ШӘКӘРІМ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
ӘОЖ 1(574)(091)+130.3 Қолжазба қүқығында
РАҚЫМЖАНОВ БАҚЫТЖАН ҚАДЫР¥ЛЫ
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына тарихи-философиялық
талдау
09.00.03 - философия тарихы
Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филос. ғыл. докторы, профессор Әбжанов Т.Ы.
Қазақстан Республикасы Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШӘКӘРІМНЩ ОЙЛАУ МӘДЕНИЕТШЩ ЕРЕКШЕЛІГІ
Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі қалыптасу, тарихи жолдары 11
Таным процесіндегі ойшылдың дүниеге
шығармашылық көзқарасы 47
2 ШӘКӘРІМ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ
Шәкәрім дүниетанымындағы адамга қарай бетбүрыс 65
Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның ролі 86
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Оның ішінде қазақ халқының дана ойшылы Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымы тарихи-философиялық талдаудан өткізілді. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына тән даналық үлгілер жүмыста айқындалып, қазіргі гуманитарлық салаға ғылыми нәтижелер ретінде үсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып, әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылғаң заманда айрықша жолға қойылып отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады. Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзІ таныған халық. Содан болар халқымыздың озық ойлы үлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен, өнермен үштастыра қараған, Дәл осындай дарынды түлғалар еліміздің тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағүн, А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға үмтылған ойшыл, әрі өнерпаз, дарынды түлғалар болған. Бүлар туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-түлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда қазақ философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз. Шәкәрім дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртүтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетІнің ерекшелігін тануға жол ашады.
Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Шәкәрім Қүдайбердіүлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының үлттық философиясында ерекше орын алады, Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасьш, жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс мәдениетінің аясында сүхбат қүруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді. Бүғінгі
жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сүхбат қүру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын бүл түрғыдан зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан оның шығармашылығында рухани сүхбаттың ерекше орын алғанын үмытпаған жөн. Сонымен қатар халқымыздың дана түлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас үрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгІнгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып түр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-үждан мен адамгершілік қасиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бүл жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық түжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы жолда үлттық рухтың ерекше формасы - үлттық философияны зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.
Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей түжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшыл түлғаларымыздың дүниетанымын тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес қоспақ; екіншіден, қазақ философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми түжырым қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ мәдениетінің үрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртүтас рухани күшке ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын берік қалыптастыруға қызмет етпек.
Осындай ізгілікті істерді жүзеге асыруда Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын философиялық түрғыдан зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Диссертациялық жүмыстың тақырыбы философия тарихы бойынша ғылыми зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты сараптамадан өткізуге негіз болады. Жүмыстың басты қүндылығы үлтымыздьщ ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бүл еңбек Шәкәрімдей ойшылдың дүниетаньшына жан-жақты тарихи-философиялық талдау жасауға арналады. Шәкәрім Қүдабердіүлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл қазіргі заманда өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып, ойшылдың рухани мүрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан "Мәдени мүра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей ғүлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып отыр. Диссертациялық еңбектегі ғылыми зерттеудің
құндылық мәні де осындай жаңа замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Қүдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғүламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты адамзаттық деңгейде зерттеу неғүрлым үтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының, интеллектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және түтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз. Сондықтан, диссертациялық зерттеу жүмысының тақырыбы Шәкәрімдей қазақ ойшылының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан талдауға, зерттеуге арналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шәкәрім Қүдайбердіүлының бай, мол мүрасын жарыққа шығаруға алпыс жылға тарта уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ, оның дүниетанымын педагогика, әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жүмысы басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық түрғыдан зерттеген А.Амребаев [1], А.Айтпаева [2], Г.Әбдірасылова [3] және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жүмыстар қорғады. Біз осы еңбегімізде аталмыш ғалымдардың ғылыми түжырымдарымен санастық. Сонымен қатар диссертациялық жүмыста Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы жайындағы әдебиетшілер мен философтардың, атап айтқанда Қ. Мүқаметханов [4], М.Мағауин [5], Ғ.Есім [6], Б.Әбдіғазиүлы [7], Г.Барлыбаева [8], С.Ізтілеуова [9] сияқты ғалымдардың жекелеген еңбектері мен зерттеу мақалаларындағы пайымдаулары ескерілді.
Біз зерттеу жүмысымызда, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім шығармашылығындағы көрінісіне тарихи-философиялық түрғыдан талдау жасадық. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі қағидамыз - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-үжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бүл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ
ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша назар аударып, оны өз шығармаларында "жүрек таразысы" деп атаған[10, 66 б.]- Сондықтан да біз зерттеу жұмысымызда ойшылдың таным процесіндегі ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аудардық. Диссертациялық жүмыста ойшылдың дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеу арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау бағытында ізденістер жасалды. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің, философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады.
Шәкәрім өмІр сүрген замандағы ойшылды толғантқан әлеуметтік мәселелерді философиялық түрғыдан талдау барысында Ә.Бөкейханов [11], Ж.Аймауытов [12] сияқыт Алаш қайраткерлерінің Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы мен өміріне байланысты естелік әңгімелері қолданылды. Бүл туралы сөз болғанда Ахат Шәкәрімүлының "Менің әкем халық үлы -Шәкәрім" атты ғүмырбаяндық шығармасын ерекше атап өтуге болады [13]. Аталмыш шығарма Шәкәрім өмірінің айтарлықтай маңызды кезеңдеріне қатысты жағдайларға талдау жасауда ерекше көмекші қүрал болды деп айта аламыз. Ахат Шәкәрімүлының ғүмырбаяндық шығармасынан Шәкәрім өмірінің ең бір қарама-қайшылыққа толы кезеңдері туралы қүнды мағлүматтар алуға болады.
Дегенмен Шәкәрім Қүдайбердіүлыньщ дүниетанымын әрі қарай жан-жақты зерттеу барысында көптеген қайшылықтардың туындайтыны заңды қүбылыс. Ойшылдың дүниетанымына тарихи-философиялық талдау беру барысында қазақ даласының ойшылдарының даналық ой-толғамдарын, халқымыздың дүниетанымын талдаудан өткізген авторлардың еңбектеріне сүйендік. Әсіресе, М.С.Бурабаев [14], Т.Х.Рысқалиев [15], А.Қ.Қасымжанов [16], Н.Л.Сейтахметова [17], А.Қ. Қасабек [18], Ғ.Есімов [19], С.Н.Ақатай [20], және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
Ескере кететін негізгі жайттардың бірі Шәкәрім Қүдайбердіүлының Шығыс пен Батыстың дүниетанымынан бірдей сусындаған ойшыл екендігі. Сондықтан оның дүниетанымына тарихи-философиялық талдау беру барысында Батыс пен Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін салыстырмалық сараптамадан өткізген авторлардың зерттеу жүмыстарына және жалпы философия тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, көзқарас қалыптастырған ғалымдардың еңбектеріне сүйену қажеттілігі туындап, ғылыми методологиялық жағынан отандық авторлардың еңбектерінің көп көмегі тиді. Әсіресе, зерттеу барысында бағыт-бағдар болған еңбектердің қатарына Ж.М.Абдильдиннің [21], Ә.Н.Нысанбаевтың [22], Қ.Әбішевтің [23], Т.Әбжановтың [24], А.А.Хамидовтің [25], Г.Г. Соловьеваның [26], Г.К. Шалабаеваның [27], А.Г.Косиченконың [28], Г.В.Малининнің [29], М.З.Изотовтың [30], С.Е.Нүрмүратовтың [31] ғылыми-философиялық зертеулері жатады.
Қазақ философиясының тарихы әлемдік философияның бір бөлігі болғандықтан оны зерттеу қолға алынып, отандық ғалымдар көптеген
жетістіктерге қол жеткізді. Сол жетістіктердің әдістемелік, теориялық бағдарларын өз жүмысымызда қажетінше пайдаландық. Бірнеше тарихи кезеңдерден түратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама нәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарьша Ж.М. Абдильдиннің [32], Ә.Н. Нысанбаевтің [33], Қ.Ш.Нүрланованың [34], С.Е. Нүрмүратовтың [35], Ж.С. Орынбековтіц [36], О.А. Сегізбаевтің [37] Ғ. Ақпанбеттің [38], А.Тайжанүлының [39], М.Ш. Хасановтың [40], Т.Қ. Айтқазиннің [41], Қ.Ш.Бейсеновтің [42], Д. Кішібековтің [43], Қ. Рахметовтің [44], Т.Х.Ғабитовтің [45] шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.
Шәкәрім Қүдайбердіүлы дүниетанымының болашақта әр түрлІ қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау жоқ. Бүгінгі күнге дейін Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын зерттеуде біршама жүмыстар атқарылғанымен үсынылып отырған бүл еңбекте бүрын-соңцы назар аударылмай келген мәселелерге көңіл бөлінді және Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымы алғаш рет тарихи-философиялық талдаудан өткізілді. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына философиялық түрғыдан зерттеу жүргізген ғалымдарды жоғарыда айтып өттік. Дегенмен диссертациялық жүмыстың нысаны болып отырған тақырыптың зерттелу деңгейі отандық ғылымда алғашқы қадам деңгейінде деп айта аламыз. Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ. Бүл еңбек халқымыздың рухани мәдениетін игеру барысында жаңа деңгейден көрініс беріп, ерекшеленеді деген сенімдеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Ғылыми еңбектің негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеп, түжырым жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани қайнар көздердің маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігіне, оның дүниетанымдық түсінік үлгілеріне талдау жасау ғылыми еңбектің басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсатгарға сәйкес дисертациялық жүмысында автор төмендегідей мІндеттерді алға қояды:
Ойшылдың дүниетанымының қальштасуына ықпал жасаған рухани
қайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына
ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық түрғыдан
талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігін,
даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы тарихи
кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне тарихи-философиялық түрғыдан
сараптама жасау;
Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы мен адамның қоғамды
жасаудағы роліне Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы арқылы
талдау жасау;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы көтерген философиялық мәселелердің
философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам
өміріндегі мәнін көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық зерттеу философия тарихы мамандығы бойынша дәсүрлі методологиялық негіздерге сүйенген. Атап айтқанда, жүмыста автор абстрактылықтан нақтылыққа өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі принциптерін қолданды.
Ғылыми зерттеудің теориялық негізін қүраған отандық және шет елдік мамандардың философия тарихын обьективті түрғыда қарастыруынан туындаған шығармалары болды. Олардың біраз бөлігі жүмыстың пайдаланылған деректер тізіміне енгізілді. Сонымен қатар диссертациялық жүмыста автор өзін философияны материализм және идеализм деп қалыпқа салған көзқарастан аулақ үстайды.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы.
Жүмыстың ең басты жаңалығы - Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық талдаудан өткізу болып табылады. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына тарихи-философиялық талдау Қазақстандық философия білімі ауқымында алғаш рет жүргізіліп отыр. Автор бүл еңбегінде философиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып төмендегідей негізгі ғылыми нәтижелерге қол жеткізді:
Шәкәрім Қүдайбердіүльшың дүниетанымына ықпал жасаған замана
қайшылығы мен әлеуметтік жағдай жаңа замандық көзқараста талданып, оның
ойшылдың шығармашылығына қалай арқау болғандығы және өзіндік
санасының қалыптасуына қаншалықты әсер еткендігі көрсетілді;
Шәкәрім Қүдайбердіүлының тарихи санасының қалыптасу негізі оған
ықпал жасаған рухани қайнар көздер көрсетіліп, ол қайнар көздердің
ойшылдың дүниетанымына қай жағынан ықпал етіп, кейін Шәкәрімнің
шығармашылығындағы көтерілетін философиялық мәселелердің аясында
олардың идеялық мағына жағынан қалай дамығандығы айқындалады;
Алғаш рет Шәкәрімнің философиялық дүниетанымы ойлау мәдениетінің
ерекшелігі туралы мәселе арқылы қаралып, адамның дүниеге шығармашылық
көзқарасының мәні ашылды;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы дүниетанымындағы философиялық мәселелер
"Үш анық" шығармасының желісінде зерттеліп, дәстүрлі философия тарихы
арқылы ойшылдың тарихи-философиялық көзқарасындағы адамға қарай
бетбүрыстың мәні анықталды;
Ойшылдың дүниетанымы алғаш рет адам мен қоғамдық қатынастар
арасындағы диалектикалық байланыстар түрғысынан зерттеліп, оған деген
Шәкәрімнің көзқарасы айқындалды. Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық
көзқарасы қоғамдық қатынастардың адамды емес, адамның қоғамдык
қатынастарды жасаудағы ролі ерекше деген идеяның негізінде күрьілғандығы анықталды;
- Зерттеу жұмысында ойшылдың дүниетанымы арқылы шығармашылықтағы санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту қажеттілігі туралы мәселе алғаш рет көтеріліп, Шәкәрім Құдайбердіүлының дүниетанымының қазіргі замандағы маңызына түсініктемелер беріледі. Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырьшдар: Түжырымдар төмендегі қағидалар түрінде үсынылады:
Әрбір ойшыл өзі өмір сүрген белгілі-бір тарихи кезеңнің қарама-
қайшылығы мен маңызды мәселелерінен тыс қала алмайды. Осы қарама-
қайшылық, қоғамдық қатынастар Шәкәрімнің шығармашылығында көрініс
тауып, оның саяси-әлеуметтік көзқарастарына тікелей ықпал жасап, ойшылдың
қоғам қайраткері ретінде қалыптасуына әсер етті. Әсіресе, Шәкәрім өз
заманындағы қарама-қайшылықтан шығудың жолын іздеп өзіндік санасын
қалыптастырды;
Шәкәрім Қүдайбердіүлының тарихи санасының қалыптасуына дәстүрлі
қазақ мәдениеті, Шығыс және Батыс халықтарының философиялық ілімдері
айтарлықтай ықпал жасады. Ойшылдың философиялық туындылары Шығыс
пен Батыс мәдениетінің арасында рухани сүхбат қүрды. Осылайша ол қазақ
философиясын жаңа мәселелер мен мәні терең философиялық сүрақтар арқылы
қуаттандырып, қазақ философиясында өзіндік ойлау формасын
қал ыптастыр ды;
Әрбір адамның ойшыл ретінде танылуына оның өзіне дейінгі рухани
ілімдерден нәр алып қана шектелуі жеткіліксіз. Бүл санадағы тарихи кезең ғана
болып саналады. Ойшыл үшін шығармашылық жолда санадағы тарихтан,
тарихтағы санаға айналу процесінің маңызы зор. Ол философия тарихына ену
деген сөз. Осы түрғыдан алғанда Шәкәрім өз шығармаларында замана
қайшылығын суреттеп қана қойған жоқ, ол одан шығудың жолын іздеп, ерекше
жол ретінде ар ілімін көрсетті. Осылайша оның шығармашылығы қазақ
философиясының тарихына айтарлықтай қайталанбас бітім-болмыспен енді;
Тарихтағы санаға айналу процесінде адамның өзіндік санасының алатын
орыны ерекше. Шәкәрім үшін өзіндік сана бүл дүниеге ойдыц көзімен қарау.
Бүл ойшылдың ойлау мәдениетінің ерекшелігін көрсетеді. Сондықтан таным
процесінде адамның ойлау ерекшелігі, тұжырым қабілеті неғүрлым
даралылығымен бағаланып, айрықша формаға ие болады. Шәкәрім
Қүдайбердіүлының философиясындағы "Үш анық" концепциясы ойшылдың
өзіндік санасының қайталанбайтын формасы болып табылады;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы өзінің философиялық концепциясы "Үш
анықты" жасау барысында дәстүрлі философия тарихын үтымды пайдаланып,
керек кезінде сыни көзқараспен де қараған. Ойшыл философия тарихына деген
біржақты, абстрактылық көзқарастан аулақ болып, "жүректің таразысы" деген
үғым арқылы нақты ойлауға шақырады. Бүл жерден де оның өзіндік санасының
ерекшелігін аңғарамыз;
Ойшылдың дүниетанымының болмыстық негізіндегІ ең басты
мәселелердің бірі адамның қоршаған ортаға және өз-өзіне деген қатынасы
жайында. Бүнда ол адамның еркіндігі туралы мәселені көтереді. Шәкәрім осы мәселеде Батыс философиясындағы, жаңа дәуір ойшылдарының адамды жасаудағы қоршаған ортаның рөлін асыра дәріптеген теорияларының қарама-қайшылығын аңғарып, қоғамдық ортаны жасаудағы адамның мәніне айтарлықтай назар аударып, еркіндіктің философиялық мәнін адамдардың ішкі жан дүниесі арқылы ашып, адамды ең басты орынға қойды. Ойшыл адамды өзгерту арқылы дүниені өзгеруге болатындығына сенді. Осы түрғыдан алғанда, Шәкәрім үшін адам қоғамдық қатынастардың жемісі дегеннен көрі, ол қоғамдық қатынастарды жасаушы ең басты мән, қүндылық болып саналды. Сондықтан ең негізгі мәселе адамнан басталмақ.
Зерттеу жүмысыныц теориялық - практикалық мәнділігі.
Тәуелсіз еліміздің еркіндік рухындағы ғылыми көзқарастардың
дамуында зерттеу жүмысының өзіндік орны бар. Бүл жүмыс соңғы жылдары
орындалған зерттеулерді негізге ала отырып сарапталды. Шәкәрім
Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан
талдайтын жүмыстың теориялық және практикалық мәні ерекше. Ғылыми еңбекте Шәкәрімдей ғүлама ойшылдың дүниетанымы тарихи-логикалық процесте, біртүтастықта зерделенеді. Жүмыстың теориялық мәні Гегельдің "Даму процесінен қол үзген нәтижие - тірі өлік" деген қағидасындағы нәтижиені қоғамдық процестерге салып, жан бере қарастыру үрдісімен мәндес, үндес келіп жатады.
Зерттеу жүмысының практикалық мәніне келсек, оның түжырымдарын жоғарғы оқу орындарында философия тарихы, қазақ философиясы, мәдениеттану пәндерін оқытуда пайдаланып, ғылыми еңбектің негізінде арнайы курстар жүргізудің мәні зор деген ойдамыз.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттеріне сәйкес диссертациялық жүмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімінен түрады. Диссертациялық жүмыстың жалпы көлемі 121 бет.
10
1 ШӘКӘРІМНЩ ОЙЛАУ МӘДЕНИЕТІНЩ ЕРЕКШЕЛІГІ 1.1 Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі қалыптасу, тарихи жолдары
Адамзат тарихы қаншама ғасырдан бері өзінің даму белестері арқылы ерекшеленіп, уақыт өткен сайын адамдардың санасында ғана өз орны мен мазмұнына ие болмақ. Халқымыздың ғасырлар бойғы тарихы мен танымдьгқ үрдісІнен туындайтын дүниетанымдық көзқарас өзіндік болмысқа ие болып, уақыт ағымында халық санасының өмір сүру формасы ретінде көрініс таппақ. Қазақ халқының дүниетанымдық сана-сезімі оның рухының көріну- болмысы. Сондықтан қазақ халқының мэдениетін, дүниетанымын меңгеру дегенІміз оның рухын, өзІндік санасын меңгеру деген сөз.
Халқымыздың тарихына көз жүгіртсек, дүниетанымдық рух өзінің қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өткенін көруге болады. Әрбір тарихи кезең өзіндік ерекшеліктерімен, яғни саяси-элеуметтік жағдайларымен ерекшеленеді. Сол әрбір тарихи кезең қоғамдық ой мен дүниетанымға біршама эсер етіп отырған. XIX ғасырға дейін халқымыз даму мен құлдыраудың бірнеше кезеңдерІнен өтті. XIX ғасырға дейінгі тарихи кезеңдерде, қазак халқының ойлау тарихы бірнеше кезеңдерді басынан кешірген еді. Белгілі бір кезеңдегі адамның ойлау ерекшелігін түсіну, оны тарихи-логикалық процесте пайымдау үшін оған дейінгі дүниетанымның даму тарихи кезеңдеріне көз жүгіртуге қажеттілік туады. Ендеше ең алдымен Шэкэрім өмір сүрген заманға дейінгі кезеңдергі маңызды мэселелерге қысқаша тоқталған жөн.
Рух- дегеніміз халқымыздың сонау көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі қалыптаскан, дүниеге деген шығармашылық көзқарасынан туындаған, өзіндік санасының жоғарғы формасы. Ендеше, осы қазақ халқының дүниеге деген көзқарасы, дүниетанымдық ойлау тәсілі, эртүрлі кезеңдерде өзіндік сипатқа ие болды. Ол оның өмір сүрген қоғамдық ортасына, өз кезеңіндегі маңызды мәселелеріне байланысты. Мэселен, сонау Қорқыт заманындағы қоғамдық қатынас, көзқарас бір бөлек болса, данышпан ойшыл Жүсіп Баласағұнның заманы одан өзгешерек. Қорқыттың дүниетанымына өз заманындағы шамандық, тэңірлік наным-сенімдердегі адам мен табиғаттың арасындағы керемет үйлесімділік эрекеті эсер етІп, көрініс табады. Қорқыттың күйлерінде табиғат пен адамның арасындағы үндестік сезімі ерекше бейнеленген. Оның күйлерінде азынаған жел мен күңіренген дала, адамның осы кеңістіктегі жан тебіренісі, адам мен табиғаттың арасындағы саналы диалектикалық қатынас ерекше орын алған. Бұндағы дала — кеңістІктің, өлім мен өмір — уақыттың өлшемі. Міне, осы үшеуінің арасында ойшылдың дүниеге саналы қатынасынан диалектикалық ойлауға мүмкіндік туады. Бұл ертеден .бері табиғаттың аясында көшіп қонып күн кешкен, сөйтіп дүниеге қатынас жасаған көшпелі халықтың дүниетанымымен тікелей байланысты. Табиғатпен тығыз байланыста ғұмыр кешкен көшпелі қазақ халқында, музыка адамның өз болмысын табиғаттаи. қоршаған ортадан іздей отырып, адамның жан дүниесінің ішкі әлемімен табиғаттың ішкі даму заңдылығының сэйкес келуінен туындаған. Сондықтан да, көшпелі қазақ халқының күйлерінде аттың шабысы, желдің уілі, судың
11
сылдыры, күңіренген дала, жан-жануарлардың зары астарланып, біте қайнасып жатыр. Бүның барлығы қазақ халқының ерте заманнан бергі өмір сүру тәсілі мен дәстүрлі көшпелі өмір салтынан бастау алатын дүниеге қатынасын көрсетеді. Адамның ішкі рухани тебіренісі мен тылсым дүниенің, қоршаған ортаның сырын, мазмүнын формаға айналдырудан туған қазақ халқының музыка өнері, оның дүниетанымдық рухының бір көрінісі болып табылады.
Ерте замандардан келе жатқан көшпелілер дүниетанымындағы космологиялық көзқарастар, үлттымыздың күнделікті өмір салтында да бейнеленеді. Қазақ бата бергенде "жүлдызың жансын" немесе бағы жанған адамды "жүлдызы жанды" деп жатады. Бүның барлығы ғарыштық дүниетаньшдық негізден туындаған көзқарас. Ғарыштық ілімге байланысты Әл-Фараби мен Жүсіп Баласағүнның еңбектерінде ерекше көзқарастарды кездестіруге болады. Жүсіп Баласағүнның заманы Қорқыт заманынан өзгешерек. Ол өмір сүрген қоғамдық ортада рухани дамуға, әсіресе, мүсылман мәдениеті ықпал жасай бастаған еді. Жүсіп Баласағүнның "Құтты білік" шығармасында қоғамдағы саяси-әлеуметтік маңызы бар мәселелер көтеріледі. Бүл кезеңде қазақ қоғамына ислам діні тарай бастаған болатын. Жүсіп Баласағүнның дүниетанымына ислам дінІ зор ықпалын жасады. Ол рухани даму үрдісінде ислам дінінің қағидаларын ерекше пайдалана білді. Жүсіп Баласағүнның "Қүтты білігінде" әлемнің ғарыштық жолмен пайда болғандығы туралы да идеяларды кездестіруге де болады. Бүл мәселеде ол ежелгі түркілік дүниетанымдағы космологиялық көзқарастан алшақ кеткен жоқ. Ол өз еңбегінде көшпелі қазақ халқының дүниетанымындағы жүлдыздардың атауларын тізіп көрсетеді [46]. Ол онда адамдар мен ғарыштың арасындағы үйлесімділік байланыстың бар екенін, табиғат пен адамның арасындағы ерекше сабақтастықа көз жүгіртіп, қоғамдық өмірде сондай үйлесімділіктің болуына жол үсынады. "Қүтты білікте" халықты адамгершілік, тәрбиелік жолға насихаттау үлгісі тереңнен қозғалып, бүл шығарма халқымыздың рухани қазынасы ретінде сақталған. Бүнда үлттық тәлім-тәрбиеге үйлесетін, онымен біте қайнасып жататын танымдық үлгілер көптеп кездеседі. Жүсіп Баласағүн өз шығармасында адамгершілік рухтың формасын ерекше сипатта жасай білді.
Уақыт өткен сайын қоғамдық қатынастар өзгеріп, халқымыздың дүниетанымы да тарихи кезеңдерді басынан өткерді. ХІУ-ХУ ғасырларда, қоғамдық жағдайларға байланысты, дүниетанымның ерекше кезеңі басталды. Сайын далада өз еркімен өмір кешіп жатқан халқымызға, шекаралас сырт жатқан елдерден қауіп төніп, жері бай, елі бай, Орта Азияның алтын босағасы іспеттес қазақ жеріне, көршілес жатқан елдер қызыға бастады. Міне, осы кезеңде Шу, Талас өзенінің бойына қарай бөлініп шыққан Керей мен Жәнібек хан ел тарихында алғаш рет қазақ хандығын қүрды. Жаңа хандыққа "адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі қайтара төлдейтін" қоныс мекен "жер үйықты" іздеп халқының, тіршіліктің қайғы мүңынан өзеғі өртеніп, қайғы атанған Асан ата ел аузындағы аңызға айналды. Асан Қайғы, Қазтуғаннан басталатын жыраулық дәстүрдегі рухани дүниетаным, өз заманының маңызды мәселелерімен біте қайнаса отырып, тарих сахынасына шықты. Бүл заманда қазақ халқының алдында ел, жер, үлт тағдыры, азаттық мәселелері кезек
12
күттірмей тұр еді. Жыраулар тек сөз бастаған шешендер ғана емес, қолына қару алып қол бастаған көсемдерге айналды. Жыраулар жаугершілік жолында халықтың өр рухын қайраған рухани қолбасшылар болды. Жыраулар даналығының өз заманында халқына қажыр-қайрат бергендігі сондай, олардың жырлары үнемі халықты ерлікке, батырлыққа, насихаттады. Шалкиіз жыраудың мына бІр өлеңінен оны анық аңғаруға болады: ...Жалаңаш барып жауға ти, Тәңірі өзі біледі, Ажалымыз қайдан-дүр! [47].
Жыраулар елдің, халықтың қамы үшін ел басқарған хандардың өзін аямай сынға алады. Асан Қайғы өз кезегінде Жәнібек ханға "Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің"-деп ел тағдырына жауапкершілікпен қарауды талап етеді [48].
Жыраулардың бір ерекшелігі адамды, оның өмірін айрықша бағалайтындығында. Жыраулар адамның еркіндігін ең жоғарғы қүндылық ретінде алға тартады. Сонымен қатар жыраулар шығармашылығында тілдің рухы ерекше көрініс табады. Жыраулар шығармашылығындағы тілдің рухын Шәкәрім айрықша бағалап, оған өзінің "Ескі ақындык" деген өлеңінде ерекше мән берген болатын. Жыраулардың жырларында жас үрпақты елін, жерін, халқын сүюге насихаттайтын тамаша тағылым жатыр. Халықтың, қазақ үлтының болашағы мен азаттығы, еліне, жеріне деген шексіз сүйіспеншілік сезім, жыраулар заманындағы рухани дүниетаньшның өзекті мәселесі болды. Жыраулардың танымдық талғамының күштілігі сонда, олардың дүниетанымында жердің де рухы айрықша сипатталады. Жерде рух бар. Тілдің де дамуы осы жерге байланысты. Жердің рухы қайда деген маңызды сүрақ туады. Мәселен, Асан Қайғы тек желмаясына мініп алып, ел аралап, жер тамашалап қана қойған жоқ, ол қазақ жерінің рухын іздеді. "Жер Үйық" ол қүт береке қонған - рухы бар жер. Асан ата тек қана әрбір өзі жүріп өткен даланы суреттеп қана қойған жоқ, сонымен қатар ол оның рухын тани білді. Оның жердің рухын тани білгендігі сонда, қазақ даласы туралы айтқан әрбір толғамдары, бүгінгі күннің шындығымен сәйкес келІп түрғандығында. Жердің рухы әсіресе, Қазтуған жыраудың жырларында да айрықша формаға ие болды. Ол өзі туып өскен Еділ өзенінің бойындағы далалы алқаптың рухын таныды. Қазтуғанның жырында суреттелетін Еділ жері, оның "Әкесінің күйеу болып барған, анасының келін болып түскен, Қазтуғанның батыр болып туған"-жүрты. "Кіндігін кескен жүрт, кір қоңын жуған жүрт, қарағайдан садақ будырып, қылшанын сары жүн оққа толтырып, жанға да сақтау болған жүрт". "Жатып қалып бір тоқты, жайылып мың қой болған жер, жабағылы жас тайлақ жардай атан болған жер, жабысы мен тайы тең, жарлысы мен байы тең, жарыменен сайы тең, боташығы бүзаудай, боз сазаны тоқтыдай, бақасы қойдай шулаған, балығы тайдай тулаған, келде ойнаған балығы көлге жылқы жаптырмайтын" қайран - Еділ [49]. Міне, жердің рухы қандай. Ендеше, Қазтуған осы жердің рухы, қасиеті арқылы "Бүлт болған күнді ашқан, мүсылман мен кәуірдің арасын бүзып дінді ашқан" рухы күшті батыр, әрі шешен, өз заманының данагөй ойшылына айналды. Қазақтың бүкіл рухани
13
және материалдық мәдениеті осы жердің аясында жасалып отыр. Ендеше, халықтың мәдениеті де, күнделікті түрмыс тіршілігі де, салт-санасы да, қазынасы да, бостандығы да, тілі де, болашағы да осы — жер. Жер оның тағдыры, рухы. Сол үшін халық қан төкті. Сондықтан жыраулар шығармашылығында тіл мен жердің рухы туралы мәселе, ең басты мәселелердің бірі болып саналады. Міне, мүның барлығы сол замандағы қоғамдық қатынастарға тікелей байланысты еді.
Қазақ халқының тарихындағы жаугершілік заман, XVIII ғасырда қанқүйлы соғыстарға үласып, ел тарихында өшпестей ізін қалдырды. XV ғасырда, Жәнібек ханның жанында, үнемі ақыл кеңесшісі болған Асан Қайғының ролі қандай болса, XVIII ғасырда Абылай ханның жанында, ел, жер тағдыры туралы келелі мәселелерді шешуде, Бүқар жырау сондай көрегендік танытты. Бүл кезеңде қазақтың жеріне жан-жақтан қыспақ көрсеткен Қытай, Орыс, Қалмақ, Хиуа хандықтары тек қызығып қана қоймай, енді біртін-біртін жаулау әрекетіне көше бастаған болатын. Қазақ халқы орыс империясының қол астына кіре бастаған кезеңде, елдің ертеңгі болашағын алдын~ала көре білген, бостандығы жоқ бодан елдің рухы еркіндікте бола алмайтынын аңғарған Бүқар жырау, халқының болашағы бүлдыр екенін ерте сезіп, Абылай ханға елінің болашағын өз толғауында "Теңдік тимес қолыңнан"- деп көріпкелдікпен болжап береді [50].
Данагөй жыраудың айтқандарының бәрі дәл келіп, қазақ халқы жырау жырлағандай кейіпте бодандыққа тап болды. Жыраулардың даналық дүниетанымында, яғни, Х^-ХУШ ғасырлар аралығындағы даналық дүниетанымдық үрдісте, қазақтың үлттық рухы, үлттымыздың өзіндік санасы толығымен қалыптасты деп айтуға болады. Жыраулардың азаттық жырларында шыңдалып, ерекше өрлік қасиетке ие болған қазақ халқының рухы, 1723 жылғы "Ақтабан шүбырынды, Алқа көл сүлама" оқиғасындағы қырғында аяққа тапталды. Тоз-тозы шыққан елдің болашағы бүлыңғыр болып көрінді. Сол кезде халықтың туын көкке көтерген батырларымыздың арқасында, 1729 жылы "Аңырақай" деген атпен тарихта қалған үлы шайқаста, жаудағы кек қайтарылып, есеңгіреген халықтың рухы есін жинай бастады.
ХУП-Х^Ш ғасырларда халықтың бірлігін, елдік намысын биік үстауда шешен-билердің алатын орны ерекше. Қазақ халқының шешендік өнері, оның ғасырлар қойнауынан бастау алатын өте бай тіліне тікелей байланысты. Сөз өнерін тапқырлықтың, даналықтың, көрегендіктің көзіндей көрген халқымыз, оны аса қүрметтеп, үнемі жоғары бағалап отырған. Қазақ елінің рухани дамуында шешен-билер өз дәуірінің дана ойшылдары ретінде таныла білді. Бір ауыз сөзбен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айта отырып, ел арасындағы бітпес дау жанжалды шеше білген данышпандар, өз заманындағы халықтың көш бастар көсемдері ретінде тарихта қалды. Кез-келген халықтың ойлау мәдениетіне бойлай ену үшін оның тілін меңгеру қажет. Әсіресе, қазақ халқы үшін ауызша мәдениет формасында дамыған тілдік болмыстың мәні ерекше. "Ауызша дамыған мәдениеттің арқасында елдің бүкіл жан-жақты, сан-салалы білімі адамның жанында болады, санасында, бейсана астарында да болады. Осы себептен бүл мәдениеттің ерекшелігі - адамның және мәдениеттің біртүтас
14
болмыс құруында, бірге бола білгендігінде"-деп жазды Қ.Ш. Нүрланова [51]. Шынында да ауызша мәдениет формасындағы тіл қазақ халқы үшін адамның ішкі шығармашылық қабілеті мен рухани дамуында ерекше роль атқарады. Бүл жерде Қ.Ш. Нүрланованың пікіріне толығынан қосылуға болады.
XX ғасырда өмір сүрген неміс ойшылы Мартин Хайдеггер тілге ерекіде назар аудара келіп "Тіл - болмыстың үйі, қонысы. Сол тілде адам өмір сүреді. Ойшылдар мен ақындар осы тілдің сақшылары" - деп тектен-тек түжырымдамаса керек [52].
Болмыстың мекені тілде. Осыдан келіп тіл болмыстың формасы деген түжырым жасаймыз. Ендеше, болмыстың әрбір халықтың тілінде қайталанбас формасы бар. Сол әрбір форманың өзіне тән мазмүны бар. Ол болмыс сол формаға икемделеді. Ақиқат адамзатқа бірнеше тілде бейнеленеді.Олай болса, әрбір тілдің ақиқаты бар, тіл болмыс пен сананың арасындағы "алтын көпір", жол тәрізді қызмет атқарып түр. Сондықтан, әрбір тілдің өз мүмкіндігі мен рухы бар. Қазақ халқы үшін тілдің рухы кез-келген қарудан да, әскерден де күшті. Тіл адамды өлімге дейін апарады немесе дертінен жазады. Халық арасында тараған "Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады", "Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді", "Күн шалмаған көлеңке көңілді сөз шалады", "Жылы-жылы сөйлесе жылан інінен шығады" тағы басқада осындай мақал-мәтелдер тілдің күш-қүдіреті мен маңызын аша түседі. Тіл өткір. Қазақта тіл өткен адамды "тіл тиген" деп атайды. Сондықтан адамдар "тілім тасқа" деп тілдің зілін басқа жаққа қарай бүрып, одан сақтандыратын болған. Міне, осындай жағдайлардан, тілдің қазақ үшін қаншалықты рухы күшті мәнге ие екендігін көре аламыз.
Мүхтар Әуезовтың "Мен Абай тілінің мәдениетін меңгердім"деуі тектен-тек айтыла салған сөз болмаса керек. Тілде музыка бар. Қазақтың әрбір әрпінде, сол әріптен қүралған сөзінде ерекше әуен бар. Сол әрбір сөзден қүралған сөйлемде әуен бар. Ендеше тілдің музыкасы, тек өзіне ғана тән қайталанбайтын оның қасиеті. Ой бацшасынан шыққан сөз самал көшпелі қазақ қоғамында ерекше қуат көзіндей қызмет атқарған. Халық самал сөзден ерекше қуат алған. Тілдің рухы әрбір адамға қона бермейді. Тіл рухы таза, көсегесі көгерген адамға ғана түрақтайды. Ендеше, тілдің иесі бар. Оны қазақтар "дана шешендер" деп атаған. Содан болар Базар жыраудың "Халқымды сүттей үйытты, аузымнан шыққан лебізім"-деуі.
Билер заманында адамның, қоғамның, тіптен жалпы халықтың тағдырының өзі бір ауыз қүнды, мәйекті сөздің байламында шешіліп кетіп отырған. Осындай ел тағдырын шешендік даналық арқылы шешкен Қазыбек бидің қалмақтарға барған кездегі "Атадан үл туса"- деп басталатын толғауы, сөз өнерінің қуатын сездіреді [53]. Шешендер тек билік шешімдерге ғана аралысып қоймай, үнемі елді адамгершілікке, отанын, жерін сүюге насихаттап отырады. Ғасырлар бойы қалыптасқан жыр-толғаулар, ақын-жыраулардың өлеңдерінің, шешендік тағылымдардың рухы — тілде. Сондықтан сөз өнері өте киелі де қасиетті саналады. Қазақта "Би айтқан сөзді қүл да айтады, бірақ аузының дуасы жоқ"-деген мәтел бар. Сондағы дуа деген ем. Тіл адамды ауыртады да, емдейді. Сөзді айтатын ауыз ерекше, оны тыңдайтын қүлақ ерекше. Өйткені оның қуаты, рухы бар. Сондықтан болар сөз өнері қазақ халқы
15
үшін өнердің ең жоғарғы формаларының бірі болып табылады. Шешен-билердің, ақын жыраулардың сөз өнері өз заманында келелі мәселелерді шешіп, халқымыздың танымдық тағылымына зор ықпалын жасап келеді. Шешендік өнердің осыншама өз заманында маңызға ие болғандығында да белгілі бір қоғамдық қатынастарға тән ерекшелік бар. Ол ерекшелік сол замандағы қоғамдық қатынастардың негізінде жатқан ең негізгі жол дәстур-салттың болуы еді. Дәстүрлі қоғамда шешендік өнер ерекше бағаланып, әлеуметтік мәселелерді шешуде зор үлес қосты.
Қазақ елі талай қиын-қыстау заманды басынан өткере отырьга, даму мен қүлдыраудың бірнеше кезеңдерінен өткен болатын. Қазақ жерінде болған жоңғар шапқыншылығы, еліміздің мәдени-экономикалық дамуында ерекше роль атқарған Үлы Жібек Жолындағы сауда қатынастарының бүзылуына тікелей әсер еткен еді. Осыдан кейін Қазақстан территориясыннан өтетін сауда қатынастарының тоқтауы қазақ елінің біршама қүлдырауына ықпал жасады. Ең алдымен мәдени, өркениетті сүхбат жойылды. Сөйтіп, экономикалық, ақпараттық қатынастар арнасының бағыты Оңтүстік Азияға қарай бүрылды. Батыс пен Шығыстың арасын жалғап түрған Қазақстан территориясының бел ортасынан басып өтетін сауда тасымалы - Үлы Жібек Жолының бүзылуы, казақ елінің қай жағынан болмасын ойсырауына әкеліп соқпай қоймады. Қазақ тарихында қазақ жоңғар соғысынан кейін қоғамдық өмірде, еліміздің түрмыс-тіршілігінің дамуында, біршама өзгерістер байқалды. Бүл жөнінде зерттеуші ғалымдар "Жоңғарлардьщ қазақ жеріне басып кірулері салдарынан, көшіп қонудың дәстүрлі бағыттары мен жолдары және оның ғасырлар бойы қалыптасқан бүкіл жүйесі түтасымен бүзылды,"-деп жазды [54, 187 6.].
Міне, осыдан бастап қазақ халқының әлеуметтік қүрылымы мен даму жағдайы күрт өзгеріске түсті. Бүның себебі тек жоңғарлар шапқыншылығына ғана байланысты емес еді. ХҮШ-ХІХ ғасырларда қазақ еліндегі қоғамдық ойға ықпал жасаған үш түрлі бағытты ғалымдар көрсетіп кеткен болатын. Олар ауыз әдебиетінің негізіндегі қазақ халқының дәстүрлі өзіндік мәдениеті және шығыс халықтарының рухани дәстүрдегі мәдениеті, сонымен қатар ресей мәдениеті [55]. XVIII ғасырдағы әлеуметтік қатынастардың өзгеруіне ең үлкен себеп Ресей империясының қазақ жерін отарлай бастауы болды. Ғасырдан астам уақытқа созылған осы процесс, қазақ қоғамына бүрын соңды болмаған қарама-қайшылыққа толы үлкен өзгерістер әкелді. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазақ жеріне капиталистік қатынастар орнай бастады. Ойшыл, тарихшы Ш.Уәлиханов қазақ даласының орыстық және үлттық деп екіге бөлінуін айта келе "Қазіргі кезде ескі шығыстық негіздегі мүсылмандық пен жаңа орыстық бағыттың арасында күшті күрес білінбей ғана жүріп жатыр,"- деп жазды [37, 194 6.].
Ғасырлар қойнауынан бастау алатын халық рухы уақыт ағысымен, XIX ғасырдан бастап, бүрын соңды болмаған өзгерістерге үшырады. XIX ғасырдың екінші ширегіндегі саяси-экономикалық жағдай күрт өзгеріске түсіп, "Қазақстандағы басқару жөніндегі ереженің жобасын даярлау үшін үкімет 1865 жылы далалық комиссия деп аталатын комиссия қүрды. Бүл реформаны әзірлеу кезінде қалың халық бүқарасының көңіл күйі еске алынбады...
16
.. .Сонымен қатар "Басқарудың жаңа жүйесі көшпелілер өмірінің патриархалды-феодалдық кұрлысын шайқалтты, сұлтан билер мен ағамандардың билігін шектеді. 1867-1868 жылдардағы реформаларды жүзеге асыру рулық ақсүйектердің ықпалының әлсіреуіне өкеп тіреді, мүның өзі олардың қүқықтық , экономикалық және саяси жағдайларынан көріне бастады" [54, 235-236 б.]. Қоғамдағы әлеуметтік, саяси-экономикалық қатьшастардың түбегейлі өзгеруі, енді ғана көз ашып келе жатқан жас үрпақтың танымдық талғамына, дүниеге деген көзқарасының қалыптасуына әсер етпей қоймады. 1858 жылы дүниеге келген, жаңа ғана Абайдан рухани тәлім алып үлгі көрген Шәкәрімнің де ойлау жүйесінің қалыптасуына ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халқымыздың санасы мен коғамдағы бүрын соңды болмаған әлеуметтік, саяси-экономикалық жағдай тікелей әсер еткен еді. Дәл осы кезеңде қоғамдық қатынастарға негіз болған саяси-экономикалық даму қандай деңгейде болды деген сүрақ туындайды. Осы кезеңдегі экономикалық дамуға әсіресе, өндірістегі даму процесі қазақ жеріне Батыс Еуропалық, Ресейлік өркениеттің жаңа үрдістерін енгізді. "XIX ғасырдың соңғы ширегінде Қазақстанда өнеркәсіп өндірісі өмірге келді. XIX ғасырдың орта ширегінде-ақ Қазақстанда пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бар екендігі мәлім болды. XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап ресейдің кәсіп иелері қазақ өлкесіне капиталдарын жеткізіп, пайдалы қазбалардың бірқатар кен көздері негізінде өнеркәсіп кәсіпорындарын қүруды қолға алды. 70-80 жылдары ауылшаруашылық шикізаттарын өңдейтін - май шайқайтын, былғары шығаратын, үн тартатын және басқа кәсіпорындар едәуір қарқьшмен дамыды" [54, 242 б.]. Осыдан-ақ, Шәкәрімнің алғашқы тәлім тәрбие алып, өмірге деген жолдама алу кезеңі, қоғамда капиталистік қатынастардың біршама орнай бастаған кезеңімен сәйкес келетіндігін көреміз.
Қоғам өмірінде белгілі дәстүрлік негіздегі өмір сүру тәсілінің талқандалып және жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастардың нәтижиесінде адамдардың қызметі мен рухани дамуы басқаша жолға бағыттала бастады. Шоқан, Ыбырай, Абайдан басталатын жаңашыл жолды Шәкәрім тығырықтан шығудың ең негізгі кілті деп білді. Бабалар қалыптастырған көшпелі өмір салты жаңашылдық мәдениетке қарама-қайшы дегеннен көрі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 1(574)(091)+130.3 Қолжазба қүқығында
РАҚЫМЖАНОВ БАҚЫТЖАН ҚАДЫР¥ЛЫ
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына тарихи-философиялық
талдау
09.00.03 - философия тарихы
Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филос. ғыл. докторы, профессор Әбжанов Т.Ы.
Қазақстан Республикасы Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШӘКӘРІМНЩ ОЙЛАУ МӘДЕНИЕТШЩ ЕРЕКШЕЛІГІ
Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі қалыптасу, тарихи жолдары 11
Таным процесіндегі ойшылдың дүниеге
шығармашылық көзқарасы 47
2 ШӘКӘРІМ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ
Шәкәрім дүниетанымындағы адамга қарай бетбүрыс 65
Қоғамдық ортаны жасаудағы адамның ролі 86
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Оның ішінде қазақ халқының дана ойшылы Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымы тарихи-философиялық талдаудан өткізілді. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына тән даналық үлгілер жүмыста айқындалып, қазіргі гуманитарлық салаға ғылыми нәтижелер ретінде үсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ философиясын зерттеу, еліміз егемендігін алып, әлемге тәуелсіз мемлекет ретінде танылғаң заманда айрықша жолға қойылып отыр. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады. Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді. Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып келеді.
Қазақ өнер арқылы өзін-өзІ таныған халық. Содан болар халқымыздың озық ойлы үлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен, өнермен үштастыра қараған, Дәл осындай дарынды түлғалар еліміздің тарихында аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағүн, А.Иассауи, кейінгі жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға үмтылған ойшыл, әрі өнерпаз, дарынды түлғалар болған. Бүлар туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухын тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-түлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда қазақ философиясының ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеудің маңызы зор деген ойдамыз. Шәкәрім дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртүтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетІнің ерекшелігін тануға жол ашады.
Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Шәкәрім Қүдайбердіүлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының үлттық философиясында ерекше орын алады, Шәкәрім дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдерін өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасьш, жаңа жол - ар іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс мәдениетінің аясында сүхбат қүруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді. Бүғінгі
жаһандану кезеңінде, әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сүхбат қүру мүмкіндігіне ие болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын бүл түрғыдан зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан оның шығармашылығында рухани сүхбаттың ерекше орын алғанын үмытпаған жөн. Сонымен қатар халқымыздың дана түлғаларының адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас үрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен ар іліміне бүгІнгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып түр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-үждан мен адамгершілік қасиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бүл жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық түжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы жолда үлттық рухтың ерекше формасы - үлттық философияны зерттеу, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына жол ашпақ.
Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын дәйектеу барысында төмендегідей түжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшыл түлғаларымыздың дүниетанымын тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың даналық рухын тануда өзіндік үлес қоспақ; екіншіден, қазақ философиясы тарихының әрбір кезеңі мен ерекшелігін тануда ғылыми түжырым қалыптастырады; үшіншіден, дүниетанымның тарихын зерделеу қазақ мәдениетінің үрпақ сабақтастық байланысын нығайтып, біртүтас рухани күшке ие болуына жол ашады; төртіншіден, өткенді тану қоғамымыздың болашағын берік қалыптастыруға қызмет етпек.
Осындай ізгілікті істерді жүзеге асыруда Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын философиялық түрғыдан зерттеу өз үлесін қосады деген пікірдеміз. Диссертациялық жүмыстың тақырыбы философия тарихы бойынша ғылыми зерттеу ретінде дүниетанымның даму ерекшелігін жан-жақты сараптамадан өткізуге негіз болады. Жүмыстың басты қүндылығы үлтымыздьщ ғасырлар бойы қалыптасқан рухани байлығын жүйелеу болғандықтан бүл еңбек Шәкәрімдей ойшылдың дүниетаньшына жан-жақты тарихи-философиялық талдау жасауға арналады. Шәкәрім Қүдабердіүлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл қазіргі заманда өз мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып, ойшылдың рухани мүрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан "Мәдени мүра" бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей ғүлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып отыр. Диссертациялық еңбектегі ғылыми зерттеудің
құндылық мәні де осындай жаңа замандық көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Қүдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін көреміз. Сондықтан ғүламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты адамзаттық деңгейде зерттеу неғүрлым үтымды да қажетті жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының, интеллектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда жеке адам және түтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз. Сондықтан, диссертациялық зерттеу жүмысының тақырыбы Шәкәрімдей қазақ ойшылының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан талдауға, зерттеуге арналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шәкәрім Қүдайбердіүлының бай, мол мүрасын жарыққа шығаруға алпыс жылға тарта уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ, оның дүниетанымын педагогика, әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жүмысы басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық түрғыдан зерттеген А.Амребаев [1], А.Айтпаева [2], Г.Әбдірасылова [3] және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жүмыстар қорғады. Біз осы еңбегімізде аталмыш ғалымдардың ғылыми түжырымдарымен санастық. Сонымен қатар диссертациялық жүмыста Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы жайындағы әдебиетшілер мен философтардың, атап айтқанда Қ. Мүқаметханов [4], М.Мағауин [5], Ғ.Есім [6], Б.Әбдіғазиүлы [7], Г.Барлыбаева [8], С.Ізтілеуова [9] сияқты ғалымдардың жекелеген еңбектері мен зерттеу мақалаларындағы пайымдаулары ескерілді.
Біз зерттеу жүмысымызда, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім шығармашылығындағы көрінісіне тарихи-философиялық түрғыдан талдау жасадық. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі қағидамыз - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-үжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бүл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ
ұстаған Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша назар аударып, оны өз шығармаларында "жүрек таразысы" деп атаған[10, 66 б.]- Сондықтан да біз зерттеу жұмысымызда ойшылдың таным процесіндегі ойлау мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аудардық. Диссертациялық жүмыста ойшылдың дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеу арқылы, оның шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау бағытында ізденістер жасалды. Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің, философия тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады.
Шәкәрім өмІр сүрген замандағы ойшылды толғантқан әлеуметтік мәселелерді философиялық түрғыдан талдау барысында Ә.Бөкейханов [11], Ж.Аймауытов [12] сияқыт Алаш қайраткерлерінің Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы мен өміріне байланысты естелік әңгімелері қолданылды. Бүл туралы сөз болғанда Ахат Шәкәрімүлының "Менің әкем халық үлы -Шәкәрім" атты ғүмырбаяндық шығармасын ерекше атап өтуге болады [13]. Аталмыш шығарма Шәкәрім өмірінің айтарлықтай маңызды кезеңдеріне қатысты жағдайларға талдау жасауда ерекше көмекші қүрал болды деп айта аламыз. Ахат Шәкәрімүлының ғүмырбаяндық шығармасынан Шәкәрім өмірінің ең бір қарама-қайшылыққа толы кезеңдері туралы қүнды мағлүматтар алуға болады.
Дегенмен Шәкәрім Қүдайбердіүлыньщ дүниетанымын әрі қарай жан-жақты зерттеу барысында көптеген қайшылықтардың туындайтыны заңды қүбылыс. Ойшылдың дүниетанымына тарихи-философиялық талдау беру барысында қазақ даласының ойшылдарының даналық ой-толғамдарын, халқымыздың дүниетанымын талдаудан өткізген авторлардың еңбектеріне сүйендік. Әсіресе, М.С.Бурабаев [14], Т.Х.Рысқалиев [15], А.Қ.Қасымжанов [16], Н.Л.Сейтахметова [17], А.Қ. Қасабек [18], Ғ.Есімов [19], С.Н.Ақатай [20], және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
Ескере кететін негізгі жайттардың бірі Шәкәрім Қүдайбердіүлының Шығыс пен Батыстың дүниетанымынан бірдей сусындаған ойшыл екендігі. Сондықтан оның дүниетанымына тарихи-философиялық талдау беру барысында Батыс пен Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін салыстырмалық сараптамадан өткізген авторлардың зерттеу жүмыстарына және жалпы философия тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, көзқарас қалыптастырған ғалымдардың еңбектеріне сүйену қажеттілігі туындап, ғылыми методологиялық жағынан отандық авторлардың еңбектерінің көп көмегі тиді. Әсіресе, зерттеу барысында бағыт-бағдар болған еңбектердің қатарына Ж.М.Абдильдиннің [21], Ә.Н.Нысанбаевтың [22], Қ.Әбішевтің [23], Т.Әбжановтың [24], А.А.Хамидовтің [25], Г.Г. Соловьеваның [26], Г.К. Шалабаеваның [27], А.Г.Косиченконың [28], Г.В.Малининнің [29], М.З.Изотовтың [30], С.Е.Нүрмүратовтың [31] ғылыми-философиялық зертеулері жатады.
Қазақ философиясының тарихы әлемдік философияның бір бөлігі болғандықтан оны зерттеу қолға алынып, отандық ғалымдар көптеген
жетістіктерге қол жеткізді. Сол жетістіктердің әдістемелік, теориялық бағдарларын өз жүмысымызда қажетінше пайдаландық. Бірнеше тарихи кезеңдерден түратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама нәтижеге жетті деп айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған еңбектердің қатарьша Ж.М. Абдильдиннің [32], Ә.Н. Нысанбаевтің [33], Қ.Ш.Нүрланованың [34], С.Е. Нүрмүратовтың [35], Ж.С. Орынбековтіц [36], О.А. Сегізбаевтің [37] Ғ. Ақпанбеттің [38], А.Тайжанүлының [39], М.Ш. Хасановтың [40], Т.Қ. Айтқазиннің [41], Қ.Ш.Бейсеновтің [42], Д. Кішібековтің [43], Қ. Рахметовтің [44], Т.Х.Ғабитовтің [45] шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады.
Шәкәрім Қүдайбердіүлы дүниетанымының болашақта әр түрлІ қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау жоқ. Бүгінгі күнге дейін Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын зерттеуде біршама жүмыстар атқарылғанымен үсынылып отырған бүл еңбекте бүрын-соңцы назар аударылмай келген мәселелерге көңіл бөлінді және Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымы алғаш рет тарихи-философиялық талдаудан өткізілді. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына философиялық түрғыдан зерттеу жүргізген ғалымдарды жоғарыда айтып өттік. Дегенмен диссертациялық жүмыстың нысаны болып отырған тақырыптың зерттелу деңгейі отандық ғылымда алғашқы қадам деңгейінде деп айта аламыз. Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ. Бүл еңбек халқымыздың рухани мәдениетін игеру барысында жаңа деңгейден көрініс беріп, ерекшеленеді деген сенімдеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Ғылыми еңбектің негізгі мақсаты - қазақ философиясындағы Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан зерттеп, түжырым жасау. Ойшылдың тарихи санасының қалыптасуындағы рухани қайнар көздердің маңызы мен ролін ашып көрсету. Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігіне, оның дүниетанымдық түсінік үлгілеріне талдау жасау ғылыми еңбектің басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы мақсатгарға сәйкес дисертациялық жүмысында автор төмендегідей мІндеттерді алға қояды:
Ойшылдың дүниетанымының қальштасуына ықпал жасаған рухани
қайнар көздерді көрсету;
Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына
ықпал жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық түрғыдан
талдау жасау;
Таным процесіндегі Шәкәрімнің ойлау мәдениетінің ерекшелігін,
даралығын бағамдау;
Ойшылдың философиялық дүниетанымындағы, санадағы тарихи
кезеңнен, тарихтағы санаға өту процесіне тарихи-философиялық түрғыдан
сараптама жасау;
Қоғамның адамды қалыптастырудағы маңызы мен адамның қоғамды
жасаудағы роліне Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылығы арқылы
талдау жасау;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы көтерген философиялық мәселелердің
философия тарихындағы және еліміздің болашағындағы, бүгінгі қоғам
өміріндегі мәнін көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық зерттеу философия тарихы мамандығы бойынша дәсүрлі методологиялық негіздерге сүйенген. Атап айтқанда, жүмыста автор абстрактылықтан нақтылыққа өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі принциптерін қолданды.
Ғылыми зерттеудің теориялық негізін қүраған отандық және шет елдік мамандардың философия тарихын обьективті түрғыда қарастыруынан туындаған шығармалары болды. Олардың біраз бөлігі жүмыстың пайдаланылған деректер тізіміне енгізілді. Сонымен қатар диссертациялық жүмыста автор өзін философияны материализм және идеализм деп қалыпқа салған көзқарастан аулақ үстайды.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы.
Жүмыстың ең басты жаңалығы - Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық талдаудан өткізу болып табылады. Шәкәрім Қүдайбердіүлының дүниетанымына тарихи-философиялық талдау Қазақстандық философия білімі ауқымында алғаш рет жүргізіліп отыр. Автор бүл еңбегінде философиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып төмендегідей негізгі ғылыми нәтижелерге қол жеткізді:
Шәкәрім Қүдайбердіүльшың дүниетанымына ықпал жасаған замана
қайшылығы мен әлеуметтік жағдай жаңа замандық көзқараста талданып, оның
ойшылдың шығармашылығына қалай арқау болғандығы және өзіндік
санасының қалыптасуына қаншалықты әсер еткендігі көрсетілді;
Шәкәрім Қүдайбердіүлының тарихи санасының қалыптасу негізі оған
ықпал жасаған рухани қайнар көздер көрсетіліп, ол қайнар көздердің
ойшылдың дүниетанымына қай жағынан ықпал етіп, кейін Шәкәрімнің
шығармашылығындағы көтерілетін философиялық мәселелердің аясында
олардың идеялық мағына жағынан қалай дамығандығы айқындалады;
Алғаш рет Шәкәрімнің философиялық дүниетанымы ойлау мәдениетінің
ерекшелігі туралы мәселе арқылы қаралып, адамның дүниеге шығармашылық
көзқарасының мәні ашылды;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы дүниетанымындағы философиялық мәселелер
"Үш анық" шығармасының желісінде зерттеліп, дәстүрлі философия тарихы
арқылы ойшылдың тарихи-философиялық көзқарасындағы адамға қарай
бетбүрыстың мәні анықталды;
Ойшылдың дүниетанымы алғаш рет адам мен қоғамдық қатынастар
арасындағы диалектикалық байланыстар түрғысынан зерттеліп, оған деген
Шәкәрімнің көзқарасы айқындалды. Шәкәрімнің әлеуметтік-философиялық
көзқарасы қоғамдық қатынастардың адамды емес, адамның қоғамдык
қатынастарды жасаудағы ролі ерекше деген идеяның негізінде күрьілғандығы анықталды;
- Зерттеу жұмысында ойшылдың дүниетанымы арқылы шығармашылықтағы санадағы тарихи кезеңнен, тарихтағы санаға өту қажеттілігі туралы мәселе алғаш рет көтеріліп, Шәкәрім Құдайбердіүлының дүниетанымының қазіргі замандағы маңызына түсініктемелер беріледі. Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырьшдар: Түжырымдар төмендегі қағидалар түрінде үсынылады:
Әрбір ойшыл өзі өмір сүрген белгілі-бір тарихи кезеңнің қарама-
қайшылығы мен маңызды мәселелерінен тыс қала алмайды. Осы қарама-
қайшылық, қоғамдық қатынастар Шәкәрімнің шығармашылығында көрініс
тауып, оның саяси-әлеуметтік көзқарастарына тікелей ықпал жасап, ойшылдың
қоғам қайраткері ретінде қалыптасуына әсер етті. Әсіресе, Шәкәрім өз
заманындағы қарама-қайшылықтан шығудың жолын іздеп өзіндік санасын
қалыптастырды;
Шәкәрім Қүдайбердіүлының тарихи санасының қалыптасуына дәстүрлі
қазақ мәдениеті, Шығыс және Батыс халықтарының философиялық ілімдері
айтарлықтай ықпал жасады. Ойшылдың философиялық туындылары Шығыс
пен Батыс мәдениетінің арасында рухани сүхбат қүрды. Осылайша ол қазақ
философиясын жаңа мәселелер мен мәні терең философиялық сүрақтар арқылы
қуаттандырып, қазақ философиясында өзіндік ойлау формасын
қал ыптастыр ды;
Әрбір адамның ойшыл ретінде танылуына оның өзіне дейінгі рухани
ілімдерден нәр алып қана шектелуі жеткіліксіз. Бүл санадағы тарихи кезең ғана
болып саналады. Ойшыл үшін шығармашылық жолда санадағы тарихтан,
тарихтағы санаға айналу процесінің маңызы зор. Ол философия тарихына ену
деген сөз. Осы түрғыдан алғанда Шәкәрім өз шығармаларында замана
қайшылығын суреттеп қана қойған жоқ, ол одан шығудың жолын іздеп, ерекше
жол ретінде ар ілімін көрсетті. Осылайша оның шығармашылығы қазақ
философиясының тарихына айтарлықтай қайталанбас бітім-болмыспен енді;
Тарихтағы санаға айналу процесінде адамның өзіндік санасының алатын
орыны ерекше. Шәкәрім үшін өзіндік сана бүл дүниеге ойдыц көзімен қарау.
Бүл ойшылдың ойлау мәдениетінің ерекшелігін көрсетеді. Сондықтан таным
процесінде адамның ойлау ерекшелігі, тұжырым қабілеті неғүрлым
даралылығымен бағаланып, айрықша формаға ие болады. Шәкәрім
Қүдайбердіүлының философиясындағы "Үш анық" концепциясы ойшылдың
өзіндік санасының қайталанбайтын формасы болып табылады;
Шәкәрім Қүдайбердіүлы өзінің философиялық концепциясы "Үш
анықты" жасау барысында дәстүрлі философия тарихын үтымды пайдаланып,
керек кезінде сыни көзқараспен де қараған. Ойшыл философия тарихына деген
біржақты, абстрактылық көзқарастан аулақ болып, "жүректің таразысы" деген
үғым арқылы нақты ойлауға шақырады. Бүл жерден де оның өзіндік санасының
ерекшелігін аңғарамыз;
Ойшылдың дүниетанымының болмыстық негізіндегІ ең басты
мәселелердің бірі адамның қоршаған ортаға және өз-өзіне деген қатынасы
жайында. Бүнда ол адамның еркіндігі туралы мәселені көтереді. Шәкәрім осы мәселеде Батыс философиясындағы, жаңа дәуір ойшылдарының адамды жасаудағы қоршаған ортаның рөлін асыра дәріптеген теорияларының қарама-қайшылығын аңғарып, қоғамдық ортаны жасаудағы адамның мәніне айтарлықтай назар аударып, еркіндіктің философиялық мәнін адамдардың ішкі жан дүниесі арқылы ашып, адамды ең басты орынға қойды. Ойшыл адамды өзгерту арқылы дүниені өзгеруге болатындығына сенді. Осы түрғыдан алғанда, Шәкәрім үшін адам қоғамдық қатынастардың жемісі дегеннен көрі, ол қоғамдық қатынастарды жасаушы ең басты мән, қүндылық болып саналды. Сондықтан ең негізгі мәселе адамнан басталмақ.
Зерттеу жүмысыныц теориялық - практикалық мәнділігі.
Тәуелсіз еліміздің еркіндік рухындағы ғылыми көзқарастардың
дамуында зерттеу жүмысының өзіндік орны бар. Бүл жүмыс соңғы жылдары
орындалған зерттеулерді негізге ала отырып сарапталды. Шәкәрім
Қүдайбердіүлының дүниетанымын тарихи-философиялық түрғыдан
талдайтын жүмыстың теориялық және практикалық мәні ерекше. Ғылыми еңбекте Шәкәрімдей ғүлама ойшылдың дүниетанымы тарихи-логикалық процесте, біртүтастықта зерделенеді. Жүмыстың теориялық мәні Гегельдің "Даму процесінен қол үзген нәтижие - тірі өлік" деген қағидасындағы нәтижиені қоғамдық процестерге салып, жан бере қарастыру үрдісімен мәндес, үндес келіп жатады.
Зерттеу жүмысының практикалық мәніне келсек, оның түжырымдарын жоғарғы оқу орындарында философия тарихы, қазақ философиясы, мәдениеттану пәндерін оқытуда пайдаланып, ғылыми еңбектің негізінде арнайы курстар жүргізудің мәні зор деген ойдамыз.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттеріне сәйкес диссертациялық жүмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімінен түрады. Диссертациялық жүмыстың жалпы көлемі 121 бет.
10
1 ШӘКӘРІМНЩ ОЙЛАУ МӘДЕНИЕТІНЩ ЕРЕКШЕЛІГІ 1.1 Шәкәрімнің ойшыл ретіндегі қалыптасу, тарихи жолдары
Адамзат тарихы қаншама ғасырдан бері өзінің даму белестері арқылы ерекшеленіп, уақыт өткен сайын адамдардың санасында ғана өз орны мен мазмұнына ие болмақ. Халқымыздың ғасырлар бойғы тарихы мен танымдьгқ үрдісІнен туындайтын дүниетанымдық көзқарас өзіндік болмысқа ие болып, уақыт ағымында халық санасының өмір сүру формасы ретінде көрініс таппақ. Қазақ халқының дүниетанымдық сана-сезімі оның рухының көріну- болмысы. Сондықтан қазақ халқының мэдениетін, дүниетанымын меңгеру дегенІміз оның рухын, өзІндік санасын меңгеру деген сөз.
Халқымыздың тарихына көз жүгіртсек, дүниетанымдық рух өзінің қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өткенін көруге болады. Әрбір тарихи кезең өзіндік ерекшеліктерімен, яғни саяси-элеуметтік жағдайларымен ерекшеленеді. Сол әрбір тарихи кезең қоғамдық ой мен дүниетанымға біршама эсер етіп отырған. XIX ғасырға дейін халқымыз даму мен құлдыраудың бірнеше кезеңдерІнен өтті. XIX ғасырға дейінгі тарихи кезеңдерде, қазак халқының ойлау тарихы бірнеше кезеңдерді басынан кешірген еді. Белгілі бір кезеңдегі адамның ойлау ерекшелігін түсіну, оны тарихи-логикалық процесте пайымдау үшін оған дейінгі дүниетанымның даму тарихи кезеңдеріне көз жүгіртуге қажеттілік туады. Ендеше ең алдымен Шэкэрім өмір сүрген заманға дейінгі кезеңдергі маңызды мэселелерге қысқаша тоқталған жөн.
Рух- дегеніміз халқымыздың сонау көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі қалыптаскан, дүниеге деген шығармашылық көзқарасынан туындаған, өзіндік санасының жоғарғы формасы. Ендеше, осы қазақ халқының дүниеге деген көзқарасы, дүниетанымдық ойлау тәсілі, эртүрлі кезеңдерде өзіндік сипатқа ие болды. Ол оның өмір сүрген қоғамдық ортасына, өз кезеңіндегі маңызды мәселелеріне байланысты. Мэселен, сонау Қорқыт заманындағы қоғамдық қатынас, көзқарас бір бөлек болса, данышпан ойшыл Жүсіп Баласағұнның заманы одан өзгешерек. Қорқыттың дүниетанымына өз заманындағы шамандық, тэңірлік наным-сенімдердегі адам мен табиғаттың арасындағы керемет үйлесімділік эрекеті эсер етІп, көрініс табады. Қорқыттың күйлерінде табиғат пен адамның арасындағы үндестік сезімі ерекше бейнеленген. Оның күйлерінде азынаған жел мен күңіренген дала, адамның осы кеңістіктегі жан тебіренісі, адам мен табиғаттың арасындағы саналы диалектикалық қатынас ерекше орын алған. Бұндағы дала — кеңістІктің, өлім мен өмір — уақыттың өлшемі. Міне, осы үшеуінің арасында ойшылдың дүниеге саналы қатынасынан диалектикалық ойлауға мүмкіндік туады. Бұл ертеден .бері табиғаттың аясында көшіп қонып күн кешкен, сөйтіп дүниеге қатынас жасаған көшпелі халықтың дүниетанымымен тікелей байланысты. Табиғатпен тығыз байланыста ғұмыр кешкен көшпелі қазақ халқында, музыка адамның өз болмысын табиғаттаи. қоршаған ортадан іздей отырып, адамның жан дүниесінің ішкі әлемімен табиғаттың ішкі даму заңдылығының сэйкес келуінен туындаған. Сондықтан да, көшпелі қазақ халқының күйлерінде аттың шабысы, желдің уілі, судың
11
сылдыры, күңіренген дала, жан-жануарлардың зары астарланып, біте қайнасып жатыр. Бүның барлығы қазақ халқының ерте заманнан бергі өмір сүру тәсілі мен дәстүрлі көшпелі өмір салтынан бастау алатын дүниеге қатынасын көрсетеді. Адамның ішкі рухани тебіренісі мен тылсым дүниенің, қоршаған ортаның сырын, мазмүнын формаға айналдырудан туған қазақ халқының музыка өнері, оның дүниетанымдық рухының бір көрінісі болып табылады.
Ерте замандардан келе жатқан көшпелілер дүниетанымындағы космологиялық көзқарастар, үлттымыздың күнделікті өмір салтында да бейнеленеді. Қазақ бата бергенде "жүлдызың жансын" немесе бағы жанған адамды "жүлдызы жанды" деп жатады. Бүның барлығы ғарыштық дүниетаньшдық негізден туындаған көзқарас. Ғарыштық ілімге байланысты Әл-Фараби мен Жүсіп Баласағүнның еңбектерінде ерекше көзқарастарды кездестіруге болады. Жүсіп Баласағүнның заманы Қорқыт заманынан өзгешерек. Ол өмір сүрген қоғамдық ортада рухани дамуға, әсіресе, мүсылман мәдениеті ықпал жасай бастаған еді. Жүсіп Баласағүнның "Құтты білік" шығармасында қоғамдағы саяси-әлеуметтік маңызы бар мәселелер көтеріледі. Бүл кезеңде қазақ қоғамына ислам діні тарай бастаған болатын. Жүсіп Баласағүнның дүниетанымына ислам дінІ зор ықпалын жасады. Ол рухани даму үрдісінде ислам дінінің қағидаларын ерекше пайдалана білді. Жүсіп Баласағүнның "Қүтты білігінде" әлемнің ғарыштық жолмен пайда болғандығы туралы да идеяларды кездестіруге де болады. Бүл мәселеде ол ежелгі түркілік дүниетанымдағы космологиялық көзқарастан алшақ кеткен жоқ. Ол өз еңбегінде көшпелі қазақ халқының дүниетанымындағы жүлдыздардың атауларын тізіп көрсетеді [46]. Ол онда адамдар мен ғарыштың арасындағы үйлесімділік байланыстың бар екенін, табиғат пен адамның арасындағы ерекше сабақтастықа көз жүгіртіп, қоғамдық өмірде сондай үйлесімділіктің болуына жол үсынады. "Қүтты білікте" халықты адамгершілік, тәрбиелік жолға насихаттау үлгісі тереңнен қозғалып, бүл шығарма халқымыздың рухани қазынасы ретінде сақталған. Бүнда үлттық тәлім-тәрбиеге үйлесетін, онымен біте қайнасып жататын танымдық үлгілер көптеп кездеседі. Жүсіп Баласағүн өз шығармасында адамгершілік рухтың формасын ерекше сипатта жасай білді.
Уақыт өткен сайын қоғамдық қатынастар өзгеріп, халқымыздың дүниетанымы да тарихи кезеңдерді басынан өткерді. ХІУ-ХУ ғасырларда, қоғамдық жағдайларға байланысты, дүниетанымның ерекше кезеңі басталды. Сайын далада өз еркімен өмір кешіп жатқан халқымызға, шекаралас сырт жатқан елдерден қауіп төніп, жері бай, елі бай, Орта Азияның алтын босағасы іспеттес қазақ жеріне, көршілес жатқан елдер қызыға бастады. Міне, осы кезеңде Шу, Талас өзенінің бойына қарай бөлініп шыққан Керей мен Жәнібек хан ел тарихында алғаш рет қазақ хандығын қүрды. Жаңа хандыққа "адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі қайтара төлдейтін" қоныс мекен "жер үйықты" іздеп халқының, тіршіліктің қайғы мүңынан өзеғі өртеніп, қайғы атанған Асан ата ел аузындағы аңызға айналды. Асан Қайғы, Қазтуғаннан басталатын жыраулық дәстүрдегі рухани дүниетаным, өз заманының маңызды мәселелерімен біте қайнаса отырып, тарих сахынасына шықты. Бүл заманда қазақ халқының алдында ел, жер, үлт тағдыры, азаттық мәселелері кезек
12
күттірмей тұр еді. Жыраулар тек сөз бастаған шешендер ғана емес, қолына қару алып қол бастаған көсемдерге айналды. Жыраулар жаугершілік жолында халықтың өр рухын қайраған рухани қолбасшылар болды. Жыраулар даналығының өз заманында халқына қажыр-қайрат бергендігі сондай, олардың жырлары үнемі халықты ерлікке, батырлыққа, насихаттады. Шалкиіз жыраудың мына бІр өлеңінен оны анық аңғаруға болады: ...Жалаңаш барып жауға ти, Тәңірі өзі біледі, Ажалымыз қайдан-дүр! [47].
Жыраулар елдің, халықтың қамы үшін ел басқарған хандардың өзін аямай сынға алады. Асан Қайғы өз кезегінде Жәнібек ханға "Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің"-деп ел тағдырына жауапкершілікпен қарауды талап етеді [48].
Жыраулардың бір ерекшелігі адамды, оның өмірін айрықша бағалайтындығында. Жыраулар адамның еркіндігін ең жоғарғы қүндылық ретінде алға тартады. Сонымен қатар жыраулар шығармашылығында тілдің рухы ерекше көрініс табады. Жыраулар шығармашылығындағы тілдің рухын Шәкәрім айрықша бағалап, оған өзінің "Ескі ақындык" деген өлеңінде ерекше мән берген болатын. Жыраулардың жырларында жас үрпақты елін, жерін, халқын сүюге насихаттайтын тамаша тағылым жатыр. Халықтың, қазақ үлтының болашағы мен азаттығы, еліне, жеріне деген шексіз сүйіспеншілік сезім, жыраулар заманындағы рухани дүниетаньшның өзекті мәселесі болды. Жыраулардың танымдық талғамының күштілігі сонда, олардың дүниетанымында жердің де рухы айрықша сипатталады. Жерде рух бар. Тілдің де дамуы осы жерге байланысты. Жердің рухы қайда деген маңызды сүрақ туады. Мәселен, Асан Қайғы тек желмаясына мініп алып, ел аралап, жер тамашалап қана қойған жоқ, ол қазақ жерінің рухын іздеді. "Жер Үйық" ол қүт береке қонған - рухы бар жер. Асан ата тек қана әрбір өзі жүріп өткен даланы суреттеп қана қойған жоқ, сонымен қатар ол оның рухын тани білді. Оның жердің рухын тани білгендігі сонда, қазақ даласы туралы айтқан әрбір толғамдары, бүгінгі күннің шындығымен сәйкес келІп түрғандығында. Жердің рухы әсіресе, Қазтуған жыраудың жырларында да айрықша формаға ие болды. Ол өзі туып өскен Еділ өзенінің бойындағы далалы алқаптың рухын таныды. Қазтуғанның жырында суреттелетін Еділ жері, оның "Әкесінің күйеу болып барған, анасының келін болып түскен, Қазтуғанның батыр болып туған"-жүрты. "Кіндігін кескен жүрт, кір қоңын жуған жүрт, қарағайдан садақ будырып, қылшанын сары жүн оққа толтырып, жанға да сақтау болған жүрт". "Жатып қалып бір тоқты, жайылып мың қой болған жер, жабағылы жас тайлақ жардай атан болған жер, жабысы мен тайы тең, жарлысы мен байы тең, жарыменен сайы тең, боташығы бүзаудай, боз сазаны тоқтыдай, бақасы қойдай шулаған, балығы тайдай тулаған, келде ойнаған балығы көлге жылқы жаптырмайтын" қайран - Еділ [49]. Міне, жердің рухы қандай. Ендеше, Қазтуған осы жердің рухы, қасиеті арқылы "Бүлт болған күнді ашқан, мүсылман мен кәуірдің арасын бүзып дінді ашқан" рухы күшті батыр, әрі шешен, өз заманының данагөй ойшылына айналды. Қазақтың бүкіл рухани
13
және материалдық мәдениеті осы жердің аясында жасалып отыр. Ендеше, халықтың мәдениеті де, күнделікті түрмыс тіршілігі де, салт-санасы да, қазынасы да, бостандығы да, тілі де, болашағы да осы — жер. Жер оның тағдыры, рухы. Сол үшін халық қан төкті. Сондықтан жыраулар шығармашылығында тіл мен жердің рухы туралы мәселе, ең басты мәселелердің бірі болып саналады. Міне, мүның барлығы сол замандағы қоғамдық қатынастарға тікелей байланысты еді.
Қазақ халқының тарихындағы жаугершілік заман, XVIII ғасырда қанқүйлы соғыстарға үласып, ел тарихында өшпестей ізін қалдырды. XV ғасырда, Жәнібек ханның жанында, үнемі ақыл кеңесшісі болған Асан Қайғының ролі қандай болса, XVIII ғасырда Абылай ханның жанында, ел, жер тағдыры туралы келелі мәселелерді шешуде, Бүқар жырау сондай көрегендік танытты. Бүл кезеңде қазақтың жеріне жан-жақтан қыспақ көрсеткен Қытай, Орыс, Қалмақ, Хиуа хандықтары тек қызығып қана қоймай, енді біртін-біртін жаулау әрекетіне көше бастаған болатын. Қазақ халқы орыс империясының қол астына кіре бастаған кезеңде, елдің ертеңгі болашағын алдын~ала көре білген, бостандығы жоқ бодан елдің рухы еркіндікте бола алмайтынын аңғарған Бүқар жырау, халқының болашағы бүлдыр екенін ерте сезіп, Абылай ханға елінің болашағын өз толғауында "Теңдік тимес қолыңнан"- деп көріпкелдікпен болжап береді [50].
Данагөй жыраудың айтқандарының бәрі дәл келіп, қазақ халқы жырау жырлағандай кейіпте бодандыққа тап болды. Жыраулардың даналық дүниетанымында, яғни, Х^-ХУШ ғасырлар аралығындағы даналық дүниетанымдық үрдісте, қазақтың үлттық рухы, үлттымыздың өзіндік санасы толығымен қалыптасты деп айтуға болады. Жыраулардың азаттық жырларында шыңдалып, ерекше өрлік қасиетке ие болған қазақ халқының рухы, 1723 жылғы "Ақтабан шүбырынды, Алқа көл сүлама" оқиғасындағы қырғында аяққа тапталды. Тоз-тозы шыққан елдің болашағы бүлыңғыр болып көрінді. Сол кезде халықтың туын көкке көтерген батырларымыздың арқасында, 1729 жылы "Аңырақай" деген атпен тарихта қалған үлы шайқаста, жаудағы кек қайтарылып, есеңгіреген халықтың рухы есін жинай бастады.
ХУП-Х^Ш ғасырларда халықтың бірлігін, елдік намысын биік үстауда шешен-билердің алатын орны ерекше. Қазақ халқының шешендік өнері, оның ғасырлар қойнауынан бастау алатын өте бай тіліне тікелей байланысты. Сөз өнерін тапқырлықтың, даналықтың, көрегендіктің көзіндей көрген халқымыз, оны аса қүрметтеп, үнемі жоғары бағалап отырған. Қазақ елінің рухани дамуында шешен-билер өз дәуірінің дана ойшылдары ретінде таныла білді. Бір ауыз сөзбен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айта отырып, ел арасындағы бітпес дау жанжалды шеше білген данышпандар, өз заманындағы халықтың көш бастар көсемдері ретінде тарихта қалды. Кез-келген халықтың ойлау мәдениетіне бойлай ену үшін оның тілін меңгеру қажет. Әсіресе, қазақ халқы үшін ауызша мәдениет формасында дамыған тілдік болмыстың мәні ерекше. "Ауызша дамыған мәдениеттің арқасында елдің бүкіл жан-жақты, сан-салалы білімі адамның жанында болады, санасында, бейсана астарында да болады. Осы себептен бүл мәдениеттің ерекшелігі - адамның және мәдениеттің біртүтас
14
болмыс құруында, бірге бола білгендігінде"-деп жазды Қ.Ш. Нүрланова [51]. Шынында да ауызша мәдениет формасындағы тіл қазақ халқы үшін адамның ішкі шығармашылық қабілеті мен рухани дамуында ерекше роль атқарады. Бүл жерде Қ.Ш. Нүрланованың пікіріне толығынан қосылуға болады.
XX ғасырда өмір сүрген неміс ойшылы Мартин Хайдеггер тілге ерекіде назар аудара келіп "Тіл - болмыстың үйі, қонысы. Сол тілде адам өмір сүреді. Ойшылдар мен ақындар осы тілдің сақшылары" - деп тектен-тек түжырымдамаса керек [52].
Болмыстың мекені тілде. Осыдан келіп тіл болмыстың формасы деген түжырым жасаймыз. Ендеше, болмыстың әрбір халықтың тілінде қайталанбас формасы бар. Сол әрбір форманың өзіне тән мазмүны бар. Ол болмыс сол формаға икемделеді. Ақиқат адамзатқа бірнеше тілде бейнеленеді.Олай болса, әрбір тілдің ақиқаты бар, тіл болмыс пен сананың арасындағы "алтын көпір", жол тәрізді қызмет атқарып түр. Сондықтан, әрбір тілдің өз мүмкіндігі мен рухы бар. Қазақ халқы үшін тілдің рухы кез-келген қарудан да, әскерден де күшті. Тіл адамды өлімге дейін апарады немесе дертінен жазады. Халық арасында тараған "Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады", "Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді", "Күн шалмаған көлеңке көңілді сөз шалады", "Жылы-жылы сөйлесе жылан інінен шығады" тағы басқада осындай мақал-мәтелдер тілдің күш-қүдіреті мен маңызын аша түседі. Тіл өткір. Қазақта тіл өткен адамды "тіл тиген" деп атайды. Сондықтан адамдар "тілім тасқа" деп тілдің зілін басқа жаққа қарай бүрып, одан сақтандыратын болған. Міне, осындай жағдайлардан, тілдің қазақ үшін қаншалықты рухы күшті мәнге ие екендігін көре аламыз.
Мүхтар Әуезовтың "Мен Абай тілінің мәдениетін меңгердім"деуі тектен-тек айтыла салған сөз болмаса керек. Тілде музыка бар. Қазақтың әрбір әрпінде, сол әріптен қүралған сөзінде ерекше әуен бар. Сол әрбір сөзден қүралған сөйлемде әуен бар. Ендеше тілдің музыкасы, тек өзіне ғана тән қайталанбайтын оның қасиеті. Ой бацшасынан шыққан сөз самал көшпелі қазақ қоғамында ерекше қуат көзіндей қызмет атқарған. Халық самал сөзден ерекше қуат алған. Тілдің рухы әрбір адамға қона бермейді. Тіл рухы таза, көсегесі көгерген адамға ғана түрақтайды. Ендеше, тілдің иесі бар. Оны қазақтар "дана шешендер" деп атаған. Содан болар Базар жыраудың "Халқымды сүттей үйытты, аузымнан шыққан лебізім"-деуі.
Билер заманында адамның, қоғамның, тіптен жалпы халықтың тағдырының өзі бір ауыз қүнды, мәйекті сөздің байламында шешіліп кетіп отырған. Осындай ел тағдырын шешендік даналық арқылы шешкен Қазыбек бидің қалмақтарға барған кездегі "Атадан үл туса"- деп басталатын толғауы, сөз өнерінің қуатын сездіреді [53]. Шешендер тек билік шешімдерге ғана аралысып қоймай, үнемі елді адамгершілікке, отанын, жерін сүюге насихаттап отырады. Ғасырлар бойы қалыптасқан жыр-толғаулар, ақын-жыраулардың өлеңдерінің, шешендік тағылымдардың рухы — тілде. Сондықтан сөз өнері өте киелі де қасиетті саналады. Қазақта "Би айтқан сөзді қүл да айтады, бірақ аузының дуасы жоқ"-деген мәтел бар. Сондағы дуа деген ем. Тіл адамды ауыртады да, емдейді. Сөзді айтатын ауыз ерекше, оны тыңдайтын қүлақ ерекше. Өйткені оның қуаты, рухы бар. Сондықтан болар сөз өнері қазақ халқы
15
үшін өнердің ең жоғарғы формаларының бірі болып табылады. Шешен-билердің, ақын жыраулардың сөз өнері өз заманында келелі мәселелерді шешіп, халқымыздың танымдық тағылымына зор ықпалын жасап келеді. Шешендік өнердің осыншама өз заманында маңызға ие болғандығында да белгілі бір қоғамдық қатынастарға тән ерекшелік бар. Ол ерекшелік сол замандағы қоғамдық қатынастардың негізінде жатқан ең негізгі жол дәстур-салттың болуы еді. Дәстүрлі қоғамда шешендік өнер ерекше бағаланып, әлеуметтік мәселелерді шешуде зор үлес қосты.
Қазақ елі талай қиын-қыстау заманды басынан өткере отырьга, даму мен қүлдыраудың бірнеше кезеңдерінен өткен болатын. Қазақ жерінде болған жоңғар шапқыншылығы, еліміздің мәдени-экономикалық дамуында ерекше роль атқарған Үлы Жібек Жолындағы сауда қатынастарының бүзылуына тікелей әсер еткен еді. Осыдан кейін Қазақстан территориясыннан өтетін сауда қатынастарының тоқтауы қазақ елінің біршама қүлдырауына ықпал жасады. Ең алдымен мәдени, өркениетті сүхбат жойылды. Сөйтіп, экономикалық, ақпараттық қатынастар арнасының бағыты Оңтүстік Азияға қарай бүрылды. Батыс пен Шығыстың арасын жалғап түрған Қазақстан территориясының бел ортасынан басып өтетін сауда тасымалы - Үлы Жібек Жолының бүзылуы, казақ елінің қай жағынан болмасын ойсырауына әкеліп соқпай қоймады. Қазақ тарихында қазақ жоңғар соғысынан кейін қоғамдық өмірде, еліміздің түрмыс-тіршілігінің дамуында, біршама өзгерістер байқалды. Бүл жөнінде зерттеуші ғалымдар "Жоңғарлардьщ қазақ жеріне басып кірулері салдарынан, көшіп қонудың дәстүрлі бағыттары мен жолдары және оның ғасырлар бойы қалыптасқан бүкіл жүйесі түтасымен бүзылды,"-деп жазды [54, 187 6.].
Міне, осыдан бастап қазақ халқының әлеуметтік қүрылымы мен даму жағдайы күрт өзгеріске түсті. Бүның себебі тек жоңғарлар шапқыншылығына ғана байланысты емес еді. ХҮШ-ХІХ ғасырларда қазақ еліндегі қоғамдық ойға ықпал жасаған үш түрлі бағытты ғалымдар көрсетіп кеткен болатын. Олар ауыз әдебиетінің негізіндегі қазақ халқының дәстүрлі өзіндік мәдениеті және шығыс халықтарының рухани дәстүрдегі мәдениеті, сонымен қатар ресей мәдениеті [55]. XVIII ғасырдағы әлеуметтік қатынастардың өзгеруіне ең үлкен себеп Ресей империясының қазақ жерін отарлай бастауы болды. Ғасырдан астам уақытқа созылған осы процесс, қазақ қоғамына бүрын соңды болмаған қарама-қайшылыққа толы үлкен өзгерістер әкелді. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазақ жеріне капиталистік қатынастар орнай бастады. Ойшыл, тарихшы Ш.Уәлиханов қазақ даласының орыстық және үлттық деп екіге бөлінуін айта келе "Қазіргі кезде ескі шығыстық негіздегі мүсылмандық пен жаңа орыстық бағыттың арасында күшті күрес білінбей ғана жүріп жатыр,"- деп жазды [37, 194 6.].
Ғасырлар қойнауынан бастау алатын халық рухы уақыт ағысымен, XIX ғасырдан бастап, бүрын соңды болмаған өзгерістерге үшырады. XIX ғасырдың екінші ширегіндегі саяси-экономикалық жағдай күрт өзгеріске түсіп, "Қазақстандағы басқару жөніндегі ереженің жобасын даярлау үшін үкімет 1865 жылы далалық комиссия деп аталатын комиссия қүрды. Бүл реформаны әзірлеу кезінде қалың халық бүқарасының көңіл күйі еске алынбады...
16
.. .Сонымен қатар "Басқарудың жаңа жүйесі көшпелілер өмірінің патриархалды-феодалдық кұрлысын шайқалтты, сұлтан билер мен ағамандардың билігін шектеді. 1867-1868 жылдардағы реформаларды жүзеге асыру рулық ақсүйектердің ықпалының әлсіреуіне өкеп тіреді, мүның өзі олардың қүқықтық , экономикалық және саяси жағдайларынан көріне бастады" [54, 235-236 б.]. Қоғамдағы әлеуметтік, саяси-экономикалық қатьшастардың түбегейлі өзгеруі, енді ғана көз ашып келе жатқан жас үрпақтың танымдық талғамына, дүниеге деген көзқарасының қалыптасуына әсер етпей қоймады. 1858 жылы дүниеге келген, жаңа ғана Абайдан рухани тәлім алып үлгі көрген Шәкәрімнің де ойлау жүйесінің қалыптасуына ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халқымыздың санасы мен коғамдағы бүрын соңды болмаған әлеуметтік, саяси-экономикалық жағдай тікелей әсер еткен еді. Дәл осы кезеңде қоғамдық қатынастарға негіз болған саяси-экономикалық даму қандай деңгейде болды деген сүрақ туындайды. Осы кезеңдегі экономикалық дамуға әсіресе, өндірістегі даму процесі қазақ жеріне Батыс Еуропалық, Ресейлік өркениеттің жаңа үрдістерін енгізді. "XIX ғасырдың соңғы ширегінде Қазақстанда өнеркәсіп өндірісі өмірге келді. XIX ғасырдың орта ширегінде-ақ Қазақстанда пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бар екендігі мәлім болды. XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап ресейдің кәсіп иелері қазақ өлкесіне капиталдарын жеткізіп, пайдалы қазбалардың бірқатар кен көздері негізінде өнеркәсіп кәсіпорындарын қүруды қолға алды. 70-80 жылдары ауылшаруашылық шикізаттарын өңдейтін - май шайқайтын, былғары шығаратын, үн тартатын және басқа кәсіпорындар едәуір қарқьшмен дамыды" [54, 242 б.]. Осыдан-ақ, Шәкәрімнің алғашқы тәлім тәрбие алып, өмірге деген жолдама алу кезеңі, қоғамда капиталистік қатынастардың біршама орнай бастаған кезеңімен сәйкес келетіндігін көреміз.
Қоғам өмірінде белгілі дәстүрлік негіздегі өмір сүру тәсілінің талқандалып және жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастардың нәтижиесінде адамдардың қызметі мен рухани дамуы басқаша жолға бағыттала бастады. Шоқан, Ыбырай, Абайдан басталатын жаңашыл жолды Шәкәрім тығырықтан шығудың ең негізгі кілті деп білді. Бабалар қалыптастырған көшпелі өмір салты жаңашылдық мәдениетке қарама-қайшы дегеннен көрі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz