Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру
ЄОЖ.371.13:37.034:39 Қолжазба құқығында
ДЖАЗДЫКБАЕВА МАРИЯ БОТАЕВНА
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін
алу ‰шін дайындалѓан диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Ќазаќстан Республикасы
Т‰ркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшілері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Оңалбек Ж.К.
социология ғылымдарының кандидаты,
доцент Сейткулов Н.А.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Жолдасбекова С.А.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Айтбаева М.А.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті
Қорғау 2010 жылы ___ ___________сағат ___ Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы ____ _______________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болуына байланысты қоғамымызда болып жатқан түбегейлі өзгерістер болашақ мамандарды даярлауға, оның ішінде, әсіресе келешегіміз — жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге білікті ұстаздарды қалыптастыруға өте жоғары талаптар қойып отыр. Өйткені қоғамның рухани және адамгершілік тұрғыда қайта өрлеуі, ұлттық мәдени құндылықтарды ой елегінен өткізіп, уақыт талабына қарай пайдалану, жеке тұлғаны әлемдік және ұлттық мәдениет деңгейіне көтеру, жеткіншек ұрпақты қалыптастыруда тиімді жағдайлар жасау көбіне тікелей мұғалімге байланысты. Сондықтан жоғары оқу орындарын бітірушілердің даярлық деңгейіне қарай қоғамның қоятын талаптарына сәйкес жаңа әлеуметтік тапсырыстары, өз кезегінде, оқыту бағдарламаларын өзгертуді, сондай-ақ студенттердің алатын білім сапасын арттырып, бүгінгі күнге сай кәсіптік дағдыларды игеруге бағытталған оқытудың жаңа жолдарын енгізуді көздейді. Демек, осының бәрі болашақ мұғалімдерді кәсіби әрекетке даярлаудың аса бір көкейкесті мәселесі екендігін дәлелдейді.
Педагогикалық білім беру теориясы кейінгі жылдары бірқатар ғалымдардың (Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, Н.Д.Хмель, Ф.Н.Гоноболин, Р.Н.Хмелюк және т.б.) еңбектерінде қарастырылады. Олар мектеп мұғалімдерінің жеке тұлғасын қалыптастырудың заңдылықтарын негіздейді. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге жоғары оқу орындары студенттерін даярлау мәселесінің кейбір салаларын М.И.Гей, А.А.Гобронидзе, Е.Б.Полевничая, Э.Р.Ашхаруа, В.П.Бездухов, А.А.Калюжный, Л.П.Илларионова және т.б. зерттесе, бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі И.С.Марьенко, О.С.Богданова, Н.И.Монахов, Р.М.Қоянбаев және т.б. еңбектерінің зерттеу объектісі болды.
Соңғы жылдары студенттерді педагогикалық қызметке халық педагогикасын пайдалану арқылы даярлауға арналған зерттеулер (Э.Р.Ашхаруа, Ш.М.Арсалиев, А.Алимбеков, У.Л.Матназоров, А.Р.Ерментаева және т.б.) орындалды. Оқушыларға дәстүрлі педагогикалық мәдениет арқылы тәрбие беру проблемасы бойынша да бірқатар еңбектер (Т.Т.Мунзук, К.Б.Салчак, Г.Д.Сундуй және т.б.) көрініс алды.
Халық педагогикасы дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын, балабақша бүлдіршіндерін адамгершілікке тәрбиелеуге тәрбиешілерді, болашақ мұғалімдерді даярлау мәселелері бойынша да бірқатар еңбектер (А.Әлімбеков, К.Ф.Тешебаева, Ж.С.Хасанова, А.Манонов, А.С.Мағауова, Р.К.Төлеубекова, Ж.Сәдірмекова, Б.Мұқанова және т.б.) орындалды. Халық педагогикасының мүмкіндіктеріне кейінгі жылдары жан-жақты назар аударылып зерттеле бастады. Бұл тұрғыда халық педагогикасына терең бойлаған Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, А.Э.Измайлов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай және т.б. еңбектерін атауға болады.
Осы үдерісті одан әрі дамыта отырып, бірқатар ғалымдар (Ы.Оршыбеков - адамгершілік, Е.Сағындықов - адамгершілік, дене тәрбиесі, Т.А.Қышқашбаев - музыкалық, Р.Қ.Дүйсембінова - музыкалық-эстетикалық, К.Сейсембаев - адамгершілік, А.Қ.Қисымова - адамгершілік-жыныстық, Ү.О.Асанова - адамгершілік-эстетикалық тәрбие және т.б.) қазақ халық педагогикасы мұраларының құнды идеяларын тәрбие құралы ретінде қарастырған.
Халық педагогикасы материалдарын ұрпақ тәрбиесінде пайдалану туралы кезінде ұлы педагогтар да (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин және т.б.) айтып өткен, және өз тәжірибелерінде ұтымды пайдаланған. Бірқатар педагогтар (А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский) олардың құнды идеяларының әрекеттілігі мен қажеттілігін практика жүзінде дәлелдеген. 60-70-жылдары халық педагогикасы алғаш рет ғылыми тұрғыда зерттеле бастады (Г.Н.Волков, А.Х.Мұхамбаева, Ы.Оршыбеков және т.б.). Солардың ішінде Г.Н.Волков этнопедагогиканы жеке ғылым деп дәлелдеді және оның тәрбиедегі мәні мен мазмұнын жан-жақты ашып көрсетті.
Қазіргі таңда ТМД мемлекеттерінде де, Қазақстанда да этнопедагогика
саласында орындалған іргелі-қолданбалы зерттеу жұмыстары баршылық (Е.Л.Христова, А.Ханбиков, Э.Измайлов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Р.Дүйсембінова, А.С.Мағауова, Г.Бахтиярова және т.б.).
Оларда халықтың адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой саласында қалыптасқан озық тәжірибелері (Р.Төлеубекова, С.Әбілдина, Т.Сламбекова және т.б.) көрініс алады, ал әдепке тәрбиелеу мәселесі болса ішнара қарастырылады. Біздің жұмысымызға жақындау деген Т.Сламбекованың зерттеуінде қазақ халқының моральдық – этикалық дәстүрлерінде студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу мәселесіне назар аударылады.
Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне жасаған талдау зерттеу проблемасының педагогика ғылымында күні бүгінге дейін өзінің шешімін толық таппағанын айғақтайды. Демек, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен жоғары мектептегі студенттердің адамгершілік тәрбиесінің бүгінгі жағдайы арасында; қазақ халқының әдепке байланысты дәстүрлерінің тәрбиелік әлеуеті мен жоғары оқу орнының оған деген сұранысының шамалы болуы арасында; қазақ халық дәстүрлерін оны мектеп практикасында пайдалану қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейінің төмендігі арасында қайшылықтар бар екені анық байқалады.
Сондықтан студенттерді болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруға қажетті тиімді педагогикалық шарттарды іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, педагогикалық шарттарын анықтау және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орнында болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттары жасалса, бұл олардың кәсіби даярлық үдерісінің тиімділігін арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұнын анықтап, әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындау;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделін және педагогикалық шарттарын негіздеу;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын нақты белгіленген педагогикалық шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде қалыптастыруға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: халықтың материалдық және рухани мәдениетті жасау мен сақтаудағы, олардың берік бірлестігіндегі рөлін, ежелгі мәдени мұраға көзқарасын, қазақ этнопедагогикасын және оның жүйеленген компоненттерін зерттеуге бірыңғай көзқарасты білдіретін философиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этномәдениеттік, педагогикалық тұжырымдамалар; ұлттық мәдениеттің тәрбие жұмысындағы орны туралы ілімдер; жалпыадамзаттық құндылықтардың негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеудің көздері: қазақстандық және шетел ғалымдарының (философ, тарихшы, этнограф, фольклоршы, өнертанушы, әдебиетші) қазақ халқының рухани мәдениеті, әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы еңбектері; бүгінгі күнде психология-педагогика саласындағы көкейкесті проблемаларды зерттеп жүрген белгілі ғалымдардың еңбектері; ресми материалдар (Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдар, қаулы-қарарлар, баяндамалар және т.б.); Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің этнопедагогика, халық педагогикасы идеяларын, этномәдениетті тәрбие ісінде пайдалану жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары; болашақ мұғалімдерді даярлауда халық дәстүрлері негізінде көрініс тапқан материалдарды оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану тәжірибелері, сондай-ақ автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге ілімдік талдаулар жасау, тәрбие жұмыстарына, тәрбие жұмысының бағдарламаларына, жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралдарына, студенттердің шығармашылық жұмыстарына (курстық, дипломдық, бақылау жұмыстары, баяндама, т.б.) талдау, студенттермен сауалнама жүргізу, олармен әңгімелесу, озық педагогикалық тәжірибелерді оқып үйрену, тәжірибелік-сынақ жұмысы, іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру, сұрыптау, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні :
1. Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарының мәні нақтыланып, мазмұндық сипаттама берілді;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұны анықталып, әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктері айқындалды;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалып, педагогикалық шарттары негізделді;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың әдістемесі жасалып, тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
Зерттеудің практикалық мәні: жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына арнап: қазақ халық дәстүрлерінде болашақ мұғалімдерді әдепке тәрбиелеудің диагностикалық деңгейінің әдістемесі; педагогикалық пәндердің типтік оқу бағдарламаларына қосымшалар (Мамандыққа кіріспе, Педагогика, Тәрбие теориясы мен әдістемесі, Педагогика тарихы, Этнопедагогика); Қазақ халық әдеп дәстүрлері атты элективтік курс бағдарламасы; аудиториялық және аудиториядан тыс іс-әрекеттерде әдеп дәстүрлерін тәрбие ісінде пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнаулы орта педагогикалық оқу орындарында, жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, педагог кадрлар біліктілігін жетілдіретін институттарда әдеп тәрбиесі бойынша білімін, іскерліктері мен дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады :
1. Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарының мәндік сипаты - зерттеудің ғылыми-теориялық негізі;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұны және әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктері;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделі және оны жүзеге асыруды қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар жиынтығы;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру әдістемесінің мазмұны.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде (2004-2005ж.ж.) қарастырып отырған проблеманың зерттелу деңгейі қарастырылды, болашақ мұғалімдерді мектептің әдеп тәрбиесі жұмысын жүргізу даярлығын қалыптастыруға арналған зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық, философиялық, мәдениеттану еңбектеріне талдаулар жасалды, ғалымдардың еңбектері зерделенді, ғылыми аппараты айқындалды, болашақ мұғалімдердің қазақтың дәстүрлі әдебін терең оқып меңгеруінің мазмұны мен әдістерін жетілдіру жолдары қарастырылды, көркем мәдениет пен ұлттық әдеп бойынша материалдар жинақталып, қорытындыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2005-2007ж.ж.) тәжірибелі-эксперимент жұмысының анықтау, қалыптастыру кезеңдері жүзеге асырылды, болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығын қалыптастырудың моделі құрастырылды, педагогикалық шарттары анықталды, элективтік курс бағдарламасы даярланды, оларды пайдалану әдістемесі жасалды, тәрбие жұмыстарының іс-шаралары жаспарланды.
Үшінші кезеңде (2007-2009ж.ж.) тәжірибелік-эксперимент жұмысы жалғасын тапты, зерттеу нәтижелері жүйеге келтіріліп, математикалық өңдеуден өтті, қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ-де, Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде, Тараз мемлекеттік педагогикалық институтында, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өткізілді. Экспериментке 502 студент қатысты, оның 252 студент эксперимент тобында, 250 студент бақылау тобында болды
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Тараз 2008-2009, Шымкент 2006-2009, Алматы 2008-2010, Түркістан 2008, 2009), мерзімді баспа беттерінде (Алматы 2006-2010), ғылыми еңбектерде жарияланды. Зерттеу жұмыстарының мазмұны 2 оқу-әдістемелік құралда, баспа беттерінде жарияланған 30 еңбекте көрініс тапты.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: жұмыс талапқа сай әдіснамалық және ғылыми қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-тәсілдердің қолданылуымен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштері нәтижелерінің қорытындылануымен, олардың тиімділігі жоғары оқу орындарының факультеттерінде тексерілуімен қамтамсыз етілді.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, теориялық және әдіснамалық негіздері, әдістері мен негізгі кезеңдері беріліп, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі, талқылануы мен жүзеге асырылуы баяндалады.
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптасты- рудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық мәселелеріне сипаттама берілді, қазақ халқының әдеп дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері және тәрбиелеудегі мүмкіндіктері, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталып моделі ұсынылды.
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптасты-рудың әдістемесі атты екінші бөлімде болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру мазмұны анықталды, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын оқу, оқудан тыс іс-әрекеттерде қалыптастырудың формалары мен әдістері берілді, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізу және оның нәтижелеріне талдау жасалынды.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстың нәтижелеріне негізделген ұсыныстар берілді.
Қосымшада болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне ұсынылған сауалнамалар, сыныпта және сыныптан тыс жұмыс түрлері келтірілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, өркениетті мемлекеттердің санатына қосылуы жағдайында, гумандық, адамгершілікті-этикалық идеялар көрініс алған қазақ халқының рухани-мәдениетін зерттеу, тәрбиедегі озық дәстүрлерін бүгінгі қоғам талабын ескере отырып зерделеу көкейкесті мәселенің бірі болып табылады. Бұны елбасы Н.Ә.Назарбаевтың біздің бүгінгі қоғамымыз арды бағалайтын, белсенді, жоғары моральды, әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек. Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауынан байқауға болады. Ұлттық рухани мәдениеттің адамгершілік тәрбиесіндегі мәні, оны жеткіншектерге өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүрлеріне құрметін тәрбиелеу мақсатында пайдалану проблемасы Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында да жетекші міндеттердің бірі болып отыр.
Бұл проблема соңғы он жылдықтарда бірқатар педагог ғалымдардың да зерттеу объектілеріне айналды. Көптеген мәселелердің шешімі жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің алдына нақты талаптар қойды. Бұл заңды да, өйткені жас ұрпақтың болашағы мұғалімнің жоғары оқу орнында алған кәсіби даярлық деңгейіне байланысты. Кәсіби даярлық ұғымы психологиядағы көпшілікке мәлім психологиялық даярлық ұғымынан туындайды. Қазіргі психологиялық әдебиеттерде (Д.Н.Узнадзе, М.И.Дьяченко, Қ.Б.Жарықбаев және т.б.) бұл ұғым екі түрлі бағытта түсіндіріледі. Бірінші көзқарасқа орай даярлық ұғымы, белгілі бір функционалды жағдай ретінде бағаланады. Екінші теориялық көзқарас бойынша психологиялық даярлық ретінде сипатталады.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесінің жетекші бір саласы - әдеп тәрбиесіне мұғалімдерді даярлау мәселесі бойынша орындалған еңбектерге жасаған талдау бұл проблеманың мына бағыттарда зерттелгендігін: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруге мұғалімдерді кәсіби даярлау (Е.А.Сурудина, Р.К.Төлеубекова, С.Әбілдина, А.Әлімбеков және т.б.); мұғалімдерді адамгершілік тәрбиесіне даярлаудағы психологиялық-педагогикалық пәндердің мүмкіндіктерін пайдалану (А.А.Гобронидзе, М.М.Гей, Э.Хамраев және т.б.); педагогикалық циклдегі пәндер мен педагогикалық практиканы оңтайлы қолданудың мүмкіндіктерін ескеру (В.В.Бездухов, Л.В.Макарская және т.б.); оқушыларды адамгершілікке, әдепке тәрбиелеу ісіне болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін, ұлттық мәдениет шығармаларын пайдалану (Э.Р.Ашхаруа, А.Мағауова және т.б.); оқушылардың адамгершілік моральдық-этикалық тәрбиесінде халық педагогикасының озық идеяларын пайдалануға студенттерді даярлаудың педагогикалық шарттарын айқындау (А.Манонов, Г.Бахтиярова, Т.Сламбекова және т.б.); оқушылардың адамгершілік тәрбиесі аспектілеріне мұғалімдерді кәсіби даярлау (А.А.Сотников, А.А.Калюжный, И.П.Илларионова және т.б.) және оларға бір - қатар анықтамалар берілгенін дәлелдейді.
Біз зерттеулерде берілген анықтамаларды жүйеге келтіріп, жан-жақты талдау береміз. Негізінен оларды қолдай отырып, зерттеу проблемамызға қарай болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру дегеніміз, студентердің педагогикалық үдерісте бұл іс-әрекеттің мәнін терең жете түсінуімен анықталатын моральдық - психологиялық жай-күйі, моральдық – әдеп қасиетінің деңгейі, қажетті білімінің, іскерлік пен дағдыларының белгілі бір жиынтығы, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуде нақты іс-әрекетті жүзеге асыруына мүмкіндік беретін кәсіби қасиеттері деп өз анықтамамызды береміз.
Біздің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді даярлауға байланысты берген анықтамамыз мұғалімдерден де, студенттерден де осы даярлықтың түпкі мақсатын саналы түрде ұғынуды талап етеді. Сондықтан қазақ халқының этикалық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда білім мен іскерлік дағдыларын меңгерту жөнінде арнайы бағдарламаның және нақты бағыттың болуы аса маңызды.
Дәстүр өзінің өміршеңдігімен, тұрақтылығымен біршама сипатталатын және қоғамның бір тобынан екіншісіне ауысып отыратын мәдениеттің өткендегі элементі. Олай дейтініміз, дәстүр ғана адамзаттың әлеуметтік-тарихи тіршілігіндегі тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп жинақтайды. Дәстүрде көптеген ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің түрлері және бірлігі шоғырланған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық бағытын, тәжірибесін қамтиды, әр кезеңдегі даналықты бейнелейді. Жаңа ұрпақ өткендегі тәжірибеден өздеріне қажетті құндылықтарды қабылдайды. Әлбетте, мәдениет құндылықтары бүгінге өту барысында өзгеріске түспей қоймайды, олар тіршіліктің жаңа шарттарына бейімделеді.
Зерттеу барысында біз осының бәрін ескере отырып ғылыми еңбектерді тірек ете отырып Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарына, олардың өзара байланысына, оларға берілген анықтамаларға мазмұндық сипаттама береміз.
Этика (әдеп) ұғымына берілген анықтамаларды жүйеге келтіре отырып, олардың ұғымдық жағынан бір-бірінен жақын екенін, бірін-бірі толықтыратынын салыстырмалы түрде негіздейміз. Ұғымның генезистік, эволюциялық контексіне қысқаша шолу жасау арқылы моральдың пайда болу теориясының үш типіне моральдық идеалистік, гумандық, әлеуметтік-тарихи тұжырымдамаларын және моральдың құрылымы бойынша ғылымда әртүрлі көзқарас қалыптасқанына тоқталамыз.
Адамгершілік ұғымы адамның адамдармен, қоғаммен моральдық қарым-қатынасындағы жеке басына тән қасиеттерді бейнелейтін ұғым. Адамгершілік ұғымымен моральдық ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты. Мораль – адам мінез-құлқын реттеуші нормалардың жиынтығы. Ол қоғамдық құбылыс ретінде қоғам өмірінің барлық саласында адамдардың бір-бірімен қажетті қарым-қатынасын жүйелеу қызметін атқарады. Мораль мен адамгершілік бір ұғымда қолданылады. Егер, мораль санаға қатысты әлемді білдірсе, адамгершілік түсінігі адамдардың іс-қимылынан, яғни практикалық іс-әрекетінен көрінеді, сонымен бірге адамгершілік нормалары мен ережелеріне себеп болатын жалпыға ортақ принциптер негізінде қалыптасады.
Моральдық категориялардан моральдық сана көрінеді. Маңызды моральдық категорияларға: ізгілік, борыш, шыншылдық, абырой, ұждан, жауапкершілік жатады. Моральдық ұғымның мазмұны мінез-құлықты бағалаумен және оның мотивімен байланысты. Адамгершілік қасиеттер моральдық нормаларда көрініс табады. Олар ең алдымен қоғамның мінез-құлыққа міндеттеген шешімін қабылдайды, қоғамның сұранысына қарай адамгершілік қатынасты жоспарлайды. Норма адамгершілік қатынастың мазмұнын анықтай отырып, оларды жүзеге асырудың амал-жолдарын қарастырады.
Нормалар (кісі өлтірме, ұрлама, өтірік айтпа, берген сертіңде тұр, жалқау болма, жазықсызға жала жаппа, тәртіпті бол, әдепті бол, басқаларға сыйлы бол және т.б.) қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуде, адамдарға құрмет сезімін туындатуда аса қажет. Олар адамға қажетті әлеуметтік салаларды (еңбек ұжымы, отбасы, қоғамдық ортадағы мінез-құлықты, ер адам мен әйел адам, ата-ана мен балалар арасындағы қатынасты және т.б.) реттеп отырады, тұлғаны келеңсіз жағдайлардан, қоғамдық тәртіпті бұзушылықтан сақтайды, қоғамды келеңсіз құбылыстардан қорғайды.
Кейінгі жылдары қазақша ғылыми әдебиеттерде этика термині әдеп деп аударылып жүр. Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау әдеп ұғымына да бірқатар түсініктер берілгенін көрсетеді. Егер, олардың бірінде, әдеп – белгілі халықтың әдет-ғұрыпында тұрақтанып қалыптасқан этикалық тәртіп. Әдеп – ұят. Сіз деген - әдеп, біз деген – көмек. Әдеп жолы – қазақ қоғамындағы тұрақталып қалыптасқан ахлақ ережелері, ізеттілік нормалары деген түсінік берілсе, екінші бірінде, әдептілік – қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында ерекше орын алған белгілі бір ахлақ нормалары мен принциптерін бұлжытпай орындау. Әдептілік - мәдениеттіліктің белгісі. Әдепті адам ата-ананы, ұжым мүшелерін сыйлай алатынын өзін-өзі тәрбиелей білетінін, ұлттық қасиетті жетік меңгергендігін көрсетеді. Әдептілік - адам бойындағы жағымды қасиет, оның қоғамда қабылданған әдеп талаптарын мінсіз орындауы деген түсінікті ұстанады. Әдетте, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында әдептілікке ерекше мән беріледі. Әбу Наср әл–Фараби Қайрымды қала адамдарының көзқарастары атты еңбегінде әдептілікті әрбір жеке тұлғаның рухани байлығы деп есептейді. Ғұламаның этика жөніндегі тұжырымдарында жақсылық, мейірімділік категориясы басты орын алады. Сондықтан мейірімділік әдептілік ұғымын толықтыра түседі, оны ұдайы жетілдіріп отырады.
Әдеп дәстүрлері тұлғаны халықтың өткендегі мәдени мұрасына, өнерге, халықтың танымдық тәжірибесіне, кәсібіне, тұрмыс қарекетіне бейімдеу оның мінез-құлқына жағымды әрекет жасау арқылы жүзеге асырылады. Демек, әдеп дәстүрлері арқылы тәрбиелеу кездейсоқ үдеріс емес. Ол – нақты бір мақсатқа жетуге байланысты ұйымдастырылған адамгершілік әрекетінің тұтастығын бейнелейтін әрекет. Әдеп дәстүрлері - тәрбие моделін жасаудағы, қоғамды реттеудегі маңызды механизм. Солар арқылы жас ұрпақтың өз ұлты туралы білімі жетіледі, оны күнделікті өмірде пайдаланады, дәстүрлер арқылы ұлтқа тән мінез-құлық пен әрекет стереотиптері қалыптасады.
Әдеп дәстүрлерінің тәрбиелік күші адамдардың дәстүрлерді сақтап, ондағы қажеттіліктерді, нормаларды, моральдық ережелерді бұлжытпай орындауынан тәрбиелік деңгейлерінің артуынан байқалады.
Жеке тұлғаның әдеп қасиеттері — оның басқа адамдарға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз-өзіне деген көзқарасынан көрінетін санасы мен мінез-құлқының тұрақты белгісі. Олар тұлғаның рухани қасиеттерінің ішінде маңызды орын алады. Тұлғаның моральдық белгісі оның идеялық және интеллектуалдық қасиеттермен өзара әрекеттестікте және араластықта болады. Бүгінгі мектеп мұғаліміне аса қажетті адамгершілік-әдеп қасиеттері: идеялық бағыттылық, сенімділік, патриотизм, интернационализм, мақсаттылық, принципшілдік, жауапкершіліктік, ұстамдылық, объективтілік, еңбексүйгіштік, еңбекке көзқарас, адалдық, кәсіби шыншылдық, мейірімділік, ілтипаттылық, балаға сүйіспеншілік, сезімталдылық, әділеттілік,әдептілік және т.б. жатады. Диссертацияда әдеп дәстүрлеріне берілген пікір - көзқарастар жүйеге келтіріледі және анықтама беріледі. Біздің пайымдауымызша, әдеп дәстүрлері дегеніміз моральдық сана тәжірибесінде көрініс алған, адамгершілік қарым-қатынас мазмұнына айналған ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын моральдық ережелердің жиынтығы.
Әдеп дәстүрлерінің типтері - әдеп тәрбиесіне қажетті бастау тірек, тапсырма (мақсатқа жетудегі негіз), бастау басы; бірдеңенің алғашқы бастауы негіз-негіздеме, бірдеңенің негізі, тапсырма – мақсат, бірдеңеге бағыттау болып табылады, өйткені олар интегралды, яғни дербес көзқарасты ұстана біледі. Демек, дәстүрлердің әдепке тәрбиелеудегі рөлін, жолдарын қоғамның моральдық өмірі мен моральдық - этикалық дәстүрлерінің мәнін, мемлекеттің келешегін, көзқарасын білмей түсіну мүмкін еместігін, моральдық қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылығы мен бағыт-бағдарының тікелей байланыстылығын көрсетеді.
Қазақ халық әдебі адамға тән норма бола отырып этикалық мөлшерлерді, ережелерді, тиымдарды, тұрмыстық өмірге бағдарды, туыстық байланысты, қарым-қатынастарды, жанұялық және халықтық күнтізбелік-еңбек мейрамдарын, діни дәстүрлерді, моральдық мөлшерлерді және т.б. тұлғаның әлеуметтік жағдайына мінез-құлқына қатысты тәртіпті жүйеге кетіреді.
Қазақ халқының әдептілік мінез-құлық мөлшеріне төмендегі факторлар әсер еткен: қызметке, тұрмысқа, тұрмыстық жағдайға қатысты күнделікті өмірлік тәжірибе; ежелгі қазақ халқынан жалғасқан моральдық әдептілік құндылықтар; шағын және көпшілік орта мен байланыс (жанұя, туыс, ауыл, аудан, қала); діни мінез факторлары, оның ортасы – шаманизм және буддизм; басқа ұлт өкілдерімен байланыс (орыс, өзбек, қырғыз және т.б.); бабаларымыздың сөзімен айтқанда үлкенге ізет, анаға сый-құрмет, балаға мейірім, Отанға сүйіспеншілік халық әдепбіне тән ерекшелік болып табылады.
Жеткіншектерді әдепке тәрбиелеуде қазақ халқы мынадай принциптерді негізге алған: табиғилық, халықтық, бірізділік, пысықтау, жүйелілік, сенімділік, әділеттілік, түсініктілі, айқындылық, баланың дара және жас ерекшелігін ескеру, және т.б.
Аталған принциптерді баланың әдеп тәрбиесінің мазмұны мен міндеттерін ашуда және оны әдеп түрлері арқылы жүзеге асыруда тиімді пайдаланған. Әдеп тәрбиесінде нақты әдіс-тәсілдер мен амал-жолдарды (үйрету, көрсету, жаттығу, қайырымды, ілтипатты қатынас жасау, адамгершілік сезімін ояту, ақыл-кеңес беру, моральдық қолдау, үлгі көрсету, өзіне сенім арту, ренжу, наразылық білдіру, айыптау, еркелетіп кінә арту, жалған енжарлық көрсету, қолдау, ескерту, сендіру, талап ету, мақтау-мадақтау, тапсырма беру, қайрау, алғыс айту, жазғыру, жарыс, жазалау, жанама ықпал жасау, қызықты да жауапты іс-әрекетке баулу, бұйыру, тұспалдап айту, теріс бата беру және т.б.) негізге алған.
Қазақ халқы баланы әдепке тәрбиелеуде әсіресе олардың жас ерекшеліктері мен дара ерекшеліктеріне аса мән берген. Қазақтардың жас кезеңге бөлуі 12 жылдық жануарлар күнтізбесіне негізделген: адамның жасының әрбір 12 жылы мүше болып саналады, жылда 12 айдан тұрады, сағатта 12 сағатпен есептеледі. Бала 12 жасқа толғанда 1 мүшел бітіп, екінші мүшел басталады. Бұл жасқа келгенде ол өзінің жасаған істеріне, қылықтарына жауап береді деп есептеген. Қазақтар жас кезеңдерді жеті қарақшыға да теңестірген. Адам өмірінде 7 кезең арқылы істі жасаған және тиым салынған. Бұл кезеңдер 7 қарақшы сияқты біресе көрінеді, бірде жоғалады, біресе өшеді, біресе жанады, бірақ еш уақытта 7 санын жоғалтпайды. Осы 7 жұлдыздай ұқсастық келер ұрпақтың байланысы қазақтарда жалғасын тапқан. Әрбір келер ұрпаққа бұрынғы ұрпақ тіршіліктегі мәселелерді шешуде тіреуіш, әдептілік нормасын беретін ұстаз болып табылған. Тұлғаның әлеуметтік кезеңдері мен ерекшеліктері Кесте-1-де көрініс алады.
Кесте – 1 Тұлғаның әлеуметтік кезеңдері мен ерекшеліктері
№
Кезеңдер
Ерекшеліктер
1.
Туылғаннан 3 жасқа дейін
Бөбекке барлығы қамқорлық жасаған. Отбасы мүшелерінің зейіні бөбекте болған. Құлынды үркітпе, бөбекті қорқытпа деп ескертуден жалықпаған. Туыстық қарым-қатынасқа, бір-біріне деген бауырмашылдыққа, мейірімділікке баулыған.
2.
3 15 жас аралығы (балалық шақ пен ересек-біріккен)
Адамдарға, қоғамға, өзіне, еңбекке және табиғатқа моральдық қатынас дағдысын, халықтың әдепке қоятын талаптарын меңгереді. Бұл жастағы балалар әдептілік талаптарын бұлжытпай орындауға талпынады, адамдармен тез тіл табысып, мінез-құлық ережелерін тез ұғынады.
3.
16 – 29 жас ара- лығы (жастар)
Әкесі мен анасының тірегі, кез-келген үй шаруашылығын атқаруға, еркін жанұялық өмір бастауға дайын. Талапты орындамағандармен қосымша жұмыстар жүргізіледі, ақыл-кеңестар беріледі. Бұл кезең туыстық сезімді,жауапкершілікті дамытудың маңызды кезеңі болып саналады, жанұялық еркін өмір сүру деңгейіне жетеді.
4.
30 - 45 жас аралығы (орта жас)
Әке мен ана. Бұл жастағы адам өз туыстарына танымал, әйелі мен балаларына, қоршаған ортаға қамқорлық жасайды. Ер кісі өзіне тиісті міндеттемелерді орындай отырып, отбасын асырайды, әйел баласы – отбасының тіреушісі, сақтаушысы. Бұл жаста адамдар еңбектің қадірін түсінеді, еңбекке белсене араласады. Халықта отызда орда бұзбаған, қырықта қамал алмайды деген сөзінің мағанасын жақсы түсінеді.
5.
46 - 61 жас аралығы (үлкен адам)
Бұл жастағы адам – ақылды адам, ол өмірдің ащысы мен тұщысын түсінеді, жастарға ақыл береді, туыстары сыйлайды, жанұялық жиындардың барлығына шақырылады, жастарды мінез-құлық ережелерін сақтауға үйретеді.
6.
62 - 81 жас аралығы (қарттар)
Көпті көрген көне көз қариялар. Бұл жастағы адамдар, өзінің балаларына, немерелеріне, шөберелеріне өмірлік тәжрибені үйретеді.
7.
81 жастан өмірінің соңына дейін
Ақылды, халыққа ардақты адамдар. Бұл кезеңде халық дәстүрін жетік біледі, жастарды әдептілікке баулиды.
Аталған әр кезеңнің басында жас ерекшеліктеріне қарай жас балалар мен қоршаған ортаның арасында қарым-қатынас қалыптасады.
Халық сонымен бірге әдеп тәрбиесінің мақсаты әдептілікті құру деп түсінген. Мақсатқа жетуге ұмтылу арқылы әдептілікті дамытып жүзеге асыруға болады, адам алдына мақсатты өзіне сенгендіктен қояды. Бір бағытқа келтіріліп жүйеленген мақсатты жиынтығын идеал деп айтамыз. Идеалда адамның тәрбиесі мен өзін-өзі тәрбиелеу мақсаты көрсетіледі, өзі ұмтылатын мақсат оған жоғарыдағы өнеге тұтар үлгі болып табылады. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда: әрбір халықта ерекше идеал болады және әрбір тұлға өз тәрбиесінде осы идеалды қабылдауды қажет етеді. Әр халықтың адам идеалы халықтың мінезіне сәйкес, халықтың қоғамдық өмірімен анықталады, оның дамуымен бірге дамиды, оны дәлелдеу әрбір халықтың мәдениетінің негізгі мақсатын құрайды.
Жетілген әдепті тұлғаны тәрбиелеу халық тәрбиесінің, ең басты мақсаты болып табылады. Жетілген тұлғаның әдебі халықтың рухани мәдениетінің бір көрсеткіші десе болады, өйткені мұнда ер бала мен қыз баланың, ересек ұлдар мен қыздардың мінез құлықтарын рухани ойларын, әдептілік бағдарын, тұлғаның қоршаған ортамен қарым-қатынасын қалыптастыруға ықпал ететін ойлар көрініс алады. Халық әдеп тәрбиесінің мақсаты ретінде халықтың рухани әдеп мәдениетінің байлығын бүгінгі қоғам талабына сай жүйеге келтіру балалардың оқу-тәрбие үдерісінде тәртібін дұрыс жолға қоюда сертігін тигізеді. Әр халықтың жетілген тұлға туралы сипаттамалары бірін-бірі толықтырады, онда жалпы адамға тән ойлар айқындалған және халықтың үйлесімді бірлікте берілген ой-пікірлері ұсынылды. Мәселен, Орта Азия халқы үшін адамға тән үш парыз белгілі- жақсы ой, жақсы сөз және жақсы іс-әрекет. Аталған парызды қазақ халқының жұмбақтарының шешімі толықтырады: дүниеде 3 жылдамдық бар - ақыл, ой және арман. Мұнда философиялық ұғым көрініс алған ой дегеніміз біреудің ойы, рухани ойы. Осы сөздің мағынасымен адамға тән қасиеттер байланысты: ұқыпты адам, жұбату, шын пікір, жауыздық ниет, қатты күйзелу, қайғыру, мұңаю – бұл сөздер тілде тұрақты сөз тіркесі ретінде қолданылады. Ақыл: ақылды болу, саналы болу. Арман: ашық арман. Сонымен, егер адамда армандау, шын пікір айта білу, уақытты және адамдарды түсіне білу, ақылды және парасаттылық қасиеттер қалыптасқан болса, онда ол халқының арасында сый мен құрметке ие болады. Біз оған нақты баға беру мақсатында көне заманнан келе жатқан өсиеттер мен дәстүрлі сөздерде көрсетілген әдептілік кодекс ережелерін жүйеге келтіреміз. (Сурет – 1)
Қазақ халқы әдеп тәрбиесін жүзеге асыруда өзін-өзі тәрбиелеуге аса мән берген. Оның мақсатын, мазмұнын баланың жас ерекшеліктеріне қарай күрделендіріп отырған. Баланың өзін-өзі тәрбиелеуін халық еңбек әрекеттері арқылы жүзеге асырған. Баланың өзін-өзі тәрбиелеуіндегі талпынысын қолдап, бағыт-бағдар берген. Өзінің күш-қуатына деген сенімін бекітіп, іс-әрекетіне сын көзбен баға беруге үйреткен, кездескен кемшіліктерін мерзімінде түзетіп отыруға ынталандырған.
Бала жастан танымдық қабілетін дамытып, қоршаған орта (адам, табиғат) туралы ойларын, оған деген көзқарасын қалыптастырған, әдептілік және эстетикалық талғамын, ойлау қабілеттерін шыңдаған, ал ересек кезеңде балаларды өзін-өзі тәрбиелеуге бағдарлаған, өйткені олар қоршаған ортамен, басқа адамдармен, өте тығыз байланыста болады. Осы байланыстың нәтижесінде ересек балалар өмірге қажетті әдептілік құндылығын тануға үйренеді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы қазақ халқының дәстүрлерге аса
Сурет – 1 Өсиеттер мен дәстүрлі сөздерде көрсетілген әдептілік кодекс ережелерінің жүйесі.
мән бергенін, олардың әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін жоғары бағалағандығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДЖАЗДЫКБАЕВА МАРИЯ БОТАЕВНА
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін
алу ‰шін дайындалѓан диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Ќазаќстан Республикасы
Т‰ркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшілері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Оңалбек Ж.К.
социология ғылымдарының кандидаты,
доцент Сейткулов Н.А.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Жолдасбекова С.А.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Айтбаева М.А.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті
Қорғау 2010 жылы ___ ___________сағат ___ Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2010 жылы ____ _______________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы: Мухамеджанов Б.Қ.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болуына байланысты қоғамымызда болып жатқан түбегейлі өзгерістер болашақ мамандарды даярлауға, оның ішінде, әсіресе келешегіміз — жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге білікті ұстаздарды қалыптастыруға өте жоғары талаптар қойып отыр. Өйткені қоғамның рухани және адамгершілік тұрғыда қайта өрлеуі, ұлттық мәдени құндылықтарды ой елегінен өткізіп, уақыт талабына қарай пайдалану, жеке тұлғаны әлемдік және ұлттық мәдениет деңгейіне көтеру, жеткіншек ұрпақты қалыптастыруда тиімді жағдайлар жасау көбіне тікелей мұғалімге байланысты. Сондықтан жоғары оқу орындарын бітірушілердің даярлық деңгейіне қарай қоғамның қоятын талаптарына сәйкес жаңа әлеуметтік тапсырыстары, өз кезегінде, оқыту бағдарламаларын өзгертуді, сондай-ақ студенттердің алатын білім сапасын арттырып, бүгінгі күнге сай кәсіптік дағдыларды игеруге бағытталған оқытудың жаңа жолдарын енгізуді көздейді. Демек, осының бәрі болашақ мұғалімдерді кәсіби әрекетке даярлаудың аса бір көкейкесті мәселесі екендігін дәлелдейді.
Педагогикалық білім беру теориясы кейінгі жылдары бірқатар ғалымдардың (Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков, Н.Д.Хмель, Ф.Н.Гоноболин, Р.Н.Хмелюк және т.б.) еңбектерінде қарастырылады. Олар мектеп мұғалімдерінің жеке тұлғасын қалыптастырудың заңдылықтарын негіздейді. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге жоғары оқу орындары студенттерін даярлау мәселесінің кейбір салаларын М.И.Гей, А.А.Гобронидзе, Е.Б.Полевничая, Э.Р.Ашхаруа, В.П.Бездухов, А.А.Калюжный, Л.П.Илларионова және т.б. зерттесе, бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі И.С.Марьенко, О.С.Богданова, Н.И.Монахов, Р.М.Қоянбаев және т.б. еңбектерінің зерттеу объектісі болды.
Соңғы жылдары студенттерді педагогикалық қызметке халық педагогикасын пайдалану арқылы даярлауға арналған зерттеулер (Э.Р.Ашхаруа, Ш.М.Арсалиев, А.Алимбеков, У.Л.Матназоров, А.Р.Ерментаева және т.б.) орындалды. Оқушыларға дәстүрлі педагогикалық мәдениет арқылы тәрбие беру проблемасы бойынша да бірқатар еңбектер (Т.Т.Мунзук, К.Б.Салчак, Г.Д.Сундуй және т.б.) көрініс алды.
Халық педагогикасы дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын, балабақша бүлдіршіндерін адамгершілікке тәрбиелеуге тәрбиешілерді, болашақ мұғалімдерді даярлау мәселелері бойынша да бірқатар еңбектер (А.Әлімбеков, К.Ф.Тешебаева, Ж.С.Хасанова, А.Манонов, А.С.Мағауова, Р.К.Төлеубекова, Ж.Сәдірмекова, Б.Мұқанова және т.б.) орындалды. Халық педагогикасының мүмкіндіктеріне кейінгі жылдары жан-жақты назар аударылып зерттеле бастады. Бұл тұрғыда халық педагогикасына терең бойлаған Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, А.Э.Измайлов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай және т.б. еңбектерін атауға болады.
Осы үдерісті одан әрі дамыта отырып, бірқатар ғалымдар (Ы.Оршыбеков - адамгершілік, Е.Сағындықов - адамгершілік, дене тәрбиесі, Т.А.Қышқашбаев - музыкалық, Р.Қ.Дүйсембінова - музыкалық-эстетикалық, К.Сейсембаев - адамгершілік, А.Қ.Қисымова - адамгершілік-жыныстық, Ү.О.Асанова - адамгершілік-эстетикалық тәрбие және т.б.) қазақ халық педагогикасы мұраларының құнды идеяларын тәрбие құралы ретінде қарастырған.
Халық педагогикасы материалдарын ұрпақ тәрбиесінде пайдалану туралы кезінде ұлы педагогтар да (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин және т.б.) айтып өткен, және өз тәжірибелерінде ұтымды пайдаланған. Бірқатар педагогтар (А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский) олардың құнды идеяларының әрекеттілігі мен қажеттілігін практика жүзінде дәлелдеген. 60-70-жылдары халық педагогикасы алғаш рет ғылыми тұрғыда зерттеле бастады (Г.Н.Волков, А.Х.Мұхамбаева, Ы.Оршыбеков және т.б.). Солардың ішінде Г.Н.Волков этнопедагогиканы жеке ғылым деп дәлелдеді және оның тәрбиедегі мәні мен мазмұнын жан-жақты ашып көрсетті.
Қазіргі таңда ТМД мемлекеттерінде де, Қазақстанда да этнопедагогика
саласында орындалған іргелі-қолданбалы зерттеу жұмыстары баршылық (Е.Л.Христова, А.Ханбиков, Э.Измайлов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Р.Дүйсембінова, А.С.Мағауова, Г.Бахтиярова және т.б.).
Оларда халықтың адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой саласында қалыптасқан озық тәжірибелері (Р.Төлеубекова, С.Әбілдина, Т.Сламбекова және т.б.) көрініс алады, ал әдепке тәрбиелеу мәселесі болса ішнара қарастырылады. Біздің жұмысымызға жақындау деген Т.Сламбекованың зерттеуінде қазақ халқының моральдық – этикалық дәстүрлерінде студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу мәселесіне назар аударылады.
Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне жасаған талдау зерттеу проблемасының педагогика ғылымында күні бүгінге дейін өзінің шешімін толық таппағанын айғақтайды. Демек, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен жоғары мектептегі студенттердің адамгершілік тәрбиесінің бүгінгі жағдайы арасында; қазақ халқының әдепке байланысты дәстүрлерінің тәрбиелік әлеуеті мен жоғары оқу орнының оған деген сұранысының шамалы болуы арасында; қазақ халық дәстүрлерін оны мектеп практикасында пайдалану қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейінің төмендігі арасында қайшылықтар бар екені анық байқалады.
Сондықтан студенттерді болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруға қажетті тиімді педагогикалық шарттарды іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, педагогикалық шарттарын анықтау және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: жоғары оқу орнында болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың мазмұндық, ұйымдастырушылық және әдістемелік шарттары жасалса, бұл олардың кәсіби даярлық үдерісінің тиімділігін арттырады, өйткені ол білім беру жүйесіне қойылып отырған қазіргі заман талаптарынан шығады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұнын анықтап, әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындау;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделін және педагогикалық шарттарын негіздеу;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын нақты белгіленген педагогикалық шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде қалыптастыруға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: халықтың материалдық және рухани мәдениетті жасау мен сақтаудағы, олардың берік бірлестігіндегі рөлін, ежелгі мәдени мұраға көзқарасын, қазақ этнопедагогикасын және оның жүйеленген компоненттерін зерттеуге бірыңғай көзқарасты білдіретін философиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этномәдениеттік, педагогикалық тұжырымдамалар; ұлттық мәдениеттің тәрбие жұмысындағы орны туралы ілімдер; жалпыадамзаттық құндылықтардың негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеудің көздері: қазақстандық және шетел ғалымдарының (философ, тарихшы, этнограф, фольклоршы, өнертанушы, әдебиетші) қазақ халқының рухани мәдениеті, әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы еңбектері; бүгінгі күнде психология-педагогика саласындағы көкейкесті проблемаларды зерттеп жүрген белгілі ғалымдардың еңбектері; ресми материалдар (Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдар, қаулы-қарарлар, баяндамалар және т.б.); Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің этнопедагогика, халық педагогикасы идеяларын, этномәдениетті тәрбие ісінде пайдалану жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары; болашақ мұғалімдерді даярлауда халық дәстүрлері негізінде көрініс тапқан материалдарды оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану тәжірибелері, сондай-ақ автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге ілімдік талдаулар жасау, тәрбие жұмыстарына, тәрбие жұмысының бағдарламаларына, жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралдарына, студенттердің шығармашылық жұмыстарына (курстық, дипломдық, бақылау жұмыстары, баяндама, т.б.) талдау, студенттермен сауалнама жүргізу, олармен әңгімелесу, озық педагогикалық тәжірибелерді оқып үйрену, тәжірибелік-сынақ жұмысы, іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру, сұрыптау, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні :
1. Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарының мәні нақтыланып, мазмұндық сипаттама берілді;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұны анықталып, әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктері айқындалды;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалып, педагогикалық шарттары негізделді;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың әдістемесі жасалып, тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
Зерттеудің практикалық мәні: жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына арнап: қазақ халық дәстүрлерінде болашақ мұғалімдерді әдепке тәрбиелеудің диагностикалық деңгейінің әдістемесі; педагогикалық пәндердің типтік оқу бағдарламаларына қосымшалар (Мамандыққа кіріспе, Педагогика, Тәрбие теориясы мен әдістемесі, Педагогика тарихы, Этнопедагогика); Қазақ халық әдеп дәстүрлері атты элективтік курс бағдарламасы; аудиториялық және аудиториядан тыс іс-әрекеттерде әдеп дәстүрлерін тәрбие ісінде пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнаулы орта педагогикалық оқу орындарында, жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, педагог кадрлар біліктілігін жетілдіретін институттарда әдеп тәрбиесі бойынша білімін, іскерліктері мен дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады :
1. Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарының мәндік сипаты - зерттеудің ғылыми-теориялық негізі;
2. Қазақ халық дәстүрлерінің мазмұны және әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктері;
3. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың құрылымдық моделі және оны жүзеге асыруды қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар жиынтығы;
4. Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру әдістемесінің мазмұны.
Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде (2004-2005ж.ж.) қарастырып отырған проблеманың зерттелу деңгейі қарастырылды, болашақ мұғалімдерді мектептің әдеп тәрбиесі жұмысын жүргізу даярлығын қалыптастыруға арналған зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық, философиялық, мәдениеттану еңбектеріне талдаулар жасалды, ғалымдардың еңбектері зерделенді, ғылыми аппараты айқындалды, болашақ мұғалімдердің қазақтың дәстүрлі әдебін терең оқып меңгеруінің мазмұны мен әдістерін жетілдіру жолдары қарастырылды, көркем мәдениет пен ұлттық әдеп бойынша материалдар жинақталып, қорытындыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2005-2007ж.ж.) тәжірибелі-эксперимент жұмысының анықтау, қалыптастыру кезеңдері жүзеге асырылды, болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығын қалыптастырудың моделі құрастырылды, педагогикалық шарттары анықталды, элективтік курс бағдарламасы даярланды, оларды пайдалану әдістемесі жасалды, тәрбие жұмыстарының іс-шаралары жаспарланды.
Үшінші кезеңде (2007-2009ж.ж.) тәжірибелік-эксперимент жұмысы жалғасын тапты, зерттеу нәтижелері жүйеге келтіріліп, математикалық өңдеуден өтті, қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ-де, Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде, Тараз мемлекеттік педагогикалық институтында, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өткізілді. Экспериментке 502 студент қатысты, оның 252 студент эксперимент тобында, 250 студент бақылау тобында болды
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Тараз 2008-2009, Шымкент 2006-2009, Алматы 2008-2010, Түркістан 2008, 2009), мерзімді баспа беттерінде (Алматы 2006-2010), ғылыми еңбектерде жарияланды. Зерттеу жұмыстарының мазмұны 2 оқу-әдістемелік құралда, баспа беттерінде жарияланған 30 еңбекте көрініс тапты.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: жұмыс талапқа сай әдіснамалық және ғылыми қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-тәсілдердің қолданылуымен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштері нәтижелерінің қорытындылануымен, олардың тиімділігі жоғары оқу орындарының факультеттерінде тексерілуімен қамтамсыз етілді.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, теориялық және әдіснамалық негіздері, әдістері мен негізгі кезеңдері беріліп, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі, талқылануы мен жүзеге асырылуы баяндалады.
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптасты- рудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық мәселелеріне сипаттама берілді, қазақ халқының әдеп дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері және тәрбиелеудегі мүмкіндіктері, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталып моделі ұсынылды.
Болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптасты-рудың әдістемесі атты екінші бөлімде болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру мазмұны анықталды, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын оқу, оқудан тыс іс-әрекеттерде қалыптастырудың формалары мен әдістері берілді, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізу және оның нәтижелеріне талдау жасалынды.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстың нәтижелеріне негізделген ұсыныстар берілді.
Қосымшада болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне ұсынылған сауалнамалар, сыныпта және сыныптан тыс жұмыс түрлері келтірілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, өркениетті мемлекеттердің санатына қосылуы жағдайында, гумандық, адамгершілікті-этикалық идеялар көрініс алған қазақ халқының рухани-мәдениетін зерттеу, тәрбиедегі озық дәстүрлерін бүгінгі қоғам талабын ескере отырып зерделеу көкейкесті мәселенің бірі болып табылады. Бұны елбасы Н.Ә.Назарбаевтың біздің бүгінгі қоғамымыз арды бағалайтын, белсенді, жоғары моральды, әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек. Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген Қазақстан халқына арнаған Жолдауынан байқауға болады. Ұлттық рухани мәдениеттің адамгершілік тәрбиесіндегі мәні, оны жеткіншектерге өз Отанына сүйіспеншілігін, халық дәстүрлеріне құрметін тәрбиелеу мақсатында пайдалану проблемасы Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында да жетекші міндеттердің бірі болып отыр.
Бұл проблема соңғы он жылдықтарда бірқатар педагог ғалымдардың да зерттеу объектілеріне айналды. Көптеген мәселелердің шешімі жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің алдына нақты талаптар қойды. Бұл заңды да, өйткені жас ұрпақтың болашағы мұғалімнің жоғары оқу орнында алған кәсіби даярлық деңгейіне байланысты. Кәсіби даярлық ұғымы психологиядағы көпшілікке мәлім психологиялық даярлық ұғымынан туындайды. Қазіргі психологиялық әдебиеттерде (Д.Н.Узнадзе, М.И.Дьяченко, Қ.Б.Жарықбаев және т.б.) бұл ұғым екі түрлі бағытта түсіндіріледі. Бірінші көзқарасқа орай даярлық ұғымы, белгілі бір функционалды жағдай ретінде бағаланады. Екінші теориялық көзқарас бойынша психологиялық даярлық ретінде сипатталады.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесінің жетекші бір саласы - әдеп тәрбиесіне мұғалімдерді даярлау мәселесі бойынша орындалған еңбектерге жасаған талдау бұл проблеманың мына бағыттарда зерттелгендігін: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруге мұғалімдерді кәсіби даярлау (Е.А.Сурудина, Р.К.Төлеубекова, С.Әбілдина, А.Әлімбеков және т.б.); мұғалімдерді адамгершілік тәрбиесіне даярлаудағы психологиялық-педагогикалық пәндердің мүмкіндіктерін пайдалану (А.А.Гобронидзе, М.М.Гей, Э.Хамраев және т.б.); педагогикалық циклдегі пәндер мен педагогикалық практиканы оңтайлы қолданудың мүмкіндіктерін ескеру (В.В.Бездухов, Л.В.Макарская және т.б.); оқушыларды адамгершілікке, әдепке тәрбиелеу ісіне болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін, ұлттық мәдениет шығармаларын пайдалану (Э.Р.Ашхаруа, А.Мағауова және т.б.); оқушылардың адамгершілік моральдық-этикалық тәрбиесінде халық педагогикасының озық идеяларын пайдалануға студенттерді даярлаудың педагогикалық шарттарын айқындау (А.Манонов, Г.Бахтиярова, Т.Сламбекова және т.б.); оқушылардың адамгершілік тәрбиесі аспектілеріне мұғалімдерді кәсіби даярлау (А.А.Сотников, А.А.Калюжный, И.П.Илларионова және т.б.) және оларға бір - қатар анықтамалар берілгенін дәлелдейді.
Біз зерттеулерде берілген анықтамаларды жүйеге келтіріп, жан-жақты талдау береміз. Негізінен оларды қолдай отырып, зерттеу проблемамызға қарай болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге кәсіби даярлығын қалыптастыру дегеніміз, студентердің педагогикалық үдерісте бұл іс-әрекеттің мәнін терең жете түсінуімен анықталатын моральдық - психологиялық жай-күйі, моральдық – әдеп қасиетінің деңгейі, қажетті білімінің, іскерлік пен дағдыларының белгілі бір жиынтығы, болашақ мұғалімнің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуде нақты іс-әрекетті жүзеге асыруына мүмкіндік беретін кәсіби қасиеттері деп өз анықтамамызды береміз.
Біздің қазақ халық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді даярлауға байланысты берген анықтамамыз мұғалімдерден де, студенттерден де осы даярлықтың түпкі мақсатын саналы түрде ұғынуды талап етеді. Сондықтан қазақ халқының этикалық дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларын әдепке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда білім мен іскерлік дағдыларын меңгерту жөнінде арнайы бағдарламаның және нақты бағыттың болуы аса маңызды.
Дәстүр өзінің өміршеңдігімен, тұрақтылығымен біршама сипатталатын және қоғамның бір тобынан екіншісіне ауысып отыратын мәдениеттің өткендегі элементі. Олай дейтініміз, дәстүр ғана адамзаттың әлеуметтік-тарихи тіршілігіндегі тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп жинақтайды. Дәстүрде көптеген ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің түрлері және бірлігі шоғырланған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық бағытын, тәжірибесін қамтиды, әр кезеңдегі даналықты бейнелейді. Жаңа ұрпақ өткендегі тәжірибеден өздеріне қажетті құндылықтарды қабылдайды. Әлбетте, мәдениет құндылықтары бүгінге өту барысында өзгеріске түспей қоймайды, олар тіршіліктің жаңа шарттарына бейімделеді.
Зерттеу барысында біз осының бәрін ескере отырып ғылыми еңбектерді тірек ете отырып Әдеп, адамгершілік, мораль, әдеп дәстүрлері ұғымдарына, олардың өзара байланысына, оларға берілген анықтамаларға мазмұндық сипаттама береміз.
Этика (әдеп) ұғымына берілген анықтамаларды жүйеге келтіре отырып, олардың ұғымдық жағынан бір-бірінен жақын екенін, бірін-бірі толықтыратынын салыстырмалы түрде негіздейміз. Ұғымның генезистік, эволюциялық контексіне қысқаша шолу жасау арқылы моральдың пайда болу теориясының үш типіне моральдық идеалистік, гумандық, әлеуметтік-тарихи тұжырымдамаларын және моральдың құрылымы бойынша ғылымда әртүрлі көзқарас қалыптасқанына тоқталамыз.
Адамгершілік ұғымы адамның адамдармен, қоғаммен моральдық қарым-қатынасындағы жеке басына тән қасиеттерді бейнелейтін ұғым. Адамгершілік ұғымымен моральдық ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты. Мораль – адам мінез-құлқын реттеуші нормалардың жиынтығы. Ол қоғамдық құбылыс ретінде қоғам өмірінің барлық саласында адамдардың бір-бірімен қажетті қарым-қатынасын жүйелеу қызметін атқарады. Мораль мен адамгершілік бір ұғымда қолданылады. Егер, мораль санаға қатысты әлемді білдірсе, адамгершілік түсінігі адамдардың іс-қимылынан, яғни практикалық іс-әрекетінен көрінеді, сонымен бірге адамгершілік нормалары мен ережелеріне себеп болатын жалпыға ортақ принциптер негізінде қалыптасады.
Моральдық категориялардан моральдық сана көрінеді. Маңызды моральдық категорияларға: ізгілік, борыш, шыншылдық, абырой, ұждан, жауапкершілік жатады. Моральдық ұғымның мазмұны мінез-құлықты бағалаумен және оның мотивімен байланысты. Адамгершілік қасиеттер моральдық нормаларда көрініс табады. Олар ең алдымен қоғамның мінез-құлыққа міндеттеген шешімін қабылдайды, қоғамның сұранысына қарай адамгершілік қатынасты жоспарлайды. Норма адамгершілік қатынастың мазмұнын анықтай отырып, оларды жүзеге асырудың амал-жолдарын қарастырады.
Нормалар (кісі өлтірме, ұрлама, өтірік айтпа, берген сертіңде тұр, жалқау болма, жазықсызға жала жаппа, тәртіпті бол, әдепті бол, басқаларға сыйлы бол және т.б.) қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуде, адамдарға құрмет сезімін туындатуда аса қажет. Олар адамға қажетті әлеуметтік салаларды (еңбек ұжымы, отбасы, қоғамдық ортадағы мінез-құлықты, ер адам мен әйел адам, ата-ана мен балалар арасындағы қатынасты және т.б.) реттеп отырады, тұлғаны келеңсіз жағдайлардан, қоғамдық тәртіпті бұзушылықтан сақтайды, қоғамды келеңсіз құбылыстардан қорғайды.
Кейінгі жылдары қазақша ғылыми әдебиеттерде этика термині әдеп деп аударылып жүр. Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау әдеп ұғымына да бірқатар түсініктер берілгенін көрсетеді. Егер, олардың бірінде, әдеп – белгілі халықтың әдет-ғұрыпында тұрақтанып қалыптасқан этикалық тәртіп. Әдеп – ұят. Сіз деген - әдеп, біз деген – көмек. Әдеп жолы – қазақ қоғамындағы тұрақталып қалыптасқан ахлақ ережелері, ізеттілік нормалары деген түсінік берілсе, екінші бірінде, әдептілік – қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында ерекше орын алған белгілі бір ахлақ нормалары мен принциптерін бұлжытпай орындау. Әдептілік - мәдениеттіліктің белгісі. Әдепті адам ата-ананы, ұжым мүшелерін сыйлай алатынын өзін-өзі тәрбиелей білетінін, ұлттық қасиетті жетік меңгергендігін көрсетеді. Әдептілік - адам бойындағы жағымды қасиет, оның қоғамда қабылданған әдеп талаптарын мінсіз орындауы деген түсінікті ұстанады. Әдетте, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында әдептілікке ерекше мән беріледі. Әбу Наср әл–Фараби Қайрымды қала адамдарының көзқарастары атты еңбегінде әдептілікті әрбір жеке тұлғаның рухани байлығы деп есептейді. Ғұламаның этика жөніндегі тұжырымдарында жақсылық, мейірімділік категориясы басты орын алады. Сондықтан мейірімділік әдептілік ұғымын толықтыра түседі, оны ұдайы жетілдіріп отырады.
Әдеп дәстүрлері тұлғаны халықтың өткендегі мәдени мұрасына, өнерге, халықтың танымдық тәжірибесіне, кәсібіне, тұрмыс қарекетіне бейімдеу оның мінез-құлқына жағымды әрекет жасау арқылы жүзеге асырылады. Демек, әдеп дәстүрлері арқылы тәрбиелеу кездейсоқ үдеріс емес. Ол – нақты бір мақсатқа жетуге байланысты ұйымдастырылған адамгершілік әрекетінің тұтастығын бейнелейтін әрекет. Әдеп дәстүрлері - тәрбие моделін жасаудағы, қоғамды реттеудегі маңызды механизм. Солар арқылы жас ұрпақтың өз ұлты туралы білімі жетіледі, оны күнделікті өмірде пайдаланады, дәстүрлер арқылы ұлтқа тән мінез-құлық пен әрекет стереотиптері қалыптасады.
Әдеп дәстүрлерінің тәрбиелік күші адамдардың дәстүрлерді сақтап, ондағы қажеттіліктерді, нормаларды, моральдық ережелерді бұлжытпай орындауынан тәрбиелік деңгейлерінің артуынан байқалады.
Жеке тұлғаның әдеп қасиеттері — оның басқа адамдарға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз-өзіне деген көзқарасынан көрінетін санасы мен мінез-құлқының тұрақты белгісі. Олар тұлғаның рухани қасиеттерінің ішінде маңызды орын алады. Тұлғаның моральдық белгісі оның идеялық және интеллектуалдық қасиеттермен өзара әрекеттестікте және араластықта болады. Бүгінгі мектеп мұғаліміне аса қажетті адамгершілік-әдеп қасиеттері: идеялық бағыттылық, сенімділік, патриотизм, интернационализм, мақсаттылық, принципшілдік, жауапкершіліктік, ұстамдылық, объективтілік, еңбексүйгіштік, еңбекке көзқарас, адалдық, кәсіби шыншылдық, мейірімділік, ілтипаттылық, балаға сүйіспеншілік, сезімталдылық, әділеттілік,әдептілік және т.б. жатады. Диссертацияда әдеп дәстүрлеріне берілген пікір - көзқарастар жүйеге келтіріледі және анықтама беріледі. Біздің пайымдауымызша, әдеп дәстүрлері дегеніміз моральдық сана тәжірибесінде көрініс алған, адамгершілік қарым-қатынас мазмұнына айналған ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын моральдық ережелердің жиынтығы.
Әдеп дәстүрлерінің типтері - әдеп тәрбиесіне қажетті бастау тірек, тапсырма (мақсатқа жетудегі негіз), бастау басы; бірдеңенің алғашқы бастауы негіз-негіздеме, бірдеңенің негізі, тапсырма – мақсат, бірдеңеге бағыттау болып табылады, өйткені олар интегралды, яғни дербес көзқарасты ұстана біледі. Демек, дәстүрлердің әдепке тәрбиелеудегі рөлін, жолдарын қоғамның моральдық өмірі мен моральдық - этикалық дәстүрлерінің мәнін, мемлекеттің келешегін, көзқарасын білмей түсіну мүмкін еместігін, моральдық қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылығы мен бағыт-бағдарының тікелей байланыстылығын көрсетеді.
Қазақ халық әдебі адамға тән норма бола отырып этикалық мөлшерлерді, ережелерді, тиымдарды, тұрмыстық өмірге бағдарды, туыстық байланысты, қарым-қатынастарды, жанұялық және халықтық күнтізбелік-еңбек мейрамдарын, діни дәстүрлерді, моральдық мөлшерлерді және т.б. тұлғаның әлеуметтік жағдайына мінез-құлқына қатысты тәртіпті жүйеге кетіреді.
Қазақ халқының әдептілік мінез-құлық мөлшеріне төмендегі факторлар әсер еткен: қызметке, тұрмысқа, тұрмыстық жағдайға қатысты күнделікті өмірлік тәжірибе; ежелгі қазақ халқынан жалғасқан моральдық әдептілік құндылықтар; шағын және көпшілік орта мен байланыс (жанұя, туыс, ауыл, аудан, қала); діни мінез факторлары, оның ортасы – шаманизм және буддизм; басқа ұлт өкілдерімен байланыс (орыс, өзбек, қырғыз және т.б.); бабаларымыздың сөзімен айтқанда үлкенге ізет, анаға сый-құрмет, балаға мейірім, Отанға сүйіспеншілік халық әдепбіне тән ерекшелік болып табылады.
Жеткіншектерді әдепке тәрбиелеуде қазақ халқы мынадай принциптерді негізге алған: табиғилық, халықтық, бірізділік, пысықтау, жүйелілік, сенімділік, әділеттілік, түсініктілі, айқындылық, баланың дара және жас ерекшелігін ескеру, және т.б.
Аталған принциптерді баланың әдеп тәрбиесінің мазмұны мен міндеттерін ашуда және оны әдеп түрлері арқылы жүзеге асыруда тиімді пайдаланған. Әдеп тәрбиесінде нақты әдіс-тәсілдер мен амал-жолдарды (үйрету, көрсету, жаттығу, қайырымды, ілтипатты қатынас жасау, адамгершілік сезімін ояту, ақыл-кеңес беру, моральдық қолдау, үлгі көрсету, өзіне сенім арту, ренжу, наразылық білдіру, айыптау, еркелетіп кінә арту, жалған енжарлық көрсету, қолдау, ескерту, сендіру, талап ету, мақтау-мадақтау, тапсырма беру, қайрау, алғыс айту, жазғыру, жарыс, жазалау, жанама ықпал жасау, қызықты да жауапты іс-әрекетке баулу, бұйыру, тұспалдап айту, теріс бата беру және т.б.) негізге алған.
Қазақ халқы баланы әдепке тәрбиелеуде әсіресе олардың жас ерекшеліктері мен дара ерекшеліктеріне аса мән берген. Қазақтардың жас кезеңге бөлуі 12 жылдық жануарлар күнтізбесіне негізделген: адамның жасының әрбір 12 жылы мүше болып саналады, жылда 12 айдан тұрады, сағатта 12 сағатпен есептеледі. Бала 12 жасқа толғанда 1 мүшел бітіп, екінші мүшел басталады. Бұл жасқа келгенде ол өзінің жасаған істеріне, қылықтарына жауап береді деп есептеген. Қазақтар жас кезеңдерді жеті қарақшыға да теңестірген. Адам өмірінде 7 кезең арқылы істі жасаған және тиым салынған. Бұл кезеңдер 7 қарақшы сияқты біресе көрінеді, бірде жоғалады, біресе өшеді, біресе жанады, бірақ еш уақытта 7 санын жоғалтпайды. Осы 7 жұлдыздай ұқсастық келер ұрпақтың байланысы қазақтарда жалғасын тапқан. Әрбір келер ұрпаққа бұрынғы ұрпақ тіршіліктегі мәселелерді шешуде тіреуіш, әдептілік нормасын беретін ұстаз болып табылған. Тұлғаның әлеуметтік кезеңдері мен ерекшеліктері Кесте-1-де көрініс алады.
Кесте – 1 Тұлғаның әлеуметтік кезеңдері мен ерекшеліктері
№
Кезеңдер
Ерекшеліктер
1.
Туылғаннан 3 жасқа дейін
Бөбекке барлығы қамқорлық жасаған. Отбасы мүшелерінің зейіні бөбекте болған. Құлынды үркітпе, бөбекті қорқытпа деп ескертуден жалықпаған. Туыстық қарым-қатынасқа, бір-біріне деген бауырмашылдыққа, мейірімділікке баулыған.
2.
3 15 жас аралығы (балалық шақ пен ересек-біріккен)
Адамдарға, қоғамға, өзіне, еңбекке және табиғатқа моральдық қатынас дағдысын, халықтың әдепке қоятын талаптарын меңгереді. Бұл жастағы балалар әдептілік талаптарын бұлжытпай орындауға талпынады, адамдармен тез тіл табысып, мінез-құлық ережелерін тез ұғынады.
3.
16 – 29 жас ара- лығы (жастар)
Әкесі мен анасының тірегі, кез-келген үй шаруашылығын атқаруға, еркін жанұялық өмір бастауға дайын. Талапты орындамағандармен қосымша жұмыстар жүргізіледі, ақыл-кеңестар беріледі. Бұл кезең туыстық сезімді,жауапкершілікті дамытудың маңызды кезеңі болып саналады, жанұялық еркін өмір сүру деңгейіне жетеді.
4.
30 - 45 жас аралығы (орта жас)
Әке мен ана. Бұл жастағы адам өз туыстарына танымал, әйелі мен балаларына, қоршаған ортаға қамқорлық жасайды. Ер кісі өзіне тиісті міндеттемелерді орындай отырып, отбасын асырайды, әйел баласы – отбасының тіреушісі, сақтаушысы. Бұл жаста адамдар еңбектің қадірін түсінеді, еңбекке белсене араласады. Халықта отызда орда бұзбаған, қырықта қамал алмайды деген сөзінің мағанасын жақсы түсінеді.
5.
46 - 61 жас аралығы (үлкен адам)
Бұл жастағы адам – ақылды адам, ол өмірдің ащысы мен тұщысын түсінеді, жастарға ақыл береді, туыстары сыйлайды, жанұялық жиындардың барлығына шақырылады, жастарды мінез-құлық ережелерін сақтауға үйретеді.
6.
62 - 81 жас аралығы (қарттар)
Көпті көрген көне көз қариялар. Бұл жастағы адамдар, өзінің балаларына, немерелеріне, шөберелеріне өмірлік тәжрибені үйретеді.
7.
81 жастан өмірінің соңына дейін
Ақылды, халыққа ардақты адамдар. Бұл кезеңде халық дәстүрін жетік біледі, жастарды әдептілікке баулиды.
Аталған әр кезеңнің басында жас ерекшеліктеріне қарай жас балалар мен қоршаған ортаның арасында қарым-қатынас қалыптасады.
Халық сонымен бірге әдеп тәрбиесінің мақсаты әдептілікті құру деп түсінген. Мақсатқа жетуге ұмтылу арқылы әдептілікті дамытып жүзеге асыруға болады, адам алдына мақсатты өзіне сенгендіктен қояды. Бір бағытқа келтіріліп жүйеленген мақсатты жиынтығын идеал деп айтамыз. Идеалда адамның тәрбиесі мен өзін-өзі тәрбиелеу мақсаты көрсетіледі, өзі ұмтылатын мақсат оған жоғарыдағы өнеге тұтар үлгі болып табылады. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда: әрбір халықта ерекше идеал болады және әрбір тұлға өз тәрбиесінде осы идеалды қабылдауды қажет етеді. Әр халықтың адам идеалы халықтың мінезіне сәйкес, халықтың қоғамдық өмірімен анықталады, оның дамуымен бірге дамиды, оны дәлелдеу әрбір халықтың мәдениетінің негізгі мақсатын құрайды.
Жетілген әдепті тұлғаны тәрбиелеу халық тәрбиесінің, ең басты мақсаты болып табылады. Жетілген тұлғаның әдебі халықтың рухани мәдениетінің бір көрсеткіші десе болады, өйткені мұнда ер бала мен қыз баланың, ересек ұлдар мен қыздардың мінез құлықтарын рухани ойларын, әдептілік бағдарын, тұлғаның қоршаған ортамен қарым-қатынасын қалыптастыруға ықпал ететін ойлар көрініс алады. Халық әдеп тәрбиесінің мақсаты ретінде халықтың рухани әдеп мәдениетінің байлығын бүгінгі қоғам талабына сай жүйеге келтіру балалардың оқу-тәрбие үдерісінде тәртібін дұрыс жолға қоюда сертігін тигізеді. Әр халықтың жетілген тұлға туралы сипаттамалары бірін-бірі толықтырады, онда жалпы адамға тән ойлар айқындалған және халықтың үйлесімді бірлікте берілген ой-пікірлері ұсынылды. Мәселен, Орта Азия халқы үшін адамға тән үш парыз белгілі- жақсы ой, жақсы сөз және жақсы іс-әрекет. Аталған парызды қазақ халқының жұмбақтарының шешімі толықтырады: дүниеде 3 жылдамдық бар - ақыл, ой және арман. Мұнда философиялық ұғым көрініс алған ой дегеніміз біреудің ойы, рухани ойы. Осы сөздің мағынасымен адамға тән қасиеттер байланысты: ұқыпты адам, жұбату, шын пікір, жауыздық ниет, қатты күйзелу, қайғыру, мұңаю – бұл сөздер тілде тұрақты сөз тіркесі ретінде қолданылады. Ақыл: ақылды болу, саналы болу. Арман: ашық арман. Сонымен, егер адамда армандау, шын пікір айта білу, уақытты және адамдарды түсіне білу, ақылды және парасаттылық қасиеттер қалыптасқан болса, онда ол халқының арасында сый мен құрметке ие болады. Біз оған нақты баға беру мақсатында көне заманнан келе жатқан өсиеттер мен дәстүрлі сөздерде көрсетілген әдептілік кодекс ережелерін жүйеге келтіреміз. (Сурет – 1)
Қазақ халқы әдеп тәрбиесін жүзеге асыруда өзін-өзі тәрбиелеуге аса мән берген. Оның мақсатын, мазмұнын баланың жас ерекшеліктеріне қарай күрделендіріп отырған. Баланың өзін-өзі тәрбиелеуін халық еңбек әрекеттері арқылы жүзеге асырған. Баланың өзін-өзі тәрбиелеуіндегі талпынысын қолдап, бағыт-бағдар берген. Өзінің күш-қуатына деген сенімін бекітіп, іс-әрекетіне сын көзбен баға беруге үйреткен, кездескен кемшіліктерін мерзімінде түзетіп отыруға ынталандырған.
Бала жастан танымдық қабілетін дамытып, қоршаған орта (адам, табиғат) туралы ойларын, оған деген көзқарасын қалыптастырған, әдептілік және эстетикалық талғамын, ойлау қабілеттерін шыңдаған, ал ересек кезеңде балаларды өзін-өзі тәрбиелеуге бағдарлаған, өйткені олар қоршаған ортамен, басқа адамдармен, өте тығыз байланыста болады. Осы байланыстың нәтижесінде ересек балалар өмірге қажетті әдептілік құндылығын тануға үйренеді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы қазақ халқының дәстүрлерге аса
Сурет – 1 Өсиеттер мен дәстүрлі сөздерде көрсетілген әдептілік кодекс ережелерінің жүйесі.
мән бергенін, олардың әдеп тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін жоғары бағалағандығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz