Болашақ мұғалімдерге технологиялық білім берудің тарихи-педагоги- калық алғышарттарын айқындау
ӘОЖ 371.13 : 37.03.001002 Қолжазба құқығында
ОРТАЕВ БАҚТИЯР ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми кеңесшісі:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Кенжебеков Б.
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Мусабеков О.
педагогика ғылымдарының докторы
профессор Қозыбай А.
Жетекші ұйым:
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғау 2010 жылы сағат Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы ____ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. ХХІ ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан өзгерістер болашақ мамандар даярлауда жоғары мектептің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осыған орай, болашақ маманның бүгінгі әлеуметтік білім беру кеңістігіне сай білім алуы мен іскерлікті, жеке тұлғалық және кәсіби сапалық қасиеттерді меңгеруі қоғамның негізгі талабы ретінде қарастырылуда. Ал, жоғары білімді педагог маман ғана қоғам мен экономиканың, әлеуметтік және мәдени өркендеуіне үлес қосатын ұрпақ тәрбиелей алады. Осы себепті, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқыны ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономи-каның қажеттіліктерімен тығыз байланысы, білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады - деп атап көрсетілген.
Қазіргі адамзат баласының өмір сүріп отырған үшінші мыңжылдық технологиялық жетістіктердің қарқынды даму кезеңі болып табылады. Жаңа технологиялардың пайда болуының түбегейлі қайта құрумен үйлестірілуі тек көптеген өндіріс салаларын ғана емес, мәдениет саласын да өзгеріске ұшыратты. Жаңа технологиялардың кеңінен енуі мен пайдаланылуы адамзат әрекетінің ауырлық нүктесінің рухани және материалдық өндірісте орындаушылықтан шығармашылыққа ауысуын талап ететінін атап өту қажет. Мұндағы негізгі мәселе арқауына тек мәдениетте қалыптасатын шығармашылық мүмкіндіктер арқылы ауысуы туралы ғана емес, сонымен қатар жаңа мүмкіндіктерді, жаңа мәдениетті жобалауда болуы керек. Сондай жаңа мәдениет ғалымдардың пайымдауынша технологиялық мәдениет болып табылады.
Елбасы Қазақстан халқына кезекті Жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ретінде (2007 ж.): “осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, ...жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану...” мәселелерін атап көрсетті. Ал, Білім туралы Заңда: жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту міндеті қойылған. Бұл міндеттің білім берудегі және кәсіптік дайындықтағы өз шешімін табуының көрінісі ретінде Қазақстан Республикасы орта білім мемлекеттік стандарты Технология білім саласының басты мақсатында: оқушылардың өздігінен еңбек етуіне ықпал ету, оларды әр түрлі материалдарды өңдеудің қазіргі заманғы технологиялық мәдениетіне және бұйымдарды көркем жобалауды орындауына қатыстыру керектігі атап көрсетілді. Қазіргі заманауи өндірістің, технологиялық дәуірдің негізгі ерекшелігі-технологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаны мектеп қабырғасынан тәрбиелеуді қажет етуі.
Осының бәрі оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға жеткілікті зейін аударуға мүмкіндік беретін болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісін жетілдіре түсу керек екендігін негіздейді.
Болашақ технология (еңбек пәні) мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесін басқа да бірқатар пән мұғалімдерін даярлаудың жалпы педагогикалық мәселелерінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Сондықтан, біз зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтауда С.И.Архангельскийдің, О.А.Абдуллинаның, Ф.Н.Гоноболиннің, Э.А.Гришиннің, Т.А.Ильинаның, Н.В.Кузьминаның, М.А.Құдайқұловтың, И.Т.Огородниковтың, В.А.Сластениннің, Н.Д.Хмельдің, А.И.Щербаковтың және де жоғары оқу орындарында түрлі бағыттағы болашақ мамандарды кәсіби даярлауды жетілдіру бойынша Б.А.Абдыкаримовтың, Ш.Әбдіраманның, А.Б.Абибуллаеваның, Г.Ж.Меңлібекованың, Ы.Набидің, Б.К.Момынбаевтың, В.В.Егоровтың, О.Сыздықовтың, Л.А.Шкутинаның, Б.Т.Кенжебековтің, Ж.Маусымбаевтың, Ж.Асановтың, Ж.Ж.Жаңабаевтың, С.Ж.Пірәлиевтің, М.Н.Сарыбековтің, Л.Смановтың, А.А.Жолдасбековтің, К.М.Беркимбаевтің, Ж.К.Оңалбектің, Б.А.Оспанованың, А.М.Абдыровтың, А.Қарақовтың, Б.Қ.Мухамеджановтың, С.Т.Каргиннің, М.С.Мәлібекованың, т.б. еңбектерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ жоғары білімді мамандар даярлаудың ерекшеліктерін қарастырған ғалымдар С.Я.Батышевтың, А.П.Сейтешевтің, О.Мұсабековтың, Н.А.Шамельханованың, А.Қ.Қозыбай, Ю.К.Васильевтің, У.Н.Нишаналиевтің, В.И.Гусевтің, К.Ә.Дүйсенбаевтың, А.Н.Богатыревтің, Е.В.Романовтың, С.А.Жолдасбекованың, С.З.Қоқанбаев- тың, Г.Ш.Альназарованың, В.Г.Гончаренконың, В.А.Волковтың, Г.С.Шрайманованың және т.б. зерттеулері технология (еңбек пәні) мұғалімдерінің технологиялық дайындығының мазмұны мен әдістерін ғылыми-техникалық прогресс талаптарымен жетілдіру үшін маңызы жоғары. Педагог ғалымдар М.В.Зиннятулловтың, Н.А.Гаруляның, К.А.Заировтың, Е.Асылхановтың, Қ.Ералиннің, М.Қозыбақовтың, Н.Б.Рахметованың, А.Е.Байбатшаеваның, т.б. жұмыстары болашақ мұғалімдердің, оның ішінде жалпытехникалық пәндер және технология пәні мұғалімдерінің еңбекке дайындық бағыттары бойынша дайындығын жетілдіруге арналған және бұл еңбектерде болашақ мұғалімдерді кәсіптік шеберлікке баулуда материалдарды өңдеу, сәндік-қолданбалы өнер түрлерін арнайы пән арқылы меңгерту жолдары қарастырылған.
Болашақ мұғалімдердің мәдениетін қалыптастыру бойынша Ш.Т.Таубаеваның, В.А.Комелинаның, А.А.Молдажанованың, Н.Максимова-ның, сондай-ақ технология және кәсіпкерлік мұғалімдерінің технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған Д.А.Крыловтың, И.Ю.Башкирова-ның, т.б. еңбектері біздің зерттеуіміз үшін өте маңызды болды.
Мәдениет феноменінің теориялық-әдіснамалық негіздері А.И.Арнольдов, Л.П.Буева, Ю.Н.Давыдов, Т.Х.Ғабитов, М.С.Каган, Л.Н.Коган, Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, Э.С.Маркарян, В.М.Межуев, Е.Омар, және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Өндірістің сұранысын қанағаттандырудағы мектептің оқушыларды еңбекке дайындаудағы өзіндік даму тарихы бар. Мектепте еңбекке және кәсіпке баулу мазмұны ғылымның, техника мен технологияның, өндірістің жетістігіне сәйкес үнемі жаңарып отырады және бұл мазмұнды меңгерту, оқушылардың технологиялық дайындығын қалыптастыру тарихи кезеңдерде педагог ғалымдардың зерттеу нысанына алынды. Бұл мәселелер Н.К.Крупскаяның, А.С.Макаренконың, В.А.Сухомлинскийдің, С.Т.Шацкийдің, П.П.Блонскийдің, А.Г.Калашниковтың, М.Н.Скаткиннің, А.А.Шибановтың, С.Г.Шаповаленконың, Д.А.Эпштейннің және т.б. еңбектерінде де орын алған болатын. Ал, жалпы білім беретін орта мектепте политехникалық білім беру және еңбекке оқытудың теориясы мен практикасын, техникалық шығармашылық, технологиялық дайындық мәселелерін, Ю.П.Аверичев, П.Р.Атутов, Н.И.Бабкин, А.Т.Глазунов, Ш.И.Имашев, М.Қ.Қаламқалиев, К.Ж.Қожахметова, Ә.Мүсілімов, В.Д.Путилин, В.А.Поляков, В.В.Сериков, П.И.Ставский, А.Д.Тхоржевский, К.Өстеміров, және т.б. ғалымдар жан-жақты зерделеген. Сондай-ақ оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға И.А.Бажинаның, А.В.Муеваның, Р.М.Чудинскийдің, А.Д.Рахматуллаеваның ғылыми зерттеулері бағытталған.
Зерттеулерге сәйкес талдаулар көрсеткендей, қазіргі уақытқа дейін жеке тұлғаның технологиялық мәдениеті мазмұнының қандай да бір дәрежесін сипаттайтын ғылыми қор жинақталған. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасын зерделеу жеткіліксіз қарастырылған және жалпы бұл тұрғыдағы дидактикалық мәселе отандық педагогика ғылымында жеткілікті зерттелмеген.
Осындай басты әлеуметтік міндеттерді шешу әдіснамалық және дидак-
тикалық сипаттағы төмендегідей қарама-қайшылықтарды шешумен байланысты: болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдение-тін қалыптастыруға даярлау қажеттілігі мен оны жүйелі жүзеге асырудың теориялық-әдіснамалық тұрғыдан жеткілікті деңгейде негізделмеуінің арасындағы; орта мектепте адамның еңбек іс-әрекет түрлеріне байланысты оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі және оны жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау деңгейінің төмендігі арасындағы; болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау мазмұнының мүмкіндіктері мен оларды пайдалануға байланысты әдістеменің жеткіліксіздігі арасындағы айқындалған қарама-қайшылықтар зерттеудің мәселесін: болашақ мұғалімнің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудағы кәсіби даярлық жүйесін теориялық-әдіснамалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді қамтамасыз ету деп нақтылауға мүмкіндік берді.
Аталған проблемаларды шешу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты – жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығын әдіснамалық-теориялық тұрғыдан негіздеу, ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету және оны педагогикалық эксперимент негізінде тексеру.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні: болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау жүйесі.
Зерттеу болжамы. егер, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық-әдісна- малық тұғырлары айқындалып, тұжырымдамасы жасалса; оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау- дың құрылымдық-мазмұндық моделі әзірленсе; болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісі мектептің технология пәні бағдарламасы мен қазіргі өндірістік заманауи технологияның дамуына, сондай-ақ оны оқытуға сәйкес жүзеге асырылса, онда, өндіріс салалары үшін мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін жоғары деңгейде қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау қамтамасыз етіледі, өйткені болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлауда өндіріс↔мектеп↔жоғары оқу орны жүйесінің өзгерісін қамтитын үдеріс жүзеге асырылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдерге технологиялық білім берудің тарихи-педагоги-
калық алғышарттарын айқындау.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық тұғырларын анықтау.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздерін айқындау.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасын дайындау.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау.
6. Болашақ мұғалімдерге арнап оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған пәндер құрылымы мен мазмұнын әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
7. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістемесінің тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Жетекші идея: табиғат пен ғылымның, адамның ойлауының өндірістің, қоғамның дамуымен байланыстылығы негізінде білім беру жүйесін мемлекеттік тапсырысқа сәйкестікте жүйелілік тұғыр тұрғысынан зерттеу және жетілдіру іс-әрекеттері мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлауды толық мәнді жүзеге асырады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін ғылыми-технология- лық прогресс (оның әрекет етуінің мәні, жіктеу әдістері), ғылымтану (ғылымды ұйымдастыру тәртібі, ғылыми-техникалық теорияның жұмыс жасау деңгейлері), жеке тұлғаның психологиялық теориясы (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, С.Жакупов және т.б.), педагогикалық және этнопедагогикалық білім беру теориясы (А.М.Арсеньев, Е.П.Белозерцев, Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, А.И.Щербаков, М.Ә.Құдайқұлов, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова және т.б.); политехни- калық білім беру теориясы (П.Р.Атутов, Н.И.Бабкин, Ю.К.Васильев, В.А.Поляков, К.Ә.Дүйсенбаев және т.б.); болашақ технология және кәсіпкерлік мұғалімдерінің жеке тұлғалық технологиялық мәдениетінің құрылымын әзірлеу үшін жеке тұлғаның кәсіби-педагогикалық мәдениеті тұжырымдамасы (А.В.Барабанщиков, Е.В.Бондаревская, О.С.Газман, И.Ф.Исаев, Л.С.Подымова, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Ш.Т.Таубаева және т.б.); мәдениеттану (А.И.Арнольдов, М.С.Каган, Э.С.Маркарян, Т.Х.Ғабитов және т.б.); технологиялық білім беру және технологиялық мәдениетті қалыптастыру тұжырымдамасының негіздері (П.Р.Атутов, В.П.Овечкин, М.В.Ретивых, В.Д.Симоненко, Ю.Л.Хотунцев, К.Өстеміров және т.б.) және психологиялық-педагогикалық зерттеулер бойынша еңбектер құрайды.
Зерттеу көздері: философтардың, әлеуметтанушылардың, технологтар- дың, инженерлердің, психологтар мен педагогтардың еңбектері; Қазақстан Республикасының ресми материалдары (ҚР Конституциясы, “Білім туралы” Заңы, ҚР жоғары білімді дамыту стратегиясы); нормативті құжаттар (ҚР жалпы білім беретін мектептердің даму тұжырымдамасы, білімді ақпараттандыру тұжырымдамасы, мектеп оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы, кешенді бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, т.б.), педагогиканың ғылыми жетістіктері, озық тәжірибелері, ҚР жалпыға міндетті білім беру стандарттары, оқу жоспарлары; ғылыми-педагогикалық мерзімді басылымдар; диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі болып табылады.
Зерттеудің негізгі әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді, ресми құжаттарды талдау (нормативтік актілер, заңдар, тұжырымдамалар және т.б.); оқу-әдістемелік құжаттарын зерделеу және салыстырмалы талдау; технология (еңбекке баулу) пәні мұғалімін даярлау жүйесіндегі стандарттарды, оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, озық тәжірибелерді талдау; студенттердің оқу іс-әрекеттерін бақылау, педагогикалық эксперимент, алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Болашақ мұғалімдерге технологиялық білім берудің тарихи-педагогикалық алғышарттары айқындалды.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық тұғырлары анықталды.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері айқындалды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасы дайындалды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды.
6. Болашақ мұғалімдерге арнап оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған пәндер құрылымы мен мазмұны әдістемелік тұрғыдан негізделді.
7. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістемесінің тиімділігі тәжірибелік-эксперимент барысында тексерілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Зерттеудің нәтижелері 032040 – “Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мұғалімі”, 050120 – “Кәсіптік оқыту” мамандықтары бойынша ҚР Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандартын жасауда пайдаланылды. Стандарттарға сәйкес бірқатар курстардың оқу бағдарламалары басылым көрді, студенттерге оқу құралдары (Оқушылардың техникалық шығармашылығы, Технология пәнін оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері, Кәсіпке бағдарлаудың теориясы мен әдістемесі), оқытушыларға арналған Оқу шеберханасы, Педагогикалық тапсырмалар оқу-әдістемелік құралдары жасалды.
Жалпы білім беретін мектептерде технология пәнін оқытуды жетілдіру мақсатында, еңбекке дайындық бағытына сәйкес Металл өңдеу практикумы, Ағаш өңдеу практикумы, Материалдарды өңдеу практикумы оқу құралдары жарық көрді. Технологиялық дайындықты политехникалық бағыттылықта жүзеге асыру үшін “Технология пәнін оқытудағы политехникалық бағыттылық” атты оқу-әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін кадрлар даярлау және қайта даярлау білім жүйесінде де пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Технологиялық білім беру – бұл ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастыру- дағы үдеріс және нәтиже болып табылады.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамасына (танымның диалектикалық әдісі, теория мен практиканың бірлігінің ұстанымы, қарама-қайшылықтың бірлігі мен шешілу заңы, сандық-өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшу заңы және т.б.) жүйелік, іс-әрекеттік, жеке тұлғалық және тұжырымдық тұғырлар мен мамандарды кәсіби даярлау тұжырымдары жатады.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру – педагоги- калық үдеріс ретінде болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың теориялық негіздерін айқындайды және педагогикалық үдерісін сапалы ұйымдастыруға бағдар береді.
4. Жалпы ғылыми талаптардың негізінде құрылған тұжырымдамада мақсат-міндеттерді, еліміздегі кәсіби білім беру жүйесінің жай-күйін, жаңа тұрпатты мұғалімдерге қойылатын талаптарды, кәсіби білім беру жүйесінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды, негізгі бағыттарды, құрылымдық-мазмұнды, кәсіби-педагогикалық білім беру жүйесін, қызмет ету және перспективалық жолдарды қарастырады. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы заманауи өзгерістерді және қазіргі біртұтас педагогикалық үдерістің ерекшеліктерін ескереді.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлауды қамтамасыз етудегі құрылымдық-мазмұндық модель, оның жүзеге асырылу механизмі мен педагогикалық шарттарының (болашақ мұғалімдерді даярлаудың барлық кезеңдерінде кәсіби білім беруді ізгілендіру парадигмаларын жүзеге асыру; болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың идеологиясы, мазмұны мен технологиясы арасындағы сабақтастықты сақтау; кәсіби білім беруді ізгілендіру; болашақ мұғалімдерді даярлаудың мақсаттары, міндеттері, мазмұны мен әдістерінің арасындағы сабақтастықты орнату; болашақ мұғалімдерді даярлаудың барлық кезеңдерінде олардың өзара байланысын анықтау) негізін қалайды.
6. Дидактикалық жоспарға негізделген бірыңғай оқытудың түрлік технологиясы оқытуды ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, заңдылықтары мен ұстанымдарының; ақпаратты жинау мен өңдеудің әдістері мен құралдарының; тұлғаға тиімді ықпал жасау тәсілдерінің; бақылау жүйелерінің біртұтас жиынтығын қамтиды; кәсіптік-мамандандыру пәндер құрылымы мен мазмұны ұсынылып отырған тұжырымдаманың, модельдің жүзеге асырылуын практикалық қамтамасыз етеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығы іс-әрекетінің бағдарлық негізін қалайды.
7. Оқу-әдістемелік кешендердің, пәндердің мазмұны ұсынылып отырған тұжырымдаманы, модельді практикалық қамтамасыз етеді және қазіргі заманғы дидактикалық жүйе мен педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістемесінің эксперимент барысындағы тиімділігі дәлелденген тәжірибеге негізделеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға кәсіби даярлауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі оның мәселеге, зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты мен міндеттеріне сәйкес кешенді әдістерді қолданумен, таңдалған әдіснамалық тұғырды негіздеумен; тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың ұзақтығы сипатын және тәуелсіз зерттеушілер алған нәтижелердің жеткілікті деңгейде байланыстылығымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы ретінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде жүргізілді. Экспериментке 572 студент қатысты: оның 284-і эксперимент тобында, 288-і бақылау тобында болды.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезең (2002-2003жж.) тєжірибелік–ізденіс жұмыстары; зерттеліп отырған мәселенің жағдайы зерделенді, қажетті материалдар іріктеліп, жүйеге келтірілді. Зерттеудің бастапқы қағидалары анықталды. Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының әдістемесі дайындал- ды, мектеп оқушыларының және болашақ мұғалімдердің технологиялық мәдениетінің мәні анықталды. Жинақталған теориялық және дәйекті мате- риалдарға талдау берілді; болашақ мұғалімнің технологиялық мәдениетінің кәсіби іс-әрекет түрлеріне сәйкес мазмұндық, іс-әрекеттік сипаттары анықталды; айқындаушы эксперимент жүзеге асырылды; мектеп оқушы- ларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың моделі жасалды, аныќтау экспериментініњ нєтижелері µњделді.
Екінші кезеңде (2004-2007жж.) теориялыќ–єдістемелік т±рѓыдағы жұмыстары; аталған мамандықтар бойынша ҚР Жалпыға міндетті білім беру стандарттары мен оқу бағдарламалары жасалынып, практикаға ендірілді. Технологиялық дайындықты және оқушылардың технологиялық даярлығын қалыптастыруға бағытталған педагогтарды даярлаудың оқу-тәрбие үдерісінің құрылымы жетілдіріліп, әдістемелер ұсынылды.
Курстарды оқыту әдістемесі әзірленді, оқу құралдары, оқу-әдістемелік құралдар дайындалды, болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған қажетті эксперимент материалдары қордаланды, қалыптастыру эксперименті жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде (2008-2009жж.) эксперименталды–ќорытындылау - жұмыстары; кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пєндерін оќытудыњ баѓдарламасын, єдістемелік ќамтамасыздандыруын жєне педагогикалық технологиясын жетілдіру ‰стіндегі ж±мыстары жалѓасты. Кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пєндерінен білім берудіњ әдістемесін жасау принциптері негізделіп, оќыту ‰дерісіне ендірілді. Кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пәндері бойынша оќытудыњ єдістемесінің тиімділігі тєжірибелік-экспери- ментте тексерілді. Педагогикалық эксперимент нәтижелері қорытынды- ланды, деректер статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді. Диссертациялыќ ж±мыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру эксперимент барысында жүзеге асты және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Новосибирск 2009; Баку 2010; Бішкек 2009; Алматы, 2004, 2005, 2006; 2009, Астана, 2006, 2007, 2008, 2009; Шымкент, 2002, 2003; 2007; 2009; Түркістан 2009; Жетісай, 2007;) баяндалды; оқу құралдары мен әдістемелік құралдары, жалпыға міндетті білім беру стандарттары мен типтік оқу бағдарламалары басылым көрді жєне Ќ.А.Ясауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университетініњ, М.Єуезов атындаѓы Оњт‰стік Ќазаќстан мемлекеттік университетініњ жыл сайынѓы µтетін конференцияларында, ѓылыми-єдістемелік семинарларында, сонымен ќатар Оњт‰стік Ќазаќстан облыстыќ, аймаќтыќ, ќалалыќ білім беру басќармаларында баяндалды; мерзімді ѓылыми-педагогикалыќ басылымдарда жєне жинаќтарда кµрініс тапты. Зерттеу нәтижелері М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеттерінің оқу үдерісіне ендірілді.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды- дан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты мен зерттеу объектісі, пәні, міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы мен әдістері, зерттеу кезеңдері баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ мұғалімдерге технологиялық білім беру мәселесі, зерделеудің тарихи-педагогикалық алғышарттары, оқушылардың техноло-гиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың әдіснамалық тұғырлары айқындалып, зерттеудің ұғымдық-терминологиялық аппараты баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық негіздері деп аталатын екінші бөлімде педагогикалық үдерістің теориялық мәні зерделеніп, оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау теориялық тұрғыдан сипатталады, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасы мен құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемелік негіздері атты үшінші бөлімде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы пәндік оқу бағдарламалары мазмұнының сабақтастығы, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау мазмұнының оқу-әдістемелік құралдардағы көрінісі және дидактиканың қазіргі жүйесіне, педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістеме тұрғысынан баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық эксперимент нәтижелері тақырыбындағы төртінші бөлімде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы тәжірибелік-педагогикалық жұмыстардың мазмұны баяндалады және ұсынылған әдістеме практикалық тәжірибеде тексеріледі, нәтижелері, деңгейлері бағаланады. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға кәсіби даярлау перспективасы айқындалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері, тұжырымдар мен болжамды растайтын қорытындылар және ғылыми-әдістемелік нұсқаулар беріледі.
Қосымшада зерттеу материалдарына байланысты баспадан шыққан оқу және оқу-әдістемелік құралдарының жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер даярлауға қажетті құрал екендігін растайтын анықтамалар, арнайы курс бағдарламаларынан үзінділер келтіріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Республикамыздың жаңа экономикалық саясатқа көшуіне орай еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру міндеттерін шешу мектеп оқушыларының еңбек және технологиялық дайындығының деңгейіне едәуір дәрежеде байланысты. Жасөспірімдерді еңбекке баулу адамзат қоғамының барлық кезеңдерінде де дамыған. Егер өтіп бара жатқан ұрпақ өзін алмастыратын келесі ұрпаққа өзінің тәжірибесін бермесе, оларды тәрбиелемесе, еңбекке баулымаса, онда қоғамның өмір сүруі мен дамуы болмауы мүмкін еді. Сондықтан да қазіргі біздің өмір сүріп отырған қоғамның дамуының өзіндік тарихы және заңдылығының бары көпшілік ғылым саласының мамандарын, озық ойлы ойшылдарын қызықтырып, оларды әртүрлі аспекті тұрғысынан зерттеуге бағыттайтыны белгілі.
Солардың бірі мектеп оқушыларын еңбекке дайындау және политехникалық, технологиялық білім беру және оған педагогтарды, оның ішінде технология (еңбекке баулу) пәні мұғалімдерін даярлау болды. Зерттеу жұмысына байланысты тарихи-педагогикалық және теориялық материалдар, зерттеу жұмыстары зерделенді және талдаулар жасалды. П.Р.Атутовтың, К.Ә.Дүйсенбаевтың, В.А.Поляковтың, В.Д.Симоненконың, М.В.Ретивыхтің, О.Сыздықовтың, К.Өстеміровтің, т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін зерделеудің негізінде төмендегідей анықтамалардың мазмұндары айқындалды: технологиялық білім, технологиялық іскерлік, технологиялық басты сапалар.
Ал, ХХ ғасырдың 90-жылдарынан технологиялық білім беру – бұл ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсатымен оқушылардың технологиялық білім, іскерлік, дағды және жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді шығармашылықпен, белсенділікпен меңгерудегі үдеріс және оның нәтижесі ретінде анықталды. Технологиялық дайындық білім беру жүйесінің болжамды аяқталған кезеңіндегі жеке тұлғаның сәйкес білімі мен іскерлігінің жиынтығы болғандықтан мәдениет мәселесіне назар аударылды.
Тарихи-педагогикалық зерттеулерге байланысты болашақ технология пәні мұғалімінің технологиялық дайындығының қалыптасу негізі орта мектепте басталады және оның құрылымы сурет 1-де беріледі.
Сонымен технологиялық дайындық жалпы білім беретін, политехника-лық және кәсіптік функция атқарып, оқушы жеке тұлғасының дамуы мен тәрбиесіне үлес қосады. Педагог-ғалымдардың еңбегін (Ю.К.Васильевтің, К.Ә.Дүйсенбаевтың, т.б.) зерделеу болашақ мұғалімдердің технологиялық дайындығын құрайтын пәндердің үлес салмағының артқандығын көрсетеді.
Болашақ технология пәні мұғалімдеріне технологиялық білім беруді зерделеу оның тарихи-педагогикалық алғышарттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Технологиялық білім беру – ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастырудағы үдерісті есептейміз. Ол нәтиже ретінде қарастырылады. Ал оның әдіснамалық тұғыры ғылыми тұрғыда зерттеуді қажет етеді.
Сурет 1 - Жоғары оқу орындарындағы болашақ технология пәні мұғалімінің
технологиялық дайындығы
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық, жалпы ғылыми негізіне логикалық-танымдық және диалектикалық мәніне сәйкес жүйелік, іс-әрекеттік, жеке тұлғалық және тұжырымдық тұғырлар жататыны анықталды. Зерттеліп отырған болашақ мұғалімдерді даярлаудың мәні ұғымдар, заңдар, проблемалар, теориялар, педагогикалық-ғылыми және философиялық принциптер жүйесі ретінде көптеген гносеологиялық, оның ішінде синтездеуші, дүниетанымдық, әдіснамалық, эвристикалық функцияларға ие. Олар ғылыми дүниетаным қалыптастырудың және заманауи ойлаудың, жоғары оқу орындарында дайындықты теориялық талдап қорыту, жүйелеу және интеграциялаудың әдіснамалық негізі қызметін атқарады. Сондай-ақ әдіснамалық тұғыр ретінде: тарихи принципті ғылыми таным ретінде қолдану; алғышарттарды анықтау; жүйелік зерттеуді нақтылау (үш деңгейде: пәндік, метажүйе, синтездік); оқытудағы тұтастықты абстрактіліден нақтылауға өту арқылы жүзеге асыру қарастырылады. Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негізі төмендегіше сипатталады (Сурет 2).
Білім қоғам мен адам мәдениетінің құраушы бөлігі болып табылады. Мәдениет феноменінің көпқырлылығымен, күрделілігімен және қарама-қайшылығымен ерекшеленетінін айқындай келе, француз ғалымы А.Моль оның 250-дей, ал А.Е.Кертман 400-ден астам түсіндірмесін келтірген. Ол жөнінде Д.Қ.Пошаев Дүние жүзілік әдебиетте оның 250-ге жуық анықтамасы бар дейді. Бұл мәселе, мәдениет ұғымының күрделілігімен қоса, оның әлеуметтік тұрғыдан көпмәнділік екенін аңғартады деп өзінің ойын түйіндейді.
Сурет 2 – Болашақ мұғалімді даярлаудың мазмұндық сипаты
Жүргізілген талдау мәдениет феноменінің көптүрлі және көпаспектілі екендігін көрсетеді. Мәдениет ұғымы әлеуметтік-философиялық білімнің іргелі категориясы болып табылады және оның қазірге дейінгі зерттеулер (В.П.Андрущенко, О.В.Ханова, В.И.Межуев, Л.Н.Коган, М.С.Каган, Ж.М.Мүтәліпов, Т.Ғабитов, т.б.) көрсетіп отырғандай аяқталған, белгіленген теориялық мәртебесі жоқ. Мәдениет ұғымының мазмұны, көлемі мәселесі бойынша оның басқа категориялармен қатынасы әртүрлі көзқарастар барын көрсетеді. Мәдениет табиғат, қоғам және адам, құндылық және шығармашылық, белгі коммуникативті жүйе және іс-әрекет ұғымына қатысты. Мәдениет ұғымының көп мәнділігі оның әртүрлі ой мен қатынаста пайдаланылуы мен қолданылуы, біріншіден, мәдениеттің күрделі және көпжоспарлы құбылыс екендігімен; екіншіден, мәдениет қандай да бір өзінің элементіне сәйкес келмейтінімен және қандай да бір тұтастық, күрделі жүйе ретінде қарастырылмайтынымен түсіндіріледі.
Мәдениет заттың өзі емес, адам әрекетінің материалдандырылған және заттық нәтижесі. Мәдениет осы заттар, объектілер арқылы өмір сүреді, бірақ олармен тікелей теңестірілмейді. Мәдениет солар арқылы танылуы ықтимал, тек сол заттардың кейбір жақтары, оларда көрінуі, жүзеге асырылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, табиғаттан тыс туындаған адамның жасанды белсенді және шығармашылық іс-әрекетінің өнімі ретінде мәдениет өзінің тасымалдануында барлығын көрсетеді (В.С.Семенов, В.М.Межуев, А.И.Арнольдов, Н.С.Злобин, т.б.).
Іс-әрекеттік, кәсіптік тұрғыдан қарастырғанда да мәдениет – заттық емес функционалдық объект болып табылады (Е.А.Климов, Б.А.Душков және т.б.). Е.А.Климовтың пікірінше, ол белгілі тәжірибелер мен шеберлікті игерген адамның өмір сүруінде ғана болады. Ал, материалдық және рухани құндылықтар мәдениеттің нәтижелері. Ғылыми-зерттеу еңбектерінде мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды зерделей келе, мәдениетті қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы және нәтижесі екендігін айқындап, оның адамға тән сипатына байланысты көрінісін төмендегідей етіп белгілеуге болады: іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері; адамның шығармашылық күші мен қабілеті; адамның қоғамдағы даму деңгейі; адамның өзін және қатынастарын жасау үдерісі; адамның рухани игіліктері (Сурет 3).
Сурет 3 – Мәдениет ұғымының мазмұны
Әдіснамалық ұғым ретінде мәдениетті оның жалпылама түсіндірулері-нен адамның материалдық іс-әрекет сферасын қамтитын материалдық және рухани бастамаға тән технологиялық мәдениет деңгейін бөліп көрсетуге болады. Технологиялық мәдениет ұғымын анықтау және оның педагогика ғылымында қалыптасуын зерттеу мәселесі осы бағыттағы қарастырылған заманауи философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттерге жүгінуді көрсетеді.
Соңғы онжылдықта мәдениет, іс-әрекет және адам мәселесіне үлкен назар аударылуы, технология мәселесінің субъективті аспектілерін талдауға алып келді. Технологияның өзін айқындайтын адамның түрлендіруші ойы жөніндегі болжам мүмкіндігі адамның түрлендіруші іс-әрекетіне ие болуы себепті технологиялық мәдениетті адамның қоғамдағы функцияларына байланысты төмендегідей етіп кескіндеуге болады (Сурет 4).
Сурет 4 – Адамның қоғамдағы функцияларына сәйкес технологиялық мәдениеті
Білім беру тұрғысынан қалыптастырылуы тиіс технологиялық мәдениетті: технологиялық іс-әрекеттерді сапалық тұрғыдан ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілері; технологиялық үдерістердегі адамның шығармашылық күші мен қабілеті; орындалатын іс-әрекеттерді адамның өзін сапалық тұрғыдан қалыптастырудағы үдерістер ретінде қарастыруға болады.
Біздің пікірімізше, оқушылардың технологиялық мәдениеті дегеніміз - өндірістік технологиялық үдерістерді танып білу мен оны сапалық тұрғыдан жүзеге асырудағы ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілері; оқушылардың техникалық-технологиялық шығармашылығы мен қабілеті; оқушылардың технологиялық білім, іскерлік және сапалық қасиеттерін қалыптастыруды қамтамасыз ететін үдеріс ретінде анықталады.
Технологиялық мәдениет өмірге, жеке тұлғаның әдетіне енгенде, танымдық әдебінде, оның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық жиынтығында көрініс тапқанда, шын мәніне айналады. Осыдан туындайтыны, технологиялық мәдениеттің қалыптасу мәселесін шешу үшін іс-әрекет теориясының әдіснамалық мәні ұғынықты бола түседі.
Іс-әрекет теориясы (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев және т.б.) шеңберінде және осыған негізделген дамыту, оқыту теориясы (Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов) баланың дамуы деп жеке тұлғалық типті және оқыту мен тәрбие үдерісінен шығатын олардың қабілеттеріне сәйкес іс-әрекеттерді меңгеруді, содан келіп, оларды жүзеге асыруды түсіндіреді.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін психологиялық-педагогикалық зерттеулердің нәтижелері негізге алынады. Технологиялық мәдениеттің негізгі құраушыларына білім мен еңбек іскерліктері қатысты екендігі зерттеу жұмысында қарастырылады.
Мұғалім және оқу үдерісі үшін оқушылардың ойлауы үлкен мәнге ие. Оларды білімді меңгерудің әдістері мен тәсілдері ретінде де қарастырады. Бұл ойлау түрлері білім түрі, білімді меңгеру, оқу әдістері, логикалық тәсілдер ретінде де сипатталады. Сондықтан да ойлау үдерісінің кейбіріне ғылыми жұмыста түсінік берілді (Сурет 5).
Сурет 5 – Оқушылардың технологиялық мәдениетінің құрылымы
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлауда олардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру басты мәнге ие.
Болашақ мұғалімдердің технологиялық мәдениетін философиялық категория тұрғысынан қарастырғанда, онда төмендегідей тізбеде елестетуге болады: жалпы (мәдениет) → жалпы негізгі (педагогикалық мәдениет) → ерекше (кәсіби педагогикалық мәдениет) → жеке-дара (өндіріске тән технологиялық мәдениет) (Сурет 6). Ал технология пәні мұғалімдерінің технологиялық мәдениеті туралы айтқанда, онда қарастырылып отырған мәдениет түрлері кәсіби-педагогикалық мәдениеттің құраушысы болып табылады.
Сурет 6 – Технология пәні мұғалімдерінің еңбекке дайындық бағытына тән технологиялық мәдениетінің жалпы мәдениеттегі көрінісі
Педагогикалық тұрғыдан технологиялық мәдениет – бұл білім берудің бөлігі емес, заманауи білім беру үдерісінің мақсаты немесе нәтижесі. Технологиялық мәдениет әмбебап мәдениеттің, жалпы және кәсіптік мәдениеттің іргелі компонентінің бірі болып табылуы қоғам және адам өмірінің барлық жақтарына ықпал етеді.
Жалпы мәдениеттің бөлігі бола тұра, аталған ұғым қоғамдық мәдениеттің экономикалық, рухани, эстетикалық және басқа да жақтарымен тікелей байланысты. М.М.Левина мұғалімдердің технологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістерінің бірі ретінде технологиялық тапсырмаларды құрастыру мен оларды шешуді оқытуды ұсынады. И.Ф.Исаев мұғалімнің технологиялық мәдениетіне педагогтің белгілі оқыту мен тәрбие технологиясы жүйесін, сондай-ақ педагогикалық үдерістегі баламалы педагогикалық технологияны талдау іскерлігін меңгеруді теңестіреді. В.А.Сластениннің, И.В.Никишинаның еңбектерінде технологиялық мәдениеттің кәсіби педагогикалық іс-әрекетке тән сипаттары мазмұндалады.
Біздің ойымызша, Мұғалімнің технологиялық мәдениеті ұғымы төмендегідей сапалармен анықталады: мұғалімнің педагог ретіндегі рухани игіліктерімен, педагогикалық позициясы және кәсіби-жеке тұлғалық сапасымен; педагогикалық білімі (оның ішінде педагогикалық технология) және үдерісті нәтижелі ұйымдастыру іскерлігімен; мұғалімнің педагогикалық шығармашылығы және қабілетімен.
Сонымен мәдениет контексі тұрғысынан кәсіби педагогикалық іс-әрекеттегі технологиялық мәдениет ұғымына тән: болашақ технология пәні мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық іс-әрекеттегі технологиялық мәдениеті - педагогикалық іс-әрекет және оны ұйымдастыру бойынша білімдерді; педагогикалық үдерісті танып білу мен оны педагогикалық технологияларға сәйкес нәтижелі етіп ұйымдастыруға дайындықты; педагогикалық шығармашылық пен қабілетті; өзіндік педагогикалық білім мен іскерлігін жетілдіру бойынша ізденістегі ұмтылысты қамтитын кіріктірілген сапасы деп білеміз.
Ғылыми зерттеу еңбектерін зерделей және талдай келе, мұғалімнің технологиялық мәдениетіне мәдениет ұғымы және өндірістік іс-әрекет тұрғысынан төмендегідей анықтама береміз.
Болашақ технология пәні мұғалімінің өндірістік іс-әрекетке тән технологиялық мәдениеті - өндірістік технологиялық үдерістерді танып білуі мен оны сапалық тұрғыдан жүзеге асырудағы ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілерін; студенттердің техникалық-технологиялық шығармашылығы мен қабілетін; оқушылардың технологиялық білім, іскерлік және сапалық қасиеттерін қалыптастыру үдерісін қамтамасыз ететін кіріктірілген сапа.
Орта және жоғары мектепте технологиялық мәдениет педагогикалық жүйемен жүзеге асырылатыны белгілі. Педагогикалық жүйе – бұл элемент- тердің өте сенімді және берік байланыстарының бірлігі. Кез келген педагогикалық жүйенің құрылымы элементтердің өзара байланысынан тұратынын педагог-ғалымдар дәлелді сипаттаған (Беспалько В.П., Подласый И.П.). “Педагогикалық жүйе құрылымдық-функционалдық талдау деңгейінде өзара байланысты құраушылар жиынтығы ретінде ұсынылуы мүмкін: педагогикалық үдерістің субъектілері, білім беру мазмұны (жалпы, базалық және кәсіби мәдениет) және материалдық база (құрал)”.
Педагогикалық үдерісте оқушылардың танып білуі бірқатар ішкі жүйелерде жүзеге асырылатыны педагог ғалымдар тарапынан дәлелді сипатталған, оның ішінде ұстаз-оқушылар (ұстаз-оқушы), оқушы-оқушылар (оқушы-оқушы) жүйесі мектепте басты мәнге ие.
Зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруда төмендегідей педагогикалық шарттарды оқыту жүйесінің мазмұндық сипатына сәйкес атап көрсетуге болады: 1) технология- лық мәдениетке бағыттылық; 2) мазмұндық аспектідегі технологиялық мәдениет функциясын атқарушы оқу материалдары, оқу элементтері; 3) технологиялық мәдениетті қалыптастыруды қамтамасыз етудегі оқыту принциптері; 4) технологиялық білімдерді оқытудағы анықталған дидактикалық жоспарлар; 5) меңгерілген технологиялық мәдениет негіздерін түзетін білімдерді, іскерліктерді өндіріс саласында қолдануды қамтамасыз ететін оқытудың әдістері мен тәсілдері және оқыту технологиялары; 6) технологиялық мәдениетті қалыптастырудағы оқыту және еңбекті ұйымдастыру формалары; 7) танымдық қызығушылықты қоздырушы факторлар; 8) технологиялық мәдениетті қалыптастыруды ұйымдастыруға қатысты мәселені конструктивті шешуге қажетті мұғалімнің білімі; 9) технологиялық мәдениетке тән білім мен іскерліктерді атқарушы оқу материалдарын меңгеру, іс-әрекеттерді орындау.
Аталған педагогикалық шарттар болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұнын анықтауда бағдар қызметін атқарады.
Технология пәні мұғалімі оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруда мыналарды игеруі тиіс: 1) Зерттеліп отырған мәдениеттің негізін қалайтын, қалыптастыратын бағдарламалық оқу материалдары мен іскерліктерді; 2) Оқушылардың танымдық әрекетін және ұғымдарды, еңбек дағдыларын қалыптастырудың психологиялық негізін; 3) Мектеп қабырғасында оқушылардың теориялық мағлұматтарды білуге танымдық қызығушылықты және еңбек іс-әрекеттеріне баулитын, дағдыландыратын әдістемелік нұсқауды.
Мұғалім қызметінде басым көпшілік уақыт шығыны пән бойынша оқу материалдары мазмұнын талдау, таңдау және іріктеу, сондай-ақ сабаққа дайындалу кезінде оқу материалдарын (дидактикалық және әдістемелік) қайта өңдеуге жұмсалады. ХХІ ғасырдың бастауында педагог мамандарды даярлау үдерісіне технологиялық әдіс ендіріле басталды. Мектептердегі еңбекке баулу пәні Технология деп жаңаша аталуына сәйкес педаго-гикалық жоғары оқу орындарында “Технология мұғалімі” біліктілігі туралы пікірлердің пайда болуы орынды. Ал, жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімінің технологиялық мәдениетін қалыптастыру (Н.А.Максимова, Д.А.Крылов, т.б.) мәселелері шешімін тапқан.
Ғылыми еңбектерді талдау негізінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптардың белгіленгендігін, бүгінгі таңдағы мұғалімнің тұлғалық үлгісінің жасалынғандығын, оның кәсіби, технологиялық даярлығын жетілдіру барысында ізденіс жұмыстарының жүргізілгендігі анықталды. Еңбектерді зерделеу нәтижесі болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы мәселесінің зерттеле қоймағанын көрсетеді. Жұмыстағы теориялық-әдіснамалық негіздемені, мұғалімнің технологиялық мәдениетін негізге ала отырып, оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдердің дайындық мазмұнын төмендегідей етіп беруге болады (Сурет 7). Олар біз анықтаған тұжырымдық жүйеге негізделеді.
Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімді даярлау оқыту жүйелері негізінде жүзеге асырылады. Осыған байланысты С.Я.Батышев қандай да бір пәнді оқыту жүйесі деп осы сөздің кең мағынасында оқыту мазмұнын, формасы мен әдістерін анықтайтын негізгі ережелер (қағидалар) жүйесі деп түсініледі - деп біледі. Оқыту жүйесінің шын мәнісінде оқытудың негіздері-
Сурет 7 – Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау бағыты
нен туындайтындығын көрсетеді. Өндірістік талдау жүйесін қолдану мен соның негізінде оқытуды жүзеге асырумен С.Я.Батышев, К.Н.Катханов, Д.Қ.Пошаев, т.б. педагог-ғалымдар шұғылданған.
Біздер зерттеу тақырыбына байланысты дидактиканың қазіргі жүйелеріне сәйкес оқыту жүйесін негіздеу қажет деп білеміз және ол мектептегі педагогикалық үдерісті толық мәнді түсініп, оқыту үдерісін жүзеге асыруды қамтуға болашақ мұғалімдерді даярлауы тиіс. Ол: педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі.
Біз педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі деп, болашақ-тағы педагогикалық үдерісті танып білу мен ұйымдастырудағы сұрақтар мен міндеттер кешенін зерделеу, іс-әрекет объектісі шешімін табу, тексеру мақсатындағы бағдарлы оқу жұмыстарының жүйесін түсінеміз. Зерделенетін педагогикалық үдерісті талдау жолымен барлық оқу материалдары өзіндік жеке мәні бар жекелеген оқу проблемаларына бөлінеді: берілген проблема және педагогикалық үдерісті реттеу бойынша жұмыстарды орындау үшін қажетті болашақ мұғалімдердің ақыл-ой іс-әрекеттері функциясы, іс-әрекеттің бағдарлық негіздері бойынша педагогикалық үдеріс жинақталатын элементтер анықталады.
Проблемалық талдау жүйесі педагогикалық үдерістің үш сабақтас кезеңдерінен тұрады; 1) жекелеген ситуацияларды зерделеу және оларды орындау; 2) барлық педагогикалық үдерісті (немесе бөліктерін) зерделеу; 3) педагогикалық үдеріс барысын реттеу және бақылау бойынша тапсырмаларды өзбетінше орындау.
Педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі қарастырылып отырған үдерісті тану барысында туындайтын сұрақтар немесе тұтас сұрақтар кешенінің мәнін, мазмұнын, құрылымын анықтау мен дұрыс шешімін табуға бағдарланады.
Педагогикалық үдерісті проблемалық-талдау жүйесі төмендегідей әдістеме бойынша жүзеге асырылады.
Талдау реттілігі: а) функциясы: болашақ мұғалімдердің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға дайындығын жүзеге асыруда жаңа білімдерді түсіну мен іскерліктерді меңгеруде кездесетін қиындықты айқындау және жеңу; жаңа ұғымдар жүйесін және іс-әрекет тәсілдерін меңгеру бойынша іс-әрекеттерін конструкциялау, модельдеу; ә) мақсаты: педагогикалық үдерістер мазмұнындағы оқытуды, дидактикалық жоспардағы құраушы элементтерді зерделеу және олардың мәніне педагогикалық баға беру, педагогикалық тапсырмалар мен еңбек объектілерін іріктеу және олар жөнінде мәліметтерді жинақтау; б) объектісі: педагогикалық үдерістің ұйымдастырылу шарттары; субъектісі: мұғалімнің және оқушының іс-әрекеті; в) пәні: педагогикалық үдерістердегі мұғалім мен оқушының іс-әрекетінің элементтері.
Мазмұны бойынша - педагогикалық үдерістің өзі (оқыту мазмұны, ұйымдастыру формалары, әдістері), педагогикалық тапсырмалар, теориялар, заңдылықтар.
Құрылымы бойынша – педагогикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру кезеңдері, құрылымдары (сабақтың, пәндердің, оқу жұмыстарының, СӨЖ, ОБСӨЖ), дидактикалық жоспарлары, дидактикалық шарттары.
Педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесін басшылыққа алу және болашақ мұғалімдерді дайындауда қолдану, алдымен оқытудың мазмұны, әдістері, принциптері, формалары, т.б. ұғымдар мен соларға сәйкес мазмұнды зерделегеннен кейін, мұғалімнің сабаққа дайындығын қамтамасыз етеді.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудағы педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі үшін педагогикалық тапсырмалардың орны мен маңызы ерекше.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы біздер ұсынып отырған дидактикалық жүйелерді педагогикалық үдерісте оның орны төмендегідей анықталды (Сурет 8).
Келесі кезекте болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлауды жүзеге асыру үшін тұжырымдама жасалды. Тұжырымдама жасауда кәсіби қағидалар басшылыққа алынды, олар педагогикалық үдерістің мақсаттылығы, теория мен практиканың байланысы, даярлық тұтастығы, болашақ маманның кәсіби бейімделуі.
Сурет 8 – Дидактикалық жүйелердің оқушылардың технологиялық мәдение-тін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісіндегі көрінісі
Тұжырымдамалық бағыт-бағдар (Сурет 9) құрылымдық-мазмұндық модель дайындау және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау ұғымының мәнін анықтауға септігін тигізді.
“Оқушылардың әр түрлі іс-әрекеттерінде белгілі бір материалды пайдалануға студенттердің даярлығы”, “мектеп оқушыларын оқытуға болашақ мұғалімнің даярлығы“ ұғымдарына берілген анықтамаларды талдау жасай келіп, осы анықтамалар негізінде болашақ технология пәні мұғалімдерінің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығы деп, оқушылардың материалдық өндіріске сәйкес алған білімдерін
Сурет 9 – Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамалық бағыт-бағдары
түрлендіруші іс-әрекетке жарамды етуге, оқытуға және сәйкесінше сапалық қасиеттерді қалыптастырудағы іс-әрекеттерді ұйымдастыруға және жүзеге асыруға, шығармашылық бастамасын дамытуға педагогикалық іскерліктер жүйесін теориялық тұрғыдан меңгеруді және практикада оларды жүзеге асыруға дайындығы (үдеріс және нәтиже) ретінде анықтадық.
Жалпы және жекелеген міндеттерді шешудегі технология пәні мұғалімі моделін әзірлеу: іс-әрекеттік және жеке тұлғалық тұрғыдан қарастырылады. Болашақ технология пәні мұғалімінің іс-әрекетін модельдеу кезінде стандартты тізімнің төрт тобының құрылымы пайдаланылады. Олар: міндет-
тер, функциялар, іс-әрекет түрлері және міндеттерді шешудің тәсілдері мен құралдары.
Жоғары оқу орындарындағы педагогикалық үдеріс нәтижесі -оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға негіз қалайтыны, болашақ мұғалімнің технологиялық мәдениеті мен педагогикалық (әдістемелік) дайындығы. Зерттеп отырған дайындықты қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі берілді (Сурет 10).
Болашақ мұғалімдерде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға дайындығының қалыптастырылғандығының критерийлері ретінде мотивациясы (қызығушылығы, ұмтылысы, т.б.), педагогикалық және еңбекке дайындық бағытына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОРТАЕВ БАҚТИЯР ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми кеңесшісі:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Кенжебеков Б.
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Мусабеков О.
педагогика ғылымдарының докторы
профессор Қозыбай А.
Жетекші ұйым:
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғау 2010 жылы сағат Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы ____ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. ХХІ ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан өзгерістер болашақ мамандар даярлауда жоғары мектептің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осыған орай, болашақ маманның бүгінгі әлеуметтік білім беру кеңістігіне сай білім алуы мен іскерлікті, жеке тұлғалық және кәсіби сапалық қасиеттерді меңгеруі қоғамның негізгі талабы ретінде қарастырылуда. Ал, жоғары білімді педагог маман ғана қоғам мен экономиканың, әлеуметтік және мәдени өркендеуіне үлес қосатын ұрпақ тәрбиелей алады. Осы себепті, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқыны ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономи-каның қажеттіліктерімен тығыз байланысы, білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады - деп атап көрсетілген.
Қазіргі адамзат баласының өмір сүріп отырған үшінші мыңжылдық технологиялық жетістіктердің қарқынды даму кезеңі болып табылады. Жаңа технологиялардың пайда болуының түбегейлі қайта құрумен үйлестірілуі тек көптеген өндіріс салаларын ғана емес, мәдениет саласын да өзгеріске ұшыратты. Жаңа технологиялардың кеңінен енуі мен пайдаланылуы адамзат әрекетінің ауырлық нүктесінің рухани және материалдық өндірісте орындаушылықтан шығармашылыққа ауысуын талап ететінін атап өту қажет. Мұндағы негізгі мәселе арқауына тек мәдениетте қалыптасатын шығармашылық мүмкіндіктер арқылы ауысуы туралы ғана емес, сонымен қатар жаңа мүмкіндіктерді, жаңа мәдениетті жобалауда болуы керек. Сондай жаңа мәдениет ғалымдардың пайымдауынша технологиялық мәдениет болып табылады.
Елбасы Қазақстан халқына кезекті Жолдауында жаңа кезеңнің негізгі міндеттерінің бірі ретінде (2007 ж.): “осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, ...жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану...” мәселелерін атап көрсетті. Ал, Білім туралы Заңда: жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту міндеті қойылған. Бұл міндеттің білім берудегі және кәсіптік дайындықтағы өз шешімін табуының көрінісі ретінде Қазақстан Республикасы орта білім мемлекеттік стандарты Технология білім саласының басты мақсатында: оқушылардың өздігінен еңбек етуіне ықпал ету, оларды әр түрлі материалдарды өңдеудің қазіргі заманғы технологиялық мәдениетіне және бұйымдарды көркем жобалауды орындауына қатыстыру керектігі атап көрсетілді. Қазіргі заманауи өндірістің, технологиялық дәуірдің негізгі ерекшелігі-технологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаны мектеп қабырғасынан тәрбиелеуді қажет етуі.
Осының бәрі оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға жеткілікті зейін аударуға мүмкіндік беретін болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісін жетілдіре түсу керек екендігін негіздейді.
Болашақ технология (еңбек пәні) мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесін басқа да бірқатар пән мұғалімдерін даярлаудың жалпы педагогикалық мәселелерінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Сондықтан, біз зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтауда С.И.Архангельскийдің, О.А.Абдуллинаның, Ф.Н.Гоноболиннің, Э.А.Гришиннің, Т.А.Ильинаның, Н.В.Кузьминаның, М.А.Құдайқұловтың, И.Т.Огородниковтың, В.А.Сластениннің, Н.Д.Хмельдің, А.И.Щербаковтың және де жоғары оқу орындарында түрлі бағыттағы болашақ мамандарды кәсіби даярлауды жетілдіру бойынша Б.А.Абдыкаримовтың, Ш.Әбдіраманның, А.Б.Абибуллаеваның, Г.Ж.Меңлібекованың, Ы.Набидің, Б.К.Момынбаевтың, В.В.Егоровтың, О.Сыздықовтың, Л.А.Шкутинаның, Б.Т.Кенжебековтің, Ж.Маусымбаевтың, Ж.Асановтың, Ж.Ж.Жаңабаевтың, С.Ж.Пірәлиевтің, М.Н.Сарыбековтің, Л.Смановтың, А.А.Жолдасбековтің, К.М.Беркимбаевтің, Ж.К.Оңалбектің, Б.А.Оспанованың, А.М.Абдыровтың, А.Қарақовтың, Б.Қ.Мухамеджановтың, С.Т.Каргиннің, М.С.Мәлібекованың, т.б. еңбектерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ жоғары білімді мамандар даярлаудың ерекшеліктерін қарастырған ғалымдар С.Я.Батышевтың, А.П.Сейтешевтің, О.Мұсабековтың, Н.А.Шамельханованың, А.Қ.Қозыбай, Ю.К.Васильевтің, У.Н.Нишаналиевтің, В.И.Гусевтің, К.Ә.Дүйсенбаевтың, А.Н.Богатыревтің, Е.В.Романовтың, С.А.Жолдасбекованың, С.З.Қоқанбаев- тың, Г.Ш.Альназарованың, В.Г.Гончаренконың, В.А.Волковтың, Г.С.Шрайманованың және т.б. зерттеулері технология (еңбек пәні) мұғалімдерінің технологиялық дайындығының мазмұны мен әдістерін ғылыми-техникалық прогресс талаптарымен жетілдіру үшін маңызы жоғары. Педагог ғалымдар М.В.Зиннятулловтың, Н.А.Гаруляның, К.А.Заировтың, Е.Асылхановтың, Қ.Ералиннің, М.Қозыбақовтың, Н.Б.Рахметованың, А.Е.Байбатшаеваның, т.б. жұмыстары болашақ мұғалімдердің, оның ішінде жалпытехникалық пәндер және технология пәні мұғалімдерінің еңбекке дайындық бағыттары бойынша дайындығын жетілдіруге арналған және бұл еңбектерде болашақ мұғалімдерді кәсіптік шеберлікке баулуда материалдарды өңдеу, сәндік-қолданбалы өнер түрлерін арнайы пән арқылы меңгерту жолдары қарастырылған.
Болашақ мұғалімдердің мәдениетін қалыптастыру бойынша Ш.Т.Таубаеваның, В.А.Комелинаның, А.А.Молдажанованың, Н.Максимова-ның, сондай-ақ технология және кәсіпкерлік мұғалімдерінің технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған Д.А.Крыловтың, И.Ю.Башкирова-ның, т.б. еңбектері біздің зерттеуіміз үшін өте маңызды болды.
Мәдениет феноменінің теориялық-әдіснамалық негіздері А.И.Арнольдов, Л.П.Буева, Ю.Н.Давыдов, Т.Х.Ғабитов, М.С.Каган, Л.Н.Коган, Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, Э.С.Маркарян, В.М.Межуев, Е.Омар, және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Өндірістің сұранысын қанағаттандырудағы мектептің оқушыларды еңбекке дайындаудағы өзіндік даму тарихы бар. Мектепте еңбекке және кәсіпке баулу мазмұны ғылымның, техника мен технологияның, өндірістің жетістігіне сәйкес үнемі жаңарып отырады және бұл мазмұнды меңгерту, оқушылардың технологиялық дайындығын қалыптастыру тарихи кезеңдерде педагог ғалымдардың зерттеу нысанына алынды. Бұл мәселелер Н.К.Крупскаяның, А.С.Макаренконың, В.А.Сухомлинскийдің, С.Т.Шацкийдің, П.П.Блонскийдің, А.Г.Калашниковтың, М.Н.Скаткиннің, А.А.Шибановтың, С.Г.Шаповаленконың, Д.А.Эпштейннің және т.б. еңбектерінде де орын алған болатын. Ал, жалпы білім беретін орта мектепте политехникалық білім беру және еңбекке оқытудың теориясы мен практикасын, техникалық шығармашылық, технологиялық дайындық мәселелерін, Ю.П.Аверичев, П.Р.Атутов, Н.И.Бабкин, А.Т.Глазунов, Ш.И.Имашев, М.Қ.Қаламқалиев, К.Ж.Қожахметова, Ә.Мүсілімов, В.Д.Путилин, В.А.Поляков, В.В.Сериков, П.И.Ставский, А.Д.Тхоржевский, К.Өстеміров, және т.б. ғалымдар жан-жақты зерделеген. Сондай-ақ оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға И.А.Бажинаның, А.В.Муеваның, Р.М.Чудинскийдің, А.Д.Рахматуллаеваның ғылыми зерттеулері бағытталған.
Зерттеулерге сәйкес талдаулар көрсеткендей, қазіргі уақытқа дейін жеке тұлғаның технологиялық мәдениеті мазмұнының қандай да бір дәрежесін сипаттайтын ғылыми қор жинақталған. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасын зерделеу жеткіліксіз қарастырылған және жалпы бұл тұрғыдағы дидактикалық мәселе отандық педагогика ғылымында жеткілікті зерттелмеген.
Осындай басты әлеуметтік міндеттерді шешу әдіснамалық және дидак-
тикалық сипаттағы төмендегідей қарама-қайшылықтарды шешумен байланысты: болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдение-тін қалыптастыруға даярлау қажеттілігі мен оны жүйелі жүзеге асырудың теориялық-әдіснамалық тұрғыдан жеткілікті деңгейде негізделмеуінің арасындағы; орта мектепте адамның еңбек іс-әрекет түрлеріне байланысты оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі және оны жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау деңгейінің төмендігі арасындағы; болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау мазмұнының мүмкіндіктері мен оларды пайдалануға байланысты әдістеменің жеткіліксіздігі арасындағы айқындалған қарама-қайшылықтар зерттеудің мәселесін: болашақ мұғалімнің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудағы кәсіби даярлық жүйесін теориялық-әдіснамалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді қамтамасыз ету деп нақтылауға мүмкіндік берді.
Аталған проблемаларды шешу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты – жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығын әдіснамалық-теориялық тұрғыдан негіздеу, ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету және оны педагогикалық эксперимент негізінде тексеру.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні: болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау жүйесі.
Зерттеу болжамы. егер, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық-әдісна- малық тұғырлары айқындалып, тұжырымдамасы жасалса; оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау- дың құрылымдық-мазмұндық моделі әзірленсе; болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісі мектептің технология пәні бағдарламасы мен қазіргі өндірістік заманауи технологияның дамуына, сондай-ақ оны оқытуға сәйкес жүзеге асырылса, онда, өндіріс салалары үшін мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін жоғары деңгейде қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау қамтамасыз етіледі, өйткені болашақ технология пәні мұғалімдерін кәсіби даярлауда өндіріс↔мектеп↔жоғары оқу орны жүйесінің өзгерісін қамтитын үдеріс жүзеге асырылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдерге технологиялық білім берудің тарихи-педагоги-
калық алғышарттарын айқындау.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық тұғырларын анықтау.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздерін айқындау.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасын дайындау.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау.
6. Болашақ мұғалімдерге арнап оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған пәндер құрылымы мен мазмұнын әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
7. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістемесінің тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Жетекші идея: табиғат пен ғылымның, адамның ойлауының өндірістің, қоғамның дамуымен байланыстылығы негізінде білім беру жүйесін мемлекеттік тапсырысқа сәйкестікте жүйелілік тұғыр тұрғысынан зерттеу және жетілдіру іс-әрекеттері мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлауды толық мәнді жүзеге асырады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін ғылыми-технология- лық прогресс (оның әрекет етуінің мәні, жіктеу әдістері), ғылымтану (ғылымды ұйымдастыру тәртібі, ғылыми-техникалық теорияның жұмыс жасау деңгейлері), жеке тұлғаның психологиялық теориясы (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, С.Жакупов және т.б.), педагогикалық және этнопедагогикалық білім беру теориясы (А.М.Арсеньев, Е.П.Белозерцев, Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, А.И.Щербаков, М.Ә.Құдайқұлов, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова және т.б.); политехни- калық білім беру теориясы (П.Р.Атутов, Н.И.Бабкин, Ю.К.Васильев, В.А.Поляков, К.Ә.Дүйсенбаев және т.б.); болашақ технология және кәсіпкерлік мұғалімдерінің жеке тұлғалық технологиялық мәдениетінің құрылымын әзірлеу үшін жеке тұлғаның кәсіби-педагогикалық мәдениеті тұжырымдамасы (А.В.Барабанщиков, Е.В.Бондаревская, О.С.Газман, И.Ф.Исаев, Л.С.Подымова, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Ш.Т.Таубаева және т.б.); мәдениеттану (А.И.Арнольдов, М.С.Каган, Э.С.Маркарян, Т.Х.Ғабитов және т.б.); технологиялық білім беру және технологиялық мәдениетті қалыптастыру тұжырымдамасының негіздері (П.Р.Атутов, В.П.Овечкин, М.В.Ретивых, В.Д.Симоненко, Ю.Л.Хотунцев, К.Өстеміров және т.б.) және психологиялық-педагогикалық зерттеулер бойынша еңбектер құрайды.
Зерттеу көздері: философтардың, әлеуметтанушылардың, технологтар- дың, инженерлердің, психологтар мен педагогтардың еңбектері; Қазақстан Республикасының ресми материалдары (ҚР Конституциясы, “Білім туралы” Заңы, ҚР жоғары білімді дамыту стратегиясы); нормативті құжаттар (ҚР жалпы білім беретін мектептердің даму тұжырымдамасы, білімді ақпараттандыру тұжырымдамасы, мектеп оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы, кешенді бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, т.б.), педагогиканың ғылыми жетістіктері, озық тәжірибелері, ҚР жалпыға міндетті білім беру стандарттары, оқу жоспарлары; ғылыми-педагогикалық мерзімді басылымдар; диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі болып табылады.
Зерттеудің негізгі әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді, ресми құжаттарды талдау (нормативтік актілер, заңдар, тұжырымдамалар және т.б.); оқу-әдістемелік құжаттарын зерделеу және салыстырмалы талдау; технология (еңбекке баулу) пәні мұғалімін даярлау жүйесіндегі стандарттарды, оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, озық тәжірибелерді талдау; студенттердің оқу іс-әрекеттерін бақылау, педагогикалық эксперимент, алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Болашақ мұғалімдерге технологиялық білім берудің тарихи-педагогикалық алғышарттары айқындалды.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық тұғырлары анықталды.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері айқындалды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасы дайындалды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды.
6. Болашақ мұғалімдерге арнап оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған пәндер құрылымы мен мазмұны әдістемелік тұрғыдан негізделді.
7. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістемесінің тиімділігі тәжірибелік-эксперимент барысында тексерілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Зерттеудің нәтижелері 032040 – “Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік мұғалімі”, 050120 – “Кәсіптік оқыту” мамандықтары бойынша ҚР Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандартын жасауда пайдаланылды. Стандарттарға сәйкес бірқатар курстардың оқу бағдарламалары басылым көрді, студенттерге оқу құралдары (Оқушылардың техникалық шығармашылығы, Технология пәнін оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері, Кәсіпке бағдарлаудың теориясы мен әдістемесі), оқытушыларға арналған Оқу шеберханасы, Педагогикалық тапсырмалар оқу-әдістемелік құралдары жасалды.
Жалпы білім беретін мектептерде технология пәнін оқытуды жетілдіру мақсатында, еңбекке дайындық бағытына сәйкес Металл өңдеу практикумы, Ағаш өңдеу практикумы, Материалдарды өңдеу практикумы оқу құралдары жарық көрді. Технологиялық дайындықты политехникалық бағыттылықта жүзеге асыру үшін “Технология пәнін оқытудағы политехникалық бағыттылық” атты оқу-әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін кадрлар даярлау және қайта даярлау білім жүйесінде де пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Технологиялық білім беру – бұл ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастыру- дағы үдеріс және нәтиже болып табылады.
2. Жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамасына (танымның диалектикалық әдісі, теория мен практиканың бірлігінің ұстанымы, қарама-қайшылықтың бірлігі мен шешілу заңы, сандық-өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшу заңы және т.б.) жүйелік, іс-әрекеттік, жеке тұлғалық және тұжырымдық тұғырлар мен мамандарды кәсіби даярлау тұжырымдары жатады.
3. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру – педагоги- калық үдеріс ретінде болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың теориялық негіздерін айқындайды және педагогикалық үдерісін сапалы ұйымдастыруға бағдар береді.
4. Жалпы ғылыми талаптардың негізінде құрылған тұжырымдамада мақсат-міндеттерді, еліміздегі кәсіби білім беру жүйесінің жай-күйін, жаңа тұрпатты мұғалімдерге қойылатын талаптарды, кәсіби білім беру жүйесінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды, негізгі бағыттарды, құрылымдық-мазмұнды, кәсіби-педагогикалық білім беру жүйесін, қызмет ету және перспективалық жолдарды қарастырады. Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы заманауи өзгерістерді және қазіргі біртұтас педагогикалық үдерістің ерекшеліктерін ескереді.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлауды қамтамасыз етудегі құрылымдық-мазмұндық модель, оның жүзеге асырылу механизмі мен педагогикалық шарттарының (болашақ мұғалімдерді даярлаудың барлық кезеңдерінде кәсіби білім беруді ізгілендіру парадигмаларын жүзеге асыру; болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың идеологиясы, мазмұны мен технологиясы арасындағы сабақтастықты сақтау; кәсіби білім беруді ізгілендіру; болашақ мұғалімдерді даярлаудың мақсаттары, міндеттері, мазмұны мен әдістерінің арасындағы сабақтастықты орнату; болашақ мұғалімдерді даярлаудың барлық кезеңдерінде олардың өзара байланысын анықтау) негізін қалайды.
6. Дидактикалық жоспарға негізделген бірыңғай оқытудың түрлік технологиясы оқытуды ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, заңдылықтары мен ұстанымдарының; ақпаратты жинау мен өңдеудің әдістері мен құралдарының; тұлғаға тиімді ықпал жасау тәсілдерінің; бақылау жүйелерінің біртұтас жиынтығын қамтиды; кәсіптік-мамандандыру пәндер құрылымы мен мазмұны ұсынылып отырған тұжырымдаманың, модельдің жүзеге асырылуын практикалық қамтамасыз етеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығы іс-әрекетінің бағдарлық негізін қалайды.
7. Оқу-әдістемелік кешендердің, пәндердің мазмұны ұсынылып отырған тұжырымдаманы, модельді практикалық қамтамасыз етеді және қазіргі заманғы дидактикалық жүйе мен педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістемесінің эксперимент барысындағы тиімділігі дәлелденген тәжірибеге негізделеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға кәсіби даярлауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі оның мәселеге, зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты мен міндеттеріне сәйкес кешенді әдістерді қолданумен, таңдалған әдіснамалық тұғырды негіздеумен; тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың ұзақтығы сипатын және тәуелсіз зерттеушілер алған нәтижелердің жеткілікті деңгейде байланыстылығымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы ретінде тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде жүргізілді. Экспериментке 572 студент қатысты: оның 284-і эксперимент тобында, 288-і бақылау тобында болды.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезең (2002-2003жж.) тєжірибелік–ізденіс жұмыстары; зерттеліп отырған мәселенің жағдайы зерделенді, қажетті материалдар іріктеліп, жүйеге келтірілді. Зерттеудің бастапқы қағидалары анықталды. Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының әдістемесі дайындал- ды, мектеп оқушыларының және болашақ мұғалімдердің технологиялық мәдениетінің мәні анықталды. Жинақталған теориялық және дәйекті мате- риалдарға талдау берілді; болашақ мұғалімнің технологиялық мәдениетінің кәсіби іс-әрекет түрлеріне сәйкес мазмұндық, іс-әрекеттік сипаттары анықталды; айқындаушы эксперимент жүзеге асырылды; мектеп оқушы- ларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың моделі жасалды, аныќтау экспериментініњ нєтижелері µњделді.
Екінші кезеңде (2004-2007жж.) теориялыќ–єдістемелік т±рѓыдағы жұмыстары; аталған мамандықтар бойынша ҚР Жалпыға міндетті білім беру стандарттары мен оқу бағдарламалары жасалынып, практикаға ендірілді. Технологиялық дайындықты және оқушылардың технологиялық даярлығын қалыптастыруға бағытталған педагогтарды даярлаудың оқу-тәрбие үдерісінің құрылымы жетілдіріліп, әдістемелер ұсынылды.
Курстарды оқыту әдістемесі әзірленді, оқу құралдары, оқу-әдістемелік құралдар дайындалды, болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған қажетті эксперимент материалдары қордаланды, қалыптастыру эксперименті жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде (2008-2009жж.) эксперименталды–ќорытындылау - жұмыстары; кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пєндерін оќытудыњ баѓдарламасын, єдістемелік ќамтамасыздандыруын жєне педагогикалық технологиясын жетілдіру ‰стіндегі ж±мыстары жалѓасты. Кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пєндерінен білім берудіњ әдістемесін жасау принциптері негізделіп, оќыту ‰дерісіне ендірілді. Кәсіптік білім мамандыѓы студенттеріне кәсіптік-мамандандыру пәндері бойынша оќытудыњ єдістемесінің тиімділігі тєжірибелік-экспери- ментте тексерілді. Педагогикалық эксперимент нәтижелері қорытынды- ланды, деректер статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді. Диссертациялыќ ж±мыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру эксперимент барысында жүзеге асты және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Новосибирск 2009; Баку 2010; Бішкек 2009; Алматы, 2004, 2005, 2006; 2009, Астана, 2006, 2007, 2008, 2009; Шымкент, 2002, 2003; 2007; 2009; Түркістан 2009; Жетісай, 2007;) баяндалды; оқу құралдары мен әдістемелік құралдары, жалпыға міндетті білім беру стандарттары мен типтік оқу бағдарламалары басылым көрді жєне Ќ.А.Ясауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университетініњ, М.Єуезов атындаѓы Оњт‰стік Ќазаќстан мемлекеттік университетініњ жыл сайынѓы µтетін конференцияларында, ѓылыми-єдістемелік семинарларында, сонымен ќатар Оњт‰стік Ќазаќстан облыстыќ, аймаќтыќ, ќалалыќ білім беру басќармаларында баяндалды; мерзімді ѓылыми-педагогикалыќ басылымдарда жєне жинаќтарда кµрініс тапты. Зерттеу нәтижелері М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеттерінің оқу үдерісіне ендірілді.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды- дан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты мен зерттеу объектісі, пәні, міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы мен әдістері, зерттеу кезеңдері баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ мұғалімдерге технологиялық білім беру мәселесі, зерделеудің тарихи-педагогикалық алғышарттары, оқушылардың техноло-гиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудың әдіснамалық тұғырлары айқындалып, зерттеудің ұғымдық-терминологиялық аппараты баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық негіздері деп аталатын екінші бөлімде педагогикалық үдерістің теориялық мәні зерделеніп, оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау теориялық тұрғыдан сипатталады, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамасы мен құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемелік негіздері атты үшінші бөлімде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы пәндік оқу бағдарламалары мазмұнының сабақтастығы, болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау мазмұнының оқу-әдістемелік құралдардағы көрінісі және дидактиканың қазіргі жүйесіне, педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістеме тұрғысынан баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық эксперимент нәтижелері тақырыбындағы төртінші бөлімде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы тәжірибелік-педагогикалық жұмыстардың мазмұны баяндалады және ұсынылған әдістеме практикалық тәжірибеде тексеріледі, нәтижелері, деңгейлері бағаланады. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға кәсіби даярлау перспективасы айқындалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері, тұжырымдар мен болжамды растайтын қорытындылар және ғылыми-әдістемелік нұсқаулар беріледі.
Қосымшада зерттеу материалдарына байланысты баспадан шыққан оқу және оқу-әдістемелік құралдарының жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер даярлауға қажетті құрал екендігін растайтын анықтамалар, арнайы курс бағдарламаларынан үзінділер келтіріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Республикамыздың жаңа экономикалық саясатқа көшуіне орай еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру міндеттерін шешу мектеп оқушыларының еңбек және технологиялық дайындығының деңгейіне едәуір дәрежеде байланысты. Жасөспірімдерді еңбекке баулу адамзат қоғамының барлық кезеңдерінде де дамыған. Егер өтіп бара жатқан ұрпақ өзін алмастыратын келесі ұрпаққа өзінің тәжірибесін бермесе, оларды тәрбиелемесе, еңбекке баулымаса, онда қоғамның өмір сүруі мен дамуы болмауы мүмкін еді. Сондықтан да қазіргі біздің өмір сүріп отырған қоғамның дамуының өзіндік тарихы және заңдылығының бары көпшілік ғылым саласының мамандарын, озық ойлы ойшылдарын қызықтырып, оларды әртүрлі аспекті тұрғысынан зерттеуге бағыттайтыны белгілі.
Солардың бірі мектеп оқушыларын еңбекке дайындау және политехникалық, технологиялық білім беру және оған педагогтарды, оның ішінде технология (еңбекке баулу) пәні мұғалімдерін даярлау болды. Зерттеу жұмысына байланысты тарихи-педагогикалық және теориялық материалдар, зерттеу жұмыстары зерделенді және талдаулар жасалды. П.Р.Атутовтың, К.Ә.Дүйсенбаевтың, В.А.Поляковтың, В.Д.Симоненконың, М.В.Ретивыхтің, О.Сыздықовтың, К.Өстеміровтің, т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін зерделеудің негізінде төмендегідей анықтамалардың мазмұндары айқындалды: технологиялық білім, технологиялық іскерлік, технологиялық басты сапалар.
Ал, ХХ ғасырдың 90-жылдарынан технологиялық білім беру – бұл ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсатымен оқушылардың технологиялық білім, іскерлік, дағды және жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді шығармашылықпен, белсенділікпен меңгерудегі үдеріс және оның нәтижесі ретінде анықталды. Технологиялық дайындық білім беру жүйесінің болжамды аяқталған кезеңіндегі жеке тұлғаның сәйкес білімі мен іскерлігінің жиынтығы болғандықтан мәдениет мәселесіне назар аударылды.
Тарихи-педагогикалық зерттеулерге байланысты болашақ технология пәні мұғалімінің технологиялық дайындығының қалыптасу негізі орта мектепте басталады және оның құрылымы сурет 1-де беріледі.
Сонымен технологиялық дайындық жалпы білім беретін, политехника-лық және кәсіптік функция атқарып, оқушы жеке тұлғасының дамуы мен тәрбиесіне үлес қосады. Педагог-ғалымдардың еңбегін (Ю.К.Васильевтің, К.Ә.Дүйсенбаевтың, т.б.) зерделеу болашақ мұғалімдердің технологиялық дайындығын құрайтын пәндердің үлес салмағының артқандығын көрсетеді.
Болашақ технология пәні мұғалімдеріне технологиялық білім беруді зерделеу оның тарихи-педагогикалық алғышарттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Технологиялық білім беру – ғылыми негізде түрлендіруші іс-әрекетке дайындықты көрсететін технологиялық мәдениетті қалыптастырудағы үдерісті есептейміз. Ол нәтиже ретінде қарастырылады. Ал оның әдіснамалық тұғыры ғылыми тұрғыда зерттеуді қажет етеді.
Сурет 1 - Жоғары оқу орындарындағы болашақ технология пәні мұғалімінің
технологиялық дайындығы
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдіснамалық, жалпы ғылыми негізіне логикалық-танымдық және диалектикалық мәніне сәйкес жүйелік, іс-әрекеттік, жеке тұлғалық және тұжырымдық тұғырлар жататыны анықталды. Зерттеліп отырған болашақ мұғалімдерді даярлаудың мәні ұғымдар, заңдар, проблемалар, теориялар, педагогикалық-ғылыми және философиялық принциптер жүйесі ретінде көптеген гносеологиялық, оның ішінде синтездеуші, дүниетанымдық, әдіснамалық, эвристикалық функцияларға ие. Олар ғылыми дүниетаным қалыптастырудың және заманауи ойлаудың, жоғары оқу орындарында дайындықты теориялық талдап қорыту, жүйелеу және интеграциялаудың әдіснамалық негізі қызметін атқарады. Сондай-ақ әдіснамалық тұғыр ретінде: тарихи принципті ғылыми таным ретінде қолдану; алғышарттарды анықтау; жүйелік зерттеуді нақтылау (үш деңгейде: пәндік, метажүйе, синтездік); оқытудағы тұтастықты абстрактіліден нақтылауға өту арқылы жүзеге асыру қарастырылады. Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негізі төмендегіше сипатталады (Сурет 2).
Білім қоғам мен адам мәдениетінің құраушы бөлігі болып табылады. Мәдениет феноменінің көпқырлылығымен, күрделілігімен және қарама-қайшылығымен ерекшеленетінін айқындай келе, француз ғалымы А.Моль оның 250-дей, ал А.Е.Кертман 400-ден астам түсіндірмесін келтірген. Ол жөнінде Д.Қ.Пошаев Дүние жүзілік әдебиетте оның 250-ге жуық анықтамасы бар дейді. Бұл мәселе, мәдениет ұғымының күрделілігімен қоса, оның әлеуметтік тұрғыдан көпмәнділік екенін аңғартады деп өзінің ойын түйіндейді.
Сурет 2 – Болашақ мұғалімді даярлаудың мазмұндық сипаты
Жүргізілген талдау мәдениет феноменінің көптүрлі және көпаспектілі екендігін көрсетеді. Мәдениет ұғымы әлеуметтік-философиялық білімнің іргелі категориясы болып табылады және оның қазірге дейінгі зерттеулер (В.П.Андрущенко, О.В.Ханова, В.И.Межуев, Л.Н.Коган, М.С.Каган, Ж.М.Мүтәліпов, Т.Ғабитов, т.б.) көрсетіп отырғандай аяқталған, белгіленген теориялық мәртебесі жоқ. Мәдениет ұғымының мазмұны, көлемі мәселесі бойынша оның басқа категориялармен қатынасы әртүрлі көзқарастар барын көрсетеді. Мәдениет табиғат, қоғам және адам, құндылық және шығармашылық, белгі коммуникативті жүйе және іс-әрекет ұғымына қатысты. Мәдениет ұғымының көп мәнділігі оның әртүрлі ой мен қатынаста пайдаланылуы мен қолданылуы, біріншіден, мәдениеттің күрделі және көпжоспарлы құбылыс екендігімен; екіншіден, мәдениет қандай да бір өзінің элементіне сәйкес келмейтінімен және қандай да бір тұтастық, күрделі жүйе ретінде қарастырылмайтынымен түсіндіріледі.
Мәдениет заттың өзі емес, адам әрекетінің материалдандырылған және заттық нәтижесі. Мәдениет осы заттар, объектілер арқылы өмір сүреді, бірақ олармен тікелей теңестірілмейді. Мәдениет солар арқылы танылуы ықтимал, тек сол заттардың кейбір жақтары, оларда көрінуі, жүзеге асырылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, табиғаттан тыс туындаған адамның жасанды белсенді және шығармашылық іс-әрекетінің өнімі ретінде мәдениет өзінің тасымалдануында барлығын көрсетеді (В.С.Семенов, В.М.Межуев, А.И.Арнольдов, Н.С.Злобин, т.б.).
Іс-әрекеттік, кәсіптік тұрғыдан қарастырғанда да мәдениет – заттық емес функционалдық объект болып табылады (Е.А.Климов, Б.А.Душков және т.б.). Е.А.Климовтың пікірінше, ол белгілі тәжірибелер мен шеберлікті игерген адамның өмір сүруінде ғана болады. Ал, материалдық және рухани құндылықтар мәдениеттің нәтижелері. Ғылыми-зерттеу еңбектерінде мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды зерделей келе, мәдениетті қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы және нәтижесі екендігін айқындап, оның адамға тән сипатына байланысты көрінісін төмендегідей етіп белгілеуге болады: іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері; адамның шығармашылық күші мен қабілеті; адамның қоғамдағы даму деңгейі; адамның өзін және қатынастарын жасау үдерісі; адамның рухани игіліктері (Сурет 3).
Сурет 3 – Мәдениет ұғымының мазмұны
Әдіснамалық ұғым ретінде мәдениетті оның жалпылама түсіндірулері-нен адамның материалдық іс-әрекет сферасын қамтитын материалдық және рухани бастамаға тән технологиялық мәдениет деңгейін бөліп көрсетуге болады. Технологиялық мәдениет ұғымын анықтау және оның педагогика ғылымында қалыптасуын зерттеу мәселесі осы бағыттағы қарастырылған заманауи философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттерге жүгінуді көрсетеді.
Соңғы онжылдықта мәдениет, іс-әрекет және адам мәселесіне үлкен назар аударылуы, технология мәселесінің субъективті аспектілерін талдауға алып келді. Технологияның өзін айқындайтын адамның түрлендіруші ойы жөніндегі болжам мүмкіндігі адамның түрлендіруші іс-әрекетіне ие болуы себепті технологиялық мәдениетті адамның қоғамдағы функцияларына байланысты төмендегідей етіп кескіндеуге болады (Сурет 4).
Сурет 4 – Адамның қоғамдағы функцияларына сәйкес технологиялық мәдениеті
Білім беру тұрғысынан қалыптастырылуы тиіс технологиялық мәдениетті: технологиялық іс-әрекеттерді сапалық тұрғыдан ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілері; технологиялық үдерістердегі адамның шығармашылық күші мен қабілеті; орындалатын іс-әрекеттерді адамның өзін сапалық тұрғыдан қалыптастырудағы үдерістер ретінде қарастыруға болады.
Біздің пікірімізше, оқушылардың технологиялық мәдениеті дегеніміз - өндірістік технологиялық үдерістерді танып білу мен оны сапалық тұрғыдан жүзеге асырудағы ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілері; оқушылардың техникалық-технологиялық шығармашылығы мен қабілеті; оқушылардың технологиялық білім, іскерлік және сапалық қасиеттерін қалыптастыруды қамтамасыз ететін үдеріс ретінде анықталады.
Технологиялық мәдениет өмірге, жеке тұлғаның әдетіне енгенде, танымдық әдебінде, оның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық жиынтығында көрініс тапқанда, шын мәніне айналады. Осыдан туындайтыны, технологиялық мәдениеттің қалыптасу мәселесін шешу үшін іс-әрекет теориясының әдіснамалық мәні ұғынықты бола түседі.
Іс-әрекет теориясы (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев және т.б.) шеңберінде және осыған негізделген дамыту, оқыту теориясы (Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов) баланың дамуы деп жеке тұлғалық типті және оқыту мен тәрбие үдерісінен шығатын олардың қабілеттеріне сәйкес іс-әрекеттерді меңгеруді, содан келіп, оларды жүзеге асыруды түсіндіреді.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін психологиялық-педагогикалық зерттеулердің нәтижелері негізге алынады. Технологиялық мәдениеттің негізгі құраушыларына білім мен еңбек іскерліктері қатысты екендігі зерттеу жұмысында қарастырылады.
Мұғалім және оқу үдерісі үшін оқушылардың ойлауы үлкен мәнге ие. Оларды білімді меңгерудің әдістері мен тәсілдері ретінде де қарастырады. Бұл ойлау түрлері білім түрі, білімді меңгеру, оқу әдістері, логикалық тәсілдер ретінде де сипатталады. Сондықтан да ойлау үдерісінің кейбіріне ғылыми жұмыста түсінік берілді (Сурет 5).
Сурет 5 – Оқушылардың технологиялық мәдениетінің құрылымы
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлауда олардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру басты мәнге ие.
Болашақ мұғалімдердің технологиялық мәдениетін философиялық категория тұрғысынан қарастырғанда, онда төмендегідей тізбеде елестетуге болады: жалпы (мәдениет) → жалпы негізгі (педагогикалық мәдениет) → ерекше (кәсіби педагогикалық мәдениет) → жеке-дара (өндіріске тән технологиялық мәдениет) (Сурет 6). Ал технология пәні мұғалімдерінің технологиялық мәдениеті туралы айтқанда, онда қарастырылып отырған мәдениет түрлері кәсіби-педагогикалық мәдениеттің құраушысы болып табылады.
Сурет 6 – Технология пәні мұғалімдерінің еңбекке дайындық бағытына тән технологиялық мәдениетінің жалпы мәдениеттегі көрінісі
Педагогикалық тұрғыдан технологиялық мәдениет – бұл білім берудің бөлігі емес, заманауи білім беру үдерісінің мақсаты немесе нәтижесі. Технологиялық мәдениет әмбебап мәдениеттің, жалпы және кәсіптік мәдениеттің іргелі компонентінің бірі болып табылуы қоғам және адам өмірінің барлық жақтарына ықпал етеді.
Жалпы мәдениеттің бөлігі бола тұра, аталған ұғым қоғамдық мәдениеттің экономикалық, рухани, эстетикалық және басқа да жақтарымен тікелей байланысты. М.М.Левина мұғалімдердің технологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістерінің бірі ретінде технологиялық тапсырмаларды құрастыру мен оларды шешуді оқытуды ұсынады. И.Ф.Исаев мұғалімнің технологиялық мәдениетіне педагогтің белгілі оқыту мен тәрбие технологиясы жүйесін, сондай-ақ педагогикалық үдерістегі баламалы педагогикалық технологияны талдау іскерлігін меңгеруді теңестіреді. В.А.Сластениннің, И.В.Никишинаның еңбектерінде технологиялық мәдениеттің кәсіби педагогикалық іс-әрекетке тән сипаттары мазмұндалады.
Біздің ойымызша, Мұғалімнің технологиялық мәдениеті ұғымы төмендегідей сапалармен анықталады: мұғалімнің педагог ретіндегі рухани игіліктерімен, педагогикалық позициясы және кәсіби-жеке тұлғалық сапасымен; педагогикалық білімі (оның ішінде педагогикалық технология) және үдерісті нәтижелі ұйымдастыру іскерлігімен; мұғалімнің педагогикалық шығармашылығы және қабілетімен.
Сонымен мәдениет контексі тұрғысынан кәсіби педагогикалық іс-әрекеттегі технологиялық мәдениет ұғымына тән: болашақ технология пәні мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық іс-әрекеттегі технологиялық мәдениеті - педагогикалық іс-әрекет және оны ұйымдастыру бойынша білімдерді; педагогикалық үдерісті танып білу мен оны педагогикалық технологияларға сәйкес нәтижелі етіп ұйымдастыруға дайындықты; педагогикалық шығармашылық пен қабілетті; өзіндік педагогикалық білім мен іскерлігін жетілдіру бойынша ізденістегі ұмтылысты қамтитын кіріктірілген сапасы деп білеміз.
Ғылыми зерттеу еңбектерін зерделей және талдай келе, мұғалімнің технологиялық мәдениетіне мәдениет ұғымы және өндірістік іс-әрекет тұрғысынан төмендегідей анықтама береміз.
Болашақ технология пәні мұғалімінің өндірістік іс-әрекетке тән технологиялық мәдениеті - өндірістік технологиялық үдерістерді танып білуі мен оны сапалық тұрғыдан жүзеге асырудағы ұйымдастыру түрлерін орындау үлгілерін; студенттердің техникалық-технологиялық шығармашылығы мен қабілетін; оқушылардың технологиялық білім, іскерлік және сапалық қасиеттерін қалыптастыру үдерісін қамтамасыз ететін кіріктірілген сапа.
Орта және жоғары мектепте технологиялық мәдениет педагогикалық жүйемен жүзеге асырылатыны белгілі. Педагогикалық жүйе – бұл элемент- тердің өте сенімді және берік байланыстарының бірлігі. Кез келген педагогикалық жүйенің құрылымы элементтердің өзара байланысынан тұратынын педагог-ғалымдар дәлелді сипаттаған (Беспалько В.П., Подласый И.П.). “Педагогикалық жүйе құрылымдық-функционалдық талдау деңгейінде өзара байланысты құраушылар жиынтығы ретінде ұсынылуы мүмкін: педагогикалық үдерістің субъектілері, білім беру мазмұны (жалпы, базалық және кәсіби мәдениет) және материалдық база (құрал)”.
Педагогикалық үдерісте оқушылардың танып білуі бірқатар ішкі жүйелерде жүзеге асырылатыны педагог ғалымдар тарапынан дәлелді сипатталған, оның ішінде ұстаз-оқушылар (ұстаз-оқушы), оқушы-оқушылар (оқушы-оқушы) жүйесі мектепте басты мәнге ие.
Зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруда төмендегідей педагогикалық шарттарды оқыту жүйесінің мазмұндық сипатына сәйкес атап көрсетуге болады: 1) технология- лық мәдениетке бағыттылық; 2) мазмұндық аспектідегі технологиялық мәдениет функциясын атқарушы оқу материалдары, оқу элементтері; 3) технологиялық мәдениетті қалыптастыруды қамтамасыз етудегі оқыту принциптері; 4) технологиялық білімдерді оқытудағы анықталған дидактикалық жоспарлар; 5) меңгерілген технологиялық мәдениет негіздерін түзетін білімдерді, іскерліктерді өндіріс саласында қолдануды қамтамасыз ететін оқытудың әдістері мен тәсілдері және оқыту технологиялары; 6) технологиялық мәдениетті қалыптастырудағы оқыту және еңбекті ұйымдастыру формалары; 7) танымдық қызығушылықты қоздырушы факторлар; 8) технологиялық мәдениетті қалыптастыруды ұйымдастыруға қатысты мәселені конструктивті шешуге қажетті мұғалімнің білімі; 9) технологиялық мәдениетке тән білім мен іскерліктерді атқарушы оқу материалдарын меңгеру, іс-әрекеттерді орындау.
Аталған педагогикалық шарттар болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұнын анықтауда бағдар қызметін атқарады.
Технология пәні мұғалімі оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруда мыналарды игеруі тиіс: 1) Зерттеліп отырған мәдениеттің негізін қалайтын, қалыптастыратын бағдарламалық оқу материалдары мен іскерліктерді; 2) Оқушылардың танымдық әрекетін және ұғымдарды, еңбек дағдыларын қалыптастырудың психологиялық негізін; 3) Мектеп қабырғасында оқушылардың теориялық мағлұматтарды білуге танымдық қызығушылықты және еңбек іс-әрекеттеріне баулитын, дағдыландыратын әдістемелік нұсқауды.
Мұғалім қызметінде басым көпшілік уақыт шығыны пән бойынша оқу материалдары мазмұнын талдау, таңдау және іріктеу, сондай-ақ сабаққа дайындалу кезінде оқу материалдарын (дидактикалық және әдістемелік) қайта өңдеуге жұмсалады. ХХІ ғасырдың бастауында педагог мамандарды даярлау үдерісіне технологиялық әдіс ендіріле басталды. Мектептердегі еңбекке баулу пәні Технология деп жаңаша аталуына сәйкес педаго-гикалық жоғары оқу орындарында “Технология мұғалімі” біліктілігі туралы пікірлердің пайда болуы орынды. Ал, жоғары оқу орындарында болашақ технология пәні мұғалімінің технологиялық мәдениетін қалыптастыру (Н.А.Максимова, Д.А.Крылов, т.б.) мәселелері шешімін тапқан.
Ғылыми еңбектерді талдау негізінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптардың белгіленгендігін, бүгінгі таңдағы мұғалімнің тұлғалық үлгісінің жасалынғандығын, оның кәсіби, технологиялық даярлығын жетілдіру барысында ізденіс жұмыстарының жүргізілгендігі анықталды. Еңбектерді зерделеу нәтижесі болашақ технология пәні мұғалімдерін оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориясы мен практикасы мәселесінің зерттеле қоймағанын көрсетеді. Жұмыстағы теориялық-әдіснамалық негіздемені, мұғалімнің технологиялық мәдениетін негізге ала отырып, оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдердің дайындық мазмұнын төмендегідей етіп беруге болады (Сурет 7). Олар біз анықтаған тұжырымдық жүйеге негізделеді.
Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімді даярлау оқыту жүйелері негізінде жүзеге асырылады. Осыған байланысты С.Я.Батышев қандай да бір пәнді оқыту жүйесі деп осы сөздің кең мағынасында оқыту мазмұнын, формасы мен әдістерін анықтайтын негізгі ережелер (қағидалар) жүйесі деп түсініледі - деп біледі. Оқыту жүйесінің шын мәнісінде оқытудың негіздері-
Сурет 7 – Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау бағыты
нен туындайтындығын көрсетеді. Өндірістік талдау жүйесін қолдану мен соның негізінде оқытуды жүзеге асырумен С.Я.Батышев, К.Н.Катханов, Д.Қ.Пошаев, т.б. педагог-ғалымдар шұғылданған.
Біздер зерттеу тақырыбына байланысты дидактиканың қазіргі жүйелеріне сәйкес оқыту жүйесін негіздеу қажет деп білеміз және ол мектептегі педагогикалық үдерісті толық мәнді түсініп, оқыту үдерісін жүзеге асыруды қамтуға болашақ мұғалімдерді даярлауы тиіс. Ол: педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі.
Біз педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі деп, болашақ-тағы педагогикалық үдерісті танып білу мен ұйымдастырудағы сұрақтар мен міндеттер кешенін зерделеу, іс-әрекет объектісі шешімін табу, тексеру мақсатындағы бағдарлы оқу жұмыстарының жүйесін түсінеміз. Зерделенетін педагогикалық үдерісті талдау жолымен барлық оқу материалдары өзіндік жеке мәні бар жекелеген оқу проблемаларына бөлінеді: берілген проблема және педагогикалық үдерісті реттеу бойынша жұмыстарды орындау үшін қажетті болашақ мұғалімдердің ақыл-ой іс-әрекеттері функциясы, іс-әрекеттің бағдарлық негіздері бойынша педагогикалық үдеріс жинақталатын элементтер анықталады.
Проблемалық талдау жүйесі педагогикалық үдерістің үш сабақтас кезеңдерінен тұрады; 1) жекелеген ситуацияларды зерделеу және оларды орындау; 2) барлық педагогикалық үдерісті (немесе бөліктерін) зерделеу; 3) педагогикалық үдеріс барысын реттеу және бақылау бойынша тапсырмаларды өзбетінше орындау.
Педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі қарастырылып отырған үдерісті тану барысында туындайтын сұрақтар немесе тұтас сұрақтар кешенінің мәнін, мазмұнын, құрылымын анықтау мен дұрыс шешімін табуға бағдарланады.
Педагогикалық үдерісті проблемалық-талдау жүйесі төмендегідей әдістеме бойынша жүзеге асырылады.
Талдау реттілігі: а) функциясы: болашақ мұғалімдердің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға дайындығын жүзеге асыруда жаңа білімдерді түсіну мен іскерліктерді меңгеруде кездесетін қиындықты айқындау және жеңу; жаңа ұғымдар жүйесін және іс-әрекет тәсілдерін меңгеру бойынша іс-әрекеттерін конструкциялау, модельдеу; ә) мақсаты: педагогикалық үдерістер мазмұнындағы оқытуды, дидактикалық жоспардағы құраушы элементтерді зерделеу және олардың мәніне педагогикалық баға беру, педагогикалық тапсырмалар мен еңбек объектілерін іріктеу және олар жөнінде мәліметтерді жинақтау; б) объектісі: педагогикалық үдерістің ұйымдастырылу шарттары; субъектісі: мұғалімнің және оқушының іс-әрекеті; в) пәні: педагогикалық үдерістердегі мұғалім мен оқушының іс-әрекетінің элементтері.
Мазмұны бойынша - педагогикалық үдерістің өзі (оқыту мазмұны, ұйымдастыру формалары, әдістері), педагогикалық тапсырмалар, теориялар, заңдылықтар.
Құрылымы бойынша – педагогикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру кезеңдері, құрылымдары (сабақтың, пәндердің, оқу жұмыстарының, СӨЖ, ОБСӨЖ), дидактикалық жоспарлары, дидактикалық шарттары.
Педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесін басшылыққа алу және болашақ мұғалімдерді дайындауда қолдану, алдымен оқытудың мазмұны, әдістері, принциптері, формалары, т.б. ұғымдар мен соларға сәйкес мазмұнды зерделегеннен кейін, мұғалімнің сабаққа дайындығын қамтамасыз етеді.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудағы педагогикалық үдерісті проблемалық талдау жүйесі үшін педагогикалық тапсырмалардың орны мен маңызы ерекше.
Оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлаудағы біздер ұсынып отырған дидактикалық жүйелерді педагогикалық үдерісте оның орны төмендегідей анықталды (Сурет 8).
Келесі кезекте болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлауды жүзеге асыру үшін тұжырымдама жасалды. Тұжырымдама жасауда кәсіби қағидалар басшылыққа алынды, олар педагогикалық үдерістің мақсаттылығы, теория мен практиканың байланысы, даярлық тұтастығы, болашақ маманның кәсіби бейімделуі.
Сурет 8 – Дидактикалық жүйелердің оқушылардың технологиялық мәдение-тін қалыптастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісіндегі көрінісі
Тұжырымдамалық бағыт-бағдар (Сурет 9) құрылымдық-мазмұндық модель дайындау және болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлау ұғымының мәнін анықтауға септігін тигізді.
“Оқушылардың әр түрлі іс-әрекеттерінде белгілі бір материалды пайдалануға студенттердің даярлығы”, “мектеп оқушыларын оқытуға болашақ мұғалімнің даярлығы“ ұғымдарына берілген анықтамаларды талдау жасай келіп, осы анықтамалар негізінде болашақ технология пәні мұғалімдерінің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлығы деп, оқушылардың материалдық өндіріске сәйкес алған білімдерін
Сурет 9 – Болашақ мұғалімдерді оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың тұжырымдамалық бағыт-бағдары
түрлендіруші іс-әрекетке жарамды етуге, оқытуға және сәйкесінше сапалық қасиеттерді қалыптастырудағы іс-әрекеттерді ұйымдастыруға және жүзеге асыруға, шығармашылық бастамасын дамытуға педагогикалық іскерліктер жүйесін теориялық тұрғыдан меңгеруді және практикада оларды жүзеге асыруға дайындығы (үдеріс және нәтиже) ретінде анықтадық.
Жалпы және жекелеген міндеттерді шешудегі технология пәні мұғалімі моделін әзірлеу: іс-әрекеттік және жеке тұлғалық тұрғыдан қарастырылады. Болашақ технология пәні мұғалімінің іс-әрекетін модельдеу кезінде стандартты тізімнің төрт тобының құрылымы пайдаланылады. Олар: міндет-
тер, функциялар, іс-әрекет түрлері және міндеттерді шешудің тәсілдері мен құралдары.
Жоғары оқу орындарындағы педагогикалық үдеріс нәтижесі -оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға негіз қалайтыны, болашақ мұғалімнің технологиялық мәдениеті мен педагогикалық (әдістемелік) дайындығы. Зерттеп отырған дайындықты қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі берілді (Сурет 10).
Болашақ мұғалімдерде оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыруға дайындығының қалыптастырылғандығының критерийлері ретінде мотивациясы (қызығушылығы, ұмтылысы, т.б.), педагогикалық және еңбекке дайындық бағытына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz