Тіл – уақытты (минут пен сағатты) көрсетіп тұратын көрсеткіш

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

1.Тіл туралы түсінік.
Тіл деген сөздің өзінде бірнеше мағына бар.
1. Тіл – жан – жануарлардың дәмді сезетін және адамның сөйлеу дыбысын
атқаратын мүшесі.
2. Тіл – уақытты (минут пен сағатты) көрсетіп тұратын көрсеткіш.
3. Тіл – адамдардың бір – бірімен қатынас жасайтын, өзара түсінісуіне
мүмкіндік беретін
Тіл, ең алдымен, адамдар арасындағы қатынас құралы болғандықтан, ол
белгілі бір адамдар арасында, қоғамда өмір сүреді де, сол ортада қоғамдық
қызмет атқарады. Тілдің адамдар арасындағы қатынас құралы болуы деген сөз -
адамның бір-біріне ойын жеткізіп, түсінік алуы, сөйтіп, бір-бірімен қатынас
жасауы, сөйлесуі. Мысалы, мүғалімнің сабақ түсіндіруі, одан оқушының жаңа
үғымдар арқылы білім алуы, түсінбегенін мұгалімнен сүрауы немесе оқушының
сабақ айтуы, білгенін түсіндіруі, мүғалімнің сұрақ қоюы, оқушының оған
жауап беруі - осының бәрі тілдің қатынас құралы болуы арқылы іске асады.

Қазақ тілі - мемлекеттік тіл
Қазақ тілі түркі тектес тілдерге, соның ішінде қыпшақ тобындағы тілге
жатады. Түркі тілінде сөйлейтін халықтар: қазак, қырғыз, өзбек, үйғыр,
қарақалпақ, татар, башқұрт, қарашай, балқар, әзірбайжан, түрікмен, чуваш,
саха, тува, хакас, алтай, құмық, гагауз, т.б.
Қазақ тілі – Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге басқа туысқан
республикаларда, сондай-ақ шетелдерде (Ресей, Қытай, Ауғанстан, Манғолия
т.б.) тұратын қазақтардың ана тілі

Ана тілі
Ана тілі - бар білімнің кайнары,
Аталардың өсиеті пайдалы.
Алаканы мейірімді анаңның,
Үстазыңның жаркын жүзі - жайдары.

Ана тілім - тастамайтын әліппем,
Болғаным жок әріптерін танып мен.
Өз тілімді жаксы көру арқылы
Достасамын басқа барлык халықпен.
(Ә. Дәуренбеков)

2.Дыбыс және әріп

Алфавит

Дыбысты айтуға, құлақпен естуге, ал әріпті көруге және жазуға болады.
Мәселен, бала, бор, қалам, сия сөздерін айтқанда, ондағы б, а, л, о, р,
қ, м, с, и, я сияқты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің қатысумен
жасалғандықтан, құлаққа еркін естіледі. Бұл сөздерді құрастырып тұрған ең
кішкене бөлік – дыбыстар. Осыған орай сөздің ең кішкене бөлігін дыбыс
дейміз.
Тілдің дыбыстық жүйесінің өзіне тән орнықты дербес заңдары бар.
Мәселен, сөздерді айтып қана қоймаймыз, оны кейде дауыс жетпейтін жерге
жеткізуге де тура келеді. Сөздерді ондай деңгейге жеткізу құралдары -
радио, телеграф, телефон, және теледидар. Бұлар болмаған жағдайда
қолданылатын әдіс – жазу, таңба.
Дыбысты белгілеу үшін қабылданған шартты белгіні әріп дейміз. Әр елдің
өзіне тән дыбыстарды белгілейтін шартты белгісі болады. Мәселен, қазақ
халқы өз тарихында көне түркі, араб, латын, орыс графикасына негізделген
шартты белгілер - әріп таңбалар пайдаланды.
Қазір дүние жүзінде көп тараған жазудың түрлері - латын, орыс, араб,
қытай жазуы үлгісінде жасалған таңбалар.
Сөзде дыбыс саны мен әріп саны үнемі бірдей болып келе бермейді. Мысалы,
ащы (а-ш-ш-ы); аяқ (а-й-а-қ) сөздерінде, сондай-ақ орыс тілінен енген
альбом, руль, съезд сөздерінде дыбыс санынан әріп саны артық. Әріптердің
баспаша, жазбаша нұсқалары және олардың баспаша да, жазбаша да нұсқасының
бас әріп, кіші әріп түрлері болады. Сонымен бірге әр әріптің жеке
тұрғандағы өз атауы бар. Әріптер белгілі бір жүйе бойынша, тәртіппен
тізіледі. Осылайша әріптердің рет-ретімен тізілген жиынтығын алфавит
дейміз.
Қазақ тілінде 42 әріп бар. Олар: Аа (а), Әә (ә), Бб (бэ), Вв (вэ), Гг
(гэ), Ғғ (ға), Дд (дэ), Ее (йэ), Ёё (йо), Жж (жэ), Зз (зэ), Ии (и), Йй
(қысқа й), Кк(ка), Ққ,(қа),Лл (эл), Мм (эм), Ни (эн), Ңң(эң), Оо(о),
Өө(ө),Лп(пэ),Рр(эр), Сс(эс), Тт (тэ), Уу(у), Ұұ(ұ), Үү(ү), Фф (эф), Хх
(ха),һһ (һа), Цц(цэ), Чч (чэ), Шш (ша), Щщ (ща), ъ (айыру белгісі), ЬІы
(ы), Іі (і), ь (жіңішкелік белгісі), Ээ (э), Юю (йу), Яя (йа).
Алфавит деген сөз — грек алфавитінің алғашқы екі әрпінің қосындысы, яғни
альфа - грек әріптерінің бірінші әрпі де, бета екінші әрпі болып табылады.
Кейін осы сөздер жазу жүйесінде белгілі бір тәртіппен тізілген әріптер
жиынтығы бөлып, алфавит деп аталып кеткен.
Алфавитті дұрыс білудің жазба тіл үшін, күнделікті өмір үшін және еңбек
процесін жеңілдетуде практикалық мәні аса зор. Мәселен, сынып оқушыларының
тізімі және адамдардың аты жазылған барлық тізімдер алфавит ретімен
жазылса, алфавитті жақсы меңгерген адамдар ғана оны жеңіл пайдаланады.
Сондай-ақ, басқа тілді меңгеруде түрлі сөздіктермен жұмыс істейтін адамдар
үшін де алфавитті дүрыс меңгерудің мәні ерекше. Сөздікпен жұмыс істейтін
адамдарға ондағы сөздердің түзілу принципін білген жөн. Мәселен, бірінші
әріп біркелкі әріптен басталған сөздер алфавиттік ретпен беріледі, олардың
екінші, үшінші әріптері де реттілікті сақтайды. Мұны сөздердің ішкі алфавит
тәртібі деп атайды. Мәселен:
қабақ — қас пен кездің арасы;
қабан — жабайы шошқа және еркегі;
қабат - қатар, рет, дүркін;
қағаз - ағаш, шүберек массасына жасалған жазуға арналған зат.
қада - діңгек;
қаз - қүс.
Мүндағы сөздердің басқы әрпі мен екінші әріптері алфавит тәртібін
сақтаған.
1. Төмендегі сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп көшіріңдер. Алфавит
тәртібін сақтап, сөз ішіндегі ешқандай дыбыстық мәні жоқ әріптерді
көрсетіңдер.
Қала, жер, орындық, сары, адам, щетка, балык, вагон, иық, ілгек, фабрика,
заң, ән, ұршық, өрік, парта, лашын, чех, разъезд, дүйсенбі, тарақ, мал,
нан, химия, съезд, бас, альбом, эпос, қол, руль, цирк, яғни, юрист,
қаһарлы, щи, біз, фильм, ыстық, үлкен, акт, педагог, грамматика, түз, әкім,
сырнай, осы, сіңір, бет, шолақ, асфальт, география, етік, тың, фонетика,
жұлдыз, табыс.

3.Дауысты дыбыстар.

Дауысты дыбыстарды айқындау үшін дыбыстау мүшелерінің қызметін көңіл
аударған жон. Мәселен, о дыбысы мен д дыбысын алайық, біріншіден өкпеден
шыққан ауа о дыбысын айтқанда кергісіз шықса д дыбысын айтқанда тілдің
күрек тіске соғылып, кедергіге ұшырайтындығын байқаймыз. Дыбыстарды оқып
айтылуына назар аударамыз.
а-б, ә-в, о-д, ө-г, ұ-з. а,ә,о,ө,ұ дыбыстарын айтқанда жақ ашылып, ерін
дөңгелектеніп, алдыға созылып, ауа өкпеден кедергісіз шығады. Б,в,д,г,з
дыбыстарын айтқанда дыбыстау мүшелер дірілдеп, еріндер бір – біріне тиіп
өкпеден шыққан ауа кедергіге ұшырап шығады.
Айтылғанда ауа ауыздан кедергіге ұшырамай шығатын дыбыстар дауысты
дыбыстар деп аталады
Дауыстылар да үн басым, олармен ән салуға болады. Сондықтан музыканы
тануда до, ре, ми, фа, соль, ля, си дауыстылардың қасиетіне негізделген.
Қазақ тілінде 11 дауысты, (а,ә,е,о,ө,ұ,ү, у, ы,і,и) орыс тілінен енген
э,ё,ю,я дауыстыларын қосқанда, небары 15 дауысты дыбыс бар.
Дауысты дыбыстардың тағы бір ерекшелігі оны буын құрайтындығы. Қазақ
тілінің буын жүйесі бойынша сөзде қанша дауысы болса, сонша буын болады.
Мысал үшін: үй, үн, қыс, ә-ке, ба-ла-лар, дә-рі-гер, мұ-ға-лім.
1. Көп нүктенің орнына жақша ішіндегі дыбыстардың тиістісін қойып жаз.
Буындарға бөліп оқы.
а. (ұ,ү,у) Ағаш б...ршігі, т...с көрді, б...гінгі, күн аға т...зақ
қ...ру, тә...сіз ел, ғарышқа ...шу.
ә. (ә,а,ө) с...йлей бер, т...ң болды, ...рмекші ...рмек құрды, м...н
оқушымын, к...мір қара алтын, бұл -...ке ақылы.
2. Дауысты дыбыстарға сөздер тауып жаз.
3. Ән айтып үйренейік. Дауысты дыбыстардың айтылуына назар аудар.
4.

Ақ мамам
Менің мамам, ақ мамам,
Балын маған сақтаған.
Әнін маған сақтаған
Бәрін маған сақтаған,
Менің мамам, ақ мамам.

4.Дауысты дыбыстардың жіктелуі.

Қазақ тіліндегі дауыстылар дыбыстау мүшелерінің әркелкі мөлщерде
қатысуына қарай әр түрлі болады. Дауыстыларды:
1) Еріннің қатысына қарай: еріндік, езулік;
2) Иектің (жақтың) қатысына қарай: ашық, қысың;
3) Тілдің қатысына қарай: жуан, жіңішке деп бөлеміз. Кейде дауыстыларды
тіл алды, тіл арты деп де атайды. Бұл әсіресе орыс тілінде жиі
ұшырасады. өйткені оларда жуан, жіңішке дауысты деген ұғым жоқ.
Қазақ тілінде буынның жуан, жіңішкелігі дауыстыларға байланысты.
Тілдің, жақтың (иектің), еріннің қатысына қарай дауысталардың жіктелуін
жинақтап, мына секілді кестемен көрсетуге болады:

Дауысты дыбыстардың жіктелуі
Еріннің қызметіне қарай Жақтың (иектің) Тілдің қызметіне қарай
қызметіне қарай
Еріндік Езулік Ашық Қысаң Жуан Жіңішке
дауыстылар дауыстылар дауыстылар дауыстылар дауыстылар дауыстылар
о,ө,у,ұ,ү а,ә,э,е,ы,і а,ә,е,э ы,і,ұ,ү,и А,о,ы,ұ ә,ө,ү,і,е,(и),
(и),(у) (у)

Бұл кестедегі и,у әріптерімен таңбаланып тұрған дыбыстар сөз немесе
буын ыңғайына қарай бірде жуан, бірде жіңішке болып өзгереді. Мысалы:
тарих, Иса,бару, қызыл ту. Сонымен бірге и мен у кейде дауысты, кейде
дауыссыз болатындығын де ескерген жөн.

Дауыстыларды талдаудың үлгісі:

а - езулік, ашық, жуан дауысты;
ә - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
е - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ы - езулік, қысаң, жуан дауысты;
і - езулік, қысаң жіңішке дауысты;
о - еріндік, ашық, жуан дауысты;
ө - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ұ - еріндік, қысаң, жуан дауысты;
ү - еріндік, қысаң, жіңішке дауысты;

и мен у – қосынды дауыстылар;

Ашық, қысаң дауыстыларды жете түсіну үшін былайша көрсетуге де болады:

Бір нәрсенің бетін ашқан секілді иектің төмен түсіп ашылуынан дауыстылар
қалай қысаңға айналатына былай байқалады:

Бұл сызбаның сол жағындағы топтан езу еріндікке қарай қалай өтетінін
көз алдыға келтіру қиын емес.
1. Көп нүктенің орнына ө, е әріптерінің тиістісін қойып жазыңдар.
Күр...к, өлк..., бөб...к, Ақт...бе, көл...ңке, көб...л...к, көрк...м,
өск...л...ң, бөлш...к, төрт...у, Ботаг...з, Ақб...п... .

2. Көп нүктенің орнына ұ,ү,ы әріптерінің тиістісін қойып жазыңдар.
Күнд...з, ұз...н, бүг...н, күлк..., бүрс...г...ні, бұр...н,
Барат...ғ...н, құр...қ, бүлд...рген, мұр...ндық, түлк..., жұлд...з,
бүлдірг..., құм...рсқа, жұд...р...қ, үск...р...к, ұр...ншақ, түй...ншек,
кузг...суық, түнг... салқын.

5.Дауыссыз дыбыстар.

Дауыссыздардың жасалуын айтқанда, ол дауыстылардың жасалуымен
салыстыра түсіндіріледі, атап айтқанда:
1) Дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығынан кейін
ешқандай кедергіге ұшырамаса, дауыссыздарда ауа міндетті түрде
дыбыстау мүшелерінің бірінде кедергіге ұшырайды. Мысалы а,о,д,т
дыбыстарды салыстырып айтып көріңіз;
2) Дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығын қатты, жиі,
көбірек дірілдетсе, дауыссыздарда баяу, аз дірілдетеді;
3) Даустыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дыбыстау мүшелерінің
барлығына бірдей таралып түссе, дауыссыздарда ауаның қысымы дыбыстау
мүшелерінің бәріне таралып түспейді;
4) Дауыстыларды айтқанда, дыбыстау мүшелерінің бәрі дерлік қимылдаса,
дауыссыздарда дыбыстау мүшелері бір жақты ғана қимылдайды;
5) Дауыстылармен ән салуға болса, дауыссыздармен бұлай етуге болмайды;
6) Дауыссыздармен буын құрай алмаймыз.
Сонымен, айтқанда ауа кедергіге ұшырап шығатын дыбыстарды дауыссыз
дыбыстар дейміз.
Қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар, олар: б, в, г, ғ, д, ж,
з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, (у), ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Сонымен
бірге в, ф, ц, й, ч, щ – қазақ тілінің әсерімен енген дауыссыздар.

6.Дауыссыздардың жіктелуі

Дауыссыз дыбыстар негізінен үн мен салдырдан жасалады. Дауыссыз
дыбыстарға салдыр мен үн барлық дауыссыздарда бірдей емес. Мысалы, бай,
бас, күн сөздердегі б, й, к дыбыстарын екі құлағыңызды басып тұрып айтып
көріңіз. Сонда к дыбысынан ешқандай үн байқай алмаймыз, тек қана салдыр
барын байқаймыз. Й дыбысынан, керісінше, ешқандай салдыр байқалмайды,
онда үн басым. Б дыбысы екеуіне де ұқсамайды, онда үн мен салдыр қабат
байқалады, бірақ салдыр басымырақ болады.
Осы әдіспен дауыссыздардың барлығын тексерсек, дауыссыздар: 1) тек
қана салдырдан тұратын 2) салдыр мен үннен тұратын дыбыстар болып екіге
бөлінетінін байқаймыз. Оған төмендегі дыбыстар жатады.

Салдырдан тұратындар Салдыр мен үннен тұратындар
к, қ, п, с, т, х, ф, ц,й, л, м, н, ң, р, (у), б, в, г,
ч, ш, щ ғ, д, ж, з, һ

Енді қайтадан сол әдіспен салдыр мен үннен тұратын дыбыстарды айтып
байқағанымызда, бірқатар дыбыстарда салдырдан гөрі үн басым болса, енді
бірқатарында үннен гөрі салдыр басым болып шығады. Сонда олар былай
жіктеледі:
Үннен салдыр басым дыбыстар Салдырдан үні басым дыбыстар
б, в, г, ғ, д, ж, з, һ й, л, м, н, ң, р, (у)

Фонетикада тек қана салдырдан тұратын дыбыстарды қатаң, үннен
салдыры басым дыбыстарды – ұяң, ал салдырдан гөрі үні басым дыбыстарды
үнді деп атайды. Сонымен , қазақ тіліндегі дауыссыздар үнніңқатысына
қарай мына төмендегі үшке бөлінеді:

Қатаң: к, қ, п, с, т, х, ф, ц,
ч, ш, щ
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
Үнді: й, л, м, н, ң, р, (у)

Дауыссыздар жасалу орнына қарай мына төмендегіше жіктеледі.

1. Ерін дауыссыздары: п, б, м, (у);
2. Тіс пен ерін дауыссыздары: ф, в;
3. Тіс дауыссыздары: т, д, ц, с, з;
4. Тіл ұшы дауыссыздары: ч, ж, н, л;
5. тіл алды дауыссыздары: ш, р, и, щ;
6. тіл ортасы дауыссыздары: к, г;
7. тіл арты дауыссыздары: қ, ң, х, ғ;
8. көмей дауыссызы; һ.

Сонымен бірге айтылу жолына қарай шұғыл: п, б, т, к, г, д, ч, ң,
ызың: ф, в, с, ғ, ш, х, з, ж, һ болып екіге бөлінеді.

7.Буын

Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың бір ерекшелігі – олардың буын
қурайтындығы дедік. Демек, сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын
болады. Мысалы: а-та, ша-га-ла, ке-ре-мет, т.б. Буынның айтылудағы өлшемі
мен жазылудағы түрі бірдей болып келе бермейді. Мәселен, метр, литр
сөздері жазылуда бір буын болғанымен, айтылуда – екі буынды сөздер. Сондай
– ақ, кооператив сөзі жазылуда – бес буын, айтылуда – төрт-ақ буын. Қазақ
тіліндегі екі дауысты қатар келгенде, айтылуда бірінің түсіп қалуы да
осыған байланысты. Мысалы: келе алмады, бара алмады дегендер айтылуда
ықшамдалып, келалмады, баралмады болып айтылады. Жазуда бұл ескерілмейді.
Қазақ тілінде буын ішіндегі дыбыс саны төрт түрлі болады:
1) бір дауысты буын, яғни жалғыз дауыстыдан тұратын буын: а-ла, ә-ке, о-
рақ, ұ-ран, ат, ер, ін;
2) екі дыбысты буын: бала;
3) үш дыбысты буын: көз, бал, ұлт, ант;
4) төрт дыбысты буын: қант, тарс, жұрт;
дауысты дыбыстардың жуан, жіңішкелігімен байланысты буындар жуан және
жіңішке болып та бөлінеді. Сөйтіп, айтылғанда үзік – үзікке бөлініп,
дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына байланысты
буын ашық буын, тұйық буын, бітеу буын болып үшке бөлінеді.
Бір дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан (ол қатаң да, ұяң да, үнді
де болуы мүмкін) басталып, дауыстыға аяқталатын буынды ашық буын дейміз.
Ашық буын
Бір дыбысты ашық буын Екі дыбысты ашық буын
Е, со-лай-ма? Па, шіркін! Тамақ же.
А, не дей-сің? Мә, мы-на-ны ал!
А-та, ә-ке, і-ні, а-на. Ба-ла, ша-ға-ла

Екі немесе үш дыбыстан құралып және дауысты дыбыстан басталып, бір
немесе екі дауыссыз дыбысқа аяқталған буында тұйық буын дейміз.

Тұйық буын
Екі дыбысты тұйық буын Үш дыбысты тұйық буын
Ат, өт, ор, өр, ер, ұн, үн, ыс, іс Ант, аңқ, өрт, ұлт

Ортасы дауыста дыбыс болып, екі жағы дауыссызбен келген үш не төрт
дыбысты буынды бітеу буын дейміз.

Бітеу буын
Үш дыбысты бітеу буын Төрт дыбысты бітеу буын
Мал, сол, төс, құс, бұл, қыс, тіс, Төрт, қалт, жалт, тарс, тырс, мырс,
т.б т.б

Егер дауыста дыбысты А әрпімен, ал дауыссызды В әрпімен белгілесек,
буынның түрлерін төмендегіше жинақтап көрсете аламыз:

1) ашық буын – А, ВА
2) тұйық буын – АВ, АВВ
3) бітеу буын – ВАВ, ВАВВ

1. Берілген сөздерді буынға бөліп жаз. Буын түрлеріне ажырат. Үлгі: А-та,
... .
Жаз, жайлау, ұялшақ, Қазақстан, ұйымдасу, ою, төрт, саяхат, қиық,
қуаныш, тату, туысқан, Отан, инелік, көгершін, жауқазын, өмірбаян,
данышпан, жайлау, халық, төлқұжат, сазгер, әуежай, әнұран, ұжым, көз, оқу,
сыйлық, молшылық, куәлік, уәде, мейман, ау.

2. Бірінші сыңары тұйық буын, екінші сыңары бітеу буын болатын бірнеше
сөз ойлап жаз.
Үлгі: Өт-кір, ыс-тық, ... .

3. Берілген ашық буындарға бітеу буын жалғап жаз.
Үлгі: Ба-қыт, ... .

ма-- кө-- тө-- те--
қа-- бұ-- о-- кү--
са-- ше-- ө-- е--
та-- тұ-- а-- кі--

4. Бірінші сыңары тек бітеу буыннан жасалған бірнеше сөз тауып жаз.
Үлгі: Сақ-шы, Құр-ақ, ...
5. Торкөздерді аз буыннан көп буынға көше отырып сөз тауып жаз.

Бір буынды сөз

Екі буынды сөз

Үш буынды сөз

Төрт буынды сөз

Бес буынды сөз

Алты буынды сөз

8.Үндестік заңы

Қазақ тілінің байырғы сөздеріндегі дыбыстар сөз ішінде, сөз бен қосымша,
сөз бен сөз арасында бір-бірімен үйлесіп, ыңғайласып айтылады. Түбір
буынның жуан не жіңішкелігіне қарай қосымша жуан не жіңішке дыбыстан
жалғанады. Мысалы: дыбыс-тар, дыбыс-тың, әріп-ке, әріп-тен. Сөздің соңғы
дыбысының қатаң, ұяң, үнділігіне байланысты келесі дыбыс та бейімделіп
келеді. Дыбыстардың бұл үйлесімділігі үндестік заңы деп аталады.
1. Берілген сөздерге қосымшаларды дұрыс жалға.

Кітап - лар - лер Күрек
апа әпке
- тар - тер
- қа - ке
- ға - ге
- сы - сі
- ты - ті
- ым - ім
- м - м

9.Буын үндестігі. Дыбыс үндестігі

Үндестік заңы буын үндестігі дыбыс үндестігі деп бөлінеді.

Сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан,
не бірыңғай жіңішке болып айтылу зандылығын буын үндестгі дейміз. Буын
үндестігін ғылымда сингармонизм заңы деп те атайды. Қазақ тілінің байырғы
сөздері не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке буындардан құралған. Сонымен
бірге қазақ тілінде сөз ішінде жуан, жіңішке дыбыстар араласып келеді.
Бұндай ерекшелік төмендегідей жағдайларда:
1) басқа тілдерден енген сөздерде (кітап, муғалім, кадір, анекдот
т.б.);
2) біріккен сөздер мен қос сөздерде (бойжеткен, қыз-келіншек, баспасөз,
зкогары-төмен т.б.) кездеседі. Бұл сөздерге қосымша соңғы буынға қарай
жалғанады (бойжеткен-ді, кітап-тың, қыз-келіншек-тер, баспасөз-де).

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
Қазіргі қазақ тіліндегі мынандай қосымшалардың бір тобы соңғы буынның
жуан-жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.
1) Көмектес септік жалғауы: дon-пен, өзен-мен т.б.
2) -хана, -стақ -кент, -күнем: дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-
кунем т.б.
3) -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй, -кеш, -yap: калам-гер, пәле-
қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, бата-гөй, қазақ-уар, сөз-уар т.б.
4) -ов, -ев, -ик Сейсенбеков-тің, Алмабаев-тың т.б. Мүнда қосымша түбір
сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай
жалғанады.
5) Қазак тілінде баска тілден енген сөз алдынан қосылатын бей-, би-
қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды: бей-берекет, бей-бастық, бей-
бақ, бей-шара (би-шара), бей-тарап т.б.

Дыбыс үндестігі
Ауызекі сөйлеу кезінде дыбыстар бір-бірімен үндесіп, ыңғайласа айтылады.
Мысалы: жанбады - жамбады, жанған - жаңған. Айтылуда б дыбысының әсерінен
(б айтылуы жағынан ерін дыбысы) н дыбысы еріндік м дыбысына өзгерсе, екінші
мысалда ғ тіл арты дыбысын тіл алды дыбысын тіл арты дыбысына ауыстырып
тұр.
Дауыссыз дыбыстардың бір – біріне әсер етіп, үйлесе, үндесе айтылуы
дыбыс үндестігі деп аталады
Дыбыс үндестігін ықпал деп атайды. Ықпалдың қазақ тілінде үш түрі бар.

1) Ілгерінді ықпал-қатар келган екі дыбыстың алдыңғысының соңғысына
әсер етуі. Мысалы: Қарагөз – Қаракөз
2) Кейінді ықпал – қатар келаган екі дыбыстың соңғысының өзінен
бұрынғы дыбысқа әсер етуі. Мысалы: аяқ – аяғы, төк – төге.
3) Тоғыспалы ықпал – қатар келген екі дыбыстың бір – біріне ілгерінді
– кейінді ықпал етіп өзгеріске ұшырауы. Масалы:
Жазылуы Айтылуы
Досжан Дошшан
Есжан Ешшан
Есен келді Есенгелді
Жиенқул Жиенғұл

1. Көп нүктенің орнына тұсындағы қосымшалардың тиістісін қойып жаз.

1. Ауыл... маңы, бала... ойыншығы, көкек... -ның, -нің, -дың, -дің,
дауысы -тың
2. Қырман ... бару, мектеп ... келу, -ға, -ге, -қа, -ке
қуыршақ... кигізу, кеме...міну
3. Жұмыс... келу, үлкен... үйрену, жүн... -нан, -нен, -дан, -ден
тоқу,

2. Түбірге әр буында дұрыс қою арқылы нақыл сөз шығар.

1) Отаны сүюды -- оттабаснан баслады
2) Білқанді шықден сөз талапімға болтысын кез.
3) Бас болтамақ оңмақ басай қиын.
4) Білдыді мыңім жықекар
Біларті бір жықді
3. Естілуі бойынша берілген сөздерді орфографиялық нормасы бойынша жаз
Башшы, Сараарқа, Дошжан, теңізші,жасса, түңі, ашша, сөссіз, сөмбеді,
жамбады, жамбыр, Бейсембай, тайақ, тұссыз, Сарөзек, сөшшең, қашша, үшүн,
бұрұн, азық – түлүк, сегізғанат.

10.Тасымал

Жазып келе жатқанда сөз жолға сыймай қалса, тұтас бір буынды немесе
көп буынды екінші жолға көшіруді тасымал дейміз.

Демек сөздерді буын жігімен ғана тасымалдау керек. Тасымалдауға
болмайтын жағдайлар мына төмендегідей:
1) Екі, үш дыбысты тұйық буынды бөліп-жарып тасымалдауға болмайды.
Мысалы, ат, ән, ант, өрт сияқты буындардың жігін ажыратуға болмайды;
2) Бітеу буындарды да бөліп – жаруға болмайды. Қысқасы, буын құрамындағы
дыбыстарды бір –бірінен ажыратуға болмайды;
3) Бас әріптен қысқарған сөздерді де бөліп тасымалдауға болмайды. ҚР, РТС
дегендегі Қ-ны немесе Р-ді сол жолға қалдыруға немесе екінші жолға
көшіруге болмайды;
4) Адам атының, әкесінің атының қысқартылып алынған әрпін фамилиядан
айырып, сол жолға қалдыруға немесе екінші жолға көшіруге болмайды.
Мысалы, А.С.Пушкин, А.Құнанбаев дегендегі А.С. және А. әріптерін
фамилиядан ажыратуға болмайды;
5) 15га, 25см сияқты цифр арқылы таңбалатын сандарды оларға қатысты
атауларынан бөліп тасымалдауға болмайды.
Сонымен бірге электр, станция,ансамбль, вольт сияқты буын қурай
алмайтын дауыссыздар тіркесін де сол жолда қалдыруға немесе екінші жолға
көшіруге болмайды.

1. Төмендегі сөздерді бір бағанаға буынға бөліп, бір бағанаға
тасымалдап жаз.
Көбелек, бұлбұл, қарсақ, түлкі, әсем, киім, Отан, қызғалдақ, орын, айна,
күз, ыдыс, білім, әке, бауыр, қоғам, инелік, терезе, оқушы, еңбек, жайық,
аяқ, әрекет, таңғажайып, таңертең, алақан, қолшатыр, демалыс, балмұздақ.
Қандай айырмашылық байқадың себебін түсіндір.

11.Екпін

Бірнеше буынды сөздердің бір буыны қалған буындардан күшті айтылып,
айқынырақ естіледі. Қазақ тіліндегі екпін сөз мағынасын айқындап, саралап,
дәлелдеп тұрады.
Екпін - сөйлем ішіндегі кейбір сөздердің немесе сөз ішіндегі кейбір буын,
дыбыстардың басқа тілдік бөлшектерден ерекшеленіп, көтеріңкі айтылуы.
Екпін сөз екпіні, ой екпіні, тіркес екпіні, дыбыс екпіні деп бөлінеді.
Сөз ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы сөз екпіні деп аталады.
Қазақ тілінде сөз екпіні, негізінен,соңғы буынға түседі. Мысалы: Бала
далада ойнап жүр. Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі.
Ой екпін і -сойлем ішіндегі ерекше назар аударылатын сөзді оқшаулап,
бөлектеп айту. Ой екпіні сойлем ішіндегі сөзді бөлектейді. Мысалы:
Айбек ерте тұрады..
Айбек ерте тұрады.
Айбек ерте тұрады.
Ой екпіні түсіру арқылы нақтылау, дәлелдей түсу мақсаты көзделеді.
Тіркес екпіні – бірнеше сөздің тіркесе, тізбектеле біртұтас екпінмен
бөлектене айтылуы. Бұл көбіне күрделі сөздерге, негізгі және көмекші
сөздердің тіркесіне тән. Мысалы: мектепке дейін, әке – шеше, әдет - ғұрып
т.б
Дыбыс екпіні – сөз ішінде дыбыстың бөлектеніп, көтеріңкі дауыспен немесе
созып айтылуы. Мысалы: По – ой – па – ай, та – ма – ша – а! Дыбыс екпіні
көңіл күйін білдіретін сөздерді айтуда жиі қолданылады. Айтылуда
сөйлеушінің эмоциясын білдіреді.

12.Фонетикалық талдау.

Қазақ тілінен жүргізілетін жұмыстардың ішінде граматикалық талдауға
біршама ұқсас, онымен жанаса жүргізілетін жұмыстардың бірі – фонетикалық
талдау. Фонетикалық талдау граматикалық талдау емес, сондықтан оны
фонетикалық талдау деп өз атымен атаған жөн.
1. Дауысты дыбыстарға арналған фонетикалық талдаудың үлгісі:
а - жуан, ашық, езулік дауысты;
ә - жіңішке, ашық, езулік дауысты;
о – жуан, ашық, еріндік дауысты;
ө - жіңішке, ашық, еріндік дауысты;
е - жіңішке, ашық, езулік дауысты;
ұ – жуан, қысаң, еріндік дауысты;
ү - жіңішке, қысаң, еріндік дауысты;
ы - жуан, қысаң, езулік дауысты;
і - жіңішке, қысаң, езулік дауысты;
у - жуан, қысаң, еріндік дауысты;
и - жіңішке, қысаң, езулік дауысты;
э – ашық, езулік дауысты; (орыс тілінен енген сөздерде ғана кездеседі).
2. Дауыссыз дыбыстарға арналған фонетикалық талдаудың үлгісі:
б – ұяң дауыссыз;
в - ұяң дауыссыз;
ғ - ұяң дауыссыз;
д - ұяң дауыссыз;
ж - ұяң дауыссыз;
з - ұяң дауыссыз;
й – үнді дауыссыз;
к – қатаң дауыссыз;
л – үнді дауыссыз;
м - үнді дауыссыз;
н - үнді дауыссыз;
ң - үнді дауыссыз;
п - қатаң дауыссыз;
р - үнді дауыссыз;
с - қатаң дауыссыз;
т - қатаң дауыссыз;
у - үнді дауыссыз;
ф - қатаң дауыссыз;
х - қатаң дауыссыз;
ц - қатаң дауыссыз;
ш - қатаң дауыссыз;
щ - қатаң дауыссыз (орыс тілінен енген сөздерде кездеседі, бірді – екілі
қазақ сөздерінде ұшырайды. Ащы, тұщы)
Мысалы, мына сөйлемдерге фонетикалық талдау жасап көрейік:
Ең алдымен сөйлемнен дауысты дыбыстарды тауып, астын бір сызады, содан
кейін дауыссыздарын тауып, астын екі сызу керек. Осыдан соң оларды бір
дыбыс екі қайталанбайтын етіп, жеке – жеке тізіп жазамыз:
Оның шығармасы үздік деп табылды.
Оның о – ашық буын, ның – бітеу буын
о – жуан, ашық, еріндік дауысты;
н – үнді дауыссыз;
ы – жуан, қысаң, езулік дауысты;
ң – үнді дауыссыз;
4 әріп, 4 дыбыс бар.

шығармасы шы – ашық буын, ғар – бітеу буын, ма - ашық буын, сы - ашық
буын.
ш – қатаң дауыссыз;
ы – жуан, қысаң, езулік дауысты;
ғ – ұяң дауыссыз;
а – жуан, ашық, езулік дауысты;
р – үнді дауыссыз;
м – үнді дауыссыз;
а – жуан, ашық, езулік дауысты;
с – қатаң дауыссыз;
ы – жуан, қысаң, езулік дауысты;

9 әріп, 9 дыбыс бар.

үздік, үз – тұйық буын, дік – бітеу буын.

ү – жіңішке, қысаң, еріндік дауысты;
з – ұяң дауыссыз;
д – ұяң дауыссыз;
і – жіңішке, қысаң, езулік дауысты;

к – қатаң дауыссыз;

5 әріп, 5 дыбыс бар.

деп, деп – бітеу буын.

д – ұяң дауыссыз;
е – жіңішке, ашық, езулік дауысты;
п – қатаң дауыссыз;

3 әріп, 3 дыбыс бар.

табылды. та – ашық буын, был – бітеу буын, ды – ашық буын

т – қатаң дауыссыз;
а – жуан, ашық, езулік дауысты;
б – ұяң дауыссыз;
ы – жуан, қысаң, езулік дауысты;
л – үнді дауыссыз;
д – ұяң дауыссыз;
ы – жуан, қысаң, езулік дауысты;

7 әріп, 7 дыбыс бар.

13.Лексика

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ СӨЗ БАЙЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Тілдегі сөздердің барлық жиынтығы тілдің сөздік құрамына немесе
лексикасына жатады. Сөздік құрамның аясы, көлемі сөздік қордан әлдеқайда
мол. Оған кірме сөздер де, терминдер де енеді. Сөздік құрам сөздік қорға
қарағанда тез өзгергіш. Сөздік құрамға бір сөздер еніп жатса, екінші
біреулері одан шығып қалып жатады.
Тілдегі сөзді және сөздердің жиынтығын зерттейтін тіл білімінің саласын
лексикология деп атайды. Лексика сөзі грек тілінің lexis - сөз және logos
- ілім деген сөздерінен жасалған термин. Әрбір тілдің лексикасында сөздер
көп әрі сан түрлі болатыны белгілі. Лексикадағы сөздер заттар мен
құбылыстардың атауын, түр-түсін, саны мен сапасын, мөлшері мен шамасын,
көлемін, мезгілін, қимылын т.б. мағыналарын білдіреді.
Лексикология - лексиканың ғылым ретіндегі атауы. Ол семасиология (сөз
мағынасы, оның езгеруі, ауысуы)
Сөз және мағына
Тіл-тілдегі сөздер дыбыстар тіркесінен тұрады. Дыбыстар тіркесі белгілі
бір заңдылықтар мен ережелерге бағына тіркеседі. Сөздің дыбыстық жағы оның
сыртқы бейнесі болса, мағынасы - ішкі мазмұны. Бұған қарап барлық сөздерде
мағына болады деуге де болмайды. Тілде мағынасынан айырылған сөздер де
кездеседі. Шылау, көмекші сөздердің нақты мағыналары жоқ, тек атауыш
сөздермен тіркесіп, оларға қосымша мағына ұстейді.
Сөз мағынасы- белгілі бірзат, құбылыс, сан, сапа, мөлшер, көлем, шама,
қимыл, әрекет туралы түсінік беретін дыбыстардың жүйелі тіркесі.

14.Антоним сөздер.

Тілдегі мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздерді антоним сөздер
дейміз. Мысалы: жақсы - жаман, ескі – жаңа, бар-жоқ.
Мүнда да кемінде екі сөз қатысып, мағыналары бір-біріне қарсы мәндес
болуы керек. Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, кейі қапа, кейі ырза. Барша
жүртты сынадың (С. Сейфуллин). Кейде қайғы, кейде шат, кейде тұнық, кейде
лай, кейде тірі, кейде өлі(1. Жансүгіров). Болысекең кейде паң, кейде
муләйім, кейде жұмсақ, кейде қатты, кейде береген, кейде сараң
(Ғ.Мүстафин). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады
(Ә. Сәрсенбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйедей көретініңіз қалмаған,
мырза (А. Оразалин).
Осындағы сараң — мырза, қапа — ырза, қайғы — шат, тұнық — лай, тірі —өлі,
паң —мүләйім, жұмсақ — қатты, береген — сараң, әлділер — әлсіздер, әділет —
қиянат, түймедей — түйедей дегендер жағымсыздық пен
үнамдылыктың, жақсылық пен жаманшылықтың, үлкен мен кішінің кереғар
ұғымдары бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-
мөлшері бірі артык, бірі кем емес, нақ бірдей, тепе-тең. Сонда антоним
дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады.
Антоним сөздер көбінесе бұрынғы халық ақындарының шығармаларында жиі
кездеседі. Мысалы:

Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.

Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.

Арлы арына қараса,
Арсыз жеңдім дейді.

Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң
етістіктерде, зат есімдерде, үстеулерде азды-көпті кездеседі.

1. Кестедегі сөздерге қарама – қарсы мағыналы сөздер қойып жаз.

биік аласа үлкен кіші
жақсы ауыр
жұмсақ қымбат
ерте аз

2. Зат есім антонимдерін бір бағынаға сын есім антонимдерін екінші
бағынаға жаз.
Таза-лас, аласа-биік, ақ-қара, кең-тар, дос-дұшпан, ащы-түщі, арлы-арсыз,
өтірік-шын.

15.Синонимдер.

Мағыналары жағынан бір-біріне жуық, дыбысталуы әр түрлі сөздерді
синонимдер деп атайды.
Синонимдердің негізгі белгілері
1. Сөздердің дыбысталуы әр алуан болуы тиіс.
2. Сөздер бір мағына төңірегінде болуы шарт.
3. Бір сөз табына ғана қатысты болуы керек.
4. Сөйлемде сөзді синонимдес сөзімен ауыстырған жағдайда бір ғана сөйлем
мүшесінің қызметін атқаруы тиіс (ел, халық, халайық, жұрт, көпшілік, қауым,
әлеумет): Жиылған ел (жұрт, қауым, әлеумет, көпшілік, халық, халайық)
төраға сөзін ұйып тыңдады. Осындағы ел, жұрт, қауым, әлеумет, көпшілік,
халық, халайық- сөз табында зат есім, кім? деген сұраққа жауап береді,
сөйлемде бастауыштың қызметін атқарып тұр.
Тілдегі синонимдес сөздер лексиканың белгілі бір арнасына қарай
қолданылады.
Синонимдер кем дегенде екі сөзден болады. Одан да көп сөзден болуы да
мүмкін.
Синонимдер негізінен үш сөз табынан жасалады. Мысалы:

Зат есім Сын есім Етістік есім
кескін қайғылы айту
пішін уайымды жеткізу
бейне мұңды сөйлеу
мүсін қасіретті капалыхабарлау

1. Мына төмендегі сөйлемдерде автор синонимдерді қандай мақсатпен жұмсап
отырғанын айтып беріңдер.
1. Елді, бейбіт жұртты тыныш ет (І. Жансүгіров).
2. Қаладан қашық тұратын ауылга бәрі қат, бәрі зәру (Ә. Нүрпейісов).
3. Ақтамақ жымиса, ол ыржияды. Ақтамак. мырс етсе, ол тарқылдап күледі
(Ғ. Мүстафин).
4. Залдың ортасында өңкей ажарлы қыздар, әрлі әйелдер отыр (3.
Қабдолов).
5. Жақып езіліп, еріп, балқып кеткен сияқты (Б. Майлин).
6. Гүлшат апай ақтарылмады, шешіліп сыр шашпады (Т Әлімқүлов).
7. Жолыққан жанның бәрі де оған ат үсті, асығыс жауап берді (Ж.
Жүмақанов).
8. Абай қаза тапты. Үлы кеуденің ыстық демі тоқтады.
9. Шөл даланы жарып аққан дариядай игілік өмір үгілді. Сонау бір шақта
тасты тақыр жалтыр биік басына жалғыз шыққан зәулім өскен алып шынар
қүлады. Өмірден Абай кетті (М. Әуезов).

16.Омонимдер

Айтылуы, дыбысталуы бірдей, мағынасы әр түрлі сөздер- омоним сөздер деп
аталады.
Сыртқы дыбысталуы жағынан омонимдер көп мағыналы сөздерге ұқсас келеді.
Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы: көп мағыналы сөздер бір
мағынадан тарағандықтан, түпкі мағынаның бірлігі сақталады, бір сөз табына
қатысты болады, омоним сөздер мағыналары жағынан бір-бірінен алшақ болады
әрі бір сөз табына жататын сөздер ғана кірмейді, олар әр сөз табынан құрала
береді.
Мысалы: жүз.
1) Жүз кітап - заттың санын білдіретін соз.
2) Жүз жарқын - бет-әлпетті, түрді білдіретін зат есім.
3) Пышақтың жүзі - пышақтың қайралған, өткір жағы.
4) Суда жүзу - қимыл мағынасындағы сөз.
Омонимдердің жасалу жолдары
1. Түбір сөзге жұрнақ жалғану арқылы: кір+іс.
а) Жұмысқа кіріс - жұмысты баста, істе мағынасындағы етістік.
ә) Кіріс - табыс деген мағынадағы зат есім.
2. Сөздердің фонетикалық өзгеріске ұшырауынан пайда болады: бігіз.
а) Біз - тігін кұралының көне дыбысталуы ықшамдалып, біз формасына
айналған.
ә) Біз - жіктеу есімдігі: Біз аулаға кірдік.
3. Басқа тілден енген сөздер мен қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің
омоним болуы: мата.

1. Берілген сөздерден омоним сөздерді анықта.

1. Алмас алма жеді. Әзірше ештеңе алма
2. Жаз – демалыс кезі. Әдемі жаз
3. Жайлауда ат жұр Допты көздеп ат
4. Ағаштан түс Түс кезінде егіншілер дем алады

2. Омоним сөздерді теріп жаз. Мағынасын түсіндір.
Түйенің үсті жайлы, жүрісі де маң жүріс қой. Жүзге жуық құлын байланды.
Денеңді шынықтырамын десең, спортпен айналыс, күй суға жүз. Сен аттан түс.
Ақ түс кіршіл болады.

17.Кәсіби сөздер мен терминдер

Белгілі бір кәсіп, шаруашылык саласы адамдарына ғана түсінікті, солардың
өз ортасында ғана қолданылатын сөздер кәсіби сөздер деп аталады.
Қазақ халқы, негізінен, мал шаруашылығымен айналысқан. Дегенмен тілде
еліміздің әр аймақтарының жер жағдайына қарай диханшылықпен айналысуына,
бау-бақша, балық, аңшылықты кәсіп етуіне қарай жалпылама лексикаға
кірмейтін сөздер бар. Кәсіби сөздер шаруашылықтың бір ғана саласына қызмет
етеді. Әр жер ерекшелігіне қарай халықтың шұғылданатын шаруашылығы да ортақ
болатындықтан, бұларға аймақтық бірлік тән.
Оңтүстік Қазақстандағы жүрт мақта шаруашылығымен айналысқандықтан,
олардың тілінде жегене, күнжара, көсек, терім, шит, қаза т.б. сөздер бар.
Қазақ халқының барлық өңірлерінде қолданылған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.