Болашақ Мұғалімдердің Оқу-Тәрбие Үдерісінде Ізгілік Қасиеттерін Қалыптастыру
ӘОЖ 378.02 : 37.017.924 Қолжазба құқығында
Дүйсенова Жамила Қалымбетқызы
Болашақ Мұғалімдердің Оқу-Тәрбие Үдерісінде Ізгілік Қасиеттерін Қалыптастыру
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшілері:
педагогика ғылымдарының докторы Керимов Л.К.
педагогика ғылымдарының докторы
Ибрагимов Р.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы
Жолдасбекова С.А.
педагогика ғылымдарының кандидаты Айтбаева М.А.
Жетекші ұйым:
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғау 2010 жылы 26 қарашада сағат 10.00-де Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы 25 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің адамзат баласының жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Ол туралы Адам құқығы конвенциясында, қоғамымыздағы демократиялық жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға негізделген Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1996ж.) және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж.) қарастырылады. Білім берудің маңызды мақсаты – адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз гуманистік дүниетанымы мен адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, жеке тұлғаның ізгілік қасиеттері мен мәдениеті арқылы өркениетті көтеруін көздейді.
Жеке тұлға тәрбиесін ізгілендіру - бүгінгі заманның басты талабы. Гуманизмнің негізі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-пікірлер туралы қазақ даласындағы ұлы ғұламалар әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қ.А.Ясауи және т.б. ағартушылар Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, А.Құнанбаевтың, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев т.б. болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналығын жоғары бағалағандығы және соған талпынғаны да аңғарылады.
Мектеп оқушыларына ізгілік тәрбие беру мәселесін зерттеуде Ш.Амонашвилидің ауқымды үлесін және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның психологиялық жағы Л.М.Божович, Л.С.Выготский, С.Т.Шацкий, С.Л.Рубинштейн, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Л.И.Рувинский, Ю.Азаров және т.б. ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Тәрбие бағыттары және тәрбие үдерісінде этнопедагогикалық оқу материалдарын пайдалануды негіздеу, жүзеге асыру жұмыстары Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Л.К.Керимов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ж.Р.Баширова, Ә.Табылдиев, Р.Дүйсембінова, А.Қаплиева, С.Байсарина, Ш.Майғаранова, Р.Ибрагимов және т.б. педагог-ғалымдар тарапынан жүзеге асырылды.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды және олардың болашақ кәсіби іс-әрекетінде тәрбие бағыттарына сәйкес оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастыруға дайындау бойынша ғылыми жұмыстарды С.А.Ұзақбаева, Қ.Бөлеев, Л.А.Байсерке, Ж.Асанов, Е.О.Омар, А.С.Магауова, Л.С.Сманов, Ұ.Әбдіғаппарова, Қ.Ералин және т.б. орындады. Біздің зерттеу жұмысымыз үшін жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлаудың мәселесімен шұғылданған ғалымдардың еңбектері де қызығушылық тудырады. Олардың қатарына С.И.Архангельский, О.А.Абдуллина, Т.А.Ильина, Н.В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Ж.К.Оңалбек, А.А.Жолдасбеков, С.А.Жолдасбекова, К.М.Беркимбаев, Б.Қ.Мухамеджанов, С.С.Усенов, Р.С.Омарова, М.А.Айтбаева және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің зерттеулерінде ізгілік қасиеттердің, қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістерін қарастыру педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Оқушыларда ізгілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А.Бейсенбаева мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Ш.С.Ахимбекова мектеп өмірінде мектеп кеңесін ізгілендіру іс-әрекеттері, Х.Т.Наубаева балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемова оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы, В.П.Карибжанова орыс тілді мектептерде қазақ әдебиетін зерделеуде оқушылардың гумандық сенімін тәрбиелеу, М.Таубалдиева музыка арқылы бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру, Л.К.Керімов қиын балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, М.Ералиева жалпы білім беретін орта мектепте оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, Г.Ерғалиева рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық шарттары бағытындағы ғылыми-зерттеулерде рухани-мәдени дамуымыздағы тәлім-тәрбиенің мәні ғылыми тұрғыда қарастырылған.
Сонымен, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері және негізгі ұғымдары мен оларды оқу-тәрбие үдерісінде студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруда толық мәнде пайдаланбауы; жоғары педагогикалық оқу орындарында өзін-өзі тану, педагогика және психология курстарын оқытуда студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың қажеттігі мен оның құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалмауы және оның жоғары оқу орындарында әлі де толықтай жүзеге асырылмауы; өзін-өзі тану – педагогикалық – психологиялық пәндер арқылы болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудың тиімді ғылыми-әдістемелермен қамтамасыз ету қажеттілігі және оның практика жүзінде талапқа сай іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселесін айқындауға және тақырыпты Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру жүйесін жасау және аталған жүйені тиімді жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделсе және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалып, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталса, оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені белгіленсе, оларды тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, қорытындысы шығарылып, ғылыми негізделген ұсыныстар берілсе, онда, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру нәтижелі болар еді, өйткені болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру сәйкес әдістемелік даярлық барысында жүзеге асырылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
2. Ізгілік, ізгілік қасиеттер, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру ұғымдарына анықтама беріп, олардың мамандар даярлау мазмұнына қоятын талаптар тұрғысынанда қалыптастыру жүйесін жасау;
3. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау және оның педагогикалық шарттарын айқындау;
4. Жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың мазмұнын айқындау, әдістемесін жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісін адамгершілік құндылықтар негізінде ұйымдастыру болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың басты тетігі болып саналады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың, рухани-адамгершілік және өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық қағидалары, жоғары оқу орындарына енгізіліп отырған Өзін-өзі тану, педагогикалық, психологиялық пәндер кешені арқылы тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары; жалпыадамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың таным, тұлға туралы, танымдық әрекет, ізгілік қасиеттерді қалыптастыру, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, рухани-адамгершілік құндылық туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді демократияландыру мен ізгілендірудің нормативті құжаттары, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан - 2030 стратегиясы, Мемлекеттік Білім бағдарламасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамалары, Қазақстан Республикасы жастар саясаты тұжырымдамасы, озық тәжірибелер, сондай-ақ, автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогика-лық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, нормативтік құжаттарды, озық тәжірибелерді, педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, сауалнамалар, тестілеу, эксперимент жүргізу және оның нәтижелерін статистикалық өңдеу, талдап қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2003-2005 жж.) зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталды, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасалып, шетелдік және отандық тәжірибелер бойынша материалдар жүйеге келтірілді. Рухани-адамгершілік құндылықтар, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тану туралы теориялық, әдістемелік құжаттар, педагогтардың озық тәжірибелері сұрыпталып, жұмыстың алғашқы ғылыми аппараты анықталып, болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттары әзірленіп, тәжірибелік-эксперимент жұмысының мазмұны құрылды.
Екінші кезеңде (2005-2007 жж.) Республикалық эксперименттік сынақ алаңындағы Өзін-өзі тану пәні және біздің құрастырған Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруға тәрбиелеу әдістемесі элективті курсы бойынша тәжірибелік-эксперимент жалғастырылып, педагогикалық-психологиялық оқу пәндері негізінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін көтеруге тиімді пайдаланылды. Болашақ мұғалімдердің өзін-өзі тану, педагогикалық-психологиялық пәндер кешені арқылы ізгілік қасиеттерінің қалыптасуының құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттарының тиімділігі тексерілді. Оқу пәндері бойынша арнайы семинарлар, студенттің оқытушымен орындайтын өзіндік жұмыстарына тапсырмалар жасалды, оны оқу-тәрбие үдерісінде қолдану әдістемесі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2007-2009 жж.) тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері қорытындыланды және жүйеленді. Ғылыми-практикалық мәліметтер сұрыпталып, тұжырымдар жасалды, ұсыныстар берілді. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған зерттеу нәтижелері практикаға енгізілді. Зерттеу қорытындылары негізінде элективті курс, әдістемелік нұсқау, семинар сабақтары мен қосымша сабақтарға педагогикалық тапсырмалар әзірленді, диссертацияның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
1. Болашақ мұғалімдерді даярлауда білім беру жүйесін ізгілендіру мақсатында тұлғалық-ізгілікті теорияның негізі айқындалды;
2. Ізгілік, ізгілік қасиеттер, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру ұғымдарының нақтыланған анықтамасы; болашақ мұғалімдерді даярлау мазмұнына қоятын қазіргі жаңа талаптар тұрғысынан олардың ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастыру жүйесі жасалды;
3. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді дайындауда ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды және педагогикалық шарттары айқындалды;
4. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудың мазмұны айқындалып, әдістемесі жасалды және оның тиімділігі тәжірибелі-эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1. Зерттеу жұмысының нәтижелілігін арттыру мақсатында өзін-өзі тану курсы бойынша (жағымды, жағымсыз қасиеттерді айқындау; жаныңда жүр жақсы адам т.б. тақырыптарда) ізгілік қасиеттердің деңгейлік қалыптасуы үшін педагогикалық тапсырмалар дайындалды;
2. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін танып білу мақсатындағы даярлығын қалыптастыру үшін педагогикалық тапсырмалар жүйесі әзірленді;
3. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде аудиториялық және аудиториядан тыс іс-әрекеттерде ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды;
4. Болашақ мұғалімдерді ізгілік қасиеттерге тәрбиелеу әдістемесі тақырыбында элективті курс бағдарламасы және оның оқу-әдістемелік құралы әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және орта арнаулы педагогикалық оқу орындарында, жалпы білім беретін мектептерде, мұғалімдердің біліктілігін арттыру және қайта даярлау институттарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Тұлғалық-ізгілік теориясы негізінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері ұғымының нақтыланған анықтамасы: болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп, ізгілік қасиеттер тұрғысынан педагогикалық болмысты ұғынуға, түрлендіруге және оны ізгілік критерийлер бойынша бағалауға мүмкіндік беретін қатынастар жүйесінің, жинақталған әлеуметтік тәжірибенің тұлғаның жеке басының игілігіне айналуы және сол арқылы тұлғаның жеке басының қасиетінің қалыптануын түсінеміз.
2. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін мақсатты-мотивациялық, мазмұндық және мінез-құлықтық, іс-әрекеттік құрылым тұрғысынан қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері; педагогикалық шарттары (болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесін құраушылардың мақсат, міндеттері, мазмұны мен әдістері, нәтижесі және оған қатысушылардың өзара байланысын анықтаудың негізін қалайды);
3. Оқу-тәрбие үдерісінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік нұсқауы: оқу жоспарына сәйкес оқу пәндері мазмұнында ізгілік қасиеттер жөніндегі оның тарихы, теориясы, т.б. оқу материалдарының бар болуын, оқу жұмыс түрлерінде ұйымдастыруды, тәрбие жұмыстарын жүргізуді, өзіндік білім алуға бағыттау іс-әрекеттерін ұйымдастыруды, ізгілік қасиеттерді танып-білу жұмыстарын арнайы талдау арқылы ұйымдастыруды қамтиды.
4. Оқу-әдістемелік кешен: пәндердің мазмұнына ұсынылып отырған оқу материалдары құрылымдық-мазмұндық модельді практикалық қамтамасыз етеді және анықталған педагогикалық шарттар мен педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістеме нұсқауы эксперимент барысындағы тиімділігі дәлелденген тәжірибеге негізделеді және болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығымен және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігімен, сол сияқты зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексерумен және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университетінде жүргізілді.
Жұмыс нәтижелерін сынақтан өткізу: Зерттеу жұмысының мазмұны ғылыми баяндама түрінде халықаралық және республикалық ғылыми теориялық, практикалық конференцияларда (Алматы 2006, 2007, 2008, 2009;) Шымкент 2006, 2007, 2008, 2009; Тараз 2008, Шымкент-Москва 2009; Бөбек ғылыми-практикалық білім беру және сауықтыру орталығының-конференция- сында (Алматы, 2006), облыстық педагог кадрлар біліктілігін жетілдіру және қайта даярлау институты курсында (Шымкент, 2007), М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде Өзін-өзі тану пәні бойынша өткен семинарларда (Шымкент, 2006, 2007) баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық және теориялық негіздері, дерек көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық негізі атты бірінші бөлімінде ізгілік педагогикасының болашақ мұғалімдерді дайындаудың теориялық негізіне сипаттама жасалған; болашақ педагог-психологты дайындауда жоғары оқу орындарында оқу пәндері: өзін-өзі тану курсы, педагогикалық-психологиялық оқу пәндері арқылы оларды қалыптастыру мүмкіндіктері талданады; ізгілік іс-әрекетке бағыттауға қойылатын педагогикалық талаптар нормативтік құжаттың негізінде кәсіптік білім стандарты деңгейінде қарастырылуы мазмұндалған; болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны жөніндегі ой-пікірлерге талдау жасалумен, ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі әзірленіп, оның барысында қалыптастыру нәтижелерін анықтайтын құраушылардың мазмұндық ерекшеліктері, деңгейлері сипатталған.
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екінші бөлімде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары белгіленген; болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалынып, соның негізінде тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері баяндалған; тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері шығарылып, ғылыми-әдістемелік тұрғыда ұсыныстар сипатталған.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
Қосымшада зерттеудің практикалық материалдары, болашақ мұғалімдерге арналған сауалнамалар, тест тапсырмалары және т.б. берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өсіп келе жатқан кейінгі ұрпақты мәдениетті, парасатты, білікті, көргенді, көрегенді етіп тәрбиелеу, олардың дүниетанымын жоғары деңгейге көтеру, қоғамды ілгерілету үдерісінде адами ізгілік қасиеттерін дамытуға үлкен мән беру, ұлттық намысы жоғары ұлтжанды өкілдерді тәрбиелеу ісі ұстаздарымыздың еншісінде екендігі айқын десек те, бұл міндеттердің өмірлік практикада толық мәнді жүзеге асырылмай жататыны да белгілі. Олай дейтініміздің бір себебі, мектеп мұғалімдері мәртебесінің өз дәрежесінде қоғамдық ортадан көрініс таппауы.
Қазіргі кезде білімнің беделі төмендеп, мәдениеттің, рухани байлықтың мәртебесі құнсызданып отырған жағдайда А.А.Бейсенбаева бұл гуманитарлық мәселені шешудегі негізгі тұлға – мұғалімге үлкен мән береді және Себебі білім беруді гуманитарландыруда педагог маманның мәртебесін көтеру елімізді өркениетті мемлекеттер деңгейіне жеткізудің басты шарты деп есептейміз - деп біледі. Педагог-ғалымның бұл пікірі құптарлық ой десек те, оның қамтама-сыз етілуі бірқатар зерттеулердің, жұмыстардың атқарылуын талап етеді.
Педагогикалық жүйеде педагогтың атқарар рөлі, алатын орны өте жоғары екендігі белгілі. Ол жөнінде қазақ ағартушылары және жазушы педагогтары Ы.Алтынсариннің, М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және басқалардың айтқан пікірлерінің мәні өте зор. Мұғалім туралы қазақтың аса көрнекті қайраткері, ақын, аудармашы, лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсыновтың Ең әуелі мектепке керегі білімді, әрі педагогика, әдістемеден хабардар, оқытып білетін мұғалім деп баға бергені бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.
Мұғалім және оның педагогикалық іс-әрекеті жөнінде кезінде көптеген ғұламалар, педагог ғалымдар өздерінің пікірлерін жазып қалдырған. Атап айтар болсақ: Ян Амос Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци т.б. Кеңес дәуірінің ірі педагогі А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский балалармен күнделікті қарым-қатынаста болу адамға деген сүйіспеншілікті, сенімділікті арттыратындығын жазған.
Мұғалім мамандығын даярлау – қашан да педагогиканың көкейкесті мәселесінің бірі және солай қала береді де. Оның себебінің бірі ретінде ғылым мен техниканың, ел экономикасының дамуы мен әлеуметтік өмір сүру жағдайының жоғарылауына және т.б. байланысты білім мен тәрбие ісінің өзгеруін, соған сәйкес жаңа тұрпатты мұғалімді даярлау ұдайы өзгерісте болуын айтуға болады.
Қазіргі кезде жоғары мектеп педагогикасы жоғары білімді мамандарды даярлауды жүзеге асырумен айналысуда. Жоғары білімді мамандарды даярлау негізгі нормативтік құжат - стандарт шеңберінде жүзеге асырылатыны белгілі. Зерттеу міндеттеріне тән болашақ педагог-психологтарды дайындауда нормативтік құжаттар басшылыққа алынады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет ретінде қарастырылады. Ал, Гуманитарлық ұғымы .. халықтың мәдениеті мен тарихын терең зерттеуге бейім қоғамдық ғылымға қатысты ғылым болып табылады.
Философиялық сөздіктегі [1996] анықтамада: Гуманизм – адамның қадір-қасиеті мен құқығын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастың жиынтығы, - деп тұжырымдалған.
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: гуманизм (лат-gumanus – адамгершілік) – дүниетаным үдерісі. Оның негізінде адамның мүмкіншілігінің шексіздігіне өзін-өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік бостандығын, абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты мен мұраты жатады - деп анықтама берген. Гумандық ұғымын сипаттауда ғылымдар арасында бірізділік көрінісі кездесе бермейді. Бұл салалық ғылымдарға ғана қатысты емес, түрлі дәуірдегі түрлі көзқарастарға да тән. Сондай-ақ гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет ретінде қарастырылса, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде ізгі – адал, ақ, игі, ізгілік – жақсылық, адалдық, игілік деген мағына беретіндігі жөнінде айтылады. Қ.Т.Әтемова, М.Ералиева, Г.Ерғалиева, т.б. ғылыми-зерттеу еңбектерінде ізгі, ізгілік, ізгілендіру, гуманизм т.б. ұғымдарға қатысты зерттеулер көрініс тапқан.
Гуманизм ұғымы көне түркі әлемінде жәуанмәртлік термині аясында қарастырылып келгенін байқадық. Жәуанмәртлік ұғымы парсы халқының жувонмард сөзінен шыққан жувон - жігіт, ал мард - жомарттықты, қайырымдылық пен кішіпейілділікті, яғни ұнамды қасиеттер жиынтығын білдіреді.
Бұл бағытта А.А.Бейсенбаева, Ж.Таубалдиева, т.б. педагог-ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сондай-ақ аталған мәселе бағытын зерделеу мен оны оқытуда гумандық педагогика жөніндегі ойлар туындауда.
Гуманистік педагогика ұғымы жөнінде педагогикалық еңбектерде түрліше беріледі. Мәселен, мұғалімдер мен жалпы білім беретін мекеме басшыларына арналған психологиялық-педагогикалық сөздікте: Гуманистік педагогика АҚШ-та ХХ ғасырдың 60-жылдары гуманистік психологиялық идеяны педагогикалық іске асырушы ретінде туындаған тәрбие теориясы мен практикасындағы заманауи бағыт ретінде анықталады. Гуманистік педагогиканың философиялық-идеологиялық бағдары жаңа тәрбие және прогрессивизм идеяларына жақын. Гуманистік педагогиканың зейін ортасында бірегей жеке тұлға тұрады.
Гуманистік педагогика - өзінің мүмкіндігі бойынша дамушы, оқу-тәрбие үдерісінде белсенді, саналы, тең құқылы қатысушы ретіндегі тәрбиеленуші мақұлдайтын ғылыми теориялар жүйесі ізгілік педагогиканың практикалық аспектісі ретінде Ш.А.Амонашвилидің, Ш.Майғаранованың еңбектерін атауға болады.
Гуманистік психология жөнінде педагогикалық және психологиялық сөздікте: Гуманистік психология – психологияның ең басты пәні бірегей біртұтас жүйе болып табылатын тұлға болуға тиіс деп есептейтін бағыт. Гуманистік психологияның өкілдері шын мәнінде ол адамның асқан қажетсінулерін, адамның өзін-өзі кемелдендіруін, білім алуын, эстетиканы зерделейтін ғылым болуға тиіс деп есептеді - деп берілген. Педагогикалық еңбектерде тәрбие үдерісінде тәрбиені гуманизациялау қағидасы ретінде жеке дара да қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді даярлау мазмұны ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндіктерінің мол екендігін көрсетеді. Оның ішінде Өзін-өзі тану, педагогикалық және психологиялық пәндер кешенін атауға болады.
Педагогикалық еңбектерде қалыптастыру, қалыптасу термин ретінде қолданыс табады. Мәселен, педагогика және психология бойынша қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігінде: Қалыптастыру – баланың қоғамда өздігінен өмір сүруге қабілеттілігін, өзінің тағдырына өзі үкім ете білуін және өз мінез-құлқын жөнге сала білуін, сондай-ақ дүниемен өзінің қарым-қатынасын түсінуін меңгерту десе, қалыптасу – үйлесімді мінез-құлықты біртіндеп жасау, көңілдегі нәтижеге жақындайтын кезектес қадамдарды бекіту арқылы мінез-құлықтың қарапайым моделін күрделі модельге өзгертеді - деп түсінік беріледі. Бұл мазмұндаулардан сыртқы факторлар ықпалынан ішкі мазмұнның өзгеруін түсіну керектігі көрінеді.
Жалпы қарағанда қалыптастыру ұғымы сыртқы факторлар арқылы ішкі сапалық қасиеттерді орнықтыруда көрініс табатындығын сипаттайды. Ал “қалыптасу” болса, негізінен ішкі факторлар арқылы жүзеге асырылатын іс-әрекет нәтижесі ретінде көрінеді. Оны жеке тұлға тұрғысынан қалыптану деп те қарауға болады.
Қалыптану ұғымы адамның қалыптасу үдерісі, оның адами бейнеге ие болуы, білім мен мәдениетке ұмтылысы мағынасында Ежелгі грекияның атақты пайдейясынан (б.э.д. V-IV ғ.ғ.) бастау алады. Антик сөздігінде пайдейаға жалпы алғанда – қалыптану дегеніміз – адамның бүкіл қабілеттері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыратын тәндік және руханилық жағынан үйлесімді түрде қалыптасуы ретінде қарастырылады. Қалыптану - Әл-Фарабидің ойынша, шынайы ізгілік пен бақытқа апаратын адамның адамгершілік және ақыл-ой дағдыларын қалыптастыруда сенімді басшылық жасайды. Оның үйлесімді дамыған тұлға және кемелденуге қол жеткізу туралы ілімі адамның нағыз рухани азат болуына ықпал етеді.
Әрі ғалым, әрі энциклопедист Әл-Фараби оқыту, тәрбиелеу, мадақтау, мақтау, бетіне басу, мәжбүрлеу, бақыт, білім, дағдылар, әдеттер, қабілеттер және т.б. педагогикалық категорияларға баса назар аударды. М.Жұмабаев Адамға қалай да болса, қашан да болса пайда келтіретіндей ой, ләм іс ізгілік - деп атап көрсеткен. Ізгілікке ұмтылу жауыздықтан безу адам жаратылысының өзінде бар нәрсе. Кімде-кім өзін, туыстарын, өз елін сүйсе, әсіресе, бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймыз, өзін-өзі соқыр сезіммен мал да сүйеді дей отырып, адамның адам болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт екендігіне тоқталған.
Сонымен біздің ойымызша, ізгілік қасиеттер дегеніміз – адамның ізгі іс-әрекетін сипаттайтын жақсы әрекеттерден, жағымды белгілерден тұратын мінез-құлық сапалары. Ізгілік қасиеттерді Қ.Әтемованың зерттеуіне сәйкес жеке тұлғалық жақсы мінез-құлықты, жеке тұлғалық мазмұндық, жеке тұлғалық іс-әрекеттік қасиеттер тұрғысынан қарастыру жөн.
Ал біз зерттеуімізде болашақ мұғалімдердің, соның ішінде педагог-психолог мамандарының кәсіби іс-әрекетіне қатысты ізгілік қасиеттерінің мазмұны мен құрылымы төмендегілерден тұруы тиіс деп білеміз: жеке тұлғалық сапалық қасиеттерден; жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді танып, білуге даярлығынан.
Жоғарыдағы жүргізілген зерттеулер мен талдауларға сүйене отырып, біз болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері деп, жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді (жақсы мінез-құлықты, оларды мазмұндық, іс-әрекеттік тұрғыдан игеруі) меңгеруін және оларды танып білуін, оларға өзіндік бағдар алуын, оқу-тәрбие үдерісін ізгілік үдеріс негізінде ұйымдастыруға ұмтылысын (даярлығын) түсінеміз.
Мектеп қабырғасындағы оқушылардың ізгілік қасиеттерін қалыптасты-рудың іс-әрекетті құраушы құрылымдарын Г.К.Байдільданова, Н.Д.Иванова, Н.Н.Тригубова, М.А.Құдайқұлов, О.Сыздықов, Ш.Ж.Қолымбаева, Р.Н.Бурганова тағы басқалар зерттеу жұмыстарына және тұтас педагогикалық үдерістің тұжырымдамасына талдау жүргізген. Болашақ ұстаздарды кәсіби даярлау мәселесін шешуге О.А.Абдуллина, Ю.П.Азаров, Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, Л.Ф.Спирина, А.И.Щербакова және т.б. өз еңбектерін арнаған. Осы және т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін талдау негізінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптардың белгіленгендігін, бүгінгі таңдағы мұғалімнің тұлғалық үлгісінің жасалынғандығын, оның кәсіби даярлығын қалыптастыру барысында ізденіс жұмыстарының жүргізілгендігін байқауға болады.
Ал болашақ мұғалімдердің, оның ішінде педагог-психологтың ізгілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі әлі зерттеле қоймағанын көрсетеді.
Бұл мәселенің теориялық негіздерін жасау “болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру” ұғымының мәнін анықтауды қажет етеді. И.П.Подласый мінез-құлықтың қалыптасуының мынадай үлгісін ұсынады: мінез-құлық нормалары мен ережелері жөніндегі білімді меңгеруі → сенімнің қалыптасуы → сезімнің қалыптасуы және бұл тізбектен бөлек олар-дың әрқайсысы жеке-жеке мінез-құлықтың қалыптасуына бағытталады.
Зерттеу жұмысымызға сәйкес: Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп, ізгілік қасиеттер тұрғысынан педагогикалық болмысты ұғынуға, түрлендіруге және оны ізгілік өлшемдері бойынша бағалауға мүмкіндік беретін қатынастар жүйесінің, жинақталған әлеуметтік тәжірибенің тұлғаның жеке басының игілігіне айналуы және сол арқылы тұлғаның жеке басының қасиетінің қалыптануы ретінде анықтадық.
“Модель” термині латынның “modues” сөзінен шыққан. Ол “өлшем”, “әдіс”, “бейне” деген ұғымдарды көрсетеді. Педагогика ғылымында модельдеудің бірнеше үлгілері кездеседі.
Модель - үлгі, сұлба, өрнек, өң, кейіп деген ұғымдарды да білдіреді. Сондай-ақ ғылыми зерттеулерде модель ұғымының орнына түрлі ұғымдар қолданыс табуда. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Модель – бір нәрсенің жалпылама алғандағы жобасы, сұлбасы ретінде қарастырылса, модельдеу – шамалау, жобалау, долбарлау үдеріс, әрі әдіс ретінде қарастырылады.
Сонымен, зерттеуімізде теориялық модельдеу әдісін басшылыққа ала отырып, зерттеліп отырған сапалық қасиеттерді педагогикалық үдерістің құраушылары тұрғысынан қарастыру арқылы, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың моделін сипаттадық ( Сурет 1).
Мақсаты
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру
Ұстанымдар
Білім беруді, оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, табиғилық, халықтық.
Нормативтік негіздері
Адам құқығы конвенциясы. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Өзін-өзі тану курсын білім беру жүйесінде оқыту, ЖОО ізгілендіру пәндер кешені (педагогикалық-психологиялық және т.б.).
Мазмұны
Өзін-өзі тану
курсы бойынша
Ізгілендіру пәндер кешені бойынша (педагогикалық,
психологиялық)
Оқу іс-әрекетіндегі
ізгілік қасиеттер
әдістері мен тәсілдері
құралдар
түрлері, формалары
нәтижесі
Мейірімді, қайырымды, иманжүзді, сабырлы т.б. қасиеттерді игереді.
Сурет 1 - Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі.
Кесте 1 - Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері
Компоненттері
Өлшемдері
Көрсеткіштері
1
2
3
Мақсатты-мотивациялық
Педагогикалық үдерістерде ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылысы, олардың мәнін және ізгілік қасиеттердің қалыптануын ұғынуға ынта-ықыласы
- ізгілік қасиеттерді қажеттілік деп ұғады;
- ізгілік қасиеттердің мазмұнын түсініп, оны жоғары бағалайды;
- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылады;
- педагогтың ізгілік қарым –қатынасын айқындай алады.
Мазмұндық және мінез-құлықтық
Ізгілік қасиеттер және олар жөніндегі білімі; ізгілік қасиетке тән мінез-құлық қасиеттері
- ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері;
- ізгілік қасиеттер жөніндегі білімі;
- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттер жөнінде танып біледі;
- педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімін жетілдіреді.
Іс-әрекеттік
Ізгілік қасиеттерді танып білу іскерлігі мен дағдылары
- ізгілік қарым-қатынас жасай алады;
- ізгілік қасиеттерді, құбылыстарды айқындау іскерлігі;
- педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынас жасай алады;
- педагогикалық үдерісті ізгілік қарым-қатынас тұрғысынан ұйымдастыруға әдістемелік көмек бере алады
Жүргізілген тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижесінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерінің қалыптасуының үш деңгейі (төмен, орта, жоғары) анықталды.
Жоғары деңгей: педагогикалық үдерістерде ізгілік қарым-қатынастар қажеттілігін жақсы түсінеді және сол тұрғыдан ұйымдастырылу керек деп біледі, оның мәнін түсінуге ұмтылысы жоғары; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері жоғары, мінез-құлқы жақсы әдеттерден тұрады; ізгілік қасиеттерді жағымсыз қасиеттермен қатар қойып, оларды толық мәнді түсіндіреді; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды сипаттауы толық мәнді; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі терең; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты жасай алады және педагог-психолог ретінде әдістемелік көмек беру дағдылары бар.
Орта деңгей: педагогикалық үдерістердің ізгілік қарым-қатынастар тұрғысынан ұйымдастырылу керектігін түсінеді, оның мәнін түсінуге ұмтылысы бар; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері бар, мінез-құлқында жақсы әдеттер орын алады; ізгілік қасиеттерді түсіндіруде қателіктер орын алады; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды ажыратып сипаттауы толық мәнді емес; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі үстүрт; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты жасауы орта.
Төмен деңгей: педагогикалық үдерістердің ізгілік қарым-қатынастар тұрғысынан ұйымдастырылу керектігін толық мәнді түсінбейді, оның мәнін түсінуге ұмтылысы жоқ; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері шамалы, мінез-құлқында жағымсыз әдеттер орын алады; ізгілік қасиеттерді толық мәнді түсіндіріп бере алмайды; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды ажыратып сипаттай алмайды; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі толық мәнді емес; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты орындай алмайды.
Педагогикалық шарттардың мәні, құрылымы және функциясы көптеген ғалым-педагогтардың Ю.К.Бабанскийдің, И.Я.Лернердің, Б.Т.Лихачевтің, В.Н.Максимованың, және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Энциклопедиялық сөздікте: Педагогикалық шарттар – жеке тұлғаны оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың факторлары мен механизмдерінің жүзеге асырылуын қабілетті ететін оқу-тәрбие үдерісіндегі жағдаяттар жиынтығы ретінде сипатталған. Біз педагогикалық шарттарды педагогикалық жүйені құраушылардың мазмұндық сипаттамаларын құрау және ол құраушылар арқылы нәтижеге жетудегі база деп білеміз.
Сонымен, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары педагогикалық жүйені құраушылардың мазмұндық сипатына сәйкес төмендегідей тұжырымдалады. Олар: 1) Мазмұн: жоғары оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді дайындау мазмұнын құраушыларда ізгілік қасиеттерді қамтитын, оның негізін қалайтын оқу материалдары мен тәжірибелік іс-әрекет үлгілерінің енгізілуі (оның ішінде, өзін-өзі тану, педагогикалық және психологиялық барлық пәндер мазмұны); 2) Әдістер: оқыту мен оқу әдістерінің ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға бағытталуы; 3) Форма: оқу үдерісінде студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруды ұйымдастырудың инновациялық формаларының қамтылуы; 4) Технология: ізгілік қасиетке баулу мен оқытудың технологиясы (жоғары оқу орындарында жүзеге асырылатын); 5) Нәтиже: болашақ мұғалімдерді дайындауда ізгілік қасиетті қалыптастыру үдерісінің мақсатқа сәйкес ұйымдастырылуы.
Болашақ мұғалімдер төмендегідей ізгілік қасиеттерді танып білуі үшін олар міндетті түрде оқу пәні мазмұнында қамтылуы тиіс. Олар: 1) (Қ.Әтемова бойынша): жүректің қызметіне тән ізгілік қасиеттер; ақылға, білімге тән ізгілік қасиеттер; қайратқа, іс-әрекетке тән ізгілік қасиеттер; 2) Көркем мінезді сипаттайтын қасиеттер (Н.Манаев бойынша); 3) Тұлғаның мейірімді қасиетін сипаттайтын ерекшелік белгілері (Ш.А.Амонашвили бойынша); 4) адамның ізгілік қасиетіне жат жаман әдеттер, ізгілік қасиетке жат жағымсыз әрекеттер.
Педагог-психологтарды даярлауда басшылыққа алатын жоғары кәсіптік білім стандарты, оқу жоспары, оқу пәндері бойынша типтік бағдарламалар, оқу-әдістемелік кешендер мазмұнының ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндігінің жоғары деңгейде белгіленгендігін анықтадық. Сол себепті де оқытудың іс-әрекеттік аспектісі үшін өзіміздің әдістемелік құралымызды ғылыми-зерттеу еңбектерін және практиканы зерделеу негізінде төмендегідей белгіледік: Оқу жоспарына сәйкес оқу пәндері мазмұнында ізгілік қасиеттер жөніндегі (оның тарихы, теориясы, т.б.) оқу материалдарының бар болуы; жағымды қасиеттер мен жағымсыз қасиеттерді қарама-қайшы қою арқылы болашақ педагог-психологтардың ізгілік қасиеттерді танып-білу іс-әрекеттерін оқу-тәрбие жұмыс түрлерінде ұйымдастыру; болашақ педагог-психологтарда өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдерін қолдану арқылы тәрбие жұмыстарын жүргізу; өзіндік білім алуға бағыттау іс-әрекеттерін ұйымдастыру; оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыратын және басқаратын педагог-психологтардың оқу-тәрбие үдерісі барысындағы ізгілік қасиеттерін танып-білу жұмыстарын арнайы талдау арқылы ұйымдастыру.
Болашақ мұғалімдердің психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттерін талдау үшін арнайы әдістемені әзірлеу қажет. Талдау екі нысанда болады: практикалық әрекет және ой тәсілдері. Талдау терминінің синонимі – зерттеу. Адамның даралық дамуында талдау алдымен нақты практикалық әрекетпен іске асырылады. Ал, зерттеу бұл біріншіден бір нәрсенің мән-жайын анықтау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүйсенова Жамила Қалымбетқызы
Болашақ Мұғалімдердің Оқу-Тәрбие Үдерісінде Ізгілік Қасиеттерін Қалыптастыру
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшілері:
педагогика ғылымдарының докторы Керимов Л.К.
педагогика ғылымдарының докторы
Ибрагимов Р.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы
Жолдасбекова С.А.
педагогика ғылымдарының кандидаты Айтбаева М.А.
Жетекші ұйым:
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғау 2010 жылы 26 қарашада сағат 10.00-де Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы 25 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің адамзат баласының жеке тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Ол туралы Адам құқығы конвенциясында, қоғамымыздағы демократиялық жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға негізделген Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында (1996ж.) және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж.) қарастырылады. Білім берудің маңызды мақсаты – адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз гуманистік дүниетанымы мен адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, жеке тұлғаның ізгілік қасиеттері мен мәдениеті арқылы өркениетті көтеруін көздейді.
Жеке тұлға тәрбиесін ізгілендіру - бүгінгі заманның басты талабы. Гуманизмнің негізі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-пікірлер туралы қазақ даласындағы ұлы ғұламалар әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қ.А.Ясауи және т.б. ағартушылар Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, А.Құнанбаевтың, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев т.б. болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналығын жоғары бағалағандығы және соған талпынғаны да аңғарылады.
Мектеп оқушыларына ізгілік тәрбие беру мәселесін зерттеуде Ш.Амонашвилидің ауқымды үлесін және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның психологиялық жағы Л.М.Божович, Л.С.Выготский, С.Т.Шацкий, С.Л.Рубинштейн, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Л.И.Рувинский, Ю.Азаров және т.б. ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Тәрбие бағыттары және тәрбие үдерісінде этнопедагогикалық оқу материалдарын пайдалануды негіздеу, жүзеге асыру жұмыстары Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Л.К.Керимов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ж.Р.Баширова, Ә.Табылдиев, Р.Дүйсембінова, А.Қаплиева, С.Байсарина, Ш.Майғаранова, Р.Ибрагимов және т.б. педагог-ғалымдар тарапынан жүзеге асырылды.
Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды және олардың болашақ кәсіби іс-әрекетінде тәрбие бағыттарына сәйкес оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастыруға дайындау бойынша ғылыми жұмыстарды С.А.Ұзақбаева, Қ.Бөлеев, Л.А.Байсерке, Ж.Асанов, Е.О.Омар, А.С.Магауова, Л.С.Сманов, Ұ.Әбдіғаппарова, Қ.Ералин және т.б. орындады. Біздің зерттеу жұмысымыз үшін жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлаудың мәселесімен шұғылданған ғалымдардың еңбектері де қызығушылық тудырады. Олардың қатарына С.И.Архангельский, О.А.Абдуллина, Т.А.Ильина, Н.В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Ж.К.Оңалбек, А.А.Жолдасбеков, С.А.Жолдасбекова, К.М.Беркимбаев, Б.Қ.Мухамеджанов, С.С.Усенов, Р.С.Омарова, М.А.Айтбаева және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің зерттеулерінде ізгілік қасиеттердің, қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістерін қарастыру педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Оқушыларда ізгілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А.Бейсенбаева мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Ш.С.Ахимбекова мектеп өмірінде мектеп кеңесін ізгілендіру іс-әрекеттері, Х.Т.Наубаева балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемова оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы, В.П.Карибжанова орыс тілді мектептерде қазақ әдебиетін зерделеуде оқушылардың гумандық сенімін тәрбиелеу, М.Таубалдиева музыка арқылы бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру, Л.К.Керімов қиын балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, М.Ералиева жалпы білім беретін орта мектепте оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, Г.Ерғалиева рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық шарттары бағытындағы ғылыми-зерттеулерде рухани-мәдени дамуымыздағы тәлім-тәрбиенің мәні ғылыми тұрғыда қарастырылған.
Сонымен, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері және негізгі ұғымдары мен оларды оқу-тәрбие үдерісінде студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруда толық мәнде пайдаланбауы; жоғары педагогикалық оқу орындарында өзін-өзі тану, педагогика және психология курстарын оқытуда студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың қажеттігі мен оның құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалмауы және оның жоғары оқу орындарында әлі де толықтай жүзеге асырылмауы; өзін-өзі тану – педагогикалық – психологиялық пәндер арқылы болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудың тиімді ғылыми-әдістемелермен қамтамасыз ету қажеттілігі және оның практика жүзінде талапқа сай іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселесін айқындауға және тақырыпты Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру жүйесін жасау және аталған жүйені тиімді жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделсе және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалып, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталса, оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені белгіленсе, оларды тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, қорытындысы шығарылып, ғылыми негізделген ұсыныстар берілсе, онда, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру нәтижелі болар еді, өйткені болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру сәйкес әдістемелік даярлық барысында жүзеге асырылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
2. Ізгілік, ізгілік қасиеттер, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру ұғымдарына анықтама беріп, олардың мамандар даярлау мазмұнына қоятын талаптар тұрғысынанда қалыптастыру жүйесін жасау;
3. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау және оның педагогикалық шарттарын айқындау;
4. Жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың мазмұнын айқындау, әдістемесін жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісін адамгершілік құндылықтар негізінде ұйымдастыру болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың басты тетігі болып саналады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, жеке тұлғаның дамуы және өзін-өзі дамытуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың, рухани-адамгершілік және өзін-өзі тәрбиелеудің теориялық қағидалары, жоғары оқу орындарына енгізіліп отырған Өзін-өзі тану, педагогикалық, психологиялық пәндер кешені арқылы тәжірибелік жұмыстарының тұжырымдамалары; жалпыадамзаттық құндылықтар негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың таным, тұлға туралы, танымдық әрекет, ізгілік қасиеттерді қалыптастыру, өзін-өзі тану теориясы мен тәжірибесі, рухани-адамгершілік құндылық туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді демократияландыру мен ізгілендірудің нормативті құжаттары, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан - 2030 стратегиясы, Мемлекеттік Білім бағдарламасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамалары, Қазақстан Республикасы жастар саясаты тұжырымдамасы, озық тәжірибелер, сондай-ақ, автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогика-лық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, нормативтік құжаттарды, озық тәжірибелерді, педагогикалық басылымдарды зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, сауалнамалар, тестілеу, эксперимент жүргізу және оның нәтижелерін статистикалық өңдеу, талдап қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2003-2005 жж.) зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталды, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасалып, шетелдік және отандық тәжірибелер бойынша материалдар жүйеге келтірілді. Рухани-адамгершілік құндылықтар, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тану туралы теориялық, әдістемелік құжаттар, педагогтардың озық тәжірибелері сұрыпталып, жұмыстың алғашқы ғылыми аппараты анықталып, болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттары әзірленіп, тәжірибелік-эксперимент жұмысының мазмұны құрылды.
Екінші кезеңде (2005-2007 жж.) Республикалық эксперименттік сынақ алаңындағы Өзін-өзі тану пәні және біздің құрастырған Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруға тәрбиелеу әдістемесі элективті курсы бойынша тәжірибелік-эксперимент жалғастырылып, педагогикалық-психологиялық оқу пәндері негізінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін көтеруге тиімді пайдаланылды. Болашақ мұғалімдердің өзін-өзі тану, педагогикалық-психологиялық пәндер кешені арқылы ізгілік қасиеттерінің қалыптасуының құрылымдық-мазмұндық моделі және педагогикалық шарттарының тиімділігі тексерілді. Оқу пәндері бойынша арнайы семинарлар, студенттің оқытушымен орындайтын өзіндік жұмыстарына тапсырмалар жасалды, оны оқу-тәрбие үдерісінде қолдану әдістемесі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2007-2009 жж.) тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері қорытындыланды және жүйеленді. Ғылыми-практикалық мәліметтер сұрыпталып, тұжырымдар жасалды, ұсыныстар берілді. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған зерттеу нәтижелері практикаға енгізілді. Зерттеу қорытындылары негізінде элективті курс, әдістемелік нұсқау, семинар сабақтары мен қосымша сабақтарға педагогикалық тапсырмалар әзірленді, диссертацияның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
1. Болашақ мұғалімдерді даярлауда білім беру жүйесін ізгілендіру мақсатында тұлғалық-ізгілікті теорияның негізі айқындалды;
2. Ізгілік, ізгілік қасиеттер, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру ұғымдарының нақтыланған анықтамасы; болашақ мұғалімдерді даярлау мазмұнына қоятын қазіргі жаңа талаптар тұрғысынан олардың ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастыру жүйесі жасалды;
3. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді дайындауда ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды және педагогикалық шарттары айқындалды;
4. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудың мазмұны айқындалып, әдістемесі жасалды және оның тиімділігі тәжірибелі-эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1. Зерттеу жұмысының нәтижелілігін арттыру мақсатында өзін-өзі тану курсы бойынша (жағымды, жағымсыз қасиеттерді айқындау; жаныңда жүр жақсы адам т.б. тақырыптарда) ізгілік қасиеттердің деңгейлік қалыптасуы үшін педагогикалық тапсырмалар дайындалды;
2. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін танып білу мақсатындағы даярлығын қалыптастыру үшін педагогикалық тапсырмалар жүйесі әзірленді;
3. Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде аудиториялық және аудиториядан тыс іс-әрекеттерде ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды;
4. Болашақ мұғалімдерді ізгілік қасиеттерге тәрбиелеу әдістемесі тақырыбында элективті курс бағдарламасы және оның оқу-әдістемелік құралы әзірленді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және орта арнаулы педагогикалық оқу орындарында, жалпы білім беретін мектептерде, мұғалімдердің біліктілігін арттыру және қайта даярлау институттарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Тұлғалық-ізгілік теориясы негізінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері ұғымының нақтыланған анықтамасы: болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп, ізгілік қасиеттер тұрғысынан педагогикалық болмысты ұғынуға, түрлендіруге және оны ізгілік критерийлер бойынша бағалауға мүмкіндік беретін қатынастар жүйесінің, жинақталған әлеуметтік тәжірибенің тұлғаның жеке басының игілігіне айналуы және сол арқылы тұлғаның жеке басының қасиетінің қалыптануын түсінеміз.
2. Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін мақсатты-мотивациялық, мазмұндық және мінез-құлықтық, іс-әрекеттік құрылым тұрғысынан қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері; педагогикалық шарттары (болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесін құраушылардың мақсат, міндеттері, мазмұны мен әдістері, нәтижесі және оған қатысушылардың өзара байланысын анықтаудың негізін қалайды);
3. Оқу-тәрбие үдерісінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік нұсқауы: оқу жоспарына сәйкес оқу пәндері мазмұнында ізгілік қасиеттер жөніндегі оның тарихы, теориясы, т.б. оқу материалдарының бар болуын, оқу жұмыс түрлерінде ұйымдастыруды, тәрбие жұмыстарын жүргізуді, өзіндік білім алуға бағыттау іс-әрекеттерін ұйымдастыруды, ізгілік қасиеттерді танып-білу жұмыстарын арнайы талдау арқылы ұйымдастыруды қамтиды.
4. Оқу-әдістемелік кешен: пәндердің мазмұнына ұсынылып отырған оқу материалдары құрылымдық-мазмұндық модельді практикалық қамтамасыз етеді және анықталған педагогикалық шарттар мен педагогикалық үдерісті проблемалық талдауға негізделген әдістеме нұсқауы эксперимент барысындағы тиімділігі дәлелденген тәжірибеге негізделеді және болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығымен және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігімен, сол сияқты зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексерумен және практикаға ендірумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университетінде жүргізілді.
Жұмыс нәтижелерін сынақтан өткізу: Зерттеу жұмысының мазмұны ғылыми баяндама түрінде халықаралық және республикалық ғылыми теориялық, практикалық конференцияларда (Алматы 2006, 2007, 2008, 2009;) Шымкент 2006, 2007, 2008, 2009; Тараз 2008, Шымкент-Москва 2009; Бөбек ғылыми-практикалық білім беру және сауықтыру орталығының-конференция- сында (Алматы, 2006), облыстық педагог кадрлар біліктілігін жетілдіру және қайта даярлау институты курсында (Шымкент, 2007), М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде Өзін-өзі тану пәні бойынша өткен семинарларда (Шымкент, 2006, 2007) баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық және теориялық негіздері, дерек көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық негізі атты бірінші бөлімінде ізгілік педагогикасының болашақ мұғалімдерді дайындаудың теориялық негізіне сипаттама жасалған; болашақ педагог-психологты дайындауда жоғары оқу орындарында оқу пәндері: өзін-өзі тану курсы, педагогикалық-психологиялық оқу пәндері арқылы оларды қалыптастыру мүмкіндіктері талданады; ізгілік іс-әрекетке бағыттауға қойылатын педагогикалық талаптар нормативтік құжаттың негізінде кәсіптік білім стандарты деңгейінде қарастырылуы мазмұндалған; болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны жөніндегі ой-пікірлерге талдау жасалумен, ізгілік қасиеттерді қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі әзірленіп, оның барысында қалыптастыру нәтижелерін анықтайтын құраушылардың мазмұндық ерекшеліктері, деңгейлері сипатталған.
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екінші бөлімде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары белгіленген; болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалынып, соның негізінде тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері баяндалған; тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері шығарылып, ғылыми-әдістемелік тұрғыда ұсыныстар сипатталған.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
Қосымшада зерттеудің практикалық материалдары, болашақ мұғалімдерге арналған сауалнамалар, тест тапсырмалары және т.б. берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өсіп келе жатқан кейінгі ұрпақты мәдениетті, парасатты, білікті, көргенді, көрегенді етіп тәрбиелеу, олардың дүниетанымын жоғары деңгейге көтеру, қоғамды ілгерілету үдерісінде адами ізгілік қасиеттерін дамытуға үлкен мән беру, ұлттық намысы жоғары ұлтжанды өкілдерді тәрбиелеу ісі ұстаздарымыздың еншісінде екендігі айқын десек те, бұл міндеттердің өмірлік практикада толық мәнді жүзеге асырылмай жататыны да белгілі. Олай дейтініміздің бір себебі, мектеп мұғалімдері мәртебесінің өз дәрежесінде қоғамдық ортадан көрініс таппауы.
Қазіргі кезде білімнің беделі төмендеп, мәдениеттің, рухани байлықтың мәртебесі құнсызданып отырған жағдайда А.А.Бейсенбаева бұл гуманитарлық мәселені шешудегі негізгі тұлға – мұғалімге үлкен мән береді және Себебі білім беруді гуманитарландыруда педагог маманның мәртебесін көтеру елімізді өркениетті мемлекеттер деңгейіне жеткізудің басты шарты деп есептейміз - деп біледі. Педагог-ғалымның бұл пікірі құптарлық ой десек те, оның қамтама-сыз етілуі бірқатар зерттеулердің, жұмыстардың атқарылуын талап етеді.
Педагогикалық жүйеде педагогтың атқарар рөлі, алатын орны өте жоғары екендігі белгілі. Ол жөнінде қазақ ағартушылары және жазушы педагогтары Ы.Алтынсариннің, М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және басқалардың айтқан пікірлерінің мәні өте зор. Мұғалім туралы қазақтың аса көрнекті қайраткері, ақын, аудармашы, лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсыновтың Ең әуелі мектепке керегі білімді, әрі педагогика, әдістемеден хабардар, оқытып білетін мұғалім деп баға бергені бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.
Мұғалім және оның педагогикалық іс-әрекеті жөнінде кезінде көптеген ғұламалар, педагог ғалымдар өздерінің пікірлерін жазып қалдырған. Атап айтар болсақ: Ян Амос Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци т.б. Кеңес дәуірінің ірі педагогі А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский балалармен күнделікті қарым-қатынаста болу адамға деген сүйіспеншілікті, сенімділікті арттыратындығын жазған.
Мұғалім мамандығын даярлау – қашан да педагогиканың көкейкесті мәселесінің бірі және солай қала береді де. Оның себебінің бірі ретінде ғылым мен техниканың, ел экономикасының дамуы мен әлеуметтік өмір сүру жағдайының жоғарылауына және т.б. байланысты білім мен тәрбие ісінің өзгеруін, соған сәйкес жаңа тұрпатты мұғалімді даярлау ұдайы өзгерісте болуын айтуға болады.
Қазіргі кезде жоғары мектеп педагогикасы жоғары білімді мамандарды даярлауды жүзеге асырумен айналысуда. Жоғары білімді мамандарды даярлау негізгі нормативтік құжат - стандарт шеңберінде жүзеге асырылатыны белгілі. Зерттеу міндеттеріне тән болашақ педагог-психологтарды дайындауда нормативтік құжаттар басшылыққа алынады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет ретінде қарастырылады. Ал, Гуманитарлық ұғымы .. халықтың мәдениеті мен тарихын терең зерттеуге бейім қоғамдық ғылымға қатысты ғылым болып табылады.
Философиялық сөздіктегі [1996] анықтамада: Гуманизм – адамның қадір-қасиеті мен құқығын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастың жиынтығы, - деп тұжырымдалған.
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: гуманизм (лат-gumanus – адамгершілік) – дүниетаным үдерісі. Оның негізінде адамның мүмкіншілігінің шексіздігіне өзін-өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік бостандығын, абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты мен мұраты жатады - деп анықтама берген. Гумандық ұғымын сипаттауда ғылымдар арасында бірізділік көрінісі кездесе бермейді. Бұл салалық ғылымдарға ғана қатысты емес, түрлі дәуірдегі түрлі көзқарастарға да тән. Сондай-ақ гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет ретінде қарастырылса, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде ізгі – адал, ақ, игі, ізгілік – жақсылық, адалдық, игілік деген мағына беретіндігі жөнінде айтылады. Қ.Т.Әтемова, М.Ералиева, Г.Ерғалиева, т.б. ғылыми-зерттеу еңбектерінде ізгі, ізгілік, ізгілендіру, гуманизм т.б. ұғымдарға қатысты зерттеулер көрініс тапқан.
Гуманизм ұғымы көне түркі әлемінде жәуанмәртлік термині аясында қарастырылып келгенін байқадық. Жәуанмәртлік ұғымы парсы халқының жувонмард сөзінен шыққан жувон - жігіт, ал мард - жомарттықты, қайырымдылық пен кішіпейілділікті, яғни ұнамды қасиеттер жиынтығын білдіреді.
Бұл бағытта А.А.Бейсенбаева, Ж.Таубалдиева, т.б. педагог-ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сондай-ақ аталған мәселе бағытын зерделеу мен оны оқытуда гумандық педагогика жөніндегі ойлар туындауда.
Гуманистік педагогика ұғымы жөнінде педагогикалық еңбектерде түрліше беріледі. Мәселен, мұғалімдер мен жалпы білім беретін мекеме басшыларына арналған психологиялық-педагогикалық сөздікте: Гуманистік педагогика АҚШ-та ХХ ғасырдың 60-жылдары гуманистік психологиялық идеяны педагогикалық іске асырушы ретінде туындаған тәрбие теориясы мен практикасындағы заманауи бағыт ретінде анықталады. Гуманистік педагогиканың философиялық-идеологиялық бағдары жаңа тәрбие және прогрессивизм идеяларына жақын. Гуманистік педагогиканың зейін ортасында бірегей жеке тұлға тұрады.
Гуманистік педагогика - өзінің мүмкіндігі бойынша дамушы, оқу-тәрбие үдерісінде белсенді, саналы, тең құқылы қатысушы ретіндегі тәрбиеленуші мақұлдайтын ғылыми теориялар жүйесі ізгілік педагогиканың практикалық аспектісі ретінде Ш.А.Амонашвилидің, Ш.Майғаранованың еңбектерін атауға болады.
Гуманистік психология жөнінде педагогикалық және психологиялық сөздікте: Гуманистік психология – психологияның ең басты пәні бірегей біртұтас жүйе болып табылатын тұлға болуға тиіс деп есептейтін бағыт. Гуманистік психологияның өкілдері шын мәнінде ол адамның асқан қажетсінулерін, адамның өзін-өзі кемелдендіруін, білім алуын, эстетиканы зерделейтін ғылым болуға тиіс деп есептеді - деп берілген. Педагогикалық еңбектерде тәрбие үдерісінде тәрбиені гуманизациялау қағидасы ретінде жеке дара да қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді даярлау мазмұны ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндіктерінің мол екендігін көрсетеді. Оның ішінде Өзін-өзі тану, педагогикалық және психологиялық пәндер кешенін атауға болады.
Педагогикалық еңбектерде қалыптастыру, қалыптасу термин ретінде қолданыс табады. Мәселен, педагогика және психология бойынша қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігінде: Қалыптастыру – баланың қоғамда өздігінен өмір сүруге қабілеттілігін, өзінің тағдырына өзі үкім ете білуін және өз мінез-құлқын жөнге сала білуін, сондай-ақ дүниемен өзінің қарым-қатынасын түсінуін меңгерту десе, қалыптасу – үйлесімді мінез-құлықты біртіндеп жасау, көңілдегі нәтижеге жақындайтын кезектес қадамдарды бекіту арқылы мінез-құлықтың қарапайым моделін күрделі модельге өзгертеді - деп түсінік беріледі. Бұл мазмұндаулардан сыртқы факторлар ықпалынан ішкі мазмұнның өзгеруін түсіну керектігі көрінеді.
Жалпы қарағанда қалыптастыру ұғымы сыртқы факторлар арқылы ішкі сапалық қасиеттерді орнықтыруда көрініс табатындығын сипаттайды. Ал “қалыптасу” болса, негізінен ішкі факторлар арқылы жүзеге асырылатын іс-әрекет нәтижесі ретінде көрінеді. Оны жеке тұлға тұрғысынан қалыптану деп те қарауға болады.
Қалыптану ұғымы адамның қалыптасу үдерісі, оның адами бейнеге ие болуы, білім мен мәдениетке ұмтылысы мағынасында Ежелгі грекияның атақты пайдейясынан (б.э.д. V-IV ғ.ғ.) бастау алады. Антик сөздігінде пайдейаға жалпы алғанда – қалыптану дегеніміз – адамның бүкіл қабілеттері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыратын тәндік және руханилық жағынан үйлесімді түрде қалыптасуы ретінде қарастырылады. Қалыптану - Әл-Фарабидің ойынша, шынайы ізгілік пен бақытқа апаратын адамның адамгершілік және ақыл-ой дағдыларын қалыптастыруда сенімді басшылық жасайды. Оның үйлесімді дамыған тұлға және кемелденуге қол жеткізу туралы ілімі адамның нағыз рухани азат болуына ықпал етеді.
Әрі ғалым, әрі энциклопедист Әл-Фараби оқыту, тәрбиелеу, мадақтау, мақтау, бетіне басу, мәжбүрлеу, бақыт, білім, дағдылар, әдеттер, қабілеттер және т.б. педагогикалық категорияларға баса назар аударды. М.Жұмабаев Адамға қалай да болса, қашан да болса пайда келтіретіндей ой, ләм іс ізгілік - деп атап көрсеткен. Ізгілікке ұмтылу жауыздықтан безу адам жаратылысының өзінде бар нәрсе. Кімде-кім өзін, туыстарын, өз елін сүйсе, әсіресе, бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймыз, өзін-өзі соқыр сезіммен мал да сүйеді дей отырып, адамның адам болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт екендігіне тоқталған.
Сонымен біздің ойымызша, ізгілік қасиеттер дегеніміз – адамның ізгі іс-әрекетін сипаттайтын жақсы әрекеттерден, жағымды белгілерден тұратын мінез-құлық сапалары. Ізгілік қасиеттерді Қ.Әтемованың зерттеуіне сәйкес жеке тұлғалық жақсы мінез-құлықты, жеке тұлғалық мазмұндық, жеке тұлғалық іс-әрекеттік қасиеттер тұрғысынан қарастыру жөн.
Ал біз зерттеуімізде болашақ мұғалімдердің, соның ішінде педагог-психолог мамандарының кәсіби іс-әрекетіне қатысты ізгілік қасиеттерінің мазмұны мен құрылымы төмендегілерден тұруы тиіс деп білеміз: жеке тұлғалық сапалық қасиеттерден; жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді танып, білуге даярлығынан.
Жоғарыдағы жүргізілген зерттеулер мен талдауларға сүйене отырып, біз болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері деп, жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді (жақсы мінез-құлықты, оларды мазмұндық, іс-әрекеттік тұрғыдан игеруі) меңгеруін және оларды танып білуін, оларға өзіндік бағдар алуын, оқу-тәрбие үдерісін ізгілік үдеріс негізінде ұйымдастыруға ұмтылысын (даярлығын) түсінеміз.
Мектеп қабырғасындағы оқушылардың ізгілік қасиеттерін қалыптасты-рудың іс-әрекетті құраушы құрылымдарын Г.К.Байдільданова, Н.Д.Иванова, Н.Н.Тригубова, М.А.Құдайқұлов, О.Сыздықов, Ш.Ж.Қолымбаева, Р.Н.Бурганова тағы басқалар зерттеу жұмыстарына және тұтас педагогикалық үдерістің тұжырымдамасына талдау жүргізген. Болашақ ұстаздарды кәсіби даярлау мәселесін шешуге О.А.Абдуллина, Ю.П.Азаров, Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, Л.Ф.Спирина, А.И.Щербакова және т.б. өз еңбектерін арнаған. Осы және т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін талдау негізінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптардың белгіленгендігін, бүгінгі таңдағы мұғалімнің тұлғалық үлгісінің жасалынғандығын, оның кәсіби даярлығын қалыптастыру барысында ізденіс жұмыстарының жүргізілгендігін байқауға болады.
Ал болашақ мұғалімдердің, оның ішінде педагог-психологтың ізгілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі әлі зерттеле қоймағанын көрсетеді.
Бұл мәселенің теориялық негіздерін жасау “болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру” ұғымының мәнін анықтауды қажет етеді. И.П.Подласый мінез-құлықтың қалыптасуының мынадай үлгісін ұсынады: мінез-құлық нормалары мен ережелері жөніндегі білімді меңгеруі → сенімнің қалыптасуы → сезімнің қалыптасуы және бұл тізбектен бөлек олар-дың әрқайсысы жеке-жеке мінез-құлықтың қалыптасуына бағытталады.
Зерттеу жұмысымызға сәйкес: Болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру деп, ізгілік қасиеттер тұрғысынан педагогикалық болмысты ұғынуға, түрлендіруге және оны ізгілік өлшемдері бойынша бағалауға мүмкіндік беретін қатынастар жүйесінің, жинақталған әлеуметтік тәжірибенің тұлғаның жеке басының игілігіне айналуы және сол арқылы тұлғаның жеке басының қасиетінің қалыптануы ретінде анықтадық.
“Модель” термині латынның “modues” сөзінен шыққан. Ол “өлшем”, “әдіс”, “бейне” деген ұғымдарды көрсетеді. Педагогика ғылымында модельдеудің бірнеше үлгілері кездеседі.
Модель - үлгі, сұлба, өрнек, өң, кейіп деген ұғымдарды да білдіреді. Сондай-ақ ғылыми зерттеулерде модель ұғымының орнына түрлі ұғымдар қолданыс табуда. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Модель – бір нәрсенің жалпылама алғандағы жобасы, сұлбасы ретінде қарастырылса, модельдеу – шамалау, жобалау, долбарлау үдеріс, әрі әдіс ретінде қарастырылады.
Сонымен, зерттеуімізде теориялық модельдеу әдісін басшылыққа ала отырып, зерттеліп отырған сапалық қасиеттерді педагогикалық үдерістің құраушылары тұрғысынан қарастыру арқылы, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың моделін сипаттадық ( Сурет 1).
Мақсаты
Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру
Ұстанымдар
Білім беруді, оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, табиғилық, халықтық.
Нормативтік негіздері
Адам құқығы конвенциясы. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Өзін-өзі тану курсын білім беру жүйесінде оқыту, ЖОО ізгілендіру пәндер кешені (педагогикалық-психологиялық және т.б.).
Мазмұны
Өзін-өзі тану
курсы бойынша
Ізгілендіру пәндер кешені бойынша (педагогикалық,
психологиялық)
Оқу іс-әрекетіндегі
ізгілік қасиеттер
әдістері мен тәсілдері
құралдар
түрлері, формалары
нәтижесі
Мейірімді, қайырымды, иманжүзді, сабырлы т.б. қасиеттерді игереді.
Сурет 1 - Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі.
Кесте 1 - Болашақ мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері
Компоненттері
Өлшемдері
Көрсеткіштері
1
2
3
Мақсатты-мотивациялық
Педагогикалық үдерістерде ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылысы, олардың мәнін және ізгілік қасиеттердің қалыптануын ұғынуға ынта-ықыласы
- ізгілік қасиеттерді қажеттілік деп ұғады;
- ізгілік қасиеттердің мазмұнын түсініп, оны жоғары бағалайды;
- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылады;
- педагогтың ізгілік қарым –қатынасын айқындай алады.
Мазмұндық және мінез-құлықтық
Ізгілік қасиеттер және олар жөніндегі білімі; ізгілік қасиетке тән мінез-құлық қасиеттері
- ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері;
- ізгілік қасиеттер жөніндегі білімі;
- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттер жөнінде танып біледі;
- педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімін жетілдіреді.
Іс-әрекеттік
Ізгілік қасиеттерді танып білу іскерлігі мен дағдылары
- ізгілік қарым-қатынас жасай алады;
- ізгілік қасиеттерді, құбылыстарды айқындау іскерлігі;
- педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынас жасай алады;
- педагогикалық үдерісті ізгілік қарым-қатынас тұрғысынан ұйымдастыруға әдістемелік көмек бере алады
Жүргізілген тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижесінде болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерінің қалыптасуының үш деңгейі (төмен, орта, жоғары) анықталды.
Жоғары деңгей: педагогикалық үдерістерде ізгілік қарым-қатынастар қажеттілігін жақсы түсінеді және сол тұрғыдан ұйымдастырылу керек деп біледі, оның мәнін түсінуге ұмтылысы жоғары; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері жоғары, мінез-құлқы жақсы әдеттерден тұрады; ізгілік қасиеттерді жағымсыз қасиеттермен қатар қойып, оларды толық мәнді түсіндіреді; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды сипаттауы толық мәнді; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі терең; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты жасай алады және педагог-психолог ретінде әдістемелік көмек беру дағдылары бар.
Орта деңгей: педагогикалық үдерістердің ізгілік қарым-қатынастар тұрғысынан ұйымдастырылу керектігін түсінеді, оның мәнін түсінуге ұмтылысы бар; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері бар, мінез-құлқында жақсы әдеттер орын алады; ізгілік қасиеттерді түсіндіруде қателіктер орын алады; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды ажыратып сипаттауы толық мәнді емес; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі үстүрт; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты жасауы орта.
Төмен деңгей: педагогикалық үдерістердің ізгілік қарым-қатынастар тұрғысынан ұйымдастырылу керектігін толық мәнді түсінбейді, оның мәнін түсінуге ұмтылысы жоқ; ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері шамалы, мінез-құлқында жағымсыз әдеттер орын алады; ізгілік қасиеттерді толық мәнді түсіндіріп бере алмайды; педагогикалық үдерістегі ізгілік құбылыстарды ажыратып сипаттай алмайды; педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімі толық мәнді емес; педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынасты орындай алмайды.
Педагогикалық шарттардың мәні, құрылымы және функциясы көптеген ғалым-педагогтардың Ю.К.Бабанскийдің, И.Я.Лернердің, Б.Т.Лихачевтің, В.Н.Максимованың, және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Энциклопедиялық сөздікте: Педагогикалық шарттар – жеке тұлғаны оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың факторлары мен механизмдерінің жүзеге асырылуын қабілетті ететін оқу-тәрбие үдерісіндегі жағдаяттар жиынтығы ретінде сипатталған. Біз педагогикалық шарттарды педагогикалық жүйені құраушылардың мазмұндық сипаттамаларын құрау және ол құраушылар арқылы нәтижеге жетудегі база деп білеміз.
Сонымен, болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары педагогикалық жүйені құраушылардың мазмұндық сипатына сәйкес төмендегідей тұжырымдалады. Олар: 1) Мазмұн: жоғары оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді дайындау мазмұнын құраушыларда ізгілік қасиеттерді қамтитын, оның негізін қалайтын оқу материалдары мен тәжірибелік іс-әрекет үлгілерінің енгізілуі (оның ішінде, өзін-өзі тану, педагогикалық және психологиялық барлық пәндер мазмұны); 2) Әдістер: оқыту мен оқу әдістерінің ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға бағытталуы; 3) Форма: оқу үдерісінде студенттердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыруды ұйымдастырудың инновациялық формаларының қамтылуы; 4) Технология: ізгілік қасиетке баулу мен оқытудың технологиясы (жоғары оқу орындарында жүзеге асырылатын); 5) Нәтиже: болашақ мұғалімдерді дайындауда ізгілік қасиетті қалыптастыру үдерісінің мақсатқа сәйкес ұйымдастырылуы.
Болашақ мұғалімдер төмендегідей ізгілік қасиеттерді танып білуі үшін олар міндетті түрде оқу пәні мазмұнында қамтылуы тиіс. Олар: 1) (Қ.Әтемова бойынша): жүректің қызметіне тән ізгілік қасиеттер; ақылға, білімге тән ізгілік қасиеттер; қайратқа, іс-әрекетке тән ізгілік қасиеттер; 2) Көркем мінезді сипаттайтын қасиеттер (Н.Манаев бойынша); 3) Тұлғаның мейірімді қасиетін сипаттайтын ерекшелік белгілері (Ш.А.Амонашвили бойынша); 4) адамның ізгілік қасиетіне жат жаман әдеттер, ізгілік қасиетке жат жағымсыз әрекеттер.
Педагог-психологтарды даярлауда басшылыққа алатын жоғары кәсіптік білім стандарты, оқу жоспары, оқу пәндері бойынша типтік бағдарламалар, оқу-әдістемелік кешендер мазмұнының ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндігінің жоғары деңгейде белгіленгендігін анықтадық. Сол себепті де оқытудың іс-әрекеттік аспектісі үшін өзіміздің әдістемелік құралымызды ғылыми-зерттеу еңбектерін және практиканы зерделеу негізінде төмендегідей белгіледік: Оқу жоспарына сәйкес оқу пәндері мазмұнында ізгілік қасиеттер жөніндегі (оның тарихы, теориясы, т.б.) оқу материалдарының бар болуы; жағымды қасиеттер мен жағымсыз қасиеттерді қарама-қайшы қою арқылы болашақ педагог-психологтардың ізгілік қасиеттерді танып-білу іс-әрекеттерін оқу-тәрбие жұмыс түрлерінде ұйымдастыру; болашақ педагог-психологтарда өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдерін қолдану арқылы тәрбие жұмыстарын жүргізу; өзіндік білім алуға бағыттау іс-әрекеттерін ұйымдастыру; оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыратын және басқаратын педагог-психологтардың оқу-тәрбие үдерісі барысындағы ізгілік қасиеттерін танып-білу жұмыстарын арнайы талдау арқылы ұйымдастыру.
Болашақ мұғалімдердің психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттерін талдау үшін арнайы әдістемені әзірлеу қажет. Талдау екі нысанда болады: практикалық әрекет және ой тәсілдері. Талдау терминінің синонимі – зерттеу. Адамның даралық дамуында талдау алдымен нақты практикалық әрекетпен іске асырылады. Ал, зерттеу бұл біріншіден бір нәрсенің мән-жайын анықтау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz