қозғалыстар т.с. жатады.
Шіркеулер, мешіттер діндердің біршама дербестігі бар институттары, мекемелері. Шіркеулер мен мешіттер белгілі бір дінді ұстанатын адамдардың мінәжаттарын ұйымдастыруға көмектеседі, оларға жағдай жасайды, оларды күнделікті күйбең тіршіліктен біраз уақыт болса да босатып, көңілдерін құдайға бағыттауға жол ашады. Адамдар мінәжат кезінде екі дүниенің де құдіреті есептелетін құдайдан өздерінің күнәларын кешіруді, алға қойған мақсаттарын орындауға көмек беруін сұрайды.
Дінді ұстанатын қарапайым халықтар шіркеулерді, мешіттерді құдай үйі деп атайды. Құдай үйін дін иелері архитектуралық тұрғыдан мықты және эстетикалық тұрғыдан барынша тартымды құрылысқа айналдырып салады. Дүние жүзіндегі кейбір айтулы шіркеулер мен мешіттердің мың жылдық тарихтары бар, олар дүниежүзілік мәдениеттің баға жетпес ескерткіштері болып табылады. Мысалы, Франциядағы әйгілі париждік құдайананың соборы, Германиядағы Кельн соборы, Сауд Аравиясындағы Меккенің ұлы мешіті, Түркиядағы Сұлтан Сүлеймен мешіті және тағы басқалары сондай.
Секталар - монотеистік діндердің лауазым иелерінің діни түсініктері және діни саясаттарымен келіспеушілік негізінде пайда болған адамдардың діни бірлестіктері. Олар көбінесе сол ұлы діндердің мемлекеттік ресми діндерге айналуына қарсылық, келіспеушілік көрсеткендерден, қуғынға ұшыраған діндар адамдардан құралып отырған.
Әлемдік діндердің әр қайсысында көптеген секталар бар. Ислам дінінде ертеде шыққан секталардың бірі, суфизм деп аталады. Суфи деген ұғым араб тілінде ақ жүннен шекпен кигендер деген сөздерден шыққан. Суфистердің айтуы бойынша, бұл дүние өзінің өзгермелілігіне және тұрақсыздығына байланысты шын дүние емес, шын дүниенің елесі ғана болып табылады. Суфистер алғашқыда араб жерінде, содан кейін Иран жерінде пайда болды. Иран жеріндегі суфистердің көбі ақын-жазушылар болып табылады. Иран ақыны Жәлелиддин Руми көрнекті суфист болған адам. Адам баласының мақсаты сүттің ішіндегі қаймақтай болып, құдай болмысымен араласып кету деп жырлаған. Суфизм кейіннен түркі тектес тайпалар мен халықтар арасында пайда болады. Түркі суфизмнің негізін қалаушылардың бірі және солардың ішіндегі ең көрнектісі Қожа Ахмет Ясауи болды. Ол түркістандық ақын. Ол Құранды өзінің Хикмет деген дастанында өлең сөзбен жырлаған адам.
Дін құрылымының басқа элементтеріне діни баспа, діни оқу орындары, әйелдер, жастар діни орталықтары, діни мүліктер және діни саяси-әлеуметтік қозғалыстар мен олардың партиялары жатады. Діни баспалар, діни кітаптар діни бағыттардағы газет-журналдар шығарады. Діни оқу орындары — мектептер, медреселер және діни университеттер - діни мамандар даярлайды. Әлемге әйгілі Римдегі Ватикан академиясы, Мысырдағы Әл-Азхар университеті діни жоғарғы білім ошақтары болып табылады. Мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында ислам университеті ашылды. Елімізде Қазақстанның мұсылман әйелдері одағы құрылып, жұмыс жасауда. Сонымен, дін атаулы өздерінің негізгі діни элементтері болып табылатын- діни санаға, діни мінәжатқа және діни ұйымдарға байланысты социумның, екінші сөзбен айтқанда, Қоғам үйінің басынан аяғына дейін барлық қабаттарына қатысты болатынын көрдік. Дінді қоғамнан бөліп алуға болмайды - ол қоғам өмірімен біте қайнасып жатқан іргелі құбылыс болып табылады.
Дін социологиясы діннің қоғамдағы орнын зерттеумен қатар, өзінің қоғамдағы қызметтерін де зерттейтін ғылым екені белгілі. Сөз желісі келгенсін айта кетуіміз керек, философия ғылымында мынадай логикалык түйін бар: дүниеде не нәрсе болмасын, нендей объект болмасын, олардың әрқайсысының ең алдымен дүниеде бар болулары керек, өмір сүрулері керек, содан кейін ғана олардың - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Білім беру әлеуметтануы әлеуметтанудың бір саласы. Пәннің міндеті мен мақсаты.
2. Білім беру әлеуметтануы пәнінің қарастырылатын мәселелердің ауқымы.
3. 19 ғасырдың аяғы 20 ғасырдың басында батыс әлеуметтануында білім әлеуметтануының пайда болуы. Батыстық білім беру әлеуметтануының ерекшеліктері.
4. 20 ғасырдағы Ресейдегі білім беру әлеуметтануының ерекшелігі.
Білім беру әлеуметтануының пәні әлеуметтік институт ретінде білім (оның қоғам қызметі мен басқа институттармен байланысы) әлеуметтік ұйым ретіндегі оның мекемелері мектеп, жоғары оқу орын т.б. Сонымен бірге білім саласындағы әлеуметтік саясат болып табылады. Білім беру әлеуметтануы сондай – ақ білім жүйесінің әлеуметтік институт ретінде қоғаммен және оның негізгі элементтерімен өзара әрекеттесулермен зерттеледі. Мысалы, қоғамның өндіріс элементтері, экономикалық қатынастар элементтері, саяси жүйе элементтері, рухани өмір элементтері. Білім жүйесі мен оның жеке кіші жүйелер ішінде пайда болатын әлеуметтік мәселелерге (мектеп, кәсіби оқу орны) оқытушы мен оқушы арасындағы өзара қатынастар ұжым мен топ арасындағы қатынас, мектеп сыныптары ішіндегі қатынас саласындағы мәселелерге келетін болсақ мұндай мәселелер білім беру әлеуметтануының саласы ретінде педагогика әлеуметтануын қалыптастырады.
Білім беру әлеуметтануының өзіндік ерекше міндеттері бар:
- білім алудағы қажеттіліктерді зерттеу, қоғам өмірі мен жеке өмірдегі оның рөлін түсініп бағалау.
- Олардың әлекметтік маныздылық астарындағы білім саласын және деңгейін бағалау.
- қоғам мен білім алушылардың білімге қатынасы, оның әлеуметтік құндылықтырын зерттеу.
- әсіресе мәртебенің факторы ретінде білімнің рөлін көрсету.
- рухани қажеттіліктер мен мүдделер әсер ету деңгейін анықтау.
Білім беру әлеуметтануының негізін М. Вебер, Э. Дюргейм қалаған. Олар білімнің әлеуметтік қызметтерін оның экономикалық және саяси процестерімен байланысын қатар әлеуметтану қөзқарасы бойынша оқу орындары мен педагогикалық процестерді зерттеді, кейінірек Т. Парсонс білімді қазіргі қоғамда әлеуметтендіру институты ретінде зерттеді. Оқу орындары мен оның элементтерін әлеуметтік жүйе ретінде қарастыруды ұсынды. Осы тұрғыдан алғанда мектептер, сыныптар әлеуметтік психологиялық орта топтың процестер, жанжалдың шығу тегі оқыту тәсілі. Әлеуметтік құрлымдарға ие болатын білім алушылардың бейресми топтары зерттелді.
Білім беру жүйесі - әлеуметтік институттардың ең маныздыларының бірі функционалды көзқарас бойынша білім жүйесі жеке адамдардың әлеуметтендірілуін қамтамасыз ететін институтционалды жұмыс істеу үшін өмір сүру арқылы сапасын дамыту процесі. Әлеуметтендіру мәдениеттің сабақтастығын оның ұрпақтан – ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. Алғашқы әлеуметтендірудің (баланың әлеуметтендірілуі) алып жүруші агенттер болып отбасы табылады, әлеуметтендіруді көбінесе стихиялық сипатта болады. Осылармен қатар әлеуметтенуші агенттер қоғам құрлымдары болып табылады. Бұл жерде әлеуметтендіру басымдылығы бойынша мақсатты бағытталған сипатта болады.
Қазіргі қоғам саналы әлеуметтендірудің шешуші құралы білім жүйесі болып табылады. Олардың әрекет етуі процесінде сонымен қатар әлеуметтік процесінің екі жақты қызметі туындайды:
1.Мәдениетті жетілдіру.
2.Тұлғаның дамуы.
Мақсаты бағытталған әлеуметтану тарихи институтционалды құрылымы осы кезеңге дейін қоғамның азғана бөлігі қамтылады, және біртұтас саяси, діни, әскери және экономикалық элитаны қалыптастыру мақсатын көздеді. Қазіргі кезде білім беру жүйесі озінің маныздылығын, мазмұның , көлемі жағынан қоғам өткен ғасырларда жетістігі тарихи экономикалық табыссыз, бірақ элита тобының өкілдерінің мәртебелі құрамында болса , қазіргі кезде қоғам өңдіріс маманданған білімінің кен таралғанымен анықталады. Қазіргі демократиялық саяси жұенің басшы талабына бұқаралық білімнің шаралауы жатады.
Білім , толғаның дамуына өзін - өзі көрсетуіне көмектеседі . сонымен бірге білім тәжірибесін және нышандық сипаттағы маңызды міндеттерінің орындалуын қамтамасыз етіп , қоғам үшін шешуші манызды орын алады .
Мәдиениетті жеткізу қызметі құндылықтарды арнайы емес тиісті білім беру жүесінде сақтау және оларды жоғалтып алуды толғандыратын тарихи бағыт алған сана сезім ашық көрінетін қоғамдарда көрініс береді . білімнің бұл қызметінің жүзеге асуы гуманитарлық жиынтық пәндерінің – қоғам тарихының тілдік, әдиебиеттін , географияның, дің және философияның қолдануынан көрінеді.
Білім беру жүйесі қоғам бірігуіне маңызды үлес қосады. Қазіргі көптеген елдерде этникалық, діңи нәсілдік топтармен сипатталады. Білім тарихының тарихының тағдырын қауымдастық сезімін, осы бір тұтас қоғам қатарына жататының қалыптастыруға өзінің үлесін қосады және осындай топтардың ұлттық мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып мәдени ықпалдасу шеңберіндегі ортақ құндылықтарды, қалаларды, мұраттарды және ұмтылыстарды жасап шығаруға көмектеседі. Білім жүйесінің рухани өмірдің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады . Ол жастардың алған білімі негізінде өмірге дайындығын іске асырып, қалыптасқан қоғам институттарды іс- әрекетін қамтиды.
Бүгінгі күні жастардың көп бөлігі білім алуда (орта, жоғары). Осы әлеуметтік институт білім беру социологиясын зерттейді, ол социологиялық білімнің білім беру жүйесінің әлеуметтік жүйе ретіңце қалыптасуының және дамуының, сондай-ақ оның қоғаммен өзара әрекеттестігінің заңдылықтарын зерттеу мәні болып табылатын саласын білдіреді.
Қазіргі білім берудің қалыптасуының ұзақ тарихы бар. Адамзат қоғамының әр түрлі даму кезендеріңде нақты әлеуметтік-мәдени контекске негізделген білім берудің әр түрлі үлгілері құрылған. Құл иеленушілік қоғам екі үлгімен көрінді: антикалық және римдік. Бұлар әртүрлі үлгілер болды, олар үшін білім берудің элитарлығы жалпы болып табылды, ғылыммен және өнермен айналысу еркін туғандардың артықшылығы болып саналды.
Антикалық үлгіде ежелгі гректер білімнің практикалық қосымшасын лайықты емес сабақ деп қарастырған кезде әр түрлі өнер мен философияны оқуға басымдық берідді. Антикалық білім алуда білім алудың еріктілік және еркінділік принциптеріне ерекше мән берілді.
Білімнің римдік үлгісінің утилитарлық сипаты болды және өзіндік нормативтік-құндылық бағдарымен ерекшеленді. Римдік білім беру тәртіп сияқты әлеуметтік нысанға мәжбүрлеп оқыту басымдығын берді. Білім берудің басты мақсаты әскери басшылар мен мемлекеттік қайраткерлерді даярлауға байланысты болды.
Орта ғасыр, әсіресе проблеманы зерттеушілер атап көрсеткендей орта ғасырдан Жаңа уақытқа өту кезеңі білім беру институтын дамытуға қомақты үлес қосты. Бастапқыда монастырь ретінде пайда болған университеттерді құру осы уақыт жетістіктерінің бірі болды.
Білім берудің қазіргі заманғы жүйесі XVIII ғасырдың соңында және XIX ғасырдың басында қалыптасты, ол классикалық деген атқа ие болды. Білім берудің классикалық парадигмасы еуропалық мәдениет пен өркениет жетістігінің кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш және орта білім беру принципі әлемнің көптеген дамыған елдері үшін нақты факт болды. XX ғасырдың соңындағы әлем халқының 80 процентінің сауатты болуы факт болды.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі даму зандылықтарының әсерімен және сол сияқты білім беру жүйесінің әсерімен өзгерсе де білім беру қоғамды пайда қылмайтыны, ал қоғам білім беру жүйесін өзгертетіні негізгі объективті заңдылық болып табылады.
Мамандар білім беруде байқалған қазіргі заманғы үрдістердің бірқатарын атап өтеді: білім берудің негізіі парадигмасын ауыстыру (білім берудің классикалық үлгісі мен жүйесінің дағдарысы, білім беру философиясы мен социологиясының маңызды жаңа идеяларын әзірлеу, экспериментті және балама мектептер құру және т.б.), білім беруді тереңдету, бұл оқытудың қарқынды әдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі ақпарат массивінің өсуінің және жинақталуының салдары болып табылады; білім беру интернационализациясы (бірлескен халықаралық ғылыми зерттеулер, студенттер мен оқытушылардың алмасуы); үздіксіз білім беруді дамыту (ақпараттық шу, сондықтан жоғары оқу орнында 4-5 жыл оқытумен шектелмеу керек). Тұтас алғанда білім беру адам өмірінің бөлігі сияқты оның ажырамас құқықтарының бірі ретінде танылады.
Адамдарға білім беру — білім берудің басты функциясы; білім беру адамзат үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды функцияларды орындайды. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторларының бірі ретінде бола тұрып, білім беру қоғамның бір адамнан немесе топтан басқасына құндылықтарды, шеберлікгі және білімді өткізетін (коммуникативтік функция) процесгі білдіреді. Мәдени және таным институттары сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына бағдарланған.
Жас ұрпақтың өнегелі, ойлау және дене даму процестеріне әлеуметтік бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды функцияларының бірі болып табылады. Осы функция әсіресе бастауыш білім беру кезеңінде пайда болады.
Адамдар алған білімді құжаттың (диплом, аттестат) көмегімен куәландырумен қатар білім адамды алған кәсіби даярлығына сәйкес әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ете отырып әлеуметтік мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді. Білім беру осылайша субъектінің қоғамдағы әлеуметтік қозғалысына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады.
Орта мектеп өсіп келе жатқан қозғалмалық үшін тепе-тең мүмкіндіктер мен жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, себебі бұл жерде оқудағы жетістіктер бойынша бағалайды.
XX ғасырда жоғары білім жоғары топтың артықшылығы болудан қалуы уақыттың белгісі болды. Дамыған елдерде орта мектепті бітіргендердің көпшілігі колледждер мен жоғары оқу орындарына барады. Статистикада жапон жұмысшыларының жұмысқа алғашқы орналасқандарының 93 процентінің толық орта және жоғары білімдері бар екенін қуаттайды және олардың 38 проценті жоғары оқу орнында білім алған. АҚШ-та барлық сатушылар мен жұмысшылардың 25 проценті — жоғары білімді адамдар.
Кезінде КСРО білім бойынша әлемдегі жетекші орындардың бірінде болды (мысалы, бұл 60-жылдары әлемдегі 3-орын болды), 70-жылдары осы елде білім үшін мемлекетік бюджеттің 12 проценті жұмсалды, 80-жылдары білім беру екі есе қысқарды, ал ел 3-орыннан 53-орынға төмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекеттік бюджеттің 2 проценті ғана кетті, бұл таңдаушылардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік емес жеке білім берудің пайда болуына да байланысты, яғни қазіргі білім беру жүйесі бұрынғы кеңестік мемлекеттің барлық елдеріндегідей елеулі өзгеріске ұшырады.
Бүгін транзиттік қоғам қажеттілігін сезе отырып жоғары оқу орындары бұрын дәстүрлі түрде үнемдеген мамандарды көбірек даярлай бастады: заңгерлер, экономистер, программистер, лингвист-аудармашылар. Контент-талдау ТМД елдерінде экономика және юриспруденция саласындағы жұмыс істеп тұрған құрылындар кадрлардың, әсіресе жаңа жағдайларда жұмыс істеуге қабілетті кадрлардың тұрақты қажеттілігін бастан кешіруде. Мысалы, ресейлік баспасөз деректері бойынша, бүгінгі күні ең жақсы сатылатын кесіптердің тізіміне екі аса белгілі бос орын қызметтері — қаржыгер және программист кіреді. Екінші орында менджерлер, сату жөніңдегі менеджерлер, сауда өкілдері және жарнама агенттері. Жыл сайын білімдірек бола бастанған және осы уақытта міндетгі түрде қандай да болмасын жоғары оқу орнын бітіруші болып табылатын және шетел тілін меңгерген және оргтехникамен жұмыс істей алатын хатшылар да менеджерлерден қалыспайды.
Отандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешеді, бұл оны гуманитарландыруды, компьютерлендіруді, жоғары оқу орындарының дербестігін, мемлекеттікпен қатар мемлекеттік емес білім беру жүйесін дамытуды болжайды.
Тақырып 2: Білім беру әлеуметтануы әлеуметтанудың басқа салалары
және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер.
1. Білім беру әлеуметтануы және мәдениет әлеуметтануы, отбасы әлеуметтануы, жастар әлеуметтануы: олардың өзара байланысы, мәселенің орталықтығы.
2. Білім беру әлеуметтануы және педагогика, психология, философия, мәдениеттану, саясаттану, дінтану: өзара байланыс.
Білім беру педагогика, психология, философия, тарих, экономика, әлеуметтану секілді ғылымдар қатарын зерттеудің объектісі мен пәні болып табылады. Олардың әрқайсысы өздеріне тән шекарасын зерттеді. Білім беру әлеуметтану білім жүйесі әлеуметтік институты ретінде және оның қоғаммен өзара әрекеттестігін зерттейтін ғылыми пән. Әлеуметтанудың мұндай ерекше саласынан бөлініп шығуы бөлімінің тарихи ауыспалы жүйесіне және шартты дербесшілігіне, оларды тудырушы қоғамдық қатынастар шеңберінде қоғамның дамуы мен қызмет етуіне белсенді әсер ете алуы қабілеттілігіне негізделген.
Білім беру әлеуметтануының пәні әлеуметтік институт ретінде білім (оның қоғам қызметі мен басқа институттармен байланысы) әлеуметтік ұйым ретіндегі оның мекемелері мектеп, жоғары оқу орын т.б. Сонымен бірге білім саласындағы әлеуметтік саясат болып табылады. Білім беру әлеуметтануы сондай – ақ білім жүйесінің әлеуметтік институт ретінде қоғаммен және оның негізгі элементтерімен өзара әрекеттесулермен зерттеледі. Мысалы, қоғамның өндіріс элементтері, экономикалық қатынастар элементтері, саяси жүйе элементтері, рухани өмір элементтері. Білім жүйесі мен оның жеке кіші жүйелер ішінде пайда болатын әлеуметтік мәселелерге (мектеп, кәсіби оқу орны) оқытушы мен оқушы арасындағы өзара қатынастар ұжым мен топ арасындағы қатынас, мектеп сыныптары ішіндегі қатынас саласындағы мәселелерге келетін болсақ мұндай мәселелер білім беру әлеуметтануының саласы ретінде педагогика әлеуметтануын қалыптастырады.
Білім беру әлеуметтануының өзіндік ерекше міндеттері бар:
- білім алудағы қажеттіліктерді зерттеу, қоғам өмірі мен жеке өмірдегі оның рөлін түсініп бағалау.
- Олардың әлекметтік маныздылық астарындағы білім саласын және деңгейін бағалау.
- қоғам мен білім алушылардың білімге қатынасы, оның әлеуметтік құндылықтырын зерттеу.
- әсіресе мәртебенің факторы ретінде білімнің рөлін көрсету.
- рухани қажеттіліктер мен мүдделер әсер ету деңгейін анықтау.
Отбасы әлеуметтануы -отбасының құрылуы, жетілуі нақты және әлеуметтік экономикалық жағдайларда с.с және т.б. некелік -отбасылық қарым – қатынасты зерттейтін социологияның саласы. Отбасы дегеніміз- туыстық байланыстар, неке және құқық нормалары сияқты факторларға негізделген әлеуметтік қатынастар жиынтығы. Отбасы - адамдардың қандық, некелік немесе асырап алуға негізделген тұрмыстағы ортақтық пен бала тәрбиесіне өзара жауапкершілікте бірігуі. Қазіргі қоғамның белгісі болып саналатын - шағын отбасы. Бір еркектің бір әйелмен некесі- моногамия. Экзогамия- белгілі бір топқа жатпайтын адамдармен неке құруын талап ететін ереже. Отбасы мүшелері құрылымы деп әдетте отбасы мүшелері арасындағы қатынас жиынтығын ұғынады. Отбасы мынадай жағдай қажет болған жағдайда: отбасының өмір салты, оның қызметі қазіргі қоғам қажеттіліктеріне қаншалықты сәйкес келуін анықтағанда ғана ғана әлеуметтік институт ретінде талданады. Эгалитарлы отбасы жүйесі -күйеуі мен әйелі арасында биліктің тең бөлінуі.
Отбасы нақты мәдени және әлеуметтік – экономикалық жағдайларда отбасының, неке – отбасылық қатынастардың қалыптасуы, дамуы және қызметін зерттейді. Неке дегеніміз ер мен әйел арасындағы қатынастың тарихи ауыспалы әлеуметтік формасы, сол арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін реттестіреді, олардың жұбайлық және ата – аналық құқықтары мен міндеттерін қалыптастырады.
Кеңейтілген отбасы – балалы жұбайлар жұбы және түрлі жастағы туысқандар. Отбасы құрамы- рухани, адамгершілік жүйесін, сондай – ақ билік, беделді қоса алғандағы отбасы мүшелері арасындағы қатынастар жиынтығы. Отбасы мәні -отбасы қызметі, оның құрылымы және отбасы мүшелерінің ролдік қызметі. Патриархат дегеніміз- билік күйеуінде немесе әкесінде болатын отбасы жүйесі. Монополия – бұл бір еркектің бір әйелмен некеде түруы. Фертильдік - әйелдердің бүкіл өмір бойында дүниеге әкелген балалар саны. Когорта ұғымы бір жылы немесе бірнеше жыл шеңберінде туылған барлық адамдарды білдіреді.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ болып табылады. Ондағы әрбір адамның өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір отбасы мүшесінің дамуына шешуші әсер етеді. Қоғамның негізгі мақсаты-адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы қажет. Некенің негізі-сүйіспеншілік (махаббат). Махаббат -өмір көркі (Абай).
Социологияда отбасы анықтамасы: отбасы дегеніміз тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ – оның жалпы белгілері – адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның әлеуметтік және жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру.
Қысқасы, отбасы еркек пен әйелдің табиғи жыныстық және басқа қажеттерін (рухани, этикалық, эстетикалық т.б. қажеттерін) өтеп, ұрпақ өсіру арқылы қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ болып табылады.
Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол отбасындағы қатынастар, оның құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ болып табылады. Отбасы ұсақ, шағын (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады: репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру); экономикалық (өндіру және тұтыну); қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктерімен қамтамасыз етуге, қауіп - қатерден қорғауға қамқорлық жасау); балаларды оқыту, тәрбиелеу; эмоциялық (ерлі- зайыптылардың бірін-бірі сүюі); әлеуметтендіру функциясы (балларды қоғамдық тәртіпке,мінез-құлыққа т.б. баулу).Отбасының өзінің тарихи өзгерісіне байланысты бұл функциялардың арақатынасы да өзгеріп отырады. Отбасының негізгі функциялары- репродуктивті, тәрбиелілік, шаруашылық – тұрмыстық, моралды – психологиялық қолдау, бақылаушы, өзара қамқорлық, бос уақытты ұйымдастыру мен пайдалану.
Отбасы функциясы сондай-ақ бос уақытты ұйымдастыру, бірлескен тұрмыс, шұғылданушылық. Некеаралық отбасы- ересек ата- аналар мен олардың бағуындағы балалардан түратын отбасылық құрылым.
Отбасының формасы мен атқаратын міндеттерінің байланысының өзгеруі, сайып келгенде, өндіргіш күштерінің дамуына яғни адамның шығу тегін айқындайтын элементтердің дамуына байланысты болады. Қазіргі қоғамдағы отбасы кіші әлеуметтік топ қана емес, ол сондай- ақ құқықтық (праволық) институт та болып табылады. Құқықтық институт ретінде отбасы – туысқандық және некелік қатынастар арқылы өзара байланысты адамдар тобы, оларға тиісті құқықтық нормаларға сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген.
Адамдардың өндіріс тәсіліне сәйкес отбасы да әлеуметтік топ ретінде тарихи өзгеріп, дамып отырады. Отбасының тарихи шығуының ғылыми – материалистік теориясын жасай отырып, Ф.Энгельс американдық ғалым Лиьюис Морганның (1818-1881) психологиялық зерттеулерін пайдаланды: Морганның зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша адамзат қоғамы тарихының бастапқы кезеңінде адамдар арасындағы жыныстық қатынастарға ешқандай шек қойылмаған - үлкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары қатынаса берген. Бұл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Морганның және басқа зерттеушілердің дәлелдеуіне қарағанда отбасылық қатынас промискуитет деп аталатын бұл кезеңнен кейін бір қандастар отбасы – синдиасмикалық отбасы және полигамдық отбасы кезеңдерінен өткен.
Бір қандастар отбасы группалық некеге негізделеді, ал мұнда жыныстық қатынастар тек бір ұрпаққа жататындар арасында ғана рұқсат етіледі. Бір ұрпаққа жататындардың бәрі, яғни аға-інілер мен апа – сіңлілер туысқандығына қарамастан бір отбасы құрған.
Мұндай отбасы эндогамдық (жақын туыстар арасындағы жыныстық қосылу дегенді білдіреді) топ болады, өйткені оған бір руға немесе тайпаға жататындар кіреді. Қазіргі кезде мұндай отбасы жоқ, бірақ кейбір халықтарда ағайынды екі адамның балаларының үйлену фактілері кездеседі (өзбектер, арабтар т.б)
Бұдан кейін біртіндеп эндогамдық принцип экзогамдық принциппен, яғни ру аралық некелесу формасымен ауысады. Бұл формада бір рудың бір қыздары (апалы-сіңлері) басқа рудың бір топ туысқан жігіттеріне шығатын болған. Бұл бір әйел мен бір еркектен тұратын отбасыға көшудің алғашқы қадамы болады.
Бір еркек пен әйелден тұратын моногамиялық отбасына өтудің тарихи типі синдиасмикалық отбасы болды - ол жабайлықтан варварлыққа өту кезеңінде пайда болды, ол полигамия (көп әйел алу формасында) тек еркектердің ғана правосына тиді. Отбасының бұл формасында баланың шын биологиялық әкесі белгілі болатын болды да мұның өзі рулық қоғамның ыдырап, жеке меншіктің, қосымша өнімнің шығуына, сөйтіп моногамды отбасының тууына жағдай жасады. Моногамдық отбасы патриархалды қатынастарға негізделгендіктен отбасының басшысы еркек болды, отбасының ажырасуы да еркектің ғана еркімен болатын болды.
Қазіргі заманғы отбасының негізгі типтері. Қазіргі заманда бір типті отбасы жоқ. Отбасылық қатынастардың формалары түрліше болуының себебі белгілі бір қоғамның даму дәрежесімен және ондағы қоғамдық қатынастардың сипатымен анықталады. Қазіргі кезде бар отбасының типтері мыналар: тотемдік қауым (ру), патриархальды туыс топ, патриархальды отбасы және жеке отбасы.
Тотемдік ру біздің заманымызда әлі де болса кездесетін ең көне отбасы формаларына жатады. Мұндай отбасылар Австралиядағы кейбір тайпаларда кездеседі. Ру мүшелерінің жеке-дара есімі болмайды екен, бәрінің ортақ есімі болады. Мұндай отбасыдағы неке жеке болмай, жалпы (ортақ) болады екен, баланың әкесіне анықтау мүмкін емес, бала шешесінің есімімен аталады. Мұндай отбасы кейбір көшпелі тайпаларда кездеседі.
Патриархалды туыстар тобы (туыстық отбасы) өткен замандарда индоевропалық халықтардың бәрінде болған, ал кейбір халықтарда қазір де бар. Бұл отбасында бірнеше ұрпаққа жататын отбасы мүшелерінің бәрі туысқан аға-іні және апа – сіңілі болып табылады. Отбасының басшысы біреу – ол отбасының атасы болады.
Ұрпақтардың шығу тегіне қарай бұл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болады. Бірінші – семьяның ең көне түрі. Мұнда көп күйеуі болуы жиі кездеседі. Патриархалды отбасының басшысы- еркек.
Сондай-ақ баланың тегі бір мезгілде әке жағынан да, шеше жағынан да анықталатын екі жақты отбасы кездеседі. Бұл жеке отбасының түріне өтетін өтпенді форма болып табылады.
Моногамды патриархальды отбасында оның басшысы мүліктің бірден бір мүлік иесі болып саналады. Бұл – жеке меншіктің шығуына байланысты болған отбасылық қатынас. Бұл отбасының мүшелері ері (құқықтың бәрі еркектікі), әйелі, ұлдары (әкесі өлгенше), қыздары (тұрмысқа шығып кеткенше.)
Жеке отбасы – бүгін таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі. Бұл отбасы енді тек әлеуметтік топ қана емес, сондай - ақ заң жүзінде (юридикалық түрде) бекітілген топ.
Енді, қорыта келгенде, отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы отбасы – ерлі –зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасының бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу7
Дін социологиясы - социология пәнінің бір бөлігі болып табылады. Қоғамды тұтастай зерттейтін социология ғылымының қоғамдық жүйеде өзінің алатын орны бар және онда атқаратын түрліше қызметтері бар дін феноменін елемеуі мүмкін емес. Социология ғылымы өзінің пайда бола бастағанынан бері-ақ және қазіргі кезде де дін атаулыны қоғамның әлеуметтік жүйесінің өте бір маңызды элементі деп қарайды. Социология ғылымының бұл ұстанымының негізінде қоғамның практикалық өмірі жатқаны белгілі.
Дін социологиясы XIX ғасырдың екінші жартысында Европада, дәлірек айтқанда, Франция мен Германия елдерінде пайда болды. Оның пайда болуы мен қалыптасуының әлеуметтік және теориялық алғы шарттары болды.
Дін бұл елдердің қоғамдық өмірлерінде сол кезде де үлкен орын ала бастады: діни мекемелер мен діни ұйымдар және дін басылары өздерінің насихат жұмыстарын белсенді жүргізді. Дінге деген қоғамның ынтасы оянды. Сонымен бірге, тарихи-әлеуметтік ғылымдар саласында да ғылыми-зерттеу жұмыстары өсті. Тарих, этнология, археология, этнография, мәдениет тарихы саласында көптеген мәліметтер жарық көрді. Оларды сұрыптау, талдау барысында ол білімдердің астарында, тасасында жатқан дүниетанымдық мәселелер көтеріле бастайды. Осындай алғышарттардың негізінде тарихи-әлеуметтік білімдердің саласында, солардың ішінде, әсіресе, социологияда білімдердің жана бір саласы - дін социологиясы қалыптаса бастады.
Дін социологиясын социология ғылымдарының арнайы бір бөлігі ретінде қалыптастырған ғалымдардың қатарында алдымен Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс, Т.Парсонс т.б. болды.
Эмиль Дюркгейм - 1858-1917 жылдар аралығында өмір сүрген француз ғалымы, көрнекті социолог, Париж және Бордос университеттерінің профессоры. Оның басты шығармасы: Діни өмірдің алғашқы түрлері. Австралиядағы тотемдік жүйе деп аталады. Ол еңбектегі автордың негізгі пікірлері -дін өздігінен пайда болады және ол адамдардың алғашқы қауымдастықтарын топтастыру қажеттіктерінен туады. Ал қазіргі кездегі қоғамдардың күрделілене түсуі діннің сол топтастырушылық қызметтерінің маңызын арттыра түседі деген пікірлер болды.
Макс Вебер-1864-1920 жылдар аралығында өмір сүрген неміс ғалымы, талантты социолог. Фрайберг, Гейдельберг және Мюнхен университеттерінің профессоры. Оның басты шығармасы: Протестант және капитализм рухы, деп аталады. Өзінің осы еңбегінде ол діннің мәні адамдардың мінез-құлықтары мен іс-әрекеттеріне ой элементтерін, парасат енгізу, осылайша олардың өмірлеріне биік мақсаттар әкелу екенін айтты. Ол діннің шығу тектерін шаруашылық қажеттіктеріне байланысты қарады.
К.Маркс -1818-1883 жылдарда өмір сүрген, марксизм ілімінің негізін қалаушы, аса көрнекті философ және публицист. Оның дін социологиясы саласындағы шығармаларының ішіндегі ең бастысы - Гегельдің құқық философиясына сын туралы атты еңбегі. Онда К.Маркс дін адамдардың ауыр әлеуметтік жағдайларына байланысты пайда болды және ол жағдайлар жөнделген кезде дін өзінен-өзі жойылады деп қорытынды жасады.
Толкот Парсонс - 1902—1979 жылдарда өмір сүрген, американ социологы, профессор. Оның басты шығармасы: Социологияның жалпы теориясының мәселелері деп аталады. Парсонстың негізгі ойы- дін адамдардың мінез-құлықтары нормаларының негізі болып табылады, сондықтан да дінді арнайы социологиялық тұрғыдан зерттеу керек дегені.
Осындай социолог-ғалымдар, философ-ойшылдардың еңбектерінің негізінде діни социология ғылымы дүниеге келді және қалыптасты.
Дін социологиясы өз алдына жеке ғылымға айналуына байланысты, оның басқа да ғылымдар сияқты зерттейтін пәні, іргетасы іспетті категориялар жүйесі, заңдары мен қызмет салалары және арнайы методтары қалыптасты. Енді діни социология құрылымына келелік.
Діни социологияның ғылым ретіндегі пәні — дін мен қоғам арасындағы диалектикалық байланыстардың жалпы заңдылықтары.
Дін мен ғылымның байланыстары екі жақты диалектикалық байланыс болғандықтан, олардың байланыстарының бірінші жағы — қоғамның, қоғамдық қатынастардың дінге жасайтын ықпалдары. Ал екінші жағы — діннің, діни көзқарастың діни элементтер мен функциялардың қоғамға тигізетін кері ықпалы.
Діни социология бірнеше деңгейлерден тұрады. Оның бірінші деңгейі діннің мәнін ашатын, діннің, қоғамның экономикалық базисіне қатынастарын көрсететін және діннің әлеуметтік тамырларын сипаттайтын іргелі ұғымдар жүйесінен тұрады. Екінші деңгейі — мазмұны жағынан сол бірінші деңгейдегі ұғымдардан әлде қайда шағын көлемді мағыналары бар жүйелерінен тұрады. Бірақ ол ұғымдардың да маңызы үлкен. Ол жүйеге мынадай ұғымдар кіреді: діннің құрылымы, діннің қызметтерінің басты салалары (функциялары), діни сананың деңгейлері, діни мінәжат, діни бірлестіктер, шіркеу, мешіт, діни секталар және сол сияқтылар. Үшінші денгейі — күнделікті жіті талдауларды және эмпирикалық жинақтауларды қажет ететін күнделікті ұғымдардың жинақтарынан тұрады. Ол ұғымдар мыналар: діншілдік, діншілдіктің өлшемдері, діншілдіктің жағдайлары, діншілдіктің таралуы және тағы басқа ұғымдар.
Діни социология ғылымының бірінші деңгейдегі мәнін ашатын діни дүниетанымдық ұғымдарына тоқталамыз. Бұл тұста дін деген ұғымға кіретін діннің мәні және тағы сол сияқты дүниеге көзқарастық мазмұндары бар ұғымдар сөз етіледі.
Дін- адамдар тобының жаратылыстан жоғары және қасиетті деп танып, оны айналасында түсіндіретін наным мен рәсімдер жүйесі.
Діннің мәні — қоғамдық болмыстың, адам өмірінің, суреттеп айтқанда, төрт бұрышы түгел болмауына байланысты, өйткені, тірі адамды- мысалға алсақ, оның жас кезінде арман-тілегі көп болғанымен, бірақ оны орындауға тәжірибесі аз болады, ересек кезінде жоспарлары көп жасалғанмен, бірақ олардың орындалуы көңіл толтырмайды, ал кәрілік кезінде - өмір көрген түстей сияқты ғана болса керек. Ал енді адамдар өміріндегі бұндай ірі-ірі белес сатыларды былай қойсақ, онда олардың күнделікті өмірінде көретін ауру-сырқаулықтары, зорлық-зомбылықтары, сәтсіздіктері қаншама болатындықтары көпке аян. Абай атамыз айтқандай: Адам баласы жылап өмірге келеді, өкініп өмірден кетеді.
Сонымен, өмір болмысының жетімсіздігі-адамдардың мүмкіндігінше бақытты өмірге талпыну мақсаты, оларды көмектесе алатын бір құдыретті күшті іздеуге әкеледі. Халықтың санасында ол құдіретті күш, ол абсолют, ең алдымен, ылғи да бар болуы керек, яғни ол мәңгілік болуы керек. Өйткені ол қай заманның адамдары болмасын, оны іздемесе де, ол өзі табылуы керек: өткен адамдар болсын, қазіргі адамдар болсын және болашақтың адамдары болсын, бәрі солай түсінуі керек. Ол абсолют, екіншіден, бәрі есептеуші, бәрін білуші, бәрін көруші болуы керек. Өйткені кім және қай жерде мінәжат жасап, тілек айтса, ол оған жетуі керек. Ол абсолют, үшіншіден, ұлы құдірет иесі болу керек. Кім не сұраса да оларды орындауға күші жететін болуы керек.
Адамзаттың барлық болмысын жетілдіре алатын ондай абсолют бұл дүниеде болуы мүмкін емес. Ол бұл дүниеден тысқары және жоғары тұратын тек құдай ғана болуы мүмкін.
Құдай ұғымы барлық діндердің, соның ішінде әлемдік діндер — Будда дінінің, Христиан дінінің және Ислам дінінің ең басты ұғымы болып табылады.
Сонымен, діннің мәні бір құдіретті күшті, абсолютті табиғаттан тысқары тұратын құдай деп түсініп, сол құдайға құлшылық жасау болып табылады.
Дін — тарихи құбылыс. Адамзат тарихында дін болмаған дәуірлер болған. Ол туралы қазіргі заманның геология, биология, физиология, этнография, тіл білімі, мәдениет тарихы, логика, астрофизика сияқты ғылымдарының мәліметтері жеткілікті.
Діннің пайда болуы мен қалыптасуының өз себептері, өз жолдары болған. Олардың ең біріншісі — дін адамдардың көңіл-күйлеріне байланысты шыққандығы. Адамдардың көңіл-күйлері қатып-сеніп қалған феномен емес. Адамдардың көңіл-күйлері кездескен жағдайларға байланысты бірде қуанып, бірде күйініп бірде толқып, бірде қапаланып тұрады. Сөйтіп, адамдардың көңіл-күйлеріне тірек іздеулері, медеу іздеулері, оны абсолютті бір тылсым күштен табулары діннің пайда болуының бірінші себебі, бірінші жолы болып табылады.
Діннің пайда болуы мен қалыптасуының екінші жолы - адамдардың қоршаған табиғаттың — күннің күркіреуі, найзағайдың жарқылы, судың тасуы, жердің сілкінуі, өрт, жұт сияқты дүлей күштерінің алдындағы дәрменсіздігі болып табылады.
Діннің пайда болуы мен кен таралуының үшінші себебі -адамдардың бұрынғы тапсыз қауымдастық өміріндегі қарапайым айырмашылықтардың қарама-қарсы таптардан тұратын қоғамға өтуіне байланысты мүліктік, әлеуметтік, саяси салалары бар айырмашылықтарға айналады. Үстем таптардың өкілдері өздерінің меншік иесі екендігін, олардың істеріне ылғи да сәттілік, табыскерлік және мәдени-руханилық сипаттар тән екенін және басқару ісі дарығанын табиғаттан тысқары тұратын бір тылсым айырмашылығымен түсіндіруге тырысады. Мысалы, олар жеме-жемге келгенде халық өкілдеріне: мені құдай бай қылады, ал сені кедей қылды — оған қандай таласың бар деген сөздер айтады. Діннің қоғамдағы тәртіпті сақтаудағы, қоғамның тұтастығын сақтаудағы күшін ел басындағылар, мемлекет басқарушылар — жақсы түсінген.
Сонымен, діннің пайда болуы мен таралуы кездейсоқтық емес. Олар адамзат тарихының дамуындағы заңды құбылыстар болып табылады. Ол заңдылықтар қоғамның ілгерілеп, кемелдену барысындағы үлкен-үлкен қажеттіктерден туып отырған. Енді қоғамның әртүрлі салаларында пайда болған, қалыптасқан сол қажеттіктерді қысқаша тұжырымдайық. Бірінші реттегі қажеттіктер адамдардың психологиялық өміріндегі тұрақсыздықтарға тіректер іздеу, сол тіректерді ақыр аяғында табиғаттан тысқары тұратын бір тылсым күштерден-абсолюттен табуында болып табылады. Екінші реттегі қажеттіліктер-адамдардың танымға, білімге құштарлық талпыныстарында ішкі және сыртқы құбылыстардың шын себептерін аша алмай, олардың әрқайсысының өзіндік иесі болады деп қарап, олар туралы жалған түсініктер, сыңаржақ ұғымдар жасаулары болып табылады. Үшінші реттегі қажеттіктер — таптық қоғамдар орнауына байланысты ел билеуші үстем тап өкілдерінің қоғамдық өмірдің тыныштығын және тұтастығын сақтау мақсаттарында көктің әмірі осындай деп, діни түсініктерді қолдап, қолпаштап, оларды кең таратуы болып табылады.
Осы үшінші қажеттіктерді, оның түрліше жақтары мен қырларын өз кезінде Э.Дюркгейм, М.Вебер, К.Маркс және Т.Парсонс сынды социологтар біршама толық баяндаған болатын. Сонымен, діни социология ғылымы діннің шығуы психологиялық, гносеологиялык-танымдық және әлеуметтік-таптық себептерден болатындығын ашып көрсетеді.
Дін қоғамдық үлкен жүйенің бір бөлігі болып табылады. Философия ғылымының қағидасы бойынша, кез келген өмір сүретін құбылыстың ол үлкен бе, әлде кішіме бәрі бір, өзінің жүйесі болады. Ал діннің де өзіндік біртұтас жүйесі бар екені сөзсіз. Діннің жүйесі өте күрделі келеді. Діннің жүйелілік құрылымы өте күрделі. Ол негізінен үш түрлі элементтерден құралады: діни санадан, діни мінажаттардан және діни ұйымдардан. Діннің құрылымы діни санадан(діни түйсіктен) құралады.
Діни сана діннің негізгі элементтердің бірі екені белгілі. Діни сана қоғамдық сананың ежелгі формаларының бірі екендігі туралы және олардың ерекшеліктері қандай болатындығы туралы жоғарыда айтылған. Енді осы діни сананың өзіне, оның деңгейлеріне және оның қызметтеріне тоқталайық.
Діни сана екі деңгейдегі құбылыстардан құрылады. Бірінші деңгейі діни психология құбылыстары, ал екінші деңгейі діни парасат, ақыл-ой құбылыстары, яғни діни идеология.
Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты адамдардың сезімдерінің көңіл-күйлерінің, мінез-құлықтарының жиынтығы. Гегель философияның да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолютті тану болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал дін түсініктер мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып табылады. Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан дүниесінің үлкен күшіне айналады. Стихиялы түрде қалыптасқан діни психологияны, оның түсініктері мен бейнелерін өңдеу, жөндеу, бағыттау ете қиынға түседі.
Діни социология ғылымы дін иелерін адамның діни психологиясының осы табиғатын ұтымды пайдалануға шақырады. Діни идеология дегеніміз белгілі бір тәртіпке, жүйеге келтірілген діни ойлардың жиынтығы. Діни идеология діни ғұламалардың, діни қайраткерлердің жасаған идеяларының жүйесі. Діни идеологияның қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені тануындағы құралы негізінен діни мазмұнды түсініктер мен ұғымдар болып табылады. Будданың Бенарес уағыздады. Иусус Христостың Нагорный уағызы және Мұхаммед Пайғамбардың Мәдинедегі умма қауымдастығы жарғысы логикалық, сабақтастық пен қарама-қарсылыққа құрылған түсініктер мен ұғымдардан тұрады. Олар кейіннен ұлы діндердің негізгі шығармаларына арқау болды. Ұлы діндердің діни идеологияларының жүйесі Трипитака, Библия және Құранда көрінеді. Діни сана қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені діни психологиядан гөрі тереңірек және толығырақ бейнелейді. Сондықтан ол діни сананың жоғарғы деңгейі болып табылады.
Діни идеология негізінен саналы түрде қалыптастырылып, жетілдіріліп отыратындықтан, стихиялы түрде қалыптасатын діни психологиямен салыстырғанда әлде қайда өмірге бейім келеді, өзгерген өмірге сәйкес тұрғыда кемелдендіріліп отырады. Біз діни санадағы ол өзгерістерді әлемдік діндердің тарихи дағдылық пен жаңашылдық бағыттарының және қазіргі кездегі діндер иелерінің реформаторлық қызметтері деген тақырыптарда қарастырамыз.
Діни құрылымның келесі элементі — діни мінәжат болып табылады. Діни мінәжат діндер өмірінде, дінді ұстанушылар өмірінде және қоғам өмірінде үлкен орын алады. Діни мінәжат дегеніміз белгілі бір объектілерге (олар өмірде болулары да мүмкін немесе ойдан шығарылған болуы да мүмкін) ықпал етуге бағытталған адамдардың жалбарыну сөздері мен практикалық дене қимылдарының жиынтығы. Діни мінәжаттарды, діни ғибадаттарды дін басылары ретімен ұйымдастырып, өткізіп отырады. Сонымен қатар дінді ұстанатын жеке адамдар да өздерінің құлшылық іс-әрекеттерін орындап отыруға міндетті. Діни ғибадаттың түрлері көп болады. Мысалы, әлем діндерінің бірі - ислам дінінде намаз оқумен қатар ораза тұту, құрбандық шалу, дін ғұрыптарын ұстану, діни салттарды орындау сияқты ғибадат етудің көптеген түрлері бар. Христиан дінінің әсіресе, оның католик және православие шіркеулерінде ғибадат етудің түрлері сан қырлы келеді. Олардың ішінде протестант діні ғана ғибадаттың түрлерін тек жеке адамдардың құдайға деген көңіл-күйлерін білдірумен шектеуді қабылдайды. Протестант діні жеке адамдардың құдайға деген құлшыныстарына — шіркеу, дін қызметкерлері тарапынан ешқандай да кедергілер болмауы керектігін ескертеді. Діни ғибадатты мүлдем жоққа шығаратын діндер болмайды.
Дін құрылымының үшінші негізі элементі - діни ұйымдар. Діни ұйымдарға ең алдымен шіркеулер, мешіттер, храмдар, синагогалар жатады. Сонымен қатар діни секталар, діни оқу мекемелері, діни мүліктер, діни қозғалыстар т.с. жатады.
Шіркеулер, мешіттер діндердің біршама дербестігі бар институттары, мекемелері. Шіркеулер мен мешіттер белгілі бір дінді ұстанатын адамдардың мінәжаттарын ұйымдастыруға көмектеседі, оларға жағдай жасайды, оларды күнделікті күйбең тіршіліктен біраз уақыт болса да босатып, көңілдерін құдайға бағыттауға жол ашады. Адамдар мінәжат кезінде екі дүниенің де құдіреті есептелетін құдайдан өздерінің күнәларын кешіруді, алға қойған мақсаттарын орындауға көмек беруін сұрайды.
Дінді ұстанатын қарапайым халықтар шіркеулерді, мешіттерді құдай үйі деп атайды. Құдай үйін дін иелері архитектуралық тұрғыдан мықты және эстетикалық тұрғыдан барынша тартымды құрылысқа айналдырып салады. Дүние жүзіндегі кейбір айтулы шіркеулер мен мешіттердің мың жылдық тарихтары бар, олар дүниежүзілік мәдениеттің баға жетпес ескерткіштері болып табылады. Мысалы, Франциядағы әйгілі париждік құдайананың соборы, Германиядағы Кельн соборы, Сауд Аравиясындағы Меккенің ұлы мешіті, Түркиядағы Сұлтан Сүлеймен мешіті және тағы басқалары сондай.
Секталар - монотеистік діндердің лауазым иелерінің діни түсініктері және діни саясаттарымен келіспеушілік негізінде пайда болған адамдардың діни бірлестіктері. Олар көбінесе сол ұлы діндердің мемлекеттік ресми діндерге айналуына қарсылық, келіспеушілік көрсеткендерден, қуғынға ұшыраған діндар адамдардан құралып отырған.
Әлемдік діндердің әр қайсысында көптеген секталар бар. Ислам дінінде ертеде шыққан секталардың бірі, суфизм деп аталады. Суфи деген ұғым араб тілінде ақ жүннен шекпен кигендер деген сөздерден шыққан. Суфистердің айтуы бойынша, бұл дүние өзінің өзгермелілігіне және тұрақсыздығына байланысты шын дүние емес, шын дүниенің елесі ғана болып табылады. Суфистер алғашқыда араб жерінде, содан кейін Иран жерінде пайда болды. Иран жеріндегі суфистердің көбі ақын-жазушылар болып табылады. Иран ақыны Жәлелиддин Руми көрнекті суфист болған адам. Адам баласының мақсаты сүттің ішіндегі қаймақтай болып, құдай болмысымен араласып кету деп жырлаған. Суфизм кейіннен түркі тектес тайпалар мен халықтар арасында пайда болады. Түркі суфизмнің негізін қалаушылардың бірі және солардың ішіндегі ең көрнектісі Қожа Ахмет Ясауи болды. Ол түркістандық ақын. Ол Құранды өзінің Хикмет деген дастанында өлең сөзбен жырлаған адам.
Дін құрылымының басқа элементтеріне діни баспа, діни оқу орындары, әйелдер, жастар діни орталықтары, діни мүліктер және діни саяси-әлеуметтік қозғалыстар мен олардың партиялары жатады. Діни баспалар, діни кітаптар діни бағыттардағы газет-журналдар шығарады. Діни оқу орындары — мектептер, медреселер және діни университеттер - діни мамандар даярлайды. Әлемге әйгілі Римдегі Ватикан академиясы, Мысырдағы Әл-Азхар университеті діни жоғарғы білім ошақтары болып табылады. Мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында ислам университеті ашылды. Елімізде Қазақстанның мұсылман әйелдері одағы құрылып, жұмыс жасауда. Сонымен, дін атаулы өздерінің негізгі діни элементтері болып табылатын- діни санаға, діни мінәжатқа және діни ұйымдарға байланысты социумның, екінші сөзбен айтқанда, Қоғам үйінің басынан аяғына дейін барлық қабаттарына қатысты болатынын көрдік. Дінді қоғамнан бөліп алуға болмайды - ол қоғам өмірімен біте қайнасып жатқан іргелі құбылыс болып табылады.
Дін социологиясы діннің қоғамдағы орнын зерттеумен қатар, өзінің қоғамдағы қызметтерін де зерттейтін ғылым екені белгілі. Сөз желісі келгенсін айта кетуіміз керек, философия ғылымында мынадай логикалык түйін бар: дүниеде не нәрсе болмасын, нендей объект болмасын, олардың әрқайсысының ең алдымен дүниеде бар болулары керек, өмір сүрулері керек, содан кейін ғана олардың - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz