Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті алдыңғы елдердің қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуы жағдайында ұлттық мәдениетті қайта өркендетуге аса назар аударылып отыр. Мұны Үкімет пен Білім министрлігінің осы сала бойынша қабылданған Заңдары, қаулы-қарарлары, тұжырымдамалары мен мемлекеттік бағдарламалары дәлелдейді.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да жас ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды.
Сондай-ақ, қазіргі өндірістік-технологиялық және ақпараттық-қарым-қатынас салаларының қарқынды дамуы жағдайында адам болмысы жүйесіндегі эстетикалық құрамның маңыздылығы арта түседі. Өйткені эстетикалық мәдениет сұлулық заңдары негізінде адамның эмоционалдық, ой-өрістік, парасаттылық өмірін сипаттай отырып, оның әлеуметтік және жеке құндылықтар жүйесінде көрініс табады. Жеке тұлғаның жалпыадамзаттық идеалдарға ұмтылысының, мәдени-тарихи жетістіктерге қатыстырылуының, эстетикалық қалыптасуының маңызды факторы болып халық өнері, соның ішінде сәндік-қолданбалы өнері табылады. Олай дейтініміз сәндік-қолданбалы өнер эстетикалық және практикалық мәнге ие.
Бүгінгі күн практикасы жеткіншектер арасында адамгершілік-рухани деңгейі төмен, еңбекте шығармашылық белсенділігі жоқ, әлеуметтік ортаға бейімсіз, мінез-құлықтың халықтық эстетикасын сақтай алмайтындар қатарының аз еместігін көрсетіп отыр. Осыған сәйкес жеткіншектерді практикалық, көркемдік-эстетикалық тұрғыдан маңызды жұмыстарға баулудың, олардың халықтың дәстүрлі шығармашылығы негізінде эстетикалық тәрбиесін жетілдірудің қажеттілігі артады.
Бұл мәселеге көрнекті классик педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса мән беріп, баланың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі өнердің орны мен рөлін анықтаған.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы философтардың (Платон, Г.Гегель, И.Кант, Л.Н.Коган, Ю.А.Лукин, А.А.Оганов және т.б.); педагогтардың (М.А.Верб, В.Н.Липский, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Г.И.Калиева және т.б.); психологтардың (Л.С.Выготский, Е.В.Найзайкинский, Б.М.Теплов, Д.Б.Эльконин және т.б.), өнертанушы ғалымдардың (А.В.Бакушинский, И.Я.Богусловская, В.М.Василенко, В.С.Воронов, М.А.Некрасова, П.Г.Богатырев, Б.А.Рыбаков, А.Б.Салтыков, А.С.Канцедикас, М.С.Каган және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері және оларды оқу-тәрбие процесіне ендіру мәселесі ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты зерттелді. М.М.Робу, Т.А.Давидова, Л.В.Ершова, Г.А.Поровская, Н.Б.Смирнова М.С.Подольская, Н.Р.Казанская, В.Ф.Максимович және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнерді жоғары оқу орындарында оқытуды теориялық тұрғыда негіздеп, оқу-тәрбие әрекетінде қолдану мүмкіндіктері мен әдіс-амалдарын ұсынса, Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің адам өміріндегі рөліне Орта Азия халықтарының этнографиясын, тарихын зерттеген ғалымдар (И.Г.Андреев, А.А.Бобринский, А.А.Боголюбов, А.Фелькерзам және т.б.) қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин аса мән берген.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің әсемдігі мен көркемдігі, мазмұны мен маңызы, қазақ шеберлерiнiң эстетикалық талғамы С.М.Дудин, В.Чепелев, Б.Веймарн, В.Мошкова, А.И.Тереножкин, Е.Р.Шнейдер, Т.К.Бәсенов және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер мәселелері өз алдына зерттеу объектісі тұрғысынан этнографтар (Ә.Тәжімұратов, Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б), өнертанушылар (Қ.Ибраева, Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.), философтар (Ж.Әлiбеков, Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.), филологтар (М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.), технологтар (С.Ж.Асанова, М.А.Нұржасарова және т.б.), суретшілер (Р.Д.Ходжаева, И.В.Захарова, Г.Тәкішева, А.Құралов, Қ.Саматұлы), қолөнер шеберлері (Д.Шоқпарұлы, Ә.Ш.Әбдуәлиева және т.б) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мәселелерін зерттеуге педагог ғалымдар да аса ден қойған. Оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері этнопедагогика саласынан орындалған бірқатар іргелі еңбектерде (Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, Ж.Асанов, А.Қалыбекова, Н.Көшеров және т.б.) қарастырылған. Ұ.Әбдіғапбарованың докторлық зерттеуінде халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері жасалып, жүйесі негізделген.
Педагог ғалымдар қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде оқушыларды еңбекке баулу (О.Сатқанов, Қ.Әмірғазин, М.Мырзақанов және т.б.), олардың шығармашылығы мен қабілетін дамыту (Ж.Балкенов), оларға эстетикалық тәрбие беру (Б.Әлмұхамбетов, А.Қамақов, , С.Жолдасбекова, Л.Котенко Т.Левченко, Ф.Жұмабекова) болашақ көркемөнер, технология мұғалімдерінің кәсіби біліктерін қалыптастыру (Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, Б.Ижанов, Қ.Ералин, Ұ.Әбдіғапбарова, А.Манабаева, Р.Х.Канапьянова, Б.Ортаев және т.б.) мәселелерін зерттеген.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы білім алушылардың мәдениетін қалыптастыру мәселесі де ғалымдар зерттеуінен тыс қалмаған. Л.В.Котенко сәндік-қолданбалы іс-әрекеттер негізінде мектеп-интернат оқушыларының эстетикалық мәдениетінің элементтерін қалыптастыруды зерделеген. Д.Үркінбаева халықтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды (кәсіптік оқыту материалдары негізінде), Г.Қ.Шырынбаева жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды қарастырса, А.Д.Райымқұлова 5-9 сынып оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасын зерттеп, негіздеген.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстары бүгінгі оқу орны практикасының сұранысынан шығып отырған ғылыми-педагогикалық маңызы зор еңбектер болып табылады. Дейтұрғанмен қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы орта мектеп педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, жеткіншектерді қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында; оқу-тәрбие процесінде жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында; қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мүмкіндіктерінің кеңдігі мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру, - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі – жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеті.
Зерттеудің пәні – қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты – қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе, онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Жетекші идея: Қазақ сәндік-қолданбалы өнерін мектептің оқу-тәрбие процесінде мақсаттылықпен кешенді пайдалану оқушылардың танымдық көзқарасын байытып, көркемдік-эстетикалық тұрғыда дамуын арттырады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып диалектикалық білім және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Зерттеудің көздері болып Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми құжаттары (Заңдары, қаулы-қарарлары), Білім және ғылым министрлігінің ұлттық мәдени мұраны оқу-тәрбие процесіне ендіруге байланысты тұжырымдамалары мен бағдарламалары, оқу құжаттары, ғалымдардың (тарихшылар, этнографтар, философтар, өнертанушылар, психологтар, педагогтар) еңбектері, ұлттық мәдени мұралар, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, сондай-ақ диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі саналады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектептің оқу құжаттарына (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар), мұғалімдердің озық тәжірибелеріне талдау; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, әңгімелесу; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні.
1. Мәдениет, эстетикалық мәдениет, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың өзара байланысы негізделді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлері педагогикалық жіктемеге келтірілді және оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі жасалды және. оның тиімділігін қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар айқындалды.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні: а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет, Қазақстан тарихы пәндері бағдарламаларының мазмұнына қосымшалар; ә) Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив, б) шеберлік студиясының бағдарламасы және мұғалімдерге арналған Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты арнайы курс бағдарламасы мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде, мұғалімдер білімін жетілдіру жүйесінде пайдаланылуы және жоғары оқу орны студенттерінің өзіндік жұмыстарының негізін құрауы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасын білдіреді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұнын жіктемеге келтіру, талдау және сұрыптау оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі қазақ сәндік-қолданбалы өнері мазмұнын, аталған қалыптастырудың мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін қарастырады. Оны жүзеге асыру ұйымдастырушылық, мазмұндық, дидактикалық шарттармен қамтамасыздандырылады.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан жүйеленген білімдер негізінде жасалған Бейнелеу өнері, Әдебиет, Қазақстан тарихы, Технология пәндері бағдарламаларына қосымшалар , факультатив, студия, арнайы курс бағдарламалары және оларды жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік нұсқаулар мазмұнын жасау және практикаға ендіру, әр түрлі дәстүрлі, инновациялық әдістерді, жеке, топтық, ұжымдық формаларды пайдалану жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің тиімді қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде (2000-2002 жж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері жинақталып, қорытыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2003-2007 жж.) оқу-тәрбие процесіне ендірілетін қазақ сәндік-қолданбалы өнері материалдары сұрыпталды. Факультатив, үйірме жұмысының бағдарламалары, мектептің кейбір оқу бағдарламаларына қосымшалардың мазмұны әзірленді және мұғалімдерге арналған арнайы курс бағдарламасының мазмұны айқындалды Оларды оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі жасалды, тәрбие-жұмыстарының іс-шаралары жоспарланды. Тәжірибелі-эксперимент жұмыстары жүргізілді, аралық кесінділер алынды.
Үшінші кезеңде (2008-2010 жж.) зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, деректер математикалық өңдеуден өтті, қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі оның әдіснамалық-теориялық негіздерімен, ғылыми аппараттың логикалық бірлігімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, тәжірибелі-эксперимент жұмысының мақсатына, міндеттеріне, мазмұнына барабар кешенді әдістердің пайдаланылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Шымкент қаласының №№ 64, 17,79 мектептерінде өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми- практикалық конференцияларда (Шымкент 2001, 2005, 2006, 2007, 2010; Көкшетау 2007), Оңтүстік Қазақстан Отырар университетінің профессор-оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында (2005-2010) баяндалды, эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты, сондай-ақ мерзімді басылымдарда, жарық көрген ғылыми мақалаларда, ғылыми жинақтарда, әдістемелік нұсқауларда көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші тарауда зерттеу проблемасының теориялық-әдіснамалық негіздері анықталады, қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктері, атқаратын қызметі мен түрлері жүйеленеді. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесінің моделі жасалады, оған сипаттама беріледі.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі атты екінші тарауда тәжірибелі-эксперимент жұмысын ұйымдастыру жан-жақты мазмұндалады. Жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны, формалары мен әдістері, әдістемесі беріледі; эксперимент жұмысының анықтау, қалыптастыру, бақылау кезеңдеріндегі білім деңгейлерінің кесіндісі, нәтижесі мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері тұжырымдалады, тұжырымдар мен қорытынды және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі уақытта білім беру саласының маңызды проблемасы болып белсенді өмірлік позициясы бар, жаңа көзқарасқа ие, өзін және қоршаған ортаны қайта құруға, әр түрлі өмірлік және кәсіби міндеттерді жеке шеше алуға қабілетті тұлғаны даярлау табылады. Баланың осындай тұлғалық сапаларының дамуына оның мәдени ортамен өзара әрекеттестікте болуы оң ықпал етеді. Бүгінгі мәдени орта – халықтық және қазіргі мұралардың көркемдік-эстетикалық дамуының біртұтастығын құрайды. Ал бұл болса, көп ғасырлық ұлттық мәдени мұраларды тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде тиімді пайдалануды қажет етеді.
Мәдениеттің әр түрлі проблемасының зерттелгенін, көпқырлылығын, жан-жақтылығы мен көкейкестілігін ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау дәлелдейді. Мәдениет ұғымына берілген анықтамалар санын А.Моль 1967 жылы 250-ден астам деп көрсеткен. Бүгінгі таңда отандық және шетелдік әдебиеттерде оған берілген анықтамалар саны 1000-нан асады. Солардың ішінде философиялық, ғылыми-педагогикалық, психологиялық, әлеуметтану ғылымдары саласында берілген анықтамалар мәдениет ұғымының әр түрлі қырынан тұжырымдалғанын байқатты.
Олардың негізгілерін шартты түрде былайша бөліп көрсетуге болады: 1)мәдениет белгілі бір тарихи-нақты қоғамды көрсететін адамзаттың атрибуты; 2)іс-әрекет образдарының (әдет-ғұрыптар, дәстүрлер) және олардың жүзеге асу формаларының жиынтығы; 3)адамның мінез-құлықтары мен қоғамның іс-әрекеттерінің нәтижесі; 4)адамның бастапқы өмірінен соңғы күніне дейін жасайтын дүниесі; 5)табиғат заттарынан материалдық дүниені жасайтын адами іс-әрекеттер; 6)адамда адамды қалыптастыру құралы; 7)адамдардың мінез-құлықтарында және іс-әрекеттерінде еркіндіктің пайда болу мүмкіндігінің өлшемі; 8)қарым-қатынас жасау тәсілі.
Көрсетілген топтамалардың барлығы да мәдениет ұғымының адамның іс-әрекетімен өзара байланыстылығын көрсетеді. Осыған орай М.С.Каган мәдениетті адам еңбегінің жемісі тұрғысынан адамзат мәдениеті (жалпы деңгей), әлеуметтік топ мәдениеті (ерекше деңгей), жеке тұлғаның мәдениеті (жалпы мен ерекше деңгейдің бірегей көрінісі) деп, үш топқа бөліп қарастырады.
Біздің зерттеуімізде мәдениет жеке тұлғаның мәдениеті тұрғысынан қарастырылады. Осыған сәйкес мәдениет ұғымына жасаған жан-жақты талдау негізінде, біз мәдениет бір жағынан, адамның шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелерін жинақтайды, екінші жағынан, оның рухани-практикалық күштерін жетілдіреді және оны шығармашылық тұлға тұрғысынан қалыптастырады, деп ой түйіндейміз.
Жеке тұлғаның мәдениеті ұғымының мәнін анықтау барысында Н.Д.Хмельдің адамның мәнді күштерінің дамуының жоғары деңгейі мен оларды материалдық және рухани құндылықтарды жасау мен тұтыну бойынша жүзеге асыру тәсілдері делінген анықтамасын негізге ала отырып, бұл адамның қолынан келетін және игеруге тиісті адамзаттың ғасырлар бойы жасаған ең жақсыларына тәрбие арқылы қол жеткізуінің, оларды бойға сіңірудегі адами жетілуінің дәрежесі деп түсінеміз.
Жеке тұлғаның адами жетілу дәрежесінің қалыптасуы (білімі, іскерлігі, дағдылары) әр түрлі салаларда жүзеге асырылады. Осыған сәйкес оның мәдениеті сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті, эстетикалық мәдениет және т.б. болып бөлінуі мүмкін.
Әдебиеттер мен сөздіктердегі эстетика, мәдениет ұғымдарына жасаған теориялық талдау эстетикалық мәдениет ұғымының соңғы отыз жылда философиялық, әлеуметтану (М.С.Каган, Н.Б.Крылова, В.Н.Липский, У.Ф.Суна және т.б.) әдебиеттерінде кеңінен қарастырылып отырғандығын көрсетті. Бірақ олардың көзқарастары мен логикалық баяндауы бір жақты емес. Н.Б.Крылова ... жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті – бұл эстетикалық білімдер, сенімдер, сезімдер, дағдылар, іс-әрекеттер мен мінез-құлық нормалары десе, У.Ф.Суна ...осындай құндылықтарды жасауға бағытталған оның іс-әрекеттері, ал педагог ғалым Э.А.Верб оның сұлулықпен толық қатынас жасауына және оны жасауға белсенді қатысуына мүмкіндік беретін оның негізгі, тұғырлы қасиеті деп пайымдайды. Біз диссертацияда осы анықтамаларды толық құптай отырып, адамның эстетикалық мәдениетінің мәні сұлулыққа қарым-қатынастар белгілері жиынтығының болуын ғана емес, көркемдік-эстетикалық қабылдауға, әсерленуге, шығармашылыққа даярлығы мен қабілеттерінің болуын да білдіретіндігін көрсетеміз.
Өйткені жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті оның өмір мен өнер құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты яки төменді, мұңды немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдаудағы, ұғыну мен бағалаудағы, қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі қабілеттері мен іскерліктерін көрсетеді. Соның негізінде біздің пайымдауымызша жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі құрамды бөліктері болып эстетикалық сана, эстетикалық іс-әрекет, эстетикалық тәрбие мен даму деңгейі табылады
Эстетикалық сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды, қызығушылықты, сезімді, талғамды, бағалауды қамтиды. Осы аталғандарға білім мен қабілеттің болуы аса маңызды. Өйткені білім жеткілікті болмай әрбір затты, бұйымды, қоршаған ортаны эстетикалық бағалауды жүзеге асыру мүмкін емес. Білім мен қабілеттің дамуына қажеттіліктің болуы әсер етеді. Өйткені психология ғылымында кез келген қандай да бір мәнді қабілетті қалыптастыру үшін, алдымен белгілі бір ортамен белсенді қарым-қатынас формасындағы өмірлік қажеттілікті құру тұжырымы жетекші қағидалардың бірі саналады (Липский В.Н.). Әдебиеттерде эстетикалық қажеттілік индивидтің эстетикалық, рухани жетіспеушілікті болдырмайтын құралдар мен тәсілдерді іздеуде талап етілетін, өзінің іс-әрекетінде көрініс табатын жаңа сапасы тұрғысынан қарастырылады. Демек мұнда эстетикалық іс-әрекеттің болуы заңды құбылыс. Эстетикалық іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты жасауға немесе орындауға бағытталған іс-әрекет болып түсіндіріледі. Сондықтан да эстетикалық мәдениетті қалыптастыруда эстетикалық білімнің, эстетикалық қабілет (эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық әсерлену, эстетикалық талғам, эстетикалық бағалау, эстетикалық белсенділік) пен эстетикалық қажеттіліктің болуы маңызды саналады (Сурет 1).
Сурет 1 – Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрылымы.
Осы айтылғандар негізінде жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымына оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасы деп анықтама береміз.
Жеткіншектердің даму кезеңінің ерекшеліктеріне ғалымдар ерте кезден –ақ мән берген. Оны алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Я.А.Коменский балалық шақтың ең қиын кезеңі деп көрсеткен. Диссертацияда жеткіншек кезеңге жасаған талдау оның 1) баланың қайта өмірге келуі, өзіндік сана-сезімнің дамуы (Ж.Ж.Руссо), балалық шақтың жастық шаққа ауысатын аралық және жекелік сезіміне ие кезеңі (С.Холл), сананың дағдарыс кезеңі, балалық тәуелділіктен босауға ұмтылысы мен Мен рефлекциясының пайда болуы кезеңі (Э.Шпрангер) тұрғысынан және т.б. сипатталғандығын көрсетті. Сондай-ақ, Ш.Бюллер жеткіншектер кезеңінің – қобалжушылық, ашуланшақтық, агрессивтік, мақсатсыз бүлікшілік, беки қоймаған физикалық және психикалық мүмкіндіктерімен жекелікке ұмтылушылық әрекеттеріне сипаттама берсе, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б. жеткіншектердің басты іс-әрекеттерінің қатарына қоғамға пайдалы әрекеттерде толық қарым-қатынастар нормасын игеру жататындығын көрсетеді. Бұлардың бәрі жеткіншек кезеңде баланың мінез-құлқында ауытқулар болатындығын және оның өмірге деген өз көзқарастарына, сенімділігіне, іс-әрекетіне өзі басшылық жасауға мүмкіндігі бар екендігін жоққа шығармайды. Ал бұл болса, осы кезеңде баланың тұлғалық қалыптасуына ықпал жасауға болатындығын аңғартады. Біздің бұл ойымызды И.С.Конның Жеткіншек кезеңінде бала өзінің сыртқы сымбатын сұлуландыру, сәнді киіну, шашын, бет-әлпетін көріктендіру, сөйлеу мен қарым-қатынас жасау стилін саналы түрде өңдеу мүмкіндіктеріне ие деген пікірлері дәлелдейді.
Сонымен, ғалымдардың ой-пікірлерін негізге ала отырып жеткіншек кезең баланың рухани-адамгершілік, азаматтық, көркем-эстетикалық сезімдерініің белсенді дамуына, эстетикалық көзқарасы мен эстетикалық талғамының қалыптасуына, эстетикалық қажеттілігінің дамуына ықпал ете алады деп, ой түйіндейміз.
Сәндік-қолданбалы өнер ертеде үй ішілік қолөнердің дамуымен қатар пайда болған. Алдымен халықтың тұрмысқа, тіршілік етуіне қажетті заттарды қолдан жасауына байланысты қолданбалы өнердің, соңынан олардың эстетикалық талап-сұраныстарының өсуіне орай пайда болған сәндік өнердің бірлесуінде сәндік-қолданбалы өнер туындаған. Бірақ ХХ ғасырдың бас кезеңіне дейінгі әдебиеттерде негізінен қолөнер, қолөнер кәсіпшілігі, қолданбалы өнер ұғымдары қолданылған.
Біз диссертацияда сәндік-қолданбалы өнер ұғымына берілген түсініктерді (И.Каплан, С.Абдуллаев, Қ.Ералин, Б.Әлмұхамбетов және т.б.) талдай отырып Ұ.Әбдіғапбарованың ...қолмен немесе құралдармен, техникамен өндірілетін қолданбалы, сәндік, сувенирлік бұйымдар түрлерін ұқсатып жасаудағы идеялар мен ойлардың, материалдар мен көркемдік шешімдердің, техникалар мен технологиялардың, ұлттық нақыштардың жиынтығын құрайтын өнер түрі делінген анықтамасын басшылыққа аламыз. Сәндік-қолданбалы өнер арқылы жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңызды факторлары болып оның ерекшеліктері мен атқаратын қызметі табылатындығын ескере отырып, оларды өз зерттеу объектімізге қарай қарастырамыз. Біз сәндік-қолданбалы өнердің ерекшеліктерін оның қамтитын салаларына қарай шартты түрде төрт топқа топтастырамыз: 1) көркемдік-эстетикалық ерекшеліктер: мағыналық-мазмұндық, сәндік, дәстүрлік. Олардың өлшемдері болып айтылар ойдың символдар, образдар, түр-түстер мен композициялар арқылы бейнеленуі, осы белгілер арқылы әр түрлі ақпараттардың берілуі, олардың сәнді де, әсем бейнеленуі табылады; 2) практикалық ерекшеліктері: тұрмыстық, шаруашылық, мерекелік, сувенирлік – қолданысқа арнайы жасалынуы және игілікке пайдаланылуы саналады; 3) еңбек ерекшеліктері: осы өнер түрін жасау процесіндегі өзгешеліктер – жеке және ұжымдық (топтық, қауымдық, рулық, ауылдық) еңбек етуі, олардың музыкалық, әдет-ғұрыптық сүйемелденуі, осы процесте эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастардың қалыптасуы. 4) шығармашылық ерекшелігі: дарындылық, шеберлік, кәсібилік –шығармашылық дарындылықты дамытуы, шеберлікті шыңдауы және кәсібилікті меңгертуі. Осы ерекшеліктерге диссертацияның 1.2 бөлімінде мазмұнды сипаттама берілген.
Зерттеу барысында сәндік-қолданбалы өнердің атқаратын қызметін проблемамызға байланысты қарастырамыз. Бүгінгі таңға дейін ғылымда өнердің атқаратын қызметі бойынша топтастырылған жіктемелер (Ю.А.Лукин, М.С.Каган, Л.Н.Столович, Е.Ш.Козыбаев және т.б.) баршылық. Біз соларға талдау жасау негізінде М.С.Каганның жіктемесін емес, оның негіздемесін тірек ете отырып сәндік-қолданбалы өнердің атқаратын қызметінің жүйесін ұсынамыз. Олай дейтініміз ол ұсынған өлшемдер (белгі, конструкция, білім, бағалау) бір бағытты білдіріп қана қоймайды, сондай бағытқа жақын топтардың негіздемесі бола алады. Осыған байланысты біз, өнердің бүгінгі күнге дейін анықталған атқаратын қызметін шартты түрде былайша төрт топқа бөліп жүйелейміз: 1) ағартушылық – белгілі бір өмір туралы білімдер, танымдық білімдер, мәліметтер, пікірлер, теориялар, осы аталғандардың формалану белгілері; 2) коммуникативтік – суретші мен оның аудиториясының, халық пен ұрпақ арасындағы қарым-қатынас жасау құралы, білімдерді ғана емес, сезімдерді де жеткізу арнасы, адамдардың рухани қарым-қатынас құралы, көркемдік мәдениетті қоғамдық байлыққа айналдыруы, философиялық, құқықтық, этикалық, діни және т.б. идеяларды таратуы; 3) гедонистикалық – білім алушының эстетикалық әсем сезімдерін оятуы, рухани тұрғыдан көңіл-күйді көтеруі, айрықша сезім сыйлауы, құндылық бағдарлық, эмоционалдық, эстетикалық, көріністілік сапасы; 4) тәрбиелік – адамның рухани өмірін қалыптастыруға, әр түрлі қоғамдық идеалдарға сәйкес оның санасына, сезіміне, еркіне ықпал етуі.
Диссертацияда қазақ сәндік-қолданбалы өнер түрлері бойынша жасалған ғалымдардың (Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Қ.Арғынбаев, М.Мұқанов, Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) жіктемелеріне көзқарасымызды білдіре отырып, өз педагогикалық жіктемемізді ұсынамыз (Сурет 2). Осы жіктеменің өлшемдері болып жеткіншектердің жас ерекшелігі, сәндік-қолданбалы өнердің адам өміріндегі мәні, қоғамның эстетикалық мәдениеті саласындағы орны, эстетикалық көріністерінің сипаты, эстетикалық іс-әрекетті ұйымдастыру табылады. Осы топтамада ою-өрнектердің орны ерекше. Осы ұғымға анықтама берген бірқатар ғалымдар (С.Қасиманов, Ә.Марғұлан. М.Мұқанов және т.б.) түсініктерін талдай отырып, Ұ.Әбдіғапбарованың адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан аоған эмоционалдық-эстетикалық әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар анықтамасын негізге аламыз және жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы ою-өрнектердің рөлін анықтаймыз. Ұсынылған топтамада ою-өрнек өнері сәндік өнер тобында берілгенімен, оның тұрмыстық, сыйлықтық, шаруашылықтық түрлеріне де қатысы бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ ондағы бұйымдар ою-өрнектер арқылы да, ою-өрнектерсіз де жасалатындықтан, ол топтастыру барысында сәндік өнер тобына енгізілді. Тағы бір айтарымыз, ою-өрнектерсіз жасалған бұйымдардың эстетикалық сипаты олардың бояу
Сурет 2- Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жіктемесі
Кесте 1. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктері, атқаратын қызметтері
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті құрамы
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Атқаратын қызметтері Ерекшеліктері
1.Көркемдік-эстетикалық: мағыналық-мазмұндық,; сәндік; дәстүрлік.
2.Практикалық: тұрмыстық; шаруашылықтық;
мерекелік; сыйлықтық.
3.Еңбек-жеке, топтық, рулық, ауылдық, қауымдық; эстетикалық-адамгершілік қатынастарға байланысты; еңбек процесіне байланысты; - технологиялық.
4.Шығармашылық: дарындылық; шеберлілік;
кәсібилік
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Ағартушылық: өмір туралы белгілі бір білімдер; танымдық – білімдер, мәліметтер, ақпараттар; пікірлер, теориялар және т.б.;- семиотикалық – осы аталғандардың формаға түсу (формалану) дәрежесі.
2.Коммуникативтік: -суретшінің және оның аудиториясының қарым-қатынас жасау құралы, халық пен ұрпақ арасындағы қарым-қатынас жасау құралы ;-білімдерді ғана емес, сезімдерді де жеткізу арнасы; адамдардың рухани қарым-қатынас жасау құралы; көркемдік мәдениетті қоғамдық байлыққа айналдыруы;- насихаттаушылық – философиялық, құқықтық, этикалық, діни және т.б. идеяларды таратуы.
3.Гедонистикалық :- білім алушы мен тәрбиеленушінің эстетикалық әсем сезімдерін оятуы;- рухани тұрғыдан көңіл-күйді көтеруі, айрықша сезім сыйлауы;- құндылық бағдарлық ;-эмоционалдық, эстетикалық көріністілік сапалары.
4.Тәрбиелік :-адамның рухани өмірін қалыптастыруға, әр түрлі қоғамдық идеалдарға сәйкес оның санасына, сезіміне, еркіне ықпал етуі
Эстетикалық білім
-қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білімдерін тереңдетеді,-эстетикалық көзқарасын кеңейтеді;
көркемдік--танымдық ой-пікірлерін ұлғайтады;
-эстетеикалық санасын қалыптасуына ықпал етеді және т.б.
Эстетикалық қажеттілік
- қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін, мазмұнын білуге талпынады;- қазақ сәндік-қолданбалы өнері туындыларын жасауға қызығушылығы артады;- қоршаған ортадан әсем де сұлу құбылыстарды көруге ізденеді және т.б.
Эстетикалық сезім
- қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жағымды эмоционалдық- күйін сезінеді;- қазаққ сәндік-қолданбалы өнер туындыларының мағынасыі мен мазмұнын ерекше сезінеді:
- қазақ олю-өрнектерінің әсемдігі мен сұлулығын, тереңдігін асқақ сезіммен сезінеді және т.б.
Эстетикалық қабылдау
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларына жағымды қарым-қатынастары қалыптасады;
- осы өнер түрлеріндегі асқақ та әсем, эстетикалық көңіл-күйді эмоционалдық тұрғыдан қабылдайды және т.б.
Эстетикалық әсерлену
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларының мазмұнында берілген бейнелермен бірге образды күй кешеді,
- осы өнердегі әсемдікті жадында ұзақ сақтайды және т.б
Эстетикалық твлғам
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы әсемділік пен көріктілікті түсінеді, оларға өзіндікбағалы көзқарасы қалыптасадыды; осы өнер туындыларындағы қсұлулық пен көріксіздікті, асқақтық пен төменді, жағымды мен жағымсыздықты ажырата алады және т.б.
Эстетикалық бағалау
- халық өнері туындыларына сыйластығы мен аялы көзқарасы қалыптасады; олардың адам өміріндегі мәнін, эстетикалық ықпалын терең түсінеді; шеберлер менсуретшілер, дизайнерлер туындыларына өзіндік бағасын бере алады және т.б.
Эстетикалық
белсенділік
-қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жасауда эстетикалық принциптерге сүйенеді, сәндік-қолданбалы және эстетикалық іс-әрекеттерге белсене қатысады, жеке туындыларымен көрмеге, байқауларға қатысады және т.б.
түстерінен, формаларының жарасымдылығы мен әдемілігінен, жинақылығынан, көз тартар сұлулығынан көрінеді. Ал бұл топтаманың ерекшелігі – жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнердің әлеуметтік мәнін жеңіл және жүйелі меңгеруіне, оларды эстетикалық іс-әрекеттерінде тиімді пайдалана алуына септігін тигізетіндігі болып табылады.
Сонымен қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктеріне, атқаратын қызметіне, түрлеріне жасаған теориялық талдау негізінде оларды жүйелеу бізге қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің қалыптастырудағы мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді (Кесте 1).
Осыған орай қазақтың сәндік-қолданбалы өнері біздің зерттеуімізде жеке тұлғаның эстетикалық-эмоционалдық сезімдерін, еңбек ету мен эстетикалық қабілеттерін, эстетикалық қажеттіліктері мен көркемдік шығармашылығын, рухани-адамгершілік құндылықтарын дамытудағы, сондай-ақ ең бір қажетті тұрмыстық, сәндік, шаруашылықтық, сыйлықтық заттар мен бұйымдарды өз қолдарымен жасауға үйренудегі халық өнерінің бір бөлігі тұрғысынан қарастырылып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласында оның маңыздылығын арттырады. Әдетте қалыптастыру ұғымы белгілі бір формаға келтіру дегенді білдіреді. Қалыптастыру процесс тұрғысынан О.А.Абдуллина, Ю.К.Бабанский, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде адамның экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, идеологиялық, психологиялық және т.б. факторлардың ықпал етуімен әлеуметтік жан ретінде қалыптасуын білдіреді.
Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – бұл оның өнердегі және болмыстағы сұлулықты толыққанды қабылдауы мен терең ұғынуына, ол туралы меңгерген білімдерін өмірде пайдалана білу қабілетін дамытуына мақсатты бағытталған процесс. Соның негізінде зерттеу пәнімізге сәйкес модель жасау қажеттігі туындады. Біз А.М.Довгялло ұсынған модельдеу талаптарын, мектептің оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктерін, жеткіншектердің жас ерекшелігін, осы өнердің тағылымдық мүмкіндіктерін негізге ала отырып зерттеу проблемасының құрылымдық моделін (Сурет 3) жасадық. Модельдің тиімділігін жүзеге асыруға сәйкес эстетикалық мәдениет қалыптасқандығының өлшемдерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті алдыңғы елдердің қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуы жағдайында ұлттық мәдениетті қайта өркендетуге аса назар аударылып отыр. Мұны Үкімет пен Білім министрлігінің осы сала бойынша қабылданған Заңдары, қаулы-қарарлары, тұжырымдамалары мен мемлекеттік бағдарламалары дәлелдейді.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да жас ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды.
Сондай-ақ, қазіргі өндірістік-технологиялық және ақпараттық-қарым-қатынас салаларының қарқынды дамуы жағдайында адам болмысы жүйесіндегі эстетикалық құрамның маңыздылығы арта түседі. Өйткені эстетикалық мәдениет сұлулық заңдары негізінде адамның эмоционалдық, ой-өрістік, парасаттылық өмірін сипаттай отырып, оның әлеуметтік және жеке құндылықтар жүйесінде көрініс табады. Жеке тұлғаның жалпыадамзаттық идеалдарға ұмтылысының, мәдени-тарихи жетістіктерге қатыстырылуының, эстетикалық қалыптасуының маңызды факторы болып халық өнері, соның ішінде сәндік-қолданбалы өнері табылады. Олай дейтініміз сәндік-қолданбалы өнер эстетикалық және практикалық мәнге ие.
Бүгінгі күн практикасы жеткіншектер арасында адамгершілік-рухани деңгейі төмен, еңбекте шығармашылық белсенділігі жоқ, әлеуметтік ортаға бейімсіз, мінез-құлықтың халықтық эстетикасын сақтай алмайтындар қатарының аз еместігін көрсетіп отыр. Осыған сәйкес жеткіншектерді практикалық, көркемдік-эстетикалық тұрғыдан маңызды жұмыстарға баулудың, олардың халықтың дәстүрлі шығармашылығы негізінде эстетикалық тәрбиесін жетілдірудің қажеттілігі артады.
Бұл мәселеге көрнекті классик педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса мән беріп, баланың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі өнердің орны мен рөлін анықтаған.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы философтардың (Платон, Г.Гегель, И.Кант, Л.Н.Коган, Ю.А.Лукин, А.А.Оганов және т.б.); педагогтардың (М.А.Верб, В.Н.Липский, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Г.И.Калиева және т.б.); психологтардың (Л.С.Выготский, Е.В.Найзайкинский, Б.М.Теплов, Д.Б.Эльконин және т.б.), өнертанушы ғалымдардың (А.В.Бакушинский, И.Я.Богусловская, В.М.Василенко, В.С.Воронов, М.А.Некрасова, П.Г.Богатырев, Б.А.Рыбаков, А.Б.Салтыков, А.С.Канцедикас, М.С.Каган және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері және оларды оқу-тәрбие процесіне ендіру мәселесі ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты зерттелді. М.М.Робу, Т.А.Давидова, Л.В.Ершова, Г.А.Поровская, Н.Б.Смирнова М.С.Подольская, Н.Р.Казанская, В.Ф.Максимович және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнерді жоғары оқу орындарында оқытуды теориялық тұрғыда негіздеп, оқу-тәрбие әрекетінде қолдану мүмкіндіктері мен әдіс-амалдарын ұсынса, Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің адам өміріндегі рөліне Орта Азия халықтарының этнографиясын, тарихын зерттеген ғалымдар (И.Г.Андреев, А.А.Бобринский, А.А.Боголюбов, А.Фелькерзам және т.б.) қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин аса мән берген.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің әсемдігі мен көркемдігі, мазмұны мен маңызы, қазақ шеберлерiнiң эстетикалық талғамы С.М.Дудин, В.Чепелев, Б.Веймарн, В.Мошкова, А.И.Тереножкин, Е.Р.Шнейдер, Т.К.Бәсенов және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер мәселелері өз алдына зерттеу объектісі тұрғысынан этнографтар (Ә.Тәжімұратов, Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б), өнертанушылар (Қ.Ибраева, Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.), философтар (Ж.Әлiбеков, Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.), филологтар (М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.), технологтар (С.Ж.Асанова, М.А.Нұржасарова және т.б.), суретшілер (Р.Д.Ходжаева, И.В.Захарова, Г.Тәкішева, А.Құралов, Қ.Саматұлы), қолөнер шеберлері (Д.Шоқпарұлы, Ә.Ш.Әбдуәлиева және т.б) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мәселелерін зерттеуге педагог ғалымдар да аса ден қойған. Оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері этнопедагогика саласынан орындалған бірқатар іргелі еңбектерде (Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, Ж.Асанов, А.Қалыбекова, Н.Көшеров және т.б.) қарастырылған. Ұ.Әбдіғапбарованың докторлық зерттеуінде халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері жасалып, жүйесі негізделген.
Педагог ғалымдар қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде оқушыларды еңбекке баулу (О.Сатқанов, Қ.Әмірғазин, М.Мырзақанов және т.б.), олардың шығармашылығы мен қабілетін дамыту (Ж.Балкенов), оларға эстетикалық тәрбие беру (Б.Әлмұхамбетов, А.Қамақов, , С.Жолдасбекова, Л.Котенко Т.Левченко, Ф.Жұмабекова) болашақ көркемөнер, технология мұғалімдерінің кәсіби біліктерін қалыптастыру (Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, Б.Ижанов, Қ.Ералин, Ұ.Әбдіғапбарова, А.Манабаева, Р.Х.Канапьянова, Б.Ортаев және т.б.) мәселелерін зерттеген.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы білім алушылардың мәдениетін қалыптастыру мәселесі де ғалымдар зерттеуінен тыс қалмаған. Л.В.Котенко сәндік-қолданбалы іс-әрекеттер негізінде мектеп-интернат оқушыларының эстетикалық мәдениетінің элементтерін қалыптастыруды зерделеген. Д.Үркінбаева халықтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды (кәсіптік оқыту материалдары негізінде), Г.Қ.Шырынбаева жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды қарастырса, А.Д.Райымқұлова 5-9 сынып оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасын зерттеп, негіздеген.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстары бүгінгі оқу орны практикасының сұранысынан шығып отырған ғылыми-педагогикалық маңызы зор еңбектер болып табылады. Дейтұрғанмен қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы орта мектеп педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, жеткіншектерді қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында; оқу-тәрбие процесінде жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында; қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мүмкіндіктерінің кеңдігі мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру, - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі – жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеті.
Зерттеудің пәні – қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты – қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе, онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Жетекші идея: Қазақ сәндік-қолданбалы өнерін мектептің оқу-тәрбие процесінде мақсаттылықпен кешенді пайдалану оқушылардың танымдық көзқарасын байытып, көркемдік-эстетикалық тұрғыда дамуын арттырады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып диалектикалық білім және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Зерттеудің көздері болып Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми құжаттары (Заңдары, қаулы-қарарлары), Білім және ғылым министрлігінің ұлттық мәдени мұраны оқу-тәрбие процесіне ендіруге байланысты тұжырымдамалары мен бағдарламалары, оқу құжаттары, ғалымдардың (тарихшылар, этнографтар, философтар, өнертанушылар, психологтар, педагогтар) еңбектері, ұлттық мәдени мұралар, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, сондай-ақ диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі саналады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектептің оқу құжаттарына (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар), мұғалімдердің озық тәжірибелеріне талдау; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, әңгімелесу; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні.
1. Мәдениет, эстетикалық мәдениет, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың өзара байланысы негізделді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлері педагогикалық жіктемеге келтірілді және оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі жасалды және. оның тиімділігін қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттар айқындалды.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні: а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет, Қазақстан тарихы пәндері бағдарламаларының мазмұнына қосымшалар; ә) Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив, б) шеберлік студиясының бағдарламасы және мұғалімдерге арналған Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты арнайы курс бағдарламасы мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде, мұғалімдер білімін жетілдіру жүйесінде пайдаланылуы және жоғары оқу орны студенттерінің өзіндік жұмыстарының негізін құрауы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасын білдіреді.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұнын жіктемеге келтіру, талдау және сұрыптау оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі қазақ сәндік-қолданбалы өнері мазмұнын, аталған қалыптастырудың мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін қарастырады. Оны жүзеге асыру ұйымдастырушылық, мазмұндық, дидактикалық шарттармен қамтамасыздандырылады.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан жүйеленген білімдер негізінде жасалған Бейнелеу өнері, Әдебиет, Қазақстан тарихы, Технология пәндері бағдарламаларына қосымшалар , факультатив, студия, арнайы курс бағдарламалары және оларды жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік нұсқаулар мазмұнын жасау және практикаға ендіру, әр түрлі дәстүрлі, инновациялық әдістерді, жеке, топтық, ұжымдық формаларды пайдалану жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің тиімді қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде (2000-2002 жж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері жинақталып, қорытыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2003-2007 жж.) оқу-тәрбие процесіне ендірілетін қазақ сәндік-қолданбалы өнері материалдары сұрыпталды. Факультатив, үйірме жұмысының бағдарламалары, мектептің кейбір оқу бағдарламаларына қосымшалардың мазмұны әзірленді және мұғалімдерге арналған арнайы курс бағдарламасының мазмұны айқындалды Оларды оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі жасалды, тәрбие-жұмыстарының іс-шаралары жоспарланды. Тәжірибелі-эксперимент жұмыстары жүргізілді, аралық кесінділер алынды.
Үшінші кезеңде (2008-2010 жж.) зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді, деректер математикалық өңдеуден өтті, қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі оның әдіснамалық-теориялық негіздерімен, ғылыми аппараттың логикалық бірлігімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, тәжірибелі-эксперимент жұмысының мақсатына, міндеттеріне, мазмұнына барабар кешенді әдістердің пайдаланылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Шымкент қаласының №№ 64, 17,79 мектептерінде өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми- практикалық конференцияларда (Шымкент 2001, 2005, 2006, 2007, 2010; Көкшетау 2007), Оңтүстік Қазақстан Отырар университетінің профессор-оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында (2005-2010) баяндалды, эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты, сондай-ақ мерзімді басылымдарда, жарық көрген ғылыми мақалаларда, ғылыми жинақтарда, әдістемелік нұсқауларда көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші тарауда зерттеу проблемасының теориялық-әдіснамалық негіздері анықталады, қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктері, атқаратын қызметі мен түрлері жүйеленеді. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесінің моделі жасалады, оған сипаттама беріледі.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі атты екінші тарауда тәжірибелі-эксперимент жұмысын ұйымдастыру жан-жақты мазмұндалады. Жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны, формалары мен әдістері, әдістемесі беріледі; эксперимент жұмысының анықтау, қалыптастыру, бақылау кезеңдеріндегі білім деңгейлерінің кесіндісі, нәтижесі мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері тұжырымдалады, тұжырымдар мен қорытынды және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі уақытта білім беру саласының маңызды проблемасы болып белсенді өмірлік позициясы бар, жаңа көзқарасқа ие, өзін және қоршаған ортаны қайта құруға, әр түрлі өмірлік және кәсіби міндеттерді жеке шеше алуға қабілетті тұлғаны даярлау табылады. Баланың осындай тұлғалық сапаларының дамуына оның мәдени ортамен өзара әрекеттестікте болуы оң ықпал етеді. Бүгінгі мәдени орта – халықтық және қазіргі мұралардың көркемдік-эстетикалық дамуының біртұтастығын құрайды. Ал бұл болса, көп ғасырлық ұлттық мәдени мұраларды тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде тиімді пайдалануды қажет етеді.
Мәдениеттің әр түрлі проблемасының зерттелгенін, көпқырлылығын, жан-жақтылығы мен көкейкестілігін ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау дәлелдейді. Мәдениет ұғымына берілген анықтамалар санын А.Моль 1967 жылы 250-ден астам деп көрсеткен. Бүгінгі таңда отандық және шетелдік әдебиеттерде оған берілген анықтамалар саны 1000-нан асады. Солардың ішінде философиялық, ғылыми-педагогикалық, психологиялық, әлеуметтану ғылымдары саласында берілген анықтамалар мәдениет ұғымының әр түрлі қырынан тұжырымдалғанын байқатты.
Олардың негізгілерін шартты түрде былайша бөліп көрсетуге болады: 1)мәдениет белгілі бір тарихи-нақты қоғамды көрсететін адамзаттың атрибуты; 2)іс-әрекет образдарының (әдет-ғұрыптар, дәстүрлер) және олардың жүзеге асу формаларының жиынтығы; 3)адамның мінез-құлықтары мен қоғамның іс-әрекеттерінің нәтижесі; 4)адамның бастапқы өмірінен соңғы күніне дейін жасайтын дүниесі; 5)табиғат заттарынан материалдық дүниені жасайтын адами іс-әрекеттер; 6)адамда адамды қалыптастыру құралы; 7)адамдардың мінез-құлықтарында және іс-әрекеттерінде еркіндіктің пайда болу мүмкіндігінің өлшемі; 8)қарым-қатынас жасау тәсілі.
Көрсетілген топтамалардың барлығы да мәдениет ұғымының адамның іс-әрекетімен өзара байланыстылығын көрсетеді. Осыған орай М.С.Каган мәдениетті адам еңбегінің жемісі тұрғысынан адамзат мәдениеті (жалпы деңгей), әлеуметтік топ мәдениеті (ерекше деңгей), жеке тұлғаның мәдениеті (жалпы мен ерекше деңгейдің бірегей көрінісі) деп, үш топқа бөліп қарастырады.
Біздің зерттеуімізде мәдениет жеке тұлғаның мәдениеті тұрғысынан қарастырылады. Осыған сәйкес мәдениет ұғымына жасаған жан-жақты талдау негізінде, біз мәдениет бір жағынан, адамның шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелерін жинақтайды, екінші жағынан, оның рухани-практикалық күштерін жетілдіреді және оны шығармашылық тұлға тұрғысынан қалыптастырады, деп ой түйіндейміз.
Жеке тұлғаның мәдениеті ұғымының мәнін анықтау барысында Н.Д.Хмельдің адамның мәнді күштерінің дамуының жоғары деңгейі мен оларды материалдық және рухани құндылықтарды жасау мен тұтыну бойынша жүзеге асыру тәсілдері делінген анықтамасын негізге ала отырып, бұл адамның қолынан келетін және игеруге тиісті адамзаттың ғасырлар бойы жасаған ең жақсыларына тәрбие арқылы қол жеткізуінің, оларды бойға сіңірудегі адами жетілуінің дәрежесі деп түсінеміз.
Жеке тұлғаның адами жетілу дәрежесінің қалыптасуы (білімі, іскерлігі, дағдылары) әр түрлі салаларда жүзеге асырылады. Осыған сәйкес оның мәдениеті сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті, эстетикалық мәдениет және т.б. болып бөлінуі мүмкін.
Әдебиеттер мен сөздіктердегі эстетика, мәдениет ұғымдарына жасаған теориялық талдау эстетикалық мәдениет ұғымының соңғы отыз жылда философиялық, әлеуметтану (М.С.Каган, Н.Б.Крылова, В.Н.Липский, У.Ф.Суна және т.б.) әдебиеттерінде кеңінен қарастырылып отырғандығын көрсетті. Бірақ олардың көзқарастары мен логикалық баяндауы бір жақты емес. Н.Б.Крылова ... жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті – бұл эстетикалық білімдер, сенімдер, сезімдер, дағдылар, іс-әрекеттер мен мінез-құлық нормалары десе, У.Ф.Суна ...осындай құндылықтарды жасауға бағытталған оның іс-әрекеттері, ал педагог ғалым Э.А.Верб оның сұлулықпен толық қатынас жасауына және оны жасауға белсенді қатысуына мүмкіндік беретін оның негізгі, тұғырлы қасиеті деп пайымдайды. Біз диссертацияда осы анықтамаларды толық құптай отырып, адамның эстетикалық мәдениетінің мәні сұлулыққа қарым-қатынастар белгілері жиынтығының болуын ғана емес, көркемдік-эстетикалық қабылдауға, әсерленуге, шығармашылыққа даярлығы мен қабілеттерінің болуын да білдіретіндігін көрсетеміз.
Өйткені жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті оның өмір мен өнер құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты яки төменді, мұңды немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдаудағы, ұғыну мен бағалаудағы, қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі қабілеттері мен іскерліктерін көрсетеді. Соның негізінде біздің пайымдауымызша жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі құрамды бөліктері болып эстетикалық сана, эстетикалық іс-әрекет, эстетикалық тәрбие мен даму деңгейі табылады
Эстетикалық сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды, қызығушылықты, сезімді, талғамды, бағалауды қамтиды. Осы аталғандарға білім мен қабілеттің болуы аса маңызды. Өйткені білім жеткілікті болмай әрбір затты, бұйымды, қоршаған ортаны эстетикалық бағалауды жүзеге асыру мүмкін емес. Білім мен қабілеттің дамуына қажеттіліктің болуы әсер етеді. Өйткені психология ғылымында кез келген қандай да бір мәнді қабілетті қалыптастыру үшін, алдымен белгілі бір ортамен белсенді қарым-қатынас формасындағы өмірлік қажеттілікті құру тұжырымы жетекші қағидалардың бірі саналады (Липский В.Н.). Әдебиеттерде эстетикалық қажеттілік индивидтің эстетикалық, рухани жетіспеушілікті болдырмайтын құралдар мен тәсілдерді іздеуде талап етілетін, өзінің іс-әрекетінде көрініс табатын жаңа сапасы тұрғысынан қарастырылады. Демек мұнда эстетикалық іс-әрекеттің болуы заңды құбылыс. Эстетикалық іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты жасауға немесе орындауға бағытталған іс-әрекет болып түсіндіріледі. Сондықтан да эстетикалық мәдениетті қалыптастыруда эстетикалық білімнің, эстетикалық қабілет (эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық әсерлену, эстетикалық талғам, эстетикалық бағалау, эстетикалық белсенділік) пен эстетикалық қажеттіліктің болуы маңызды саналады (Сурет 1).
Сурет 1 – Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрылымы.
Осы айтылғандар негізінде жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымына оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасы деп анықтама береміз.
Жеткіншектердің даму кезеңінің ерекшеліктеріне ғалымдар ерте кезден –ақ мән берген. Оны алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Я.А.Коменский балалық шақтың ең қиын кезеңі деп көрсеткен. Диссертацияда жеткіншек кезеңге жасаған талдау оның 1) баланың қайта өмірге келуі, өзіндік сана-сезімнің дамуы (Ж.Ж.Руссо), балалық шақтың жастық шаққа ауысатын аралық және жекелік сезіміне ие кезеңі (С.Холл), сананың дағдарыс кезеңі, балалық тәуелділіктен босауға ұмтылысы мен Мен рефлекциясының пайда болуы кезеңі (Э.Шпрангер) тұрғысынан және т.б. сипатталғандығын көрсетті. Сондай-ақ, Ш.Бюллер жеткіншектер кезеңінің – қобалжушылық, ашуланшақтық, агрессивтік, мақсатсыз бүлікшілік, беки қоймаған физикалық және психикалық мүмкіндіктерімен жекелікке ұмтылушылық әрекеттеріне сипаттама берсе, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б. жеткіншектердің басты іс-әрекеттерінің қатарына қоғамға пайдалы әрекеттерде толық қарым-қатынастар нормасын игеру жататындығын көрсетеді. Бұлардың бәрі жеткіншек кезеңде баланың мінез-құлқында ауытқулар болатындығын және оның өмірге деген өз көзқарастарына, сенімділігіне, іс-әрекетіне өзі басшылық жасауға мүмкіндігі бар екендігін жоққа шығармайды. Ал бұл болса, осы кезеңде баланың тұлғалық қалыптасуына ықпал жасауға болатындығын аңғартады. Біздің бұл ойымызды И.С.Конның Жеткіншек кезеңінде бала өзінің сыртқы сымбатын сұлуландыру, сәнді киіну, шашын, бет-әлпетін көріктендіру, сөйлеу мен қарым-қатынас жасау стилін саналы түрде өңдеу мүмкіндіктеріне ие деген пікірлері дәлелдейді.
Сонымен, ғалымдардың ой-пікірлерін негізге ала отырып жеткіншек кезең баланың рухани-адамгершілік, азаматтық, көркем-эстетикалық сезімдерініің белсенді дамуына, эстетикалық көзқарасы мен эстетикалық талғамының қалыптасуына, эстетикалық қажеттілігінің дамуына ықпал ете алады деп, ой түйіндейміз.
Сәндік-қолданбалы өнер ертеде үй ішілік қолөнердің дамуымен қатар пайда болған. Алдымен халықтың тұрмысқа, тіршілік етуіне қажетті заттарды қолдан жасауына байланысты қолданбалы өнердің, соңынан олардың эстетикалық талап-сұраныстарының өсуіне орай пайда болған сәндік өнердің бірлесуінде сәндік-қолданбалы өнер туындаған. Бірақ ХХ ғасырдың бас кезеңіне дейінгі әдебиеттерде негізінен қолөнер, қолөнер кәсіпшілігі, қолданбалы өнер ұғымдары қолданылған.
Біз диссертацияда сәндік-қолданбалы өнер ұғымына берілген түсініктерді (И.Каплан, С.Абдуллаев, Қ.Ералин, Б.Әлмұхамбетов және т.б.) талдай отырып Ұ.Әбдіғапбарованың ...қолмен немесе құралдармен, техникамен өндірілетін қолданбалы, сәндік, сувенирлік бұйымдар түрлерін ұқсатып жасаудағы идеялар мен ойлардың, материалдар мен көркемдік шешімдердің, техникалар мен технологиялардың, ұлттық нақыштардың жиынтығын құрайтын өнер түрі делінген анықтамасын басшылыққа аламыз. Сәндік-қолданбалы өнер арқылы жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңызды факторлары болып оның ерекшеліктері мен атқаратын қызметі табылатындығын ескере отырып, оларды өз зерттеу объектімізге қарай қарастырамыз. Біз сәндік-қолданбалы өнердің ерекшеліктерін оның қамтитын салаларына қарай шартты түрде төрт топқа топтастырамыз: 1) көркемдік-эстетикалық ерекшеліктер: мағыналық-мазмұндық, сәндік, дәстүрлік. Олардың өлшемдері болып айтылар ойдың символдар, образдар, түр-түстер мен композициялар арқылы бейнеленуі, осы белгілер арқылы әр түрлі ақпараттардың берілуі, олардың сәнді де, әсем бейнеленуі табылады; 2) практикалық ерекшеліктері: тұрмыстық, шаруашылық, мерекелік, сувенирлік – қолданысқа арнайы жасалынуы және игілікке пайдаланылуы саналады; 3) еңбек ерекшеліктері: осы өнер түрін жасау процесіндегі өзгешеліктер – жеке және ұжымдық (топтық, қауымдық, рулық, ауылдық) еңбек етуі, олардың музыкалық, әдет-ғұрыптық сүйемелденуі, осы процесте эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастардың қалыптасуы. 4) шығармашылық ерекшелігі: дарындылық, шеберлік, кәсібилік –шығармашылық дарындылықты дамытуы, шеберлікті шыңдауы және кәсібилікті меңгертуі. Осы ерекшеліктерге диссертацияның 1.2 бөлімінде мазмұнды сипаттама берілген.
Зерттеу барысында сәндік-қолданбалы өнердің атқаратын қызметін проблемамызға байланысты қарастырамыз. Бүгінгі таңға дейін ғылымда өнердің атқаратын қызметі бойынша топтастырылған жіктемелер (Ю.А.Лукин, М.С.Каган, Л.Н.Столович, Е.Ш.Козыбаев және т.б.) баршылық. Біз соларға талдау жасау негізінде М.С.Каганның жіктемесін емес, оның негіздемесін тірек ете отырып сәндік-қолданбалы өнердің атқаратын қызметінің жүйесін ұсынамыз. Олай дейтініміз ол ұсынған өлшемдер (белгі, конструкция, білім, бағалау) бір бағытты білдіріп қана қоймайды, сондай бағытқа жақын топтардың негіздемесі бола алады. Осыған байланысты біз, өнердің бүгінгі күнге дейін анықталған атқаратын қызметін шартты түрде былайша төрт топқа бөліп жүйелейміз: 1) ағартушылық – белгілі бір өмір туралы білімдер, танымдық білімдер, мәліметтер, пікірлер, теориялар, осы аталғандардың формалану белгілері; 2) коммуникативтік – суретші мен оның аудиториясының, халық пен ұрпақ арасындағы қарым-қатынас жасау құралы, білімдерді ғана емес, сезімдерді де жеткізу арнасы, адамдардың рухани қарым-қатынас құралы, көркемдік мәдениетті қоғамдық байлыққа айналдыруы, философиялық, құқықтық, этикалық, діни және т.б. идеяларды таратуы; 3) гедонистикалық – білім алушының эстетикалық әсем сезімдерін оятуы, рухани тұрғыдан көңіл-күйді көтеруі, айрықша сезім сыйлауы, құндылық бағдарлық, эмоционалдық, эстетикалық, көріністілік сапасы; 4) тәрбиелік – адамның рухани өмірін қалыптастыруға, әр түрлі қоғамдық идеалдарға сәйкес оның санасына, сезіміне, еркіне ықпал етуі.
Диссертацияда қазақ сәндік-қолданбалы өнер түрлері бойынша жасалған ғалымдардың (Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Қ.Арғынбаев, М.Мұқанов, Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) жіктемелеріне көзқарасымызды білдіре отырып, өз педагогикалық жіктемемізді ұсынамыз (Сурет 2). Осы жіктеменің өлшемдері болып жеткіншектердің жас ерекшелігі, сәндік-қолданбалы өнердің адам өміріндегі мәні, қоғамның эстетикалық мәдениеті саласындағы орны, эстетикалық көріністерінің сипаты, эстетикалық іс-әрекетті ұйымдастыру табылады. Осы топтамада ою-өрнектердің орны ерекше. Осы ұғымға анықтама берген бірқатар ғалымдар (С.Қасиманов, Ә.Марғұлан. М.Мұқанов және т.б.) түсініктерін талдай отырып, Ұ.Әбдіғапбарованың адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан аоған эмоционалдық-эстетикалық әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар анықтамасын негізге аламыз және жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы ою-өрнектердің рөлін анықтаймыз. Ұсынылған топтамада ою-өрнек өнері сәндік өнер тобында берілгенімен, оның тұрмыстық, сыйлықтық, шаруашылықтық түрлеріне де қатысы бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ ондағы бұйымдар ою-өрнектер арқылы да, ою-өрнектерсіз де жасалатындықтан, ол топтастыру барысында сәндік өнер тобына енгізілді. Тағы бір айтарымыз, ою-өрнектерсіз жасалған бұйымдардың эстетикалық сипаты олардың бояу
Сурет 2- Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жіктемесі
Кесте 1. Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктері, атқаратын қызметтері
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті құрамы
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Атқаратын қызметтері Ерекшеліктері
1.Көркемдік-эстетикалық: мағыналық-мазмұндық,; сәндік; дәстүрлік.
2.Практикалық: тұрмыстық; шаруашылықтық;
мерекелік; сыйлықтық.
3.Еңбек-жеке, топтық, рулық, ауылдық, қауымдық; эстетикалық-адамгершілік қатынастарға байланысты; еңбек процесіне байланысты; - технологиялық.
4.Шығармашылық: дарындылық; шеберлілік;
кәсібилік
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Ағартушылық: өмір туралы белгілі бір білімдер; танымдық – білімдер, мәліметтер, ақпараттар; пікірлер, теориялар және т.б.;- семиотикалық – осы аталғандардың формаға түсу (формалану) дәрежесі.
2.Коммуникативтік: -суретшінің және оның аудиториясының қарым-қатынас жасау құралы, халық пен ұрпақ арасындағы қарым-қатынас жасау құралы ;-білімдерді ғана емес, сезімдерді де жеткізу арнасы; адамдардың рухани қарым-қатынас жасау құралы; көркемдік мәдениетті қоғамдық байлыққа айналдыруы;- насихаттаушылық – философиялық, құқықтық, этикалық, діни және т.б. идеяларды таратуы.
3.Гедонистикалық :- білім алушы мен тәрбиеленушінің эстетикалық әсем сезімдерін оятуы;- рухани тұрғыдан көңіл-күйді көтеруі, айрықша сезім сыйлауы;- құндылық бағдарлық ;-эмоционалдық, эстетикалық көріністілік сапалары.
4.Тәрбиелік :-адамның рухани өмірін қалыптастыруға, әр түрлі қоғамдық идеалдарға сәйкес оның санасына, сезіміне, еркіне ықпал етуі
Эстетикалық білім
-қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білімдерін тереңдетеді,-эстетикалық көзқарасын кеңейтеді;
көркемдік--танымдық ой-пікірлерін ұлғайтады;
-эстетеикалық санасын қалыптасуына ықпал етеді және т.б.
Эстетикалық қажеттілік
- қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін, мазмұнын білуге талпынады;- қазақ сәндік-қолданбалы өнері туындыларын жасауға қызығушылығы артады;- қоршаған ортадан әсем де сұлу құбылыстарды көруге ізденеді және т.б.
Эстетикалық сезім
- қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жағымды эмоционалдық- күйін сезінеді;- қазаққ сәндік-қолданбалы өнер туындыларының мағынасыі мен мазмұнын ерекше сезінеді:
- қазақ олю-өрнектерінің әсемдігі мен сұлулығын, тереңдігін асқақ сезіммен сезінеді және т.б.
Эстетикалық қабылдау
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларына жағымды қарым-қатынастары қалыптасады;
- осы өнер түрлеріндегі асқақ та әсем, эстетикалық көңіл-күйді эмоционалдық тұрғыдан қабылдайды және т.б.
Эстетикалық әсерлену
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларының мазмұнында берілген бейнелермен бірге образды күй кешеді,
- осы өнердегі әсемдікті жадында ұзақ сақтайды және т.б
Эстетикалық твлғам
- қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы әсемділік пен көріктілікті түсінеді, оларға өзіндікбағалы көзқарасы қалыптасадыды; осы өнер туындыларындағы қсұлулық пен көріксіздікті, асқақтық пен төменді, жағымды мен жағымсыздықты ажырата алады және т.б.
Эстетикалық бағалау
- халық өнері туындыларына сыйластығы мен аялы көзқарасы қалыптасады; олардың адам өміріндегі мәнін, эстетикалық ықпалын терең түсінеді; шеберлер менсуретшілер, дизайнерлер туындыларына өзіндік бағасын бере алады және т.б.
Эстетикалық
белсенділік
-қазақ сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жасауда эстетикалық принциптерге сүйенеді, сәндік-қолданбалы және эстетикалық іс-әрекеттерге белсене қатысады, жеке туындыларымен көрмеге, байқауларға қатысады және т.б.
түстерінен, формаларының жарасымдылығы мен әдемілігінен, жинақылығынан, көз тартар сұлулығынан көрінеді. Ал бұл топтаманың ерекшелігі – жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнердің әлеуметтік мәнін жеңіл және жүйелі меңгеруіне, оларды эстетикалық іс-әрекеттерінде тиімді пайдалана алуына септігін тигізетіндігі болып табылады.
Сонымен қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің ерекшеліктеріне, атқаратын қызметіне, түрлеріне жасаған теориялық талдау негізінде оларды жүйелеу бізге қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің қалыптастырудағы мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді (Кесте 1).
Осыған орай қазақтың сәндік-қолданбалы өнері біздің зерттеуімізде жеке тұлғаның эстетикалық-эмоционалдық сезімдерін, еңбек ету мен эстетикалық қабілеттерін, эстетикалық қажеттіліктері мен көркемдік шығармашылығын, рухани-адамгершілік құндылықтарын дамытудағы, сондай-ақ ең бір қажетті тұрмыстық, сәндік, шаруашылықтық, сыйлықтық заттар мен бұйымдарды өз қолдарымен жасауға үйренудегі халық өнерінің бір бөлігі тұрғысынан қарастырылып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласында оның маңыздылығын арттырады. Әдетте қалыптастыру ұғымы белгілі бір формаға келтіру дегенді білдіреді. Қалыптастыру процесс тұрғысынан О.А.Абдуллина, Ю.К.Бабанский, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде адамның экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, идеологиялық, психологиялық және т.б. факторлардың ықпал етуімен әлеуметтік жан ретінде қалыптасуын білдіреді.
Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – бұл оның өнердегі және болмыстағы сұлулықты толыққанды қабылдауы мен терең ұғынуына, ол туралы меңгерген білімдерін өмірде пайдалана білу қабілетін дамытуына мақсатты бағытталған процесс. Соның негізінде зерттеу пәнімізге сәйкес модель жасау қажеттігі туындады. Біз А.М.Довгялло ұсынған модельдеу талаптарын, мектептің оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктерін, жеткіншектердің жас ерекшелігін, осы өнердің тағылымдық мүмкіндіктерін негізге ала отырып зерттеу проблемасының құрылымдық моделін (Сурет 3) жасадық. Модельдің тиімділігін жүзеге асыруға сәйкес эстетикалық мәдениет қалыптасқандығының өлшемдерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz