Дін психологиясы пәнінің ерекшеліктері

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Тарих-педагогика факультеті

Археология-этнология және дінтану кафедрасы

" Бекітемін"
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Тарих-педагогика факультетінің деканы
т.ғ.к., профессор ___________К.Жетібаев
"_____"_____________________ 2010ж.

“ ДІН ПСИХОЛОГИЯСЫ”
пәні бойынша
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

(5В0206-Дінтану мамандығына арналған)

Оқу формасы күндізгі
Курс 2
Семестр 3
Барлық сағат (кредит) саны 135
Лекция 30
Семинар (практикалық) 15
ОБСӨЖ 45
СӨЖ 45
Қорытынды бақылау - емтихан
Блоктар саны 2

Түркістан 2010

Оқу-әдістемелік кешенді құрастырған(дар): А.Бейсенов

А.Бейсенов, ХҚТУ-нің Тарих-Философия факультеті, Дінтану мамандығы бойынша 2004 жылы бітірген. 2004-2006 жылдар аралығында магистратурасын аяқтады.

Кафедрадағы жұмыс уақыты : 900 - 17.00 сағ.
СӨЖ қабылдау уақыты: Жұма, сағ. 1700 – 18.00, 5 ғимарат ауд. 208,

Оқу-әдістемелік кешенге түсініктеме: Дін психологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен екі бөлімнен тұрады: пәннің оқу бағдарламасы және пән бойынша лекция тезистері. Пәннің оқу бағдарламасында пән туралы пәннің пререквизиттері мен постреквизиттерітуралы мәліметтер, пәннің қысқаша түсініктемесі, әдебиеттер тізімі, студенттердің білімін бағалау туралы ақпараттар бар. Осы пән бойынша лекция сабақтарының тезистері қамтылған.

Дінтану мамандығына арналған Дін психологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен
... ... ... ...2010ж. кафедра мәжілісінде талқыланып бекітілуге ұсынылды. № хаттама.

14. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Лекция 1. Кіріспе
Лекция тақырыбы: дін психологиясы пәнінің ерекшеліктері
Лекция жоспары
1. Дін психологиясы пәні, обьектісі, зерттеу міндеттері
2. Дін психологиясының қысқаша тарихы және әдебиеттері
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде

Әдебиеттер:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. Алматы, 1994
2. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
3. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
4. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982

1. Дін психологиясы пәні, обьектісі, зерттеу міндеттері
Дін психологиясы пәні психологиялық аспектілер мен діни құбылыстардың заңдылықтарын қарастырады. Яғни дін психологиясы діни құбылыстарды зерттейтін адам ғылымы. Жалпы тәрбиелік жағынан қарағанда діни психология адамның рухани өмірі мен әрекеті ішінде діни функцияларды қамтыған әрбір мәселені зерттеу тақырыбына айналдырады.
Дін психологиясының негізгі қарастыратын тақырыптары мыналар: діни тәрбие және қабілет, діни сенім және тәжірибе, дұға және ғибадаттар, тура жол, діннен қорқу немесе сенімсіздік және т.б. Дін психологиясының мақсаты адамның діни өмірін қарастырып, мүмкін болғанынша обьективтік ғылыми білім үйрету.
Дін психологиясы діни ғылымдар мен қоғамдық ғылымдардың бірігуінен пайда болғаны күдіксіз. Жалпы ғылымдарды психологиялық жағынан үшке бөліп қарастыруға болады: 1. жалпы психология; дін психологиясы жалпы психологияның бір бөлімі болғандықтан оның әдіс – тәсілдерін қолданып зерттеулерін жалғастырады. 2.дін ғылымдары; дін психологиясына жақын келген және адамның діни болмысын түрлі жақтардан қарастырған ғылымдардың түрі көп. Олардың негізгілері діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін антропологиясы және т.б. 3.діни білімдер; діни құбылыстардың психологиялық жағынан қарастыру үшін діни сенімдерді жақыннан қарастыруды керек етеді. Сол себептен дін психологиясы тафсир, хадис, калам, ислам тарихы және т.б. сияқты ғылым салаларымен арақатынаста болады.
2. Дін психологиясының қысқаша тарихы және әдебиеттері
Дін психологиясының ислами әдебиеттерде кейде тасауф, кейде ахлақ, кейде философия және кәламның ішінде ілгеріде қарастырылғанымен, дін психологиясы деп өзінше жеке бір білім саласына айналуы оншама ескі емес. Қолдағы деректер бұл ғылым саласының батыста дүниеге келгенін айтады. Батыста “Дін психологиясы” атты алғашқы еңбек Америка психологы Е.Д.Старбурк тарапынан 1899 жылы жазылды. 1902 жылы В.Жеймс “Діни тәжірибенің түрлері” атты еңбегін шығарды. Бұдан кейін бұл салаға байланысты еңбектер мақалалар, кітаптар түрінде тарала бастады. 1900 жылы “Рухани өмір” атты еңбекті жазған Георг Альберт Джой, 1916 жылы “Дін психологиясы” атты еңбекті жазып шығарды. 1910 жылы Е.С.Амес “Діни өмірдің психологиясын” жариялады. Осындай еңбек 1911 жылы Георг Страитон тарапынан да жазылып шығарылды. 1920 жылы Жеймс В.Пратт “Діни сана” атты еңбек жазды. 1923 жылы Роберт. Х.Тоулесс “Дін психологиясына кіріспе”, 1929 жылы Е.Т.Кларк “Діни оянудың психологиясы” атты еңбектерді жариялады. Э.С.Конклиннің “Діни ұйымның психологиясы”, Н.N ... .. және Р.В.Виеменнің “Нормативтік дін психологиясы”, Г.В.Альнорттың 1950 жылы жазған “Адам және Дін” атты еңбектері соңғы кездерде жасалған басты еңбектер ретінде көрсетуге болады.Америкада жасалған бұл зерттеулердің кейбіреулері басқа тілдерге аударылып жатқанда Германия мен Францияда да кейбір еңбектер жазылып жатқан болатын. Францияда жасалған зерттеулер көбінесе философиялық және дінге біршама қарсы бағытта болатын. Мысалы “Д.Алемберт, Тургот, Комттың ойынша дін сыналмаған және ғылымға негізделмеген бір түсініктің жемісі” болып табылады.Германияда болса мейлінше бай бір дін психологиясы еңбектері дүниеге келді. “Шлейермейчер, В.Вундит дін психологиясы саласында маңызды зерттеулер жасады. Өздерінен кейінгілерге жол ашып берді. Вундит “Қауымдар психологиясы” атты үлкен еңбегінде дінді қауымдық психологияның бір бөлігі ретінде көрсетеді. Вундттан басқа Лазарус, Стендаль, Кулпе де бұл салада еңбек етті. Бұлардан басқа Гиргенсон, Манс Челер, Р.Отто, Фистер, Хардтың еңбектерін айтуға болады”. Бұл еңбектер жазылу барысында әр бір психолог өзінің дүниетанымына немесе өзі тиісті болған ұйымға негіздеп отырып жазған. Жалпы психологияда болғаны сияқты бұл жерде де кейбір метод келіспеушіліктерінің болуы заңды нәрсе. Алайда бос қарсылықтарды қойып әуелгі жасалған сынаулардың аясында әр бір методтың кемшілігін және пайдалы тарапын көру қажет. Мынау немесе анау метод дұрыс деп жақтаушы болудың орнына заманға лайық ең пайдалысын қолдану қажет.
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде.
Белгілі болғандай тура жол құбылысында бәрінен бұрын адамның өзінен айнып, өзгеруі, жанадан туылуы тілге тиек болады. Әсіресе бір дін адамды қалауы бойынша, өзгертіп, оны өзіне сәйкестендіруді қалайды. Алайда адам рухында тура жол құбылысының жүзеге асуы мейлінше қиын. Аллаһтан ұзақтаған немесе оны танымаған бір адамның ескі өмір салтын түгелдей тастап жаңа бір діни сенім және тұлғаға айналып саналы түрде Аллаһқа бет бұру мейлінше маңызды мәселе болып табылады. Бұл адамның ескі өмірін түгелдей өзгертіп жаңа бір өмірге бастауы дегенді білдіреді. Айтып отырған тура жол құбылыс адам рухында жәймен қалыптасып ортаға шыққанындай, аяқ астынан туындап та өзін көрсетуі мүмкін.
Дін психологиясының басқа бір мәселесі діни қажеттілік, дін сезімі және мотивация болып табылады. Дін сезімнің дамуы жеткіншектерде және қарияларда қалай болатындығы зерттелген.
Сондай-ақ діни сезім, қасиеттер жайлы да зерттеуге болады. Дін психологиясы тасауф өмірді және діндардың Аллаһтың әмірлері алдындағы көмбістігінің белгісі болған әрекеттерді, әсіресе ғибадат өмірін де зерттеуі қажет. Бұл діни құбылыстарды сезім тұрғысынан, басқа әрекеттерге әсері тұрғысынан бір тұлғалық тұтастық ішінде қарастырып бағалауға болады. Бұл жерде қалыпты діни өмір жанында қалыпты емес діни құбылыстарды да зерттеп бір психопотологиялық дін психологиясы саласы ортаға шығады.
Дұрыс бір діни жағдайдың қалыптасуы үшін дін білімнің қаншалықты дәрежеде берілуі қажет? Дін білімінің жемісті болуы үшін қандай психологиялық негіздерге бас ұру қажет? Осы секілді сұрақтарға жауап беру де дін психологиясының міндеттеріне кіреді.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Дiн психологиясы пәнi, объектiсi, зерттеу мiндеттерi
2. Дiндi зерттеудiң философиялық, социологиялық, теологиялық және психологиялық деңгейлерi
3. Дiн психологиясы әлеуметтiк психологияның бiр бөлiгi ретiнде.
4. Дiн психологиясының жалпы теориясы
5. Теологиялық пәндердегi нормативтiк тұрғы дiнтанудағы дескриптивтiк тұрғы арасындағы қайшылық.

Лекци -2. Дiн психологиясының әдiс тәсiлдерi
Лекция тақырыбы: дін психологиясы пәнінің åðåêøåëiêòåðií қàðàñòûðó
Лекция жоспары
1. әдiстерi мен тәсiлдерi
2. Дін психологиясының бірі тура жол құбылыстары
3. Дін психологиясының басқа ғылымдармен байланасы

Әдебиеттер:
1. Платонов К.К. Психология религии М., 1967
2. Попова М.А. О психология религии М. 1969
3. Угринович Д.М. Психология религии. М., 1986
4. Юнг К. Психология и религия М., 1991

1. Психологиясының әдіс – тәсілдері.
1- Сыртқы бақылау.
Дін психологиясы сыртқы бақылауды сырт қалдыра алмайды. Өйткені адамның әрекеттернің бағалануында объективті болу үшін сыртқы бақылауға мұқтаждық бар. Алғашқы кезде біз адамдардың сыртқы көрінісіне қарап баға береміз. Адамның ішкі дүниесіне терең үңілу үшін сыртқы бақылау жеткіліксіз болып табылады. Тек жүйелі және қалыпты бір сыртқы бақылау нәтижесінде адамның қасиеттері туралы кейбір мәліметтерге қол жеткіземіз. Бұған байланысты адам қасиеттерінің танылуына сыртқы бақылау толық әрі нақты бір мәлімет алуымызға жетпейді. Өйткені адамның әрекеттерін, қасиеттерін құрайтын құбылыстар сырттай көрініп тұрғандардан тұрмайды. Біз сыртқы бақылау арқылы діндар адамды, діни өмірдің сыртқы көріністері тұрғысынан зерттей аламыз. Бұлар ғибадат, дұға, ахлақи ұстанымдар, діни өнер туындылары, жест, мимикалар сияқты құбылыстар болуы мүмкін.
2- Ішкі бақылау.
Адамның ішкі әлемінде болып жатқандарды өзінің саналы көзімен бақылауы, бағалауы және бұларды тілімен сыртқы дүниеге көрсетуі, басқалардың бағалауына беруі деп қорытындыласақ болады. Негізінде бақылау, көру, іздеу, оқиғаның түбірін, негізін іздеу үшін сезім органдарының мүмкіншіліктерін қолдану мағынасына келсе де, бұл жерде ішкі құбылыстарды бейне бір ішкі көзбен, құлықпен бақылап бағалау дегенге саяды. Бұл қалай сонда? Осылай ету мүмкін бе? Адам өз ішіндегі құбылыстарды тарапсыз бейнелеп беруі мүмкін бе? Осыған ұқсас сұрақтар ішкі бақылаудың сынға ұшырауына әкеп соқты. Алайда әрбір тәсілдің сынға түсетін жақтары болады. Сондықтан сынға ұшырады деп бағалы бір әдісті дұрыс емес деу қате. Сондай-ақ ішкі бақылаудың діни құбылыстарды зерттеуде жеке бір орны бар. Өйткені діни құбылысты айқындау үшін мотивациясын білу керек. Бұл да оңай шаруа емес.
Адамдар өз қасиеттері жайлы оңайлықпен мәлімет бермейді. Әсіресе діни мәселелерде қиындық арта түседі. Сондықтан ішкі бақылаудың дұрыс шығуы үшін ортаны дұрыс таңдау керек. Бұл тұрғыдан автобиографиялар, күнделіктер, репортаждар маңызды мәліметтер бере алады.
3- Анкета әдісі.
Анкета мен репортажды бір әдіс деуден гөрі техника деушілер бар.
Өйткені бұлар адамның ішкі бақылауын ортаға қою түрлері болып табылады.
Анкетаны сұрақ парақшалары деп те айтуға болады. Анкетаның мақсаты белгілі бір тақырыптағы адамдардың, қоғам ойының не екендігін білу болып табылады. Алайда бұл әдістің өзін нақты мәлімет көзі деуден аулақ болу керектігін зерттеу барысында өте мұқият болу керектігі айтылған.
Анкета әдісі психологиялық зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бұл әдіспен жасалған ел ішіндегі және ел сыртындағы көптеген еңбектер бар. Бұл жағдай оның өте тиімді әрі әр салада мәлімет жинауға ыңғайлы екендігінен болуы мүмкін.
4-Тәжірибе әдісі.
Дін психологиясында тәжірибе әдісін қолдану жалпы психологиядан да қиын. Алайда дін психологиясында тәжірибе әдістері деп ішкі және сыртқы бақылауға негізделген әдістерді айтуға болады.
5- Генетикалық әдіс.
Діни құбылыстардың даму жолына қарап отырып зерттеу әдісіне генетикалық әдіс дейді.
6-Салыстыру әдісі.
Адамдардың өзгешеліктері тұрғысынан немесе мәдениеттердің өзгешеліктері тұрғысынан діни құбылыстарды салыстыра отырып зерттеу әдісіне салыстыру әдісі дейміз. Бұл жерде діндер тарихы және социологиядан пайдалану керек.
7- Статистикалық әдіс.
Бұл әдіспен діни құбылыстардың себеп-салдар қатынастары цифрларға сүйеніп зерттеледі.
2. Дін психологиясының бірі тура жол құбылыстары.
“Белгілі болғандай тура жол құбылысында бәрінен бұрын адамның өзінен айнып, өзгеруі, жанадан туылуы тілге тиек болады. Әсіресе бір дін адамды қалауы бойынша, өзгертіп, оны өзіне сәйкестендіруді қалайды. Алайда адам рухында тура жол құбылысының жүзеге асуы мейлінше қиын. Аллаһтан ұзақтаған немесе оны танымаған бір адамның ескі өмір салтын түгелдей тастап жаңа бір діни сенім және тұлғаға айналып саналы түрде Аллаһқа бет бұру мейлінше маңызды мәселе болып табылады. Бұл адамның ескі өмірін түгелдей өзгертіп жаңа бір өмірге бастауы дегенді білдіреді. Айтып отырған тура жол құбылыс адам рухында жәймен қалыптасып ортаға шыққанындай, аяқ астынан туындап та өзін көрсетуі мүмкін.
Дін психологиясының басқа бір мәселесі діни қажеттілік, дін сезімі және мотивация болып табылады. Дін сезімнің дамуы жеткіншектерде және қарияларда қалай болатындығы зерттелген.
Сондай-ақ діни сезім, қасиеттер жайлы да зерттеуге болады. Дін психологиясы тасауф өмірді және діндардың Аллаһтың әмірлері алдындағы көмбістігінің белгісі болған әрекеттерді, әсіресе ғибадат өмірін де зерттеуі қажет. Бұл діни құбылыстарды сезім тұрғысынан, басқа әрекеттерге әсері тұрғысынан бір тұлғалық тұтастық ішінде қарастырып бағалауға болады. Бұл жерде қалыпты діни өмір жанында қалыпты емес діни құбылыстарды да зерттеп бір психопотологиялық дін психологиясы саласы ортаға шығады.
Дұрыс бір діни жағдайдың қалыптасуы үшін дін білімнің қаншалықты дәрежеде берілуі қажет? Дін білімінің жемісті болуы үшін қандай психологиялық негіздерге бас ұру қажет? Осы секілді сұрақтарға жауап беру де дін психологиясының міндеттеріне кіреді.

3. Дін психологиясының басқа ғылымдармен байланасы.
А- Психологиямен байланысы.
Психология адамның іс-қимылымен әрекеттерін зерттейтін білім саласы ретінде дінді де зерттеуге, яғни оны да есепке алуға мәжбүр. Осыған ұқсас мәжбүрліктер ғылымдар арасындағы байланысты, өзара көмекті қажет етеді. Психология, социология, антропология және әлеуметтік психология сияқты ғылым салалары, құбылыстар арасындағы байланыстарды ескере отырып адамды жан-жақты танытуға әрекет етеді. Бұл жерде дін психологиясы да бір зерттеу объектісі ретінде адамның діни өмірін алып отыр және психологияның тәсілдерін қолданып, құбылыстарға өзіне тән ұстаныммен баға береді.
Б- Дін психологиясы және басқа ғылымдар.
Діннің адам өміріне әсер еткеніндей, әлеуметтік өмірде де әсерлері болады. Бұл тұрғыдан дін психологиясы әлеуметтік бір ортада өмір сүрген адамның діни ұстанымдарын, әрекеттерін зерттегенде социология, әсіресе дін социологиясының зерттеулерінен пайдаланады. Діни өмірдің қадірін білу үшін өткеніне де қарау қажет. Бұл жерде бізге діндер тарихы көмекке келеді.
Құбылыстың негізіндегі сенім және саналы өмірін айқындау үшін философия, дін философиясы және кәлам сияқты ғылымдарға мұқтаждық бар.
Ахлақ (этика) болса адамның, қоғамның өміріндегі жүріп-тұру ережелерінің қандай болатындығын және мәдениетке беріктік қағидаларын ортаға қояды. Діни әрекетпен ахлақи кемелдену арасында тығыз байланыс бар.

Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дiн психологиясының әдiс тәсiлдерi
2.әдiстерi мен тәсiлдерi
3.Қоғамдық практикадағы дiн психологиясының мәнi мен маңызы
4. Дiн психологиясының пайда болуы мен қалыптасу тарихы
5.Дiн психологиясының психологияның жеке бiр саласы ретiнде дүниеге келуi
6.Дiн психологиясындағы индивиттiк концепия
7.У.Джеймстiң прагматикалық концепциясы

Лекция Дін психологиясында тұқым қуалаушылық және қоршаған орта
Әдебиеттер:
1. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
2. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
3. Платонов К.К. Психология религии М., 1967
4. Попова М.А. О психология религии М. 1969
5.Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974

1- Дін сезімі және дін санасы.
Психологиялық анықтама ретінде дін: “Адамның ғажайып бір құдірет алдындағы әлсіздігі, оған деген мұқтаждығы сенім, сезім, дұға және табыну сияқты әртүрлі құбылыстарының жиынтығы.”
Сезім дегенімізде бір ескертуші немесе бір қажеттіліктің әсерімен организмде пайда болған жансыздық, қиыншылық сияқты жайсыз сезімдердің жанында көңілді демдететін қуаныш ынталану, бақыттылық сияқты жақсы сезімдер де бар. Сезімдер мотивке бейімделгіш потенциял күштер болып табылады. Көңілге жағымды сезімдер акцион, жақтайтындар болса реакционға бейім бір мотивті өз бойына тасиды. Ұнамды объектілерге жақындауға, ұнамсыздарынан қашуға бейімбіз.
Бұл жағдай организмнің өмір сүруіне әсер ететін бір механизмнің әсері болып табылады. Бұл механизмнің қызметінде зейіннің ролі екінші орында қалады. Тек оқыту, тәрбие арқылы, яғни саналы бір жолмен бұл механизмді бақылауға алу мүмкін. Сезімдер зейін өмірінен әлдеқайда ерте басталады және қажеттіліктерге, бейімделушілікке және ішкі сезімге сүйенеді.
Сананы болса; “Адамның өзімен және сыртқы дүниемен қатынасқа түсу қасиеті, ерекшелігі” деп айтуға болады.
Зеректік, пайымдылық, білімді болу, ішкі жан дүниені сезіну санаға қатысты қасиеттер. Сана тек қана білу құбылысы емес.
Әрі зейінмен әрі сезіммен өмір сүру бүтіні болып табылады. Саналы өмірде жарықтан қараңғылыққа қарай саты-саты бөлімдер бар. “Қараңғы бір там деп ойлайық. Оның іші әртүрлі заттармен толы болсын. Ортаға шам жақсақ жарық барған жердегі заттарды тани аламыз. Оның сыртында ала-құла жарық түсіп тұрған жердегі заттар бар. Олар шала-шұрпы көрінеді. Бұлардың арғы жағы толық қараңғылық. Ол жерде ештеңе көрінбейді.”
Сезім және сана туралы осынша мәлімет бергеннен кейін дін сезімі және дін санасы тақырыптарына өтеміз.
Дін сезімі дін мәдениетіне қатысты болып тек қана адамға тән бір сезім синтездерінен бірі болып табылады.
Қалай әр түрлі әсерлерді сезіну адамда тумысынан бар нәрсе болса дін сезімі де адамда туылғаннан бітге келеді.
Сондай-ақ дін сияқты өнер, ғылым және ахлақ сияқты әсер және түсінік түрлерінің де негізгі ішкі сезімдерге сүйенеді.
“ Адамда табыну, сүю табиғи бір қасиет”
“Дін өз күшін адам санасынан тыс жерден алады. Дін техника сияқты адамның тек ақылын, өнер сияқты көңілін мазалаған бір сана емес. Дін адамның бүкіл болмысын жаулаған бір сезім. Қансыз өмірдің мүмкінсіздігі сияқты дінсіз де өмір сүру мүмкін емес.”
Дін құбылысын зерттегенде сезімдерге үлкен мән берген Уильям Жеймс сезімді діндарлықтың негізі деп көрсетеді. Мысалы Аллаһтан қорқу, Аллаһқа құрмет, сүйіспеншілік адамға тән психологиялық жағдай.”

2. Діни жетілу тұрғысынан отбасы факторы.
Сәби, туылғаннан кейбір ерекшеліктермен бірге дүниеге келеді. Алайда оның бұл ерекшеліктерінің орта әсерінен дамуы және өзгеруі негізгі мәселе болып табылады. Бұл жерде психологияның қатты көңіл бөліп, қайсы бірінің әсерлі екендігі туралы толассыз талас-тартыста болып отырған тұқым қуалаушылық және орта “факторы төңірегінде” біз арнайы айтысқа, тартысқа бармаймыз. Негізінде бұл талас-тартыстардың ортаға шығуына септігін тигізді. Айтқандай белгілі бір даму формуласы табылған және бұл формулада қайсы фактордың қаншалықты салмағы басым екендігі де көрсетілген. (Даму – Тұқым қуалаушылық –қоршаған орта-уақыт)
Хз.Пайғамбардың “Әр бір туылған бала Ислам дініне бейімделіп туылады. Кейін оны ата-анасы яһуди, христиан немесе мәжуси етеді” деген хадисі де әрі тұқым қуалаушылық әрі қоршаған орта факторына назар аудартуда. Бұл хадистегі арабша “фытрат” (жаратылыс, қасиет) сөзінің мағынасы төңірегінде көптеген келіспеушіліктер бар. Алайда біз хадистің екінші бөлігінің білдірген діни дамудағы ортаның рөлін қарастырамыз.
Орта, ауқымды мағыналы бір ұғым. Күнделікті өмірде көбінесе орта дегенімізде жанұя, достар тобы, оқу орны сияқты әлеуметтік орта әлементтері ақылға, ойға келеді. Ал орта ұғымы адамның әсер алған әр нәрсесін білдіреді. Айтқандай ортаны әлеуметтік орта, физикалық орта, биологиялық орта, мәдени орта сияқты бөліктерге бөлуге болады. Тақырыбымызға қатысты бізді қызықтырғаны сөз жоқ әлеуметтік орта мен мәдени орта болып табылады.

Отбасы ортасы.
Отбасы баланың дүниеге келген, өмірге алғашқы қадамын аттаған маңызды әлеуметтік ортасы болып табылады. Бұл жерде оның әр түрлі қажеттіліктері беріледі. Бұл ортада бала көргендерін, білгендерін, түйгендерін өз бойына сіңіре отырып өз тұлғалық қасиетін қалыптастырады. Бұл жерде маңызды бір мәселе тағы да бар. Ол баланың қабылдаушы, еліктеуші екендігі, баланың қалыптасуында ата-ананың және басқа жанұя мүшелерінің үлгі болатындықтары болып табылады. Үлгі қаншалықты толық, дұрыс болса баланың қимылдарына әсер етуі де соншалықты жоғары болады. Осы тұрғыдан баланы бір фотоаппарат, видео немесе магнитофонға ұқсатуға болады. Олай болса жанұя ортасында ата-ана және үлкендердің әрекеттері баланың дамуында үлкен маңызға ие болып табылады. Хз.Пайғамбарымыздың төмендегі хадисін тақырыбымызбен байланыстыруға әрекет жасап көрейік:
“Намаздарыңыздың кейбірін үйлеріңізде қылыңыздар және оларды қәбірлерге айналдырмаңыз.”
Бұл хадистің көптеген варианттары бар. Бұлардың арасындағы айырмашылықтарды қарайтын болсақ жағдай біраз түсінікті болады.
Айтқандай Тирмизидегі хадис мынадай: “парыз намаздарынан басқа намаздардың үйде қылынғаны абзал болып табылады”
Енді осы хадис жайлы біраз ой жүгіртіп көрсек тікелей Аллаһқа құлшылық ету үшін жасалған мешіттер тұрғанда үйде намаз қылудың маңыздылығы қайдан шықты деген сұрақ пайда болады. Одан кейін намаз оқылмаған үйдің кәбірге ұқсатылуының себебі не?
Бұл мәселе жайлы мынадай бір тұжырымға келеміз: Парыз намаздардың мешітте жамағатпен қылынуы, діннің белгілерінің көрінісі үшін, нәпіл намаздардың үйде қылынуының себебі риякерліктен ұзақ болу үшін табылады.
Алайда парыз намаздардың мешітте нәпіл намаздарының үйде оқылуының абзалдығы тек қана бұған байланысты болмаса керек. Мәселенің түрлі жақтары бар; психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық және т.б. ғибадаттардың тұлғаның қалыптасуындағы функциясын.
Көз алдына алсақ мынаны айтуға болады: намаз туралы Құранда:
“Мені еске алу үшін намазды толық орында”дейді.
Ғибадаттардың әр түрлі жер мен уақытта жиі-жиі қылынуы адамда Аллаһқа деген сенімді қалыптастырады. Аллаһқа деген сенімі толық, кемелденген адам айнала қоршаған ортаға үлгі болады. Жамағатпен оқылған намаздың әлеуметтік бірігудегі функциясын осы жерде айтып кету керек. Діни тәрбие үшін үйлерде оқылған намаздардың маңызы өте жоғары. Бұның маңыздылығын яки Кемал былай деп айтады: “Өз-өзіме айтамын: Шишли Кадикөй, Мода сияқты аймақтарда туылған, өскен, ойнаған Түрік балалары ұлттарынан толық дәрежеде өз несібелерін яки қажеттіліктерін толық ала білді ме? Ол аймақтардағы мұнаралар көрінбесе, азандар естілмесе, рамазан айының түндері сезілмесе балалар мұсылмандықтың балалық түсін қалай көреді? Міне осы түс балалық деп отырған мұсылман түсі. Осы түс бізді бір тұтас ұлт хәлінде ұстап келе жатыр. Қазіргі Түрік әкелері ауасы мен топырағы мұсылмандықпен толған аймақтарда туылды. Алғашқы сабақтары бісмілләні үйренуден басталды. Айт намаздарына әкелерінің жанында бірге барды. Осындай әр түрлі діннің жолдарынан жүріп өтті. Түрік болды”
Балалар үйде көрген діни өмірдің әсерінде қалады. Намаз оқыған, құран оқыған үлкендердің жанында діни өмірге дайындалып діндарлық бір қасиеттерді өз бойларына жинай бастайды.
Бір әке баласымен (бес жастан кіші) ойын ойнайды және бұл баласына өте ұнайды. Біраздан соң әкесі ойынды жеткілікті деп тапқанда бала бұған келіспейді. Әкесі “балам мен намаз оқуым керек” дейді. Бұған қуанған баласы “онда менле сенімен бірге намаз оқимын” дейді. Бірге ақшам намазын оқиды осылайша болады діни сезім ояна бастайды. Діни қызығушылықтың оянуында және дамуында жанұяның маңызы және балаға діни өмірдің қызықтығын қабылдату үшін онымен мұқиат қатынаста болу керектігін естен шығармау керек. Ғибадат барысында балалармен ойнап отырамызба деген түсініктен аулақ болу керек. Хз.Пайғамбарымыз намаз барысында және намаздан тыс уақытта балалармен дұрыс қарым-қатынаста болуды бұйырады.

3. Діни жетілу тұрғысынан қоршаған орта факторы
Радио және теледидар. Радио мен теледидарды отбасы ішінде қарастырсақта болар еді. Өйткені бұлар баланы көбінесе жанұя ішінде өз әсерін алады. Алайда өз алдына қарастыруды жөн көрдік. Теледидар қазіргі кезде радиомен салыстырылмайтындай дәрежеде адамдарға әсер етуде. Бұл жағдай балалар жайлы ойланғанда одан да маңызды хәлге айналады. Жағдай былай өрбігенде, мәселеге балалардың діни қызығушылықтарын ояту тұрғысынан қаралғанда Түркия теледидарының ашынарлы жағдайы көз алдымызға келеді. Діни бағдарлама ретінде 1- каналда аптасына жарты сағаттық көрсетілім беріледі. Мұның өзінің кемшіліктері толып артады. Радиоға келетін болсақ діни бағдарламалардың сағаты және түрлері бұрынғыдан көрі дұрысталған. ТРТ-ның радио және теледидар бағдарламаларының жалпы көрінісі өскелен ұрпаққа, олардың қалыптасуына кереғар бағытта әсер етіп отырғаны байқалады. Салт-дәстүрге сай келмейтін көріністер көбейіп бара жатқандай.
Балаларға арналған кітаптар және басылымдар.
Балалар бысылымдарының балаларға әсерінің жоғарлылығы қалтқысыз шындық болып табылады. Діни қызығушылықтың дамуында бұл басылымдардың маңыздылығының қаншалықты денгейде екенін айту өте қиын. Діни тақырыптардағы балалар кітаптарымен басылымдары өздерін енді-енді көрсетіп келе жатыр.
Ойын және достарының ортасы.
Ойын дегенде алдымен балалық еске түседі. Өйткені ойын олардың негізгі қызметі болып табылады. Ойын олардың өмірде дайындық ортасы, әрі әр түрлі қиялдарының қанағаттанатын жері. Айтқандай балалар ойындарында үлкен адамдардың бейнесін сомдайды. Біреуі мұғалім болады, басқалары оқушы, ал енді біреуі дәрігер дегендей. Бұл жерде үлкендердің міндеті олардың арасына түспеу болып табылады. Тек ойынның ағысына бір бағыт жөн сілтеуге болады. Бұл тұрғыда ойыншықтардың да маңызы өте жоғары. Ойыншықтар баланың ой-өрісінің кеңеюіне үлкен көмек береді. Ойынның маңыздылығының жанында достардың да әсерін ұмытпау керек. Ойын достарының жанұя құрылысы, дәрежесі, тәрбиесі және әлеуметтік әрекет түрінің балаларға әсері өте жоғары болады.
Мектеп.
Қазір балалардың мектеп жасы ретінде 7-12 жастар арасы көрсетіледі.
Мектепке дейін ата-ананың ықпалында болған балаға енді оқытушы тікелей әсер етеді. Енді ең жақсы білетін, сөйлейтін мұғалім болып табылады. Олай болса мектеп жасындағы баланың діни тақырыптағы қызығушылықтарын ең жақсы қанағаттандыратын да мұғалім болады. Бұл жағдайда бастауыш білім беру кезінде бұл қызметті атқаратын мұғалімдердің шартқа лайық болуын мұқият қадағалау керек. Діни мәселелердің қазіргі өмірмен байланыстыра отырып балаға үйрету қажет. Бұл жердегі назар бөлетін тағы бір нәрсе мектеп жанұя байланысының дұрыс бағытта жолға қойылуы болып табылады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. балалық кезеңнің ерекшелігі
2. эгосентризм калай пайда болады?
3. бозбала кезеңінің ерекшелігі
4. ересек адамның мінезі
5. кәріліктің келгені калай білінеді

Лекция 4. Діни даму (жетілу) кезеңдері.

1. Балалық кезең.
2. Бозбала кезең. (12-21)
3. Ересектік кезең (21- ...)

Әдебиеттер:
1. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
5. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
6. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
7. Платонов К.К. Психология религии М., 1967
8. Попова М.А. О психология религии М. 1969
9. Угринович Д.М. Психология религии. М., 1986

І- Балалық кезең.
А- Мектептен бұрыңғы кезең (0-5)
Сезімдер баланың тумысынан бірге келетін ерекшеліктерінің арасындағы бір қасиет. Алайда бұл сезімдерден кейбіреулері дереу өзін көрсетсе (аштық, шөл сияқты) кейбіреулері жетілу кезеңдері ішінде ортаға шығады.
Сезімдерді ортаға шығу түріне қарай:
1- Қарапайым және менменшіл сезімдер, 2- әлеуметтік сезімдер, 3- ұлы және тылсым сезімдер деп бөлуге болады. Дін сезімі осы ұлы және тылсым сезімдер арасынан орын алады. Осы тұрғыдан да ортаға шығуы кеш болатындықтан ұзақ бір мерзімді қамтиды.
Баланың сәбилік кезеңі бойынша (0-2) діни құбылыстар әдетте байқалмайды. Тек жүруге және тілі шығып сөйлей бастаған кездерінде кейбір діни әрекеттерге еліктеуі мүмкін.
Алғашқы балалық кезеңі дейтін (2-6 ж) кезде анық бір діни құлшыныс ба діни өмірге йқалады. Үш жастарынан бастан еліктеудің жанында сезім арқылы діни өмірге бейімделу әрекеті көріне бастайды.
Бұл кезеңде балада еліктеушілік, анемизм, антроморфизм, егоцентризм, жеке пікір және ойшылдық (сұрақ сұрау) сияқты сезімтал ерекшеліктер үстем болады. Баланың өзін қоршаған ортасына қабылдануы үшін “Мен де бармын” деуге әрекет еткен бұл кезіне “тәуелсіз болу” кезеңі деп те айтылады.
Бұл ерекшеліктер мектепке дейінгі кезеңнің ішінде уақыт, пайыз және көлемі жағынан әртүрлі болады. Енді осы ерекшеліктер төңірегінде жеке-жеке әңгіме қозғаймыз.
1- Еліктеушілік.
Бала бұл кезде көздерімен бір бейнекамера, құлақтарымен бір магнитофон сияқты оқиғалардың ағысын бақылап отырады және оларды еліктеу арқылы орындауға әрекет етеді. Сезім тұрғысынан бұған ол құштар, санасы толық жетілмегендіктен ол әлі сын көзбен қарауға қабілетсіз. Сондықтан тек еліктеумен шектеледі. Бала бұл кезде өзіне айтылған әр нәрсеге сенуге бейім, шүбәләнуден ұзақ болады. Сезімтал, ақылды емес.
2-Анемизм.
Бұл терминнің психологиядағы мағынасы бүкіл болмыстардың жанды, саналы ретінде қабылданып, қимыл-әрекеттерінің осыған байланысты бағалануы дегенді білдіреді. Балалар қуыршақтармен ойнайды, онымен сойлеседі т.б. Оның ойынша бұлттар өз еріктерімен ұшады, өзендер ағады, тау-тас, хайуандардың барлығы адам сияқты саналы болып табылады.
Тақырыппен байланысты кішкене бір бақылауымды осы жерде айтып кетуді жөн көріп отырмын: Бір күні үш-төрт жасындағы қызыммен жолда бара жатқанымда бір ит келіп, сол жердегі бір бұрышқа зәр сындырды. Бұны байқаған бала, “Әке, бұл ит неге әжетханаға бармайды” деп сұрады.
3-Антроморфизм және жеке пікір.
Антропо - адам, морф- форма, суреттеме; антроморфизм болса адамға ұқсатушылық дегенді білдіреді. Бұл терминнің психологиялық мағынасы болса Аллаһтың адам кейпінде көрінуі дегенді білдіреді. Бала бұл кезде түсіну, ойлану қабілетіне байланысты жеке, дербес пікірде болу кезеңінде болып табылады. Жеке болмыстарды және мәселелерді оңай пайымдайды, бірақ беймәлім, тылсым болмыстарды ойдағыдай түсініп, қабылдай алмайды. Сондықтан белгісіз нәрсе, белгілі нәрсеге айналдырылады. Аллаһ, ахырет, періште, жын, шайтан сияқты беймәлім ұғымдарды түсіне алмағандықтан көзімен көріп, сезім органдарымен қабылдаған белгілі болмыс, оқиға және жағдайлардың көмегімен бұл белгісіз дүниелер мен ұғымдарды түсінуге әрекет жасайды. Кейде бұл жағдайлар үлкендер тарапынан күлкіге де ұшырап жатады. Бала айналасындағы үлкендерден естіген бұл діни беймәлім ұғымдарды сұрайды. Оған Аллаһты түсіндіргеніңізде ол түсінбейді ол оны өзі білетін заттарға, соның ішінде адамға ұқсатуға және осылайша түсінуге әрекет етеді. Аллаһ жақсы көреді, есітеді, біледі сияқты ұқсатулар балаға адамды елестетеді. “Аллаһ үлкен, ол бәрінен күшті, ол бізді және барлық нәрсені жаратқан” дегенімізде оның адамнан басқаша болмыс екенін сезінгенімен, қалай деген сұрақтың жауабын табуға да қиындық шегеді және тағы да адамға ұқсатуға мәжбүр болады: сенен де үлкен бе? Есіктің қоңырауына бойы жете ме? Сияқты сұрақтар сұрайды. Баланың бұл дербес (объективті) түсінік дәрежесінен уақыт өте келе субъективті ойлау дәрежесіне өтуі және Аллаһ түсінігіне ие болуы кейіннен, жинақы түрде, өзін көрсететін болады. Алайда бұл жерде орта шарттармен тәрбие жұмыстарының да даму барысына әсер ететіндігін ұмытпау керек. Бір христиан мәдениетінде жетілген бала мен ислами тәрбие алып өскен баланың Аллаһ түсініктеріндегі даму барысы салыстырылғанда өзгеше нәтижелер береді. Бұл заңды нәрсе әлеуметтік білімдердің өзі әртүрлі мәдениеттерде жасалған зерттеулердің әртүрлі нәтижелер беретіндігін бір принцип ретінде қабылдаған.
10. Эгоцентризм:
Эго- мен, центре-орталық; эгоцентризм- дегеніміз болса “орталықта мен” дегенді білдіреді. Балаларда эгоцентристіктің белгілерін олардың бірнеше әрекеттерінен байқауға болады. Жанұя ортасында біреуі екіншісіне бір нәрсе сөйлесе бала сол сөзді өзіне айтылды деп есептеп дереу жауап береді. Бейне бір ол жерде өзінен басқа ешкім жоқ сияқты. Мысалы әкесі бауырына “есікті жап” десе ол бірден тұрып жабады не болмаса “жаппаймын, өзің жап” деп жауап береді. Бейне бір және басқалар тек сол үшін қызмет етіп жатқандай. Яғни барлық жерде ол бар, барлық нәрсе сол үшін болып жатқандай. Өзінен басқасы ол үшін маңызды емес. Осы тұрғыдан менменшіл ұстанымда болады. Қуыршақтарды басқалармен бөліскісі келмейді. Тек “менікі, менікі” деп иеленумен болады. Осыған байланысты кейбір проблемалар шығуы мүмкін.
Баланың бұл шағында осы сияқты ерекшеліктері ескеріле отырып діни және ахлақи (моральдық) тәрбие дұрыс берілуі қажет.

ІІ-Бозбала кезең. (12-21)
А- Бозбалалықтан бұрыңғы кезең. (12-14)
Бозбалалықтан бұрыңғы кезең тәрбиелеу кезеңі ретінде орта мектеп кезеңі болып табылады. Бұл кезде адам балалықтан кеткен, бірақ әлі жігіт болып та үлгермеген. Осы себепті кейбір психологиялық ауытқуларда болады. Көбінесе әлеуметтік орта оның бұл ауытқуларына әсер етеді. Кейде “сен енді үлкен болдың” ал кейде “сен әлі баласың” дейді. Бұл кейде баланың не істерін білмей далбырап жүруіне себеп болады. Алайда үлкендер бұл кезде түсіністіктен әрекет ете отырып, оны ескерулері керек. Сонда бозбала өзіне сенеді. Өзіне деген құрмет пайда болады.
Бұл кезең жалқы ойлау қабілетінен абстрактілі ойлау қабілетіне өтумен бір кезең болып табылады. Осы себепті бұл кездің бозбаласы енді жеке мәселелермен қоса жалпы мәселелерді де түсіне бастайды. Бұл психологиялық ортада діни мәселелерге деген құштарлығы артып, дінді іштен түсіне бастайды. Бұл тұрғыдан бұл кезеңге, әсіресе 13 жас үшін діни ояну кезеңі деп те айтылады.
Енді бозбала естігендерін, үйренгендерін електеп өткізіп, сынай қарайды. Тіпті осы кезге дейін үйренгендерін де електеп өткізуде, кейбір мәліметтердің дұрыс нмесе бұрыстығын білгенінде оны қайта өңдеуден өткізуде.
Бұл жағдайды ескере отырып балалық кезде, кейін бозбала шақтың өзінде үлкендердің әр мәселеді болғаны сияқты діни мәселелерде дұрыс бағыт беріп отырулары керек. Бұл адамның рухани жағынан дұрыс жетілуіне пайдасын тигізеді. Бұл кезде адам дене және материалдық тұрғыдан біршама өзгеріске ұшырайды. Еркектер де алдымен мұрт, сосын сақалдардың шығуы, дауыстың жуандауы, қыздарда болса көкіректерінің және бөкселерінің дамуы сияқты кейбір ерекшеліктері мен дененің және органдардың жедел дамығаны байқалады. Бұған қоса рухани жағынан да өзгеріске ұшырайды. Бозбаланың бұл жаңа бейнесі кейде айналадағылар тарапынан күлкіге алынуы мүмкін. Осыдан барып көпшіліктен ұзақ болуға әрекет етеді. Бұл жағдай кейін жігіттік кезеңде де өзін көрсетіп отырады.
Бұл жағдайларда ескеріле отырып бозбаланың жетілген санасы мен сезім әлеміне сай бір діни жақындық жасау, мазалап жүрген сұрақтарына достарша жауап беру үлкендердің негізгі міндеттеріне кіреді. Еркек болсын, қыз болсын бұл кезеңде жыныстық мәселелерге байланысты кеңінен мәліметтер берілуі керек. Осылайша бозбаланың қажеттілігі болған бағыт сілтеушілік міндеттілер тарапынан орындалса мәселелер шешімін табады.
В- Бозбала кезең (15-17)
Бозбалалықтан бұрыңғы кезеңде психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан бозбалалыққа әзірленген кісі енді дене және рухани жағынан қажетті даму жолдарынан өтіп бозбалалық деген кезеңге аяқ басады. Исламда ақылды және жетілген болу керек деген бір ұғым бар. Бұл жерде ақылды дегеніміз адамның сана- сезімінің жетілуі, жетілген болу дегеніміз адамның дене-мүшелерінің толысып, жетілуі дегенді білдіреді. Бұл жерде бозбаланы дене және рухани жағынан жетіліп, толысуының жанында діни жағынан қажетті тәлім-тәрбиемен де сусауы керек. Бозбалалық шағындағы бұл кісі енді балалықтан түгелдей шыққан және жігіттікке қарай бет алған болып табылады. Осы себепті әлеуметтік ортада оған қажетті көңіл бөлінуде. Бірақ санасы жағынан өмір тәжірибесі аз болғандықтан үлкендердің тәжірибесінен пайдалануы мүмкін. Бұлардан бас тарта алмайды.
Діни білімдерді, діни тәрбиені бозбалалықтан бұрын қажетінше алған жағдайда бұл кезде бозбаланың мінезінде тұрақтылық пайда болады. Онша-мұнша кемшіліктері болса оларды үлкендердің көмегімен шешіп отырады. Діни білімдерді, діни тәрбиені бозбалалықтан бұрын қажетінше алған жағдайда бұл кезде бозбаланың мінезінде тұрақтылық пайда болады. Онша-мұнша кемшіліктері болса оларды үлкендердің көмегімен шешіп отырады. Менменшіл сезімдерін босын, орнына патриоттық, жанашыр сезімдерін оята бастайды және осылайша қоғаммен оңай тіл табысып кетеді.
Сезім жағынан дамудың балалықтан бастап мынадай бір сатылардан өтетінін көреміз: Әуелі менменшіл сезімдер бірінші орында болады. Осы тұрғыдан бала айналасымен келісе алмай қала береді. Осы себепті бала”Әуелі мен кейін басқалары немесе тек мен” дейді. Біраздан соң мектеп кезімен бірге әлеуметтік сезімдері қалыптасады. Бұл әбден бамып шегіне жеткенде “Әуелі басқалар, сосын мен” дейді. Бозблалалық кезде бұл түсініктің орнын “Мен және басқалары немесе біз” дей алады. Бозбалалық кездің адамына сөзге беріктік, жомарттық, батылдық, жанашырлық сияқты қасиеттер тән болады. осы кезде бұл сезімдер оянып, бұлардың мағынасы тереңінен түсініле бастайды.
С- Жастық кезең (17-21)
Бұл кезде жас өзінің жастығын, жетілгендігін толық сезінеді. Қоғамда өзіне жарыса орнын алады. Діни түсінік тұрғысынан қажетті даму жолдарынан өткендіктен діни амалдарын орындау үстінде болады. Әрине бұл нүктеде жастың балалық шағынан бастап жері келгенде және уақытында діни тақырыптармен және тәжірибелермен байланысты білім алған, діни атмосфераға өзін бейімдеген болуы керек.
Біздің мәдениетімізде бұл кездің, әсіресе ауылдық аймақтарда үйлену кезі екендігі белгілі. Еркектер үшін жұмыс, әскерге бару және білім алу бір тосқауыл сияқты болғанымен, қыздар үшін білім алудан басқа тосқауыл жоқ десе де болады. Тіпті 20-21 жастан кейін кешігіп қалғандығы жайлы ойланып әбіржулі күйге түседі. Осы себепті үйлену және жұмыс табу жастық кездің ең басты проблемалары болып табылады. Олай болса бұл жерде үлкендерге жүк түсіп отыр. Олармен іші-бауырына кіріп бір дос ретінде сөйлесіп сыр алысу керек. Сондай-ақ жас идеалист болады. Ата-аналармен және басқа үлкендермен пікірлері, көзқарастары қайшы келіп отыруы мүмкін. Жас идеалист болады. Тек тәжірибесіз. Осы себепті алдын және артын есепке алмай кейбір мәселелерде айтысып қалып отырады. Үлкендер оған оның бұл қажеттіліктерін түсіндіруін насихаттар айтады. Бірақ ол мұны жақсы қабылдамайды. Араларында түсініспеушіліктер болады. Міне осы жерде тағыда дін көмекке келеді. Діннің сүйіспеншілік және құрмет сияқты ұғымдары осыған жәрдемші элементтер болып табылады.[
Жастықтың соңғы жылдары ересектікке өту жылдары болып табылады. Бұл жерде еркектер үшін әскерлік мәселесін маңыздылығын ұмытпау керек. Әскерге барып келу адаға қоғам ішінде белгілі бір статусқа ие етеді. Қыздарда бұл кезде жалпырақ тұрмыс құрып бір жерге ие болып отырады.
ІІІ-Ересектік кезең (21- ...)
А- Бастапқы ересектік (21- 40)
Жастық бітуге айналғанда ересектік кезең басталады. Бұл кезеңнің алғашқы жылдары адамның үйлену, жұмысқа тұру немесе әскерге бару, білім алу сияқты мәселелерінен бір бөлігін шешіп алған, қалған бөлігін шешуге әрекеттенген бір кезеңі болып табылады. Бұл себепті адам бір жағынан өмірге деген көзқарасы жағынан идеалист, өмірге құштар бір пікірге ие болады. Өмірден көп нәрсені күтеді, өмірде көп нәрсені жасайтындығына сенімді, қуатты және шешімге тез келеді, бірақ тәжірибесіз бұл психологиялық жетілуде әрине діни кемелділіктің маңызы зор. Өйткені дін сезімі ұлы сезімдерден бірі және басқа сезімдермен тығыз байланыста болғандықтан олардың да дамуына өз әсерін тигізеді. Адам 20-25 жастар арасында маңызды мәселелерінің біразын шешіп қоюы мүмкін. Үйленген, мүмкін бірінші сәбиді де дүниеге әкелген, жұмысқа берілген және барлық күш жігерімен әр түрлі мәселелерді шешу әрекетінде болады. Осылайша ересектер әлеміне кірген, олардың арасынан өз орнын тапқан. Діни тұрғыдан бұл кезеңнің ересегі егер діни тәжірибесін жеткілікті түрде алса, онда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.