Ақпараттық iздеу және ақпаратты iздеу жүйесi түсiнiктерi, олардың сұлбасы және жiктелуi
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Талдау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1 Ақпараттық iздеу және ақпаратты iздеу жүйесi: түсiнiктерi, олардың сұлбасы және жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Ақпараттық-іздеуші тезаурус ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Техникалық тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
19
2 Жобалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.1 Жобаның функционалды тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2 Бағдарламалау тілін таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ДББЖ-ны таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
32
2.4 Деректер базасын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Деректерге қатынау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
38
3 Құрастырылған жүйені жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
41
3.1 Құрастырылған жүйенің тағайындалуы және оған қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.2 Бағдарламаның орындалу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
4 Еңбекті қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
5.1 Табиғатты қорғау мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
5.2 Қоршаған ортаны қорғау қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
58
5.3 ҚР экологияны қорғау заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
60
6 Жобаның экономикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
6.1 Экономикалық тиімділікті есептеу әдістемесін таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
6.2 Жобаның экономикалық тиімділігінің көрсеткіштерін есептеу ... ... ..
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
Қосымша А Бағдарлама басты формасы модулінің коды ... ... ... ... ... ... ... ...
77
Шартты белгілер мен қысқартулар
Бұл дипломдық жұмыста келесідей шартты белгілер мен қысқартулар қолданылды:
ADO - ActiveX Data Objects
GUI - Graphical User Interface
HTML - Hyper Text Markup Language
HTTP - HyperText Transfer Protocol
LINQ - Language Integrated Query
MDAC - Microsoft Data Access Components
OLE DB - Object Linking and Embedding, Database
PHP - Hypertext Preprocessor
SQL - Structured Query Language
SVGA - Super Video Graphics Array
АЖО - автоматтандырылған жұмыс орны
ДББЖ - деректер базасын басқару жүйесі
ДЭЕМ - дербес электрондық есептеуіш машинасы
ЭЕМ - электрондық есептеуіш машинасы
Кіріспе
Ақпараттық ресурстарды iздеу мәселесi қолданушының қажеттiлiктерiне сәйкес келетiн ақпаратты iздеуге тұжырымдалады. Бұл мәселенi шешуге арналған зерттеулер өткен ғасырдың ортасында электрондық есептеуiш машиналарын жасап шығарғаннан кейiн көп уақыт өтпей-ақ басталған болатын.
Басында ақпаратты iздеу аздаған ғалымдар жұмыс iстеген шағын ғылыми-қолданбалы аймақ болған. Өткен ғасырдың соңы мен ағымдағы ғасырдың басындағы жаһандық Ғаламтор желiсiнiң қарқынды өсуi бұл облысты дамытуға қуатты ынталандыру болып табылған едi. Заманауи ақпараттық iздеу - бұл миллиондаған қолданушы, мәлiметтердiң үлкен көлемi, қуатты есептеу жүйелерi, күрделi алгоритмдер. Ақпаратты iздеу мәселесiн шешу үшiн машиналық оқыту мен мультимедиялық ақпаратты талдаудың әдiстерi, компьютерлiк лингвистика, геоақпараттық қызметтер тартылады және қолданушылардың психологиясы және олардың әлеуметтiк байланыстары және т.б. зерттеледi.
Адам өзiнiң дамуының кез келген кезеңiнде ақпараттардың үзiлiссiз ағынында болады, сол себептi адамның ақпаратты реттеуге және оны өңдеудi автоматтандыруға ұмтылатыны сөзсiз түсiнiктi. Деректердiң көрсетiлуiнiң әр түрлi тәсiлдерi бар, алайда көбiнесе қолданылатыны және автоматтық өңдеуде күрделiрегi табиғи тiл болып табылады.
Қазiргi таңда адамға қоршаған әлем туралы ақпараттың негiзгi көзi Ғаламтор болып табылады. Іздеу сұраныстарында табиғи тiлдi қолдану дәл сол бiр сұранысқа iздеу жүйесi өңдей алуы қажет көптеген нұсқаларды құруға мүмкiндiк бередi. Іздеу сұраныстарының айтарлықтай бөлiгi қателерден және опечаткалардан тұрады. Сонымен қатар, iздеу жүйесi өмiрде жоқ сөздер немесе өмiрде бар, алайда, өте сирек қолданылатын сөздер кездесетiн сұраныстарды да өңдеуi қажет [1].
Сөз сұраныста және бар құжаттарда қандай формада қолданылса да, сапалы iздеу жүйесi максималды толық нәтиже қайтаруы үшiн оларды ортақ қалыпты формамен салыстыруы қажет.
Іздеу жүйелерi кез келген ақпаратқа қол жеткiзуге мүмкiндiк бердi. Іздеу сұранысында қолданылған сөздердi қалыптандыру, яғни сөздi бастапқы формасына келтiрудiң шығыны аз, бiрақ жұмыс сапасын айтарлықтай жақсартады. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы өзектi мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ақпаратты іздестіру жүйелері үшін прототиптің автоматтандырылған тезаурусын жасау.
Зерттеу пәні - iздеу жүйесiндегi лингвистикалық тәсiл мен iздеу алгоритмi, ақпаратты iздеу қосымшасы.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей есептер қойылады:
интернетте ақпаратты іздеу технологиясына шолу жасау;
ақпаратты iздеу есебi және ақпаратты iздеу жүйелерiнiң мәселелерiне тоқталу;
болашақ жүйені құрастыру бойынша техникалық тапсырманы әзірлеу;
ақпаратты іздестіру жүйелері үшін прототиптің автоматтандырылған тезаурусын жасау;
өмір қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелері бойынша шараларды жүргізу;
экономикалық тиімділікті есептеудің әдістемесін таңдау және негіздеу, жобаның экономикалық тиімділігін есептеу.
Бағдарламалық өнімді құрастыру бойынша ғылыми маңыздығы:
жүйені құрастыру кезінде қолданылатын процедуралар мен функцияларды, қосымшаларды жобалау;
жүйені құрастыру кезінде тезаурусты және sparql сұраныстарын қолдану.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздығы автормен құрастырылған модельдер, әдістер мен алгоритмдер іздеу тезаурус жүйесін құрастыратын басқа бағдарламалаушыларымен қолданылуы, сонымен қатар әр қолданушылар үшін жеке қолдану үшін пайдалуы мүмкін.
Құрастырылатын жүйе қажетті мәліметтерді іздестіру бойынша жұмыстарды оңтайландыруға, мәліметтерді белсенді күйде қолдауға, сонымен қатар сенімді, әрі толық ақпаратты қалыптастыруға мүмкіндік береді.
1 Талдау бөлімі
1.1 Ақпараттық iздеу және ақпаратты iздеу жүйесi: түсiнiктерi, олардың сұлбасы және жiктелуi
Ақпараттық iздеу терминiнiң мағынасы өте кең болуы мүмкiн. Ғылыми дисциплина ретiнде ақпараттық iздеу келесi түрде анықталуы мүмкiн.
Ақпараттық iздеу (information retrieval) - бұл ақпараттық қажеттiлiктердi қанағаттандыратын үлкен жиында қандай да бiр құрылымданбаған материалды (құжатты) iздеу үдерiсi [2].
Ақпараттық iздеу үдерiсiнiң сипаттамасы төмендегi сурет 1-де көрсетiлген.
Сурет 1. Ақпаратты iздеу мәселесi
Бiр жағынан, қолданушыда кейiн iзделiнетiн сөз тiркесiне (сұранысқа) айналатын кейбiр талаптар негiзiнде берiлген ақпараттық қажеттiлiк бар. Екiншi жағынан, iздеу серверлерiнде автоматты өңдеу үшiн индекстелген электрондық ресурстар жиынтығы бар. Сұраныстарды өңдеу нәтижесiнде iздеу серверлерi қолданушы сұранысына сәйкес келетiн көптеген құжаттарды қайтарады. Сәйкес келу субъективтi сипатқа ие екенiн атап өту маңызды, яғни әр түрлi қолданушы бiр нәтиженiң сәйкес келуiн әр қалай бағалауы мүмкiн [3].
Бүгiнгi таңда ақпараттық iздеу ақпаратқа қол жеткiзудiң басты формасы болып табылады, сонымен бiрге ақпаратты iздеу жүйелерiнiң кең ауқымда қолданысқа енуiне және жүйелердiң қолданушылылардың сұраныстарына байланысты өз қызметтерiн барынша жетiлдiруге септiгiн тигiзуде.
Web iздеу - миллиондаған компьютерлерде орналасқан жүз миллионнан астам құжаттар бойынша iздеу.
Іздеу сұранысына жоғары жылдамдықта жауаппен қамтамасыз ету, сонымен бiрге бiр уақытта мыңдаған және он мыңдаған қолданушы сұраныстарына қызмет ету үшiн басты күш құжаттарды жинауға және алдын-ала өңдеуге жұмсалады. Іздеу жүйелерiнде өздерiнiң рейтингiн көтеру мақсатында контенттi ауыстыратын жүйелердi анықтап, iздеу үдерiсiн орындау барысында осы секiлдi жүйелердi ескермеуге болады.
Ақпаратты iздеу жүйелерi ұғымы шет елдерде өткен ғасырдың 80-iншi жылдарының соңы мен 90-ыншы жылдарының басында шыға бастады. Анықтамаға сүйенетiн болсақ, ақпаратты iздеу жүйесi - бұл әр түрлi ақпарат көздерiнiң сипаттамалары және оларды қолдану ережелерi орналасатын өзiнiң арнайы қорында сұраныстың қажеттi мәлiметтерiн iздеудi, өңдеудi, таңдауды қамтамасыз ететiн жүйе [4].
Ақпаратты iздеу жүйелерiн олардың қызмет ету аясына қарай жiктеуге болады. Бұл үшiн үш деңгейдi белгiлеу дұрыс болып табылады. Веб-iздеу (web search) үдерiсiнде жүйе миллиондаған компьютерлерде орналастырылған миллиардтаған құжаттар арасында iздеу орындауы қажет. Веб-iздеудiң айрықша артықшылықтары - құжаттарды индекстеуге жинақтау қажеттiлiгi, үлкен ауқымдағы ақпараттармен тиiмдi жұмыс iстей алатын жүйелердi құру қабiлеттiлiгi, сонымен бiрге гипермәтiндi қолдану және веб-мастерлердiң талпыныстарына қарсы әрекет ету сияқты вебтiң анықталған аспектiлерiн тiркеу, веб-парақшалардың мазмұнымен әсер ету арқылы өздерiнiң сайттарының орындарын жасанды түрде жоғарылатады.
Дербеc ақпараттық iздеудi қарастырайық. Соңғы жылдары көптеген операциялық жүйелер iздеудiң кiрiктiрiлген мүмкiндiктерiне (мысалы, Apple компаниясының Mac OS X операциялық жүйесi Spotlight технологиясын жүзеге асырады, ал Windows Vista болса, Instant Search функциясын ұсынады) ие болып табылады. Сонымен қатар, электрондық пошта бағдарламалары негiзi iздеу қызметтерiн ұсынып қана қоймай, мәтiндердi жiктеу құралдарын да ұсынады, олардың спамдарға қарсы сүзгiлерi және хаттарды бумалар бойынша қолдан немесе автоматты сұрыптайтын құралдары болуы қажет. Бұл жүйелер үшiн қарапайым дербес компьютерде құжаттардың барлық алуан түрлi форматтарын өңдеу қиындау болып табылады. Қолданушыны ызаландырмай, жұмысты орындауға мүмкiндiк беретiн кiшкене жады көлемi, қарапайым техникалық қызмет көрсету және орындау маңызды. Жоғарыда аталған екi клас арасындағы аралық орынды пәндiк аймаққа корпоративтiк, ведомстволық және бағдарланған іздеу жүйелері алады. Олар корпорацияның iшкi құжаттарының жиындарымен, серiктестердiң қорларымен немесе ғылыми мақалалармен жұмыс жасайды. Мұндай жағдайларда құжаттар орталықтандырылған, файлдық жүйелерде сақталады және бiр немесе бiрнеше мамандандырылған машиналар жиындар бойынша iздеудi жүзеге асырады.
Кез келген ақпаратты iздеу жүйесi келесi негiзгi үш қызметтi орындайды:
Индекстеу - электрондық ресурстарды жинау және олардың логикалық көрiнiстерiн құру, сонымен қатар индекстердi (iздеудi тез орындауға арналған оңтайландырылған деректер құрылымын) қолдана отырып, логикалық көрiнiстердi сақтау.
Сұраныстарды қалыптастыру - iздеу жүйесi қолдайтын тiлде қолданушының ақпараттық қажеттiктерiнiң сипаттау.
Салыстыру - сұраныстар мен құжаттар арасындағы сәйкес келу бағасын есептеу. Сәйкес келу бағалары негiзiнде қолданушыға ұсынылатын нәтижелер жиыны анықталады [5].
Жүйелiк хабарламалар мен iшкi жүйе арқылы сұранысты қолыптастыру арасындағы байланыс сұранысты нақтылау үшiн iздеу нәтижелерiн қолдану мүмкiндiгiн бiлдiредi.
Қазiргi таңда көптеген іздеу жүйелері бар болып табылғанымен, олардың барлығы төмендегi сурет 2-де көрсетiлген ортақ архитектураға ие болып табылады.
Сурет 2. Ақпаратты iздеу жүйелерiнiң ортақ архитектурасы
Іздеу жүйелерiнiң жұмыс сапасының негiзгi қағидалары сәйкес келу, индекс толықтылығы және тiл морфологиясын ескеру болып табылады [6].
Іздеу жүйелерiнiң iздеу қозғалтқыштары келесi қызметтердi орындайды:
парақшаларға сiлтемелердi және сайттың басқа құжаттарын iздеу;
іздеуде маңызды болып табылатын ақпаратты құжаттан алу, бұл ақпаратты iздеу жүйесiне ыңғайлы форматқа түрлендiру және бұл ақпаратты iздеу жүйесiнiң мәлiметтер қорына сақтау (мәлiметтердi индекстеу);
мәлiметтер қоры бойынша индекстелген құжаттарды iздеу;
құжаттарды iздеу сұраныстарына сәйкестiгi бойынша дәрежелеу;
құжаттарды кластерлеу.
Жалпы алғанда іздеу жүйелерiнiң iздеу қозғалтқыштары келесi компоненттердi қамтиды:
Wеb sеrvеr (веб-сервер) - қолданушы мен жүйенiң қалған компоненттерi арасында өзара байланысты жүзеге асыратын iздеу машинасының серверi.
Indexer (индекстеушi) - өрмекшiлер арқылы жүктелген веб-парақшаның талдаушы-бағдарламасы. Ол жүктелген парақшаны бөлшектерге жiктейдi және оның мәтiн, қызметтiк html-тәгтер, тақырыптар, стилитика ерекшелiктерi және құрылымдық формалар сияқты элементтерiн талдайды [7]. Индекстеу үдерiсiнiң орындалуы төмеендегі сурет 3-те келтiрiлген.
Сурет 3. Индекстеу үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Sрidеr (өрмекшi) - веб-парақшаларды жүктеуге арналған браузер қағидасы бойынша жазылған бағдарлама. Браузер парақшаларды визуалды қолдануға арналған, ал өрмекшi HТМL кодтармен тiкелей жұмыс жасайды.
Crаwlеr (саяхатшы өрмекшi) - парақшаның барлық сiлтемелерi бойынша автоматты түрде шығатын бағдарлама. Оның мақсаты - белгiсiз (немесе өзгертiлген) құжаттарды iздеу және өрмекшiнiң алдағы бағыттарын басымдылықтарға сәйкес орналастыру болып табылады [8]. Төмендегі сурет 4-те кроулинг үдерiсiнiң орындалуы келтiрiлген.
Сурет 4. Кроулинг үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Database (мәлiметтер қоры) - жүктелген және өңделген парақшаларды сақтауға арналған орын - iздеу машинасының ортақ мәлiметтер қоры.
Search engine, results engine (нәтижелердi қайтару жүйесi) - iздеу жүйесiнiң мәлiметтер қорынан iздеу нәтижелерiн алады. Дәл осы компонент қолданушының сұранысына қай парақшалардың дәлiрек сәйкес келетiнiн шешедi және оларды қажеттi ретпен сұрыптайды. Модуль iздеу жүйесi белгiлеген дәрежелеу алгоритмiне сәйкес жұмыс жасайды [9].
Сурет 5. Тезаурус қолданылған дәрежелеу үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Ақпаратты iздеу жүйелерiнiң мәселелер тiзiмi төменде көрсетiлген бiрқатар мәселелермен толықтырылып жатыр:
жiктеу;
бағыттау;
сүзгiлеу;
табылған құжаттарды аннотациялау;
нәтижелердi кластерлеу;
сұраныстарды кеңейту және сығу;
керi байланыс (алынған iздеу нәтижесiне қолданушылардың белгi беруi);
сұранысқа тәуелдi аннотациялау;
іздеу интерфейсi;
сұраныс тiлдерi.
1.2 Ақпараттық-іздеуші тезаурус
Тезаурус типті немесе идеографиялық сөздіктер лингвистикада бірінші рет құрылды. Тезаурустар берілген ұғымды білдіретін тіл құралын жеңілдетуге арналған. Іздестіру тезеурусының классикалық мысалына бірінші басылымы 1852 ж. Родженсонмен әзірленген ағылшын тіліндегі сөздер мен сөйлемдердің тезаурусы болып саналады, оған ұқсас тезаурустар басқа да табиғи тілдер үшін де жазылды. Лингвистикалық тезаурус мәтінді автоматтандырылған дайындаумен байланысты құрылды.
Синтагматикалық байланыстар - бұл берілген сөйлемдегі тіл бірліктерінің өзара-қатынасы [10].
Ресей ғылыми академиясының орыс тілі институтында сөздер мен сөз тіркестер арасындағы семантикалық (мағыналық) және синтагматикалық байланыстардың тезаурусы құрылды, орыс тілі сөздік-бағдарламалық құрал ретінде болды. Тезаурустың көлемі - 64 000 сөздер мен сөз тіркестер.
Ақпараттық-іздеуші тезаурус табиғи тілден сипаттауыш (дескрипторлық) тілге аударуды қамтамасыз етуге, яғни құжаттар мен сұраныстарды координантты индекстеу үшін, ізденіс стратегиясын құрастыру кезінде қолданылатын ақпараттық-іздеуші тезаурус лексикалық бірліктерінің арасындағы лпарадигмалық қатынастарды бейнелеуге, терминологиялық құрал ретінде қызмет етуге арналған.
Ақпараттық-ідеуші тезаурус құру мақсаты ақпараттық-іздеуші тезауруста ақпаратты іздеу көрсеткішін арттыру болып табылады.
Макротезаурус - білімнің кең саласын қамтитын және жоғары ортақтылықтың лексикалық бірліктерден тұратын ақпараттық-іздеуші тезаурус.
Микротезаурус - толығырақ ақпараттық-іздеуші тезаурус іріктемесінің негізінде құрылған ағын көлемді және қосымша белгілі бір тақырыптаманың нақты орысша ұғымдарынан тұратын арнаулы ақпараттық-іздеуші тезаурус.
Арнаулы ақпараттық-іздеуші тезаурус немесе жеке (моно) тақырыпты ақпараттық-іздеуші тезаурус - тәжіриби қызметті немесе білім саласын бейнелеу үшін құрылған ақпараттық-іздеуші тезаурус [11].
Макротезаурус және көп тақырыпты ақпараттық-іздеуші тезаурус - микротезаурусты құру кезінде лексикалық-тақырыптық негіздерді қолдану үшін арналған. Көп тақырыптық ақпараттық-іздеуші тезаурус сол не өзге саланың негізгі лексикасынан ғана және ақығырақ парадигмалық қатынастардан тұрады. Микротезаурус дамыған дарадигматикалық және жалқы (өзіндік) атаулардың өзіндік терминдерінен тұрады.
Ақпараттық-іздеуші тезаурустың қосымша бөліктері:
жүйелік көрсеткіш;
иерархиялық және басқа көрсеткіштер мен лексикалық бірліктер арнайы санаттарының тізімдері.
Қосымша көрсеткіштер дескриптор арасындағы парадигмалық қатынастарды бақылау мен есепке алуды түсіндіру үшін қызмет етеді, бұл ізденіс алдын ала жазбаларды құру үшін талап етіледі [12].
Көрсеткіштердің тізімдері АІТ қабылданған рубрикацияға сәйкес топтастырылған дескрипторлардың тізімі болып табылады.
Жүйелік көрсеткішті құрастыру кезінде келесі ортақ санат қолданылады:
қызмет салалары мен пәндердің атаулары;
заттары, материалдары;
әдістер, үрдістер, операциялар, құбылыстар;
қасиеттері, өлшемдері, параметрлері, сипаттамалары;
құрылымның өзара қатынасы, модельдері, заңдары, ережелері, абстракты ұғымдар.
Әр дискриптор тек бір тарауға жатады. Тараудың ішінде дескриптор алфавит ретімен орналасады.
Иерархиялық - дескрипторлар тізімдерінің тізбегі болып табылады, бұл ретте әр тізім жоғары тұрған дескрипторы жоқ дескриптордан басталады. Әр дескриптордан кейін нөмірлеуді қолдану жолымен иерархиялық дескрипторларды көрсетімен бірге немесе деңгейдің графикалық белгілерімен бірге тікелей төмен тұратын дескрипторлар берілген [13].
Дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурустың негізгі артықшылықтары:
жіктелінген ақпараттық-іздеуші тезаурусқа салыстырғанда әзірлеудің аз еңбек сыйымдылығы;
ақпараттық-іздеуші тезаурус құрамына кіретін сипаттамалардың кез келген алдын ала берілген қисыны бойынша іздеуді жүзеге асыру мүмкіндігі;
құжаттарды индекстеу үрдісін автоматты түрде орындау мүмкіндігі.
Дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурустың кемшіліктері:
негізгі салаларда дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурус сипаты оларды әр түрлі ақпараттық-іздеуші тезаурусы бар жүйелердің арасында ақпараттармен алмасу үшін қолдану үрдісін қиындатады;
терминнің ақылға қонымсыз мәні әр түрлі дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурус дескриптор ретінде таңдалынды.
Қолданыстағы ақпараттық-іздеуші тезаурус дәстүрлі және дәстүрлі емес ақпараттық жүйелерде құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету бойынша сұраныстарды өңдеуге және құжаттарды индекстеуге арналған. Тезаурус орыс тілінен ағылшын тіліне және ағылшын тілінен орыс тіліне аудармаларды орындаған кезде арнайы екі тілдік сөздік ретінде, сонымен қатар терминологиялық анықтама сөздер ретінде қолданыла алады [14].
Тезаурустың құрамына кіреді:
лексикалық-семантикалық көрсеткіш;
иерархиялық көрсеткіш;
хронологиялық идентификатор.
Дескрипторларды көбінесе терминдердің шартты эквиваленттілік кластары ретін анықтайды, себебі тіл бірліктерінің іздестіруші және қарапайым (ортақ тілдік) эквиваленттілігі болады және дескрипторлы сөздіктердегі терминдердің лексикалық тең мағыналылықтың бұл екі түрі толығымен сәйкес келмеуі мүмкін.
1.3 Техникалық тапсырма
Құрылатын жүйеге қойылатын талаптар.
Жүйенің құрылымына және оның функционалдануын қойылатын талаптар.
Жүйе бірыңғай ақпараттық кеңістікте функционалдау қажет, деректерді өңдеу мен ұсынудың бірыңғай технологиясын қолдауы керек, деректерді бір рет енгізу принципі бойынша жүзеге асырылуы қажет, жүйені қолдану процесі аспаптық құралдардың бірыңғай жиынтық жүйелері шеңберінде болуы керек, жүйе ақпаратты сақтау құрылымының ашықтылығын қолдауы қажет.
Бағдарлама келесідей ішкі жүйелерден тұрады:
ақпараттық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
бағдарламалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
лингвистикалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
математикалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
құқықтық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
әдістемелік қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
ұйымдастырушылық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
техникалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
технологиялық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі.
Жүйе компоненттері арасында ақпараттық алмасуға арналған байланыс құралдары мен әдістеріне қойылатын талаптар.
Жүйе компоненттері арасында ақпараттық алмасу үшін клиент-сервер архитектурасы бар жергілікті желісі ұйымдастырылуы қажет. Бұл қажеттілік келесідей маңызды факторлармен түсіндіріледі:
ақпаратты параллельді өңдеу мүмкіндігі;
деректер мен құрылғыларды бірге қолдану мүмкіндігі;
ақпаратқа оперативті қатынау;
ақпаратпен алмасу мен қызметкерлер арасындағы өзара әрекеттілік процестерінің жақсаруы.
Құрылатын жүйенің өзара байланыс сипаттамаларына қойылатын талаптар, оның үйлесімділігіне қойылатын талаптар.
Бағдарламаны құру технологиясының деректері мекеме жұмыскерлерімен қолданылуы мүмкін. Интернетте ақпараттық іздеу технологиясы мен арасындағы ақпараттың алмасу процесі сәйкес құжаттарды жіберу жолымен жүргізілуі қажет. Сыртқы серіктестіктермен ақпаратты алмасу процесі интернет көмегімен жүзеге асырылуы керек.
Жүйенің диагностикасына қойылатын талаптар.
Техникалық құралдардың диагностикасы мен профилактикасы айына бір бір жүргізілуі керек. Деректер базасының диагностикасы бірқатар жазбаларды таңдау жолымен аптасына бір рет жүргізілуі керек. Деректердің тұтастығын тексеру қажет жағдайда жүргізіледі. Бағдарламалық қамтамасыздандыруды тексеру қажет жағдайда жүргізіледі.
Жүйенің перспективасы, жүйенің модернизациясы.
Ақпараттық жүйе модернизациясы екі бағытта жүргізілуі мүмкін: Ақпараттық жүйенің бағдарламалық қамтамасыздандыруының модернизация-сы және оның техникалық қамтамасыздандыруының модернизациясы. Бағдарламалық қамтамасыздандыруының модернизациясы кезінде АЖО-мен жұмыс істеу үшін құрылған бағдарламаларда өзгертулер енгізілуі мүмкін немесе толықтырулар жүргізілуі мүмкін (мысалы, жаңа құралдар алмастырылуы мүмкін. АЖО-ның техникалық қамтамасыздандыруы-ның модернизациясы жаңа техникалық құралдарды сатып алу жолымен немесе ескі техникалық құралдарды модернизациялау жолымен жүргізілуі керек.
Қызметкерлер квалификациясына, оларды дайындау процесіне және олардың білімдері мен дағдыларын қадағалауына қойылатын талаптар.
Құрылатын ақпараттық жүйе қолданушыларының білім жоғарғы мамандандырылған болуы қажет, егер қолданушы деңгейінде дербес компьютерді білу шарттары кезінде, яғни олар сәйкес бағдарламалық пакеттермен жұмыс істеуді білу қажет, сондай-ақ жаңа бағдарламалық өнімдерге оңай үйрену керек. Білімдер мен дағдыларды қадағалау процесі қызметкерді жұмысқа қабылдау процесі кезінде, сонымен қатар кәсіпорын басшысының бұйрығы бойынша жұмыстарды жүргізу кезінде немесе басқа себептермен жүргізілуі қажет.
Қызметкер жұмысының талап етілетін режимі.
Мекеме қызметкерлері жұмысының талап етілетін режимі - 900-ден 1800-ге дейінгі толық жұмыс күні. Негізгі үзіліс уақыты 1 сағатты құрау керек. Демалуға арналған қосымша үзілістер қажығандық деңгейіне байланысты берілуі қажет.
Жүйе сенімділігіне қойылатын талаптар.
Аталған жүйе құралдардың істен шығу процесіне, сондай-ақ электр көздеріне тұрақтылыққа ие болуы қажет. Жүйенің сенімді жұмыс істеуі үшін жоғарғы сенімді техникалық құралдар қажет. Сондай-ақ аса маңызды блоктарды автоматты резертеу құралдары қажет.
Сенімділікке қойылатын талаптар келесідей апатты жағдайлар үшін тағайындалуы қажет:
ақпараттық жүйенің техникалық құралдарының істен шығуы;
электр көзінің жоқ болуы;
ақпараттық жүйенің бағдарламалық құралдарының істен шығуы;
ақпараттық жүйе қолданушыларының қате әрекеттері;
өрт, жарылыс және т.с.с.
Мекеменің техникалық және бағдарламалық қамтамасыздандыруларының сенімділігі жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерге сәйкес келуі керек.
Ақпараттық жүйені құрастырудың әр түрлі кезеңдерінде сенімділік көрсеткіштерін бағалау және қадағалау әдістері келесідей ерекшеліктерге жауап беруі қажет:
көп функционалдылық;
АЖО компоненттерінің өзара байланысының күрделі формалары;
АЖО жеке компоненттерінің істен шығуының уақытша арақатынас рөлі;
бас тартуынсыз және қалпына келу жұмысының орташа уақытты үлестіру заңдары.
Жүйе компоненттерін эксплуатациялауға, техникалық қызмет көрсетуге, ремонтқа және сақтауға қойылатын талаптар.
Жүйенің техникалық құралдарына қызмет көрсетуге уақыт бөлу қажет (айына бір күн).
Ақпараттық жүйенің қызметкерлері мен техникалық құралдарын орналастыру үшін жұмыс орындарын төле бөлмелерінде орналастыру рұқсат етілмейді. ДЭЕМ бар бір жұмыс орнына бөлінген аудан мөлшері 6,0м2-ден, ал көлемі 20,0м3-ден кем болмауы қажет.
Энергия жабдықтау желісі келесідей параметрлерге ие болу қажет:
кернеу - 220 В, жиілік - 50 Гц.
Ақпараттық жүйенің техникалық құралдарына қызмет көрсету үшін инженер немесе жүйелік администратор керек. Оның білімі орташа мамандырылғаннан төмен болмауы тиіс (мүмкіндігінше жоғары). инженер немесе жүйелік администратор жоспар бойынша техникалық құралдарға қызмет көрсету үшін айына 1 күн немесе ақпараттық жүйе қолданушыларының өтініші бойынша техникалық құралдар істен шыққан жағдайда бөлу керек.
Жоғары білімі бар инженер немесе жүйелік администратор конфигурацияның бағдарламалық қамтамасыздандыруына қызмет көрсетуді бағдарламалық құралдардың істен шығуы кезінде, бағдарламалық құралдарды дұрыс қолданбаған жағдайда немесе жоспар бойынша бағдарламалық құралдардың тестілеуін жүргізу үшін айына 1 күн жүргізу керек.
Ақпараттық жүйенің ремонтқа жарамдылығын қамтамасыздандыру үшін техникалық құралдардың қосымша жабдықтарын сақтау қажет.
Рұқсатсыз қатынаудан ақпаратты қорғауға қойылатын талаптар.
Ақпаратты қорғау мынадай болуы қажет:
бағдарламалық (құжаттарды тек оқу үшін ғана ашу және т.с.с.);
техникалық (электрондық кілттер);
ұйымдастырушылық (парольдер, құлыптар, мекемелердегі сигнализациялар).
Ақпаратты сақтауға қойылатын талаптар.
Ақпаратты сақтау процесі келесідей жағдайларда қамтамасыз етілуі қажет:
АЖО техникалық құралдарының істен шығуы;
табиғи апаттар (өрт, су тасқыны, жарылыс, жер сілкінісі және т.б.);
ақпарат тасымалдаушыларын, жүйенің басқа да құралдарын ұрлау;
бағдарламалық құралдардағы қателер;
қолданушылардың қате әрекеттері.
Ақпаратты сақтау үшін электр көзінің өшуі кезінде деректерді бұзылудан қорғау үшін үзіліссіз электр көздерінің блоктарын қолдануды қарастыру қажет, деректерді сенімді сақтау үшін бірнеше дисктерде деректер базасының күнделікті резервті көшірілуін жүргізу қажет.
Сыртқы ықпалдардан қорғайтын қорғаныс құралдарына қойылатын талаптар.
Мекемеде радиоэлектрондық қорғаныс құралдары болуы қажет. Жұмыс кезінде техникалық құралдармен құрылатын, сондай-ақ қосу және сөндіру кезінде пайда болатын радиокедергілер деңгейі радиожиілік бойынша Мемлекеттік комиссиясымен мақұлданған мәннен аспауы тиіс. Сонымен қатар ақпараттық жүйенің сыртқы ықпалдардан (найзағайдан, жарылыстан және т.б.) қорғайтын арнайы қорғаныс құралдары қажет. Мекемені өндірістік бөгеттер мен электромагниттік өрістерден экрандау құралдарын пайдалану керек.
Ақпараттық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар:
деректерді сақтау, өшіру, іздеу мүмкіндіктері, сонымен қатар деректер базасына қатынауды шектеу;
барлық функционалдық міндеттердің құрылымдық-бірыңғай ақпараттық базасын ұйымдастыру (әдістемелік нұсқаулар, қосымша материалдар және т.б.);
деректерді оперативті өңдеу, жеке анықтамалықтарды беру, ақпараттық базаны өзгерту, деректерді сенімді сақтау есебімен жүйенің тиімді функционалдауын қамтамасыз ету;
классификаторлардың бар болуы.
Лингвистикалық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар:
бағдарламаны құру ортасы - Visual C#;
деректерді енгізу-шығару шрифті - кириллица.
Қолданушылық интерфейс келесідей талаптарға жауап беру қажет:
ыңғайлы интерфейс айқын болуы керек және өзінің қолданушысына қадағалау сезімін білдіру керек;
ыңғайлы интерфейс қолданушыны жүйемен жасалатын ішкі өзара әрекеттермен алаңдатпауы тиіс. Қолданушыға кез келген уақытта кез келген әрекетті қайтару мүмкіндігін ұсына отырып, жұмыстың үздіксіз, әрі ұқыпты сақталуын қамтамасыз ету;
ыңғайлы қосымшалар неғұрлым көбірек жұмысты орындау қажет, бұл жағдайда қолданушыдан неғұрлым аз ақпарат талап етуі тиіс.
2 Жобалау бөлімі
2.1 Жобаның функционалды тағайындалуы
Құрылатын жүйе төмендегі шарттарға сәйкес болуы тиіс:
ақпаратқа қолжетімдік жылдамдылығы барынша жылдам және парақтардың қосылуына ең аз уақыт талап етуі;
ақпарат ұсынылымы барынша қарапайым және нақты;
ең негізгі және қызығарлық бөлімдерге тез қолжетімділік;
сайт навигациясының тәжірибелі келермендер ғана емес, сондай-ақ Интернет-технологияларға жаңадан қадам бастаған келермендер үшін де барынша ыңғайлы және түсінікті болуы;
келерменмен байланыс барынша ыңғайлы және түйсікті болуы.
Бүкіл сайт осы Интернет-жобаның мазмұнын Интернет-қосымшалар жасауда кәсіптік шеберлігі жоқ мамандарының күшімен жедел жаңартып отыратындай мүмкіндік беретін жүйе негізінде әзірленуде.
Ақпараттық қамтамасыз ету өз құрамында төмендегіні иеленуге міндетті:
ақпаратты бейнелейтін, қосатын, өзгертетін және жоятын модульдер;
жолдарды толтыру дұрыстығын тексеру әдістері.
Технологияларға қойылатын негізгі талаптар:
қолжетімділік құқықтарын шекаралауды қамтамасыз ету. Осыған байланысты қарапайым тұтынушыларға қолжетімсіз әрекеттерге мүмкіндік беретін және тіркелген тұтынушылардың түпнұсқалығын тексеру құқығына ие болуы үшін әкімгердің түпнұсқалығын тану процедурасын жүзеге асыру;
жаңа тұтынушыларды тіркеу, олардың ағымдағы жеке мәліметтерін өзгерте алуына мүмкіндік беретін механизмі болу;
тапсырушыда жобаның одан әрі өсуі мен дамуына қатысты мәселелері болмауы.
толық функционалды және ыждаһатты әкімгерлік веб-интерфейс жобамен жұмыс істеуді ыңғайлы және оңай етіп, контент-менеждердің сайтта орналастырылған ақпаратты қажетті жылдамдықпен өзгертіп отыру;
бағдарламалық құрам мен сайт парақтарының мейлінше көшірмелігін қамтамасыз ету (сайт әзірленгеннен кейін сайт серверге көшіріліуі мүмкін);
еректер деректер қорында сақталады, қор серверде орналасуы тиіс;
рұқсатсыз енуден қорғанылуы тиіс;
деректер қорын рұқсатсыз енуден қорғауды қамтамасыз ету.
Лингвистикалық қамтамасыз ету ауқымында бағдарламалау тілдері мен жобалау тілдері суреттелуі тиіс.
Бағдарламалау (бағдарлама жасау) тілдеріне қойылатын талаптар.
Бағдарламалау тілі веб-сайт жасаудың басты құралы болып табылады. Пайдаланылған бағдарламалау тілі - PHP - бағдарламалаудың скриптік тілі, веб-сервердегі HTML-парақтарды жасақтауға және деректер қорымен жұмыс істеуге арналып шығарылған. Бұл ортақ қолдануға арналған ашық қодты, кең пайдаланыста жүрген бағдарламалау тілі. PHP веб-талдамалар жүргізу үшін арнайы жасалынған және НTML-кодқа ендіріле алады. PHP Linux-ті қосқанда, көптеген операциялық жүйелерге, оның ішінде Unix, Microsoft Windows, Mac OS X, RISC OS-еің түрлі модификацияларына жетімді.
Жобалау тілдеріне қойылатын талаптар:
кіріс деректеріне серверге жіберілген сұранымдар мен сайт тұтынушысы енгізген ақпарат кіреді;
шығыс тілі гипермәтін өлшемін жасау тілі - НTML болып табылады. Ол ғаламтордағы құжаттарды өлшемдеудің стандартты тілі. НTML тілі браузер арқылы оқылып, адамның оқуына ыңғайлы құжат түрінде экранда көрсетіледі.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптар:
артық түзетусіз кеңейту мүмкіндігі;
әмбебаптылық - сайтпен түрлі жеке электронды есептеу машиналары арқылы жұмыс істеу мүмкіндігі;
браузерлермен үйлесімділік - сайт ең кең тараған браузерлер - Internet Explorer, Opera, Firefox арқылы көрініп, қызмет атқара алуы тиіс;
ыңғайлы графикалық интерфейс;
жұмыс істеу сенімділігі;
жылдамдық (тұтынушының сұранымына барынша тез жауап қайтару).
Техникалық қамтамасыз ету келесі талаптарға жауап беруі тиіс:
тұтынушының жұмыс істеуі үшін видеоадаптер мен дисплейдің тиісті түрі;
орталық процессордың жеткілікті өнімділігі;
әрі қарай жетілдіру үшін конфигурациясының ашықтығы;
жедел зерде ауқымының таңдап алынған жалпы жүйелік, сонымен бірге тұғырлық және қолданбалы бағдарламалық қамтамсыз етуді пайдалана алатындай қуаттылығы;
техникалық құралдар кешені қондырғыларының баға қолайлылығы.
2.2 Бағдарламалау тілін таңдау
Microsoft Visual Studio - құрамына бағдарламалық қамтамасыздандыруды құрастырудың интегралданған ортасы және басқа да аспаптар құралдар қатары кіретін Microsoft компаниясы өнімдерінің бірі. Берілген өнімдер консольды қосымшалар және Windows Forms технологиясын қолдайтын графикалық интерфейсті қосымшалар, сондай-ақ Microsoft Windows, Windows Mobile, Windows CE, .NET Framework, Xbox, Windows Phone .NET Compact Framework және Microsoft Silverlight қолдайтын барлық платформаларға арналған веб-сайттар, веб-қосымшалар, веб-қызметтер құрастыруға мүмкіндік береді.
Visual Studio келесілердің бір немесе бірнеше компоненттерін өзіне қосады:
Visual Basic .NET;
Visual C++;
Visual C#;
Visual F# (Visual Studio 2010-нан бастап қосылды);
Microsoft SQL Server немесе Microsoft SQL Server Express.
MS Visual Studio-ның қалыпты нұсқасы 2013 жылдың қараша айында шықты. Онымен қоса Visual Studio-ның жеңілдетілген еxpress-нұсқалары да шықты.
Жобаланып отырған ақпараттық жүйе Visual Studio-ның соңғы нұсқасында, нақтырақ айтсақ Visual Studio Express 2012 for Web ортасында құрастырылды.
Visual Studio Express - бұл Visual Studio нұсқасының қысқартылған, жеңілдетілген құрастыру ортасы. Толық нұсқаға қарағанда, әрбір мұндай орта арнайы бір ғана платформаға негізделген. Оның құрамына толық нұсқамен салыстырғанда аздаған инструменттер жиыны кіреді: кластар дизайнері және т.б. құралдар, сондай-ақ деректер дизайнерінде жойылған деректер базасын және плагиндерді қолдау қосылмаған. Қазіргі таңда Express редакцияның келесі түрлері бар:
Visual Basic Express;
Visual C++ Express;
Visual C# Express;
Visual Web Developer Express.
Visual Studio 2012-мен қатар, өнімнің жаңа Express-нұсқалары шықты:
Visual Studio Express 2012 for Web - web-құрастырушыларға арналған;
Visual Studio Express 2012 for Windows 8 - modern-интерфейспен бағдарлама құрастыруға арналған (языки: C#, VB.Net, C++, JavaScript);
Visual Studio Express 2012 for Windows Desktop - қарапайым десктоп бағдарламалар құрастыруға арналған (языки: C#, Visual Basic.Net, C++);
Visual Studio Express 2012 for Windows Phone - Windows Phone 7.5 және 8.0 платформаларында құрастыруға арналған;
Visual Studio Team Foundation Server Express 2012.
Express-нұсқалардың ерекшеліктері болып келесілер табылады:
тілге емес, құрастыру мақсатына бағытталуы;
64-битті компиляцияны қолдау;
unit-тесттті қолдау.
MS Visual Studio Express for Web 2013 бұл Web - серверге жіберілетін скриптердің көмегімен Web-беттерінің динамикалық генерациясына қажетті бағдарламалау тілі.
Бағдарламаның беттері C# және HTML-дің көмегімен ашылады. Сайтты пайдаланушы бетті ашқанда, сервер html-код қосылған C# операторларын орындайды және нәтижені пайдаланушының браузеріне жібереді. Бұл әрекет дәл осылай ASP және Cold Fusion-ның көмегімен жасалады. Дегенмен ASP және Cold Fusionға қарағанда, C# ашық бастапқы кодты өнім болып табылады және платформалы тәуелсіз. C# Windows және Unix-тің көптеген версияларында жұмыс жасайды. Ол Аpache-дегі модуль ретінде жіберіле береді. Егер жіберілу Apache модулі түрінде болса C# оңай және жылдам жұмыс жасайды. Бұл кезде процессті жасауға байланысты туындайтын қосымша шығындар болмайды. Сондықтан нәтижесі тез шығады және сервердегі сақтаудағы шығынды азайтатын mod_perl-ді орнатудың қажеттілігі болмайды [15].
Құжат бетіндегі әртүрлі операциялардан басқа C# көмегімен НТТР-тақырыптарды қалыптастырып HTTP орнатуға болады. Сонымен қатар аутенфификацияны басқарып пайдаланушыны басқа бетке бағыттай аласыз. C# берілгендер қорына енуге үлкен мүмкіндіктер ашады. Бұл сізге PDF құжаттарды инерациялаудан, ХМL-дегі грамматикалық талдауды жасауға мүмкіндік береді.
C# операторлары бағдарлама беттеріне Web-беттерді қойып береді, сондықтан арнайы ортада жүзеге асырудың қажеттілігі туындамайды. C#-кодының блогы ?C# тегінен басталып, ? тегімен аяқталады. Бұл тегтердің арасындағылардың барлығы C# код ретінде интерпритацияланады.
C# тілінің синтаксисі Си және Рerl синтаксисіне ұқсас келеді сіз ауспалыларды оларды пайдаланудан бұрын жарияламауыңыз керек. Массивтермен Хэмтер оңай жүзеге асырылады.
C# соңғы нұсқасы басқа кеңейтілуі өзіне төмендегілерді қосады.
Tidy - HTML-құжаттарды сараптау және түзету үшін;
Perl - Perl сценарийлерді пайдалану;
SPL - кластармен интерфейстердің стандарты жиынтығын анықтайтын ZE2 - нің кеңеюі;
РDО - C#-нің мәліметтеріне әмбебап интерфейс ұсынады;
PІMP-GD модульінің орнына келген, графикамен жұмыс жасауға арналған жаңа кітапхана;
бұдан басқа C# 5-те есте сақтаудың әлдеқайда жылдам диспетчері пайдаланылады;
C# соңғы нұсқасы REAR құрылымын нақты жүзеге асыруға керекті қасиеттермен толықтырылған.
C# бағдарламасы екі тәсілмен орындалады: Web-сервері ретінде және консолды бағдарлама ретінде. Біздің тапсырмалар web-қосымшасының бағдарламасы болғандықтан, біз бірінші тәсілді қарастыратын болады.
C# Интернетпен байланысты қосымша бағдарлама үшін қолданылады. Тек C#-ді командалық жолдардың *nix-жүйесіндегі интерпретатор ретінде де қолдануға болады. Соңғысы CORBA және COM интерфейісінің, сондай-ақ C#-GTK кеңейтілуінің көмегімен мүмкін болады. Осындай қолдану кезінде C# келесі тапсырманы шеше алады:
интерактивті командалық жолдың қосымшасының құрылуы;
C#-GTK кітапханасының көмегімен GUI кросс-платформалық қосымшасының құрылуы;
Windows Linux-тағы кейбір тапсырманың автоматандырылуы.
Браузердің серверге айналуы кезіндегі C#-сценарийінің орындалу процессін қарастырайық. Сонымен басында броузер C# кеңейтілумен бетті сұрастырып, содан кейін web-сервері бағдарламаны C# машинасы арқылы жібереді және нәтижені кодтың html түрінде береді. Егер HTML стандартты бетін алып, кеңейтілуді .C# түріне өзгеретін және оны C# машинасы арқылы өткізсе, соңғысы оны қолданушыға атаусыз алып келеді.
Берілген тапсырмалар жиынтығын шешуде нысаналы бағытталған бағдарлама Visual Studio Express for Web 2013. Visual Studio Express for Web 2013-ді қосқан кезде бірнеше облыстан құрылған терезе шығады. Recent Projects терезе аймағы соңғы алты проектіге сілтеме жасай алады. Одан төмен орналасқан Getting Started аймағы қолданушының көп қолданған есептеріне сілтеме жасайды. Оны басқан кезде тез арада жаңағы тапсырманы орындауға кіріседі. Мысалы, Create Web Site деген сөзді басқан кезде ASP.NET-те жаңа Web-сайт құрылады.
Visual Studio Express for Web 2013 терезесінің оң жақ бөлігінде құрал-саймандар терезесі орналасқан. Ол жерде қолданбаның компаненттері көрінеді: басқару элементтері, деректер қорымен байланысы, класстар және олардың құрылымы. Жұмыс істеу барысына байланысты құрал-саймандар терезесін ыңғайлап өзгертуге болады.
C# бағдарлау ортасында деректер базасын қолдау екі мәрте орындалады. Бір жағынан онда деректер базасымен жұмыс істеуге арналған компоненттер кеңінен қолданылады. Олардың көмегімен деректерді және клиентсервер тәрізді қосымшаны түзетуге арналған қарапайым қосымшаларды құруға болады. Басқа жағынан C#-та деректер базасын қолдау интегралданған Paradox, Dbase, Access және FoxPro деректер базасы, сонымен қатар SQL - серверге InterBase, Oracle, Sybase, DB2 және Microsoft SQL рұқсат ететін SQL - серверлер мен VS SQL Links for Windows-пен байланысқан драйверлер жиыны арқылы орындалады. Деректер базасындағы кестелерде бір-көп мәнді қатынасы қолданылады, ол айқын деректер базасында кездесетін ең типті қатынас.
2.3 ДББЖ-ны таңдау
ДББЖ-ны таңдау кезінде деректерді сақтау қоймасы үшін ДББЖ-ға қойылатын негізгі талаптарға ерекше көңіл бөлген жөн.
Бірінші критерий - бұл өнімнің толықтылығы мен аяқталғандығы.
Екіншіден, таңдалынатын ДББЖ масштабталудың, деректерді сақтау қоймасының, сонымен қатар жұмыс жүктемесін басқару процесінің негізі талаптарына сай келуі қажет. Сондай-ақ бірегейленген инфрақұрылымды қолдауын қамтамасыз ету қажет. Бұл критерийдің басты компоненті - таңдалынған ДББЖ-нің қолданушылар талаптарын қанағаттандыратын, жаңа және қажетті функционалдылығы мен мүмкіндіктерін беретін деректерді сақтау қоймасы ДББЖ-ның бәсекелес ортасына ықпал ету мүмкіндігі.
Жақсы ДББЖ барлық амалдық жүйелермен жұмыс істеуі қажет, сондай-ақ қолданылатын аспаптар құралдарына сәйкес масштабталуы тиіс. Бұл қолданушыға алдына қойылған мәселелерді шешу үшін неғұрлым жақсы платформаны қолдануға мүмкіндік береді.
Тағы бір маңызды мәселе - ДББЖ орнату уақытының жақсы көрсеткіштері және қолдану жеңілдігі, сонымен қатар лицензия мен эксплуатацияның қол жетімді құны. ДББЖ сатып алар алдында оның амалдық платформа қуаттылығының тиімді қолдану әдісін анықтау қажет.
Ең маңызды критерий - жабдықтаушының өзінің өнімін қолдауды жүзеге асыру мүмкіндіктері. Бұл критерий өзіне жабдықтаушы-компанияның жоғарғы басқарушылық мүмкіндіктері және компанияның өзінің өнімін басқару деңгейі сияқты көрсеткіштерді қосады. Табысқа жету үшін маңызды сипаттамалар - бұл инвестиция деңгейі (бағдарламаны құруға, зерттеуге және маркетингке кететін шығындар), ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер, қаржылық тұрақтылық және жабдықтаушының қысқа уақыт мерзімде қиыншылықтарды жеңу мүмкіндігі.
Деректер қоймасына арналған ДББЖ сияқты мұндай өнім нақты қосымшаға тәуелсіз үлкен көлемді деректер мен деректердің күрделі модельдерін басқаруға арналған қасиеттер жиынын талап етеді. Мұндай сипаттамаларға, әдетте, өнімді ендіру облысында үлкен тәжірибенің бар болуы кезінде, сонымен қатар қолданушылар тұтынымын терең түсіну кезінде ғана қол жеткізуге болады.
ДББЖ ретінде Microsoft Access таңдалынған болатын, себебі ол файл-сервер архитектурасында деректер базасымен жұмыс істеудің неғұрлым қуатты жүйелерінің бірі болып табылады. ДББЖ-ға қатынау Microsoft ADO деректерге қатынау объектілері арқылы жүзеге асырылады, бұл деректер жабдықтаушыларының әр түрлі типтерін қолдана отырып, ДББЖ-ға бірегей қатынау мүмкіндігін береді. Бұл азын-аулақ бағдарлама кодын өзгерте отырып, деректерді сақтауға арналған басқа ДББЖ-ны қолдануға мүмкіндік береді. Аталған ДББЖ негізгі тағайындалуы деректердің үлкен көлемді массивтерін сақтау, құпиялылық режимін сақтауды талап ететін (немесе деректердің жоғалып кетуін болдырмайтын) деректерді сақтау болып табылады.
Microsoft Access ДББЖ-ның негізгі артықшылықтары:
өндірушіні қолдау;
бұл ДББЖ негізінде бағдарламаны құрастырудың ыңғайлылығы;
жоғарғы сенімділік;
үлкен көлемді деректермен жұмыс істеу мүмкіндігі;
масштабтылық;
деректерді қорғаудың жоғарғы деңгейі;
деректермен жұмыс істеудің қуатты құралдары;
жоғарғы өндірушілік және т.б.
Microsoft Access-те реляциялық деректер базасымен басқару процесі толығымен жүзеге асырылған. Жүйе бастапқы және сыртқы кілттерді қолдайды және ядро деңгейінде деректердің тұтастығын қамтамасыз етеді (бұл деректерді жаңарту немесе өшіру бойынша сәйкес емес амалдардың болмауын алдын алады). Microsoft Access транзакциялардың тұтастығына кепіл бере отырып, олардың өңделуін қолдайды. Сондай-ақ қолданушы деңгейінде жүйенің қорғанысы бар, бұл жеке қолданушылар мен тұтас топтардың деректерге қатынау процесін бақылауға мүмкіндік береді.
2.4 Деректер базасын жобалау
Деректер базасын жобалау процесі пәндік облыстың ақпараттық құрылымының формалды емес сөз сипатынан модельдің бірқатар терминдерінде пәндік облыстың формалды сипатына ауысу тізбегін айтамыз.
Жобалау әдістемесі барлық процесті бірнеше бөлімге бөлуді қарастырады, оның әрбір бөлімі өз кезегінде бірнеше кезеңнен құралады. Әрбір кезеңде құрастырудың бұл кезеңінде құрастырушының алдында тұрған есептерді шешуге мүмкіндік беретін техникалық тәсілдер жиыны беріледі.
Деректер базасын барлық жобалау процесінің әдістемесі үш кезеңге бөлінеді:
концептуалды жобалау;
логикалық жобалау;
физикалық жобалау.
Концептуалды жобалау.
Деректер базасын жобалау процесінің бірінші кезеңі концептуалды жобалау деп аталады. Бұл кезең пәндік аймақ үшін деректердің концептуалды моделін құру үшін арналған. Деректердің бұл моделі қолданушылар талаптарының спецификацияларында жазылған мәліметтер негізінде құрылады. Деректер базасының концептуалды жобалау процесі мақсатты ДББЖ таңдау типі, құрылатын қолданбалы бағдарламалар жиыны, қолданылатын бағдарламалау тілдері, таңдалған есептеуіш платформасының типі, сонымен қатар кез келген физикалық жүзеге асыру ерекшеліктері сияқты мәліметтерге байланысты болмайды. Деректердің концептуалды моделі деректер базасының логикалық жобалау кезеңі үшін ақпарат көзі болып табылады [16].
Деректер базасын жобалау процесінің бірінші кезеңі деректердің концептуалды моделінің талдаулық бөлімі үшін құрылады. Оның құрастырылуы белгілі бір ретпен орындалады: алдымен деректердің қолданушылық көрініс модельдері құрылады, содан кейін олар деректердің концептуалды моделіне интеграцияланады. Концептуалды жобалау деректер базасының концептуалды схемасын құруына алып келеді.
Концептуалды жобалау процесінде пәндік аймақ келесідей құрамдас бөлімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1 Талдау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1 Ақпараттық iздеу және ақпаратты iздеу жүйесi: түсiнiктерi, олардың сұлбасы және жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Ақпараттық-іздеуші тезаурус ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Техникалық тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
19
2 Жобалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.1 Жобаның функционалды тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2 Бағдарламалау тілін таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ДББЖ-ны таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
32
2.4 Деректер базасын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Деректерге қатынау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
38
3 Құрастырылған жүйені жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
41
3.1 Құрастырылған жүйенің тағайындалуы және оған қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.2 Бағдарламаның орындалу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
4 Еңбекті қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
5.1 Табиғатты қорғау мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
5.2 Қоршаған ортаны қорғау қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
58
5.3 ҚР экологияны қорғау заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
60
6 Жобаның экономикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
6.1 Экономикалық тиімділікті есептеу әдістемесін таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
6.2 Жобаның экономикалық тиімділігінің көрсеткіштерін есептеу ... ... ..
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
Қосымша А Бағдарлама басты формасы модулінің коды ... ... ... ... ... ... ... ...
77
Шартты белгілер мен қысқартулар
Бұл дипломдық жұмыста келесідей шартты белгілер мен қысқартулар қолданылды:
ADO - ActiveX Data Objects
GUI - Graphical User Interface
HTML - Hyper Text Markup Language
HTTP - HyperText Transfer Protocol
LINQ - Language Integrated Query
MDAC - Microsoft Data Access Components
OLE DB - Object Linking and Embedding, Database
PHP - Hypertext Preprocessor
SQL - Structured Query Language
SVGA - Super Video Graphics Array
АЖО - автоматтандырылған жұмыс орны
ДББЖ - деректер базасын басқару жүйесі
ДЭЕМ - дербес электрондық есептеуіш машинасы
ЭЕМ - электрондық есептеуіш машинасы
Кіріспе
Ақпараттық ресурстарды iздеу мәселесi қолданушының қажеттiлiктерiне сәйкес келетiн ақпаратты iздеуге тұжырымдалады. Бұл мәселенi шешуге арналған зерттеулер өткен ғасырдың ортасында электрондық есептеуiш машиналарын жасап шығарғаннан кейiн көп уақыт өтпей-ақ басталған болатын.
Басында ақпаратты iздеу аздаған ғалымдар жұмыс iстеген шағын ғылыми-қолданбалы аймақ болған. Өткен ғасырдың соңы мен ағымдағы ғасырдың басындағы жаһандық Ғаламтор желiсiнiң қарқынды өсуi бұл облысты дамытуға қуатты ынталандыру болып табылған едi. Заманауи ақпараттық iздеу - бұл миллиондаған қолданушы, мәлiметтердiң үлкен көлемi, қуатты есептеу жүйелерi, күрделi алгоритмдер. Ақпаратты iздеу мәселесiн шешу үшiн машиналық оқыту мен мультимедиялық ақпаратты талдаудың әдiстерi, компьютерлiк лингвистика, геоақпараттық қызметтер тартылады және қолданушылардың психологиясы және олардың әлеуметтiк байланыстары және т.б. зерттеледi.
Адам өзiнiң дамуының кез келген кезеңiнде ақпараттардың үзiлiссiз ағынында болады, сол себептi адамның ақпаратты реттеуге және оны өңдеудi автоматтандыруға ұмтылатыны сөзсiз түсiнiктi. Деректердiң көрсетiлуiнiң әр түрлi тәсiлдерi бар, алайда көбiнесе қолданылатыны және автоматтық өңдеуде күрделiрегi табиғи тiл болып табылады.
Қазiргi таңда адамға қоршаған әлем туралы ақпараттың негiзгi көзi Ғаламтор болып табылады. Іздеу сұраныстарында табиғи тiлдi қолдану дәл сол бiр сұранысқа iздеу жүйесi өңдей алуы қажет көптеген нұсқаларды құруға мүмкiндiк бередi. Іздеу сұраныстарының айтарлықтай бөлiгi қателерден және опечаткалардан тұрады. Сонымен қатар, iздеу жүйесi өмiрде жоқ сөздер немесе өмiрде бар, алайда, өте сирек қолданылатын сөздер кездесетiн сұраныстарды да өңдеуi қажет [1].
Сөз сұраныста және бар құжаттарда қандай формада қолданылса да, сапалы iздеу жүйесi максималды толық нәтиже қайтаруы үшiн оларды ортақ қалыпты формамен салыстыруы қажет.
Іздеу жүйелерi кез келген ақпаратқа қол жеткiзуге мүмкiндiк бердi. Іздеу сұранысында қолданылған сөздердi қалыптандыру, яғни сөздi бастапқы формасына келтiрудiң шығыны аз, бiрақ жұмыс сапасын айтарлықтай жақсартады. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы өзектi мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ақпаратты іздестіру жүйелері үшін прототиптің автоматтандырылған тезаурусын жасау.
Зерттеу пәні - iздеу жүйесiндегi лингвистикалық тәсiл мен iздеу алгоритмi, ақпаратты iздеу қосымшасы.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей есептер қойылады:
интернетте ақпаратты іздеу технологиясына шолу жасау;
ақпаратты iздеу есебi және ақпаратты iздеу жүйелерiнiң мәселелерiне тоқталу;
болашақ жүйені құрастыру бойынша техникалық тапсырманы әзірлеу;
ақпаратты іздестіру жүйелері үшін прототиптің автоматтандырылған тезаурусын жасау;
өмір қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелері бойынша шараларды жүргізу;
экономикалық тиімділікті есептеудің әдістемесін таңдау және негіздеу, жобаның экономикалық тиімділігін есептеу.
Бағдарламалық өнімді құрастыру бойынша ғылыми маңыздығы:
жүйені құрастыру кезінде қолданылатын процедуралар мен функцияларды, қосымшаларды жобалау;
жүйені құрастыру кезінде тезаурусты және sparql сұраныстарын қолдану.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздығы автормен құрастырылған модельдер, әдістер мен алгоритмдер іздеу тезаурус жүйесін құрастыратын басқа бағдарламалаушыларымен қолданылуы, сонымен қатар әр қолданушылар үшін жеке қолдану үшін пайдалуы мүмкін.
Құрастырылатын жүйе қажетті мәліметтерді іздестіру бойынша жұмыстарды оңтайландыруға, мәліметтерді белсенді күйде қолдауға, сонымен қатар сенімді, әрі толық ақпаратты қалыптастыруға мүмкіндік береді.
1 Талдау бөлімі
1.1 Ақпараттық iздеу және ақпаратты iздеу жүйесi: түсiнiктерi, олардың сұлбасы және жiктелуi
Ақпараттық iздеу терминiнiң мағынасы өте кең болуы мүмкiн. Ғылыми дисциплина ретiнде ақпараттық iздеу келесi түрде анықталуы мүмкiн.
Ақпараттық iздеу (information retrieval) - бұл ақпараттық қажеттiлiктердi қанағаттандыратын үлкен жиында қандай да бiр құрылымданбаған материалды (құжатты) iздеу үдерiсi [2].
Ақпараттық iздеу үдерiсiнiң сипаттамасы төмендегi сурет 1-де көрсетiлген.
Сурет 1. Ақпаратты iздеу мәселесi
Бiр жағынан, қолданушыда кейiн iзделiнетiн сөз тiркесiне (сұранысқа) айналатын кейбiр талаптар негiзiнде берiлген ақпараттық қажеттiлiк бар. Екiншi жағынан, iздеу серверлерiнде автоматты өңдеу үшiн индекстелген электрондық ресурстар жиынтығы бар. Сұраныстарды өңдеу нәтижесiнде iздеу серверлерi қолданушы сұранысына сәйкес келетiн көптеген құжаттарды қайтарады. Сәйкес келу субъективтi сипатқа ие екенiн атап өту маңызды, яғни әр түрлi қолданушы бiр нәтиженiң сәйкес келуiн әр қалай бағалауы мүмкiн [3].
Бүгiнгi таңда ақпараттық iздеу ақпаратқа қол жеткiзудiң басты формасы болып табылады, сонымен бiрге ақпаратты iздеу жүйелерiнiң кең ауқымда қолданысқа енуiне және жүйелердiң қолданушылылардың сұраныстарына байланысты өз қызметтерiн барынша жетiлдiруге септiгiн тигiзуде.
Web iздеу - миллиондаған компьютерлерде орналасқан жүз миллионнан астам құжаттар бойынша iздеу.
Іздеу сұранысына жоғары жылдамдықта жауаппен қамтамасыз ету, сонымен бiрге бiр уақытта мыңдаған және он мыңдаған қолданушы сұраныстарына қызмет ету үшiн басты күш құжаттарды жинауға және алдын-ала өңдеуге жұмсалады. Іздеу жүйелерiнде өздерiнiң рейтингiн көтеру мақсатында контенттi ауыстыратын жүйелердi анықтап, iздеу үдерiсiн орындау барысында осы секiлдi жүйелердi ескермеуге болады.
Ақпаратты iздеу жүйелерi ұғымы шет елдерде өткен ғасырдың 80-iншi жылдарының соңы мен 90-ыншы жылдарының басында шыға бастады. Анықтамаға сүйенетiн болсақ, ақпаратты iздеу жүйесi - бұл әр түрлi ақпарат көздерiнiң сипаттамалары және оларды қолдану ережелерi орналасатын өзiнiң арнайы қорында сұраныстың қажеттi мәлiметтерiн iздеудi, өңдеудi, таңдауды қамтамасыз ететiн жүйе [4].
Ақпаратты iздеу жүйелерiн олардың қызмет ету аясына қарай жiктеуге болады. Бұл үшiн үш деңгейдi белгiлеу дұрыс болып табылады. Веб-iздеу (web search) үдерiсiнде жүйе миллиондаған компьютерлерде орналастырылған миллиардтаған құжаттар арасында iздеу орындауы қажет. Веб-iздеудiң айрықша артықшылықтары - құжаттарды индекстеуге жинақтау қажеттiлiгi, үлкен ауқымдағы ақпараттармен тиiмдi жұмыс iстей алатын жүйелердi құру қабiлеттiлiгi, сонымен бiрге гипермәтiндi қолдану және веб-мастерлердiң талпыныстарына қарсы әрекет ету сияқты вебтiң анықталған аспектiлерiн тiркеу, веб-парақшалардың мазмұнымен әсер ету арқылы өздерiнiң сайттарының орындарын жасанды түрде жоғарылатады.
Дербеc ақпараттық iздеудi қарастырайық. Соңғы жылдары көптеген операциялық жүйелер iздеудiң кiрiктiрiлген мүмкiндiктерiне (мысалы, Apple компаниясының Mac OS X операциялық жүйесi Spotlight технологиясын жүзеге асырады, ал Windows Vista болса, Instant Search функциясын ұсынады) ие болып табылады. Сонымен қатар, электрондық пошта бағдарламалары негiзi iздеу қызметтерiн ұсынып қана қоймай, мәтiндердi жiктеу құралдарын да ұсынады, олардың спамдарға қарсы сүзгiлерi және хаттарды бумалар бойынша қолдан немесе автоматты сұрыптайтын құралдары болуы қажет. Бұл жүйелер үшiн қарапайым дербес компьютерде құжаттардың барлық алуан түрлi форматтарын өңдеу қиындау болып табылады. Қолданушыны ызаландырмай, жұмысты орындауға мүмкiндiк беретiн кiшкене жады көлемi, қарапайым техникалық қызмет көрсету және орындау маңызды. Жоғарыда аталған екi клас арасындағы аралық орынды пәндiк аймаққа корпоративтiк, ведомстволық және бағдарланған іздеу жүйелері алады. Олар корпорацияның iшкi құжаттарының жиындарымен, серiктестердiң қорларымен немесе ғылыми мақалалармен жұмыс жасайды. Мұндай жағдайларда құжаттар орталықтандырылған, файлдық жүйелерде сақталады және бiр немесе бiрнеше мамандандырылған машиналар жиындар бойынша iздеудi жүзеге асырады.
Кез келген ақпаратты iздеу жүйесi келесi негiзгi үш қызметтi орындайды:
Индекстеу - электрондық ресурстарды жинау және олардың логикалық көрiнiстерiн құру, сонымен қатар индекстердi (iздеудi тез орындауға арналған оңтайландырылған деректер құрылымын) қолдана отырып, логикалық көрiнiстердi сақтау.
Сұраныстарды қалыптастыру - iздеу жүйесi қолдайтын тiлде қолданушының ақпараттық қажеттiктерiнiң сипаттау.
Салыстыру - сұраныстар мен құжаттар арасындағы сәйкес келу бағасын есептеу. Сәйкес келу бағалары негiзiнде қолданушыға ұсынылатын нәтижелер жиыны анықталады [5].
Жүйелiк хабарламалар мен iшкi жүйе арқылы сұранысты қолыптастыру арасындағы байланыс сұранысты нақтылау үшiн iздеу нәтижелерiн қолдану мүмкiндiгiн бiлдiредi.
Қазiргi таңда көптеген іздеу жүйелері бар болып табылғанымен, олардың барлығы төмендегi сурет 2-де көрсетiлген ортақ архитектураға ие болып табылады.
Сурет 2. Ақпаратты iздеу жүйелерiнiң ортақ архитектурасы
Іздеу жүйелерiнiң жұмыс сапасының негiзгi қағидалары сәйкес келу, индекс толықтылығы және тiл морфологиясын ескеру болып табылады [6].
Іздеу жүйелерiнiң iздеу қозғалтқыштары келесi қызметтердi орындайды:
парақшаларға сiлтемелердi және сайттың басқа құжаттарын iздеу;
іздеуде маңызды болып табылатын ақпаратты құжаттан алу, бұл ақпаратты iздеу жүйесiне ыңғайлы форматқа түрлендiру және бұл ақпаратты iздеу жүйесiнiң мәлiметтер қорына сақтау (мәлiметтердi индекстеу);
мәлiметтер қоры бойынша индекстелген құжаттарды iздеу;
құжаттарды iздеу сұраныстарына сәйкестiгi бойынша дәрежелеу;
құжаттарды кластерлеу.
Жалпы алғанда іздеу жүйелерiнiң iздеу қозғалтқыштары келесi компоненттердi қамтиды:
Wеb sеrvеr (веб-сервер) - қолданушы мен жүйенiң қалған компоненттерi арасында өзара байланысты жүзеге асыратын iздеу машинасының серверi.
Indexer (индекстеушi) - өрмекшiлер арқылы жүктелген веб-парақшаның талдаушы-бағдарламасы. Ол жүктелген парақшаны бөлшектерге жiктейдi және оның мәтiн, қызметтiк html-тәгтер, тақырыптар, стилитика ерекшелiктерi және құрылымдық формалар сияқты элементтерiн талдайды [7]. Индекстеу үдерiсiнiң орындалуы төмеендегі сурет 3-те келтiрiлген.
Сурет 3. Индекстеу үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Sрidеr (өрмекшi) - веб-парақшаларды жүктеуге арналған браузер қағидасы бойынша жазылған бағдарлама. Браузер парақшаларды визуалды қолдануға арналған, ал өрмекшi HТМL кодтармен тiкелей жұмыс жасайды.
Crаwlеr (саяхатшы өрмекшi) - парақшаның барлық сiлтемелерi бойынша автоматты түрде шығатын бағдарлама. Оның мақсаты - белгiсiз (немесе өзгертiлген) құжаттарды iздеу және өрмекшiнiң алдағы бағыттарын басымдылықтарға сәйкес орналастыру болып табылады [8]. Төмендегі сурет 4-те кроулинг үдерiсiнiң орындалуы келтiрiлген.
Сурет 4. Кроулинг үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Database (мәлiметтер қоры) - жүктелген және өңделген парақшаларды сақтауға арналған орын - iздеу машинасының ортақ мәлiметтер қоры.
Search engine, results engine (нәтижелердi қайтару жүйесi) - iздеу жүйесiнiң мәлiметтер қорынан iздеу нәтижелерiн алады. Дәл осы компонент қолданушының сұранысына қай парақшалардың дәлiрек сәйкес келетiнiн шешедi және оларды қажеттi ретпен сұрыптайды. Модуль iздеу жүйесi белгiлеген дәрежелеу алгоритмiне сәйкес жұмыс жасайды [9].
Сурет 5. Тезаурус қолданылған дәрежелеу үдерiсiнiң қалыпты сұлбасы
Ақпаратты iздеу жүйелерiнiң мәселелер тiзiмi төменде көрсетiлген бiрқатар мәселелермен толықтырылып жатыр:
жiктеу;
бағыттау;
сүзгiлеу;
табылған құжаттарды аннотациялау;
нәтижелердi кластерлеу;
сұраныстарды кеңейту және сығу;
керi байланыс (алынған iздеу нәтижесiне қолданушылардың белгi беруi);
сұранысқа тәуелдi аннотациялау;
іздеу интерфейсi;
сұраныс тiлдерi.
1.2 Ақпараттық-іздеуші тезаурус
Тезаурус типті немесе идеографиялық сөздіктер лингвистикада бірінші рет құрылды. Тезаурустар берілген ұғымды білдіретін тіл құралын жеңілдетуге арналған. Іздестіру тезеурусының классикалық мысалына бірінші басылымы 1852 ж. Родженсонмен әзірленген ағылшын тіліндегі сөздер мен сөйлемдердің тезаурусы болып саналады, оған ұқсас тезаурустар басқа да табиғи тілдер үшін де жазылды. Лингвистикалық тезаурус мәтінді автоматтандырылған дайындаумен байланысты құрылды.
Синтагматикалық байланыстар - бұл берілген сөйлемдегі тіл бірліктерінің өзара-қатынасы [10].
Ресей ғылыми академиясының орыс тілі институтында сөздер мен сөз тіркестер арасындағы семантикалық (мағыналық) және синтагматикалық байланыстардың тезаурусы құрылды, орыс тілі сөздік-бағдарламалық құрал ретінде болды. Тезаурустың көлемі - 64 000 сөздер мен сөз тіркестер.
Ақпараттық-іздеуші тезаурус табиғи тілден сипаттауыш (дескрипторлық) тілге аударуды қамтамасыз етуге, яғни құжаттар мен сұраныстарды координантты индекстеу үшін, ізденіс стратегиясын құрастыру кезінде қолданылатын ақпараттық-іздеуші тезаурус лексикалық бірліктерінің арасындағы лпарадигмалық қатынастарды бейнелеуге, терминологиялық құрал ретінде қызмет етуге арналған.
Ақпараттық-ідеуші тезаурус құру мақсаты ақпараттық-іздеуші тезауруста ақпаратты іздеу көрсеткішін арттыру болып табылады.
Макротезаурус - білімнің кең саласын қамтитын және жоғары ортақтылықтың лексикалық бірліктерден тұратын ақпараттық-іздеуші тезаурус.
Микротезаурус - толығырақ ақпараттық-іздеуші тезаурус іріктемесінің негізінде құрылған ағын көлемді және қосымша белгілі бір тақырыптаманың нақты орысша ұғымдарынан тұратын арнаулы ақпараттық-іздеуші тезаурус.
Арнаулы ақпараттық-іздеуші тезаурус немесе жеке (моно) тақырыпты ақпараттық-іздеуші тезаурус - тәжіриби қызметті немесе білім саласын бейнелеу үшін құрылған ақпараттық-іздеуші тезаурус [11].
Макротезаурус және көп тақырыпты ақпараттық-іздеуші тезаурус - микротезаурусты құру кезінде лексикалық-тақырыптық негіздерді қолдану үшін арналған. Көп тақырыптық ақпараттық-іздеуші тезаурус сол не өзге саланың негізгі лексикасынан ғана және ақығырақ парадигмалық қатынастардан тұрады. Микротезаурус дамыған дарадигматикалық және жалқы (өзіндік) атаулардың өзіндік терминдерінен тұрады.
Ақпараттық-іздеуші тезаурустың қосымша бөліктері:
жүйелік көрсеткіш;
иерархиялық және басқа көрсеткіштер мен лексикалық бірліктер арнайы санаттарының тізімдері.
Қосымша көрсеткіштер дескриптор арасындағы парадигмалық қатынастарды бақылау мен есепке алуды түсіндіру үшін қызмет етеді, бұл ізденіс алдын ала жазбаларды құру үшін талап етіледі [12].
Көрсеткіштердің тізімдері АІТ қабылданған рубрикацияға сәйкес топтастырылған дескрипторлардың тізімі болып табылады.
Жүйелік көрсеткішті құрастыру кезінде келесі ортақ санат қолданылады:
қызмет салалары мен пәндердің атаулары;
заттары, материалдары;
әдістер, үрдістер, операциялар, құбылыстар;
қасиеттері, өлшемдері, параметрлері, сипаттамалары;
құрылымның өзара қатынасы, модельдері, заңдары, ережелері, абстракты ұғымдар.
Әр дискриптор тек бір тарауға жатады. Тараудың ішінде дескриптор алфавит ретімен орналасады.
Иерархиялық - дескрипторлар тізімдерінің тізбегі болып табылады, бұл ретте әр тізім жоғары тұрған дескрипторы жоқ дескриптордан басталады. Әр дескриптордан кейін нөмірлеуді қолдану жолымен иерархиялық дескрипторларды көрсетімен бірге немесе деңгейдің графикалық белгілерімен бірге тікелей төмен тұратын дескрипторлар берілген [13].
Дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурустың негізгі артықшылықтары:
жіктелінген ақпараттық-іздеуші тезаурусқа салыстырғанда әзірлеудің аз еңбек сыйымдылығы;
ақпараттық-іздеуші тезаурус құрамына кіретін сипаттамалардың кез келген алдын ала берілген қисыны бойынша іздеуді жүзеге асыру мүмкіндігі;
құжаттарды индекстеу үрдісін автоматты түрде орындау мүмкіндігі.
Дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурустың кемшіліктері:
негізгі салаларда дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурус сипаты оларды әр түрлі ақпараттық-іздеуші тезаурусы бар жүйелердің арасында ақпараттармен алмасу үшін қолдану үрдісін қиындатады;
терминнің ақылға қонымсыз мәні әр түрлі дескрипторлы ақпараттық-іздеуші тезаурус дескриптор ретінде таңдалынды.
Қолданыстағы ақпараттық-іздеуші тезаурус дәстүрлі және дәстүрлі емес ақпараттық жүйелерде құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету бойынша сұраныстарды өңдеуге және құжаттарды индекстеуге арналған. Тезаурус орыс тілінен ағылшын тіліне және ағылшын тілінен орыс тіліне аудармаларды орындаған кезде арнайы екі тілдік сөздік ретінде, сонымен қатар терминологиялық анықтама сөздер ретінде қолданыла алады [14].
Тезаурустың құрамына кіреді:
лексикалық-семантикалық көрсеткіш;
иерархиялық көрсеткіш;
хронологиялық идентификатор.
Дескрипторларды көбінесе терминдердің шартты эквиваленттілік кластары ретін анықтайды, себебі тіл бірліктерінің іздестіруші және қарапайым (ортақ тілдік) эквиваленттілігі болады және дескрипторлы сөздіктердегі терминдердің лексикалық тең мағыналылықтың бұл екі түрі толығымен сәйкес келмеуі мүмкін.
1.3 Техникалық тапсырма
Құрылатын жүйеге қойылатын талаптар.
Жүйенің құрылымына және оның функционалдануын қойылатын талаптар.
Жүйе бірыңғай ақпараттық кеңістікте функционалдау қажет, деректерді өңдеу мен ұсынудың бірыңғай технологиясын қолдауы керек, деректерді бір рет енгізу принципі бойынша жүзеге асырылуы қажет, жүйені қолдану процесі аспаптық құралдардың бірыңғай жиынтық жүйелері шеңберінде болуы керек, жүйе ақпаратты сақтау құрылымының ашықтылығын қолдауы қажет.
Бағдарлама келесідей ішкі жүйелерден тұрады:
ақпараттық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
бағдарламалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
лингвистикалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
математикалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
құқықтық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
әдістемелік қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
ұйымдастырушылық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
техникалық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі;
технологиялық қамтамасыздандырудың ішкі жүйесі.
Жүйе компоненттері арасында ақпараттық алмасуға арналған байланыс құралдары мен әдістеріне қойылатын талаптар.
Жүйе компоненттері арасында ақпараттық алмасу үшін клиент-сервер архитектурасы бар жергілікті желісі ұйымдастырылуы қажет. Бұл қажеттілік келесідей маңызды факторлармен түсіндіріледі:
ақпаратты параллельді өңдеу мүмкіндігі;
деректер мен құрылғыларды бірге қолдану мүмкіндігі;
ақпаратқа оперативті қатынау;
ақпаратпен алмасу мен қызметкерлер арасындағы өзара әрекеттілік процестерінің жақсаруы.
Құрылатын жүйенің өзара байланыс сипаттамаларына қойылатын талаптар, оның үйлесімділігіне қойылатын талаптар.
Бағдарламаны құру технологиясының деректері мекеме жұмыскерлерімен қолданылуы мүмкін. Интернетте ақпараттық іздеу технологиясы мен арасындағы ақпараттың алмасу процесі сәйкес құжаттарды жіберу жолымен жүргізілуі қажет. Сыртқы серіктестіктермен ақпаратты алмасу процесі интернет көмегімен жүзеге асырылуы керек.
Жүйенің диагностикасына қойылатын талаптар.
Техникалық құралдардың диагностикасы мен профилактикасы айына бір бір жүргізілуі керек. Деректер базасының диагностикасы бірқатар жазбаларды таңдау жолымен аптасына бір рет жүргізілуі керек. Деректердің тұтастығын тексеру қажет жағдайда жүргізіледі. Бағдарламалық қамтамасыздандыруды тексеру қажет жағдайда жүргізіледі.
Жүйенің перспективасы, жүйенің модернизациясы.
Ақпараттық жүйе модернизациясы екі бағытта жүргізілуі мүмкін: Ақпараттық жүйенің бағдарламалық қамтамасыздандыруының модернизация-сы және оның техникалық қамтамасыздандыруының модернизациясы. Бағдарламалық қамтамасыздандыруының модернизациясы кезінде АЖО-мен жұмыс істеу үшін құрылған бағдарламаларда өзгертулер енгізілуі мүмкін немесе толықтырулар жүргізілуі мүмкін (мысалы, жаңа құралдар алмастырылуы мүмкін. АЖО-ның техникалық қамтамасыздандыруы-ның модернизациясы жаңа техникалық құралдарды сатып алу жолымен немесе ескі техникалық құралдарды модернизациялау жолымен жүргізілуі керек.
Қызметкерлер квалификациясына, оларды дайындау процесіне және олардың білімдері мен дағдыларын қадағалауына қойылатын талаптар.
Құрылатын ақпараттық жүйе қолданушыларының білім жоғарғы мамандандырылған болуы қажет, егер қолданушы деңгейінде дербес компьютерді білу шарттары кезінде, яғни олар сәйкес бағдарламалық пакеттермен жұмыс істеуді білу қажет, сондай-ақ жаңа бағдарламалық өнімдерге оңай үйрену керек. Білімдер мен дағдыларды қадағалау процесі қызметкерді жұмысқа қабылдау процесі кезінде, сонымен қатар кәсіпорын басшысының бұйрығы бойынша жұмыстарды жүргізу кезінде немесе басқа себептермен жүргізілуі қажет.
Қызметкер жұмысының талап етілетін режимі.
Мекеме қызметкерлері жұмысының талап етілетін режимі - 900-ден 1800-ге дейінгі толық жұмыс күні. Негізгі үзіліс уақыты 1 сағатты құрау керек. Демалуға арналған қосымша үзілістер қажығандық деңгейіне байланысты берілуі қажет.
Жүйе сенімділігіне қойылатын талаптар.
Аталған жүйе құралдардың істен шығу процесіне, сондай-ақ электр көздеріне тұрақтылыққа ие болуы қажет. Жүйенің сенімді жұмыс істеуі үшін жоғарғы сенімді техникалық құралдар қажет. Сондай-ақ аса маңызды блоктарды автоматты резертеу құралдары қажет.
Сенімділікке қойылатын талаптар келесідей апатты жағдайлар үшін тағайындалуы қажет:
ақпараттық жүйенің техникалық құралдарының істен шығуы;
электр көзінің жоқ болуы;
ақпараттық жүйенің бағдарламалық құралдарының істен шығуы;
ақпараттық жүйе қолданушыларының қате әрекеттері;
өрт, жарылыс және т.с.с.
Мекеменің техникалық және бағдарламалық қамтамасыздандыруларының сенімділігі жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерге сәйкес келуі керек.
Ақпараттық жүйені құрастырудың әр түрлі кезеңдерінде сенімділік көрсеткіштерін бағалау және қадағалау әдістері келесідей ерекшеліктерге жауап беруі қажет:
көп функционалдылық;
АЖО компоненттерінің өзара байланысының күрделі формалары;
АЖО жеке компоненттерінің істен шығуының уақытша арақатынас рөлі;
бас тартуынсыз және қалпына келу жұмысының орташа уақытты үлестіру заңдары.
Жүйе компоненттерін эксплуатациялауға, техникалық қызмет көрсетуге, ремонтқа және сақтауға қойылатын талаптар.
Жүйенің техникалық құралдарына қызмет көрсетуге уақыт бөлу қажет (айына бір күн).
Ақпараттық жүйенің қызметкерлері мен техникалық құралдарын орналастыру үшін жұмыс орындарын төле бөлмелерінде орналастыру рұқсат етілмейді. ДЭЕМ бар бір жұмыс орнына бөлінген аудан мөлшері 6,0м2-ден, ал көлемі 20,0м3-ден кем болмауы қажет.
Энергия жабдықтау желісі келесідей параметрлерге ие болу қажет:
кернеу - 220 В, жиілік - 50 Гц.
Ақпараттық жүйенің техникалық құралдарына қызмет көрсету үшін инженер немесе жүйелік администратор керек. Оның білімі орташа мамандырылғаннан төмен болмауы тиіс (мүмкіндігінше жоғары). инженер немесе жүйелік администратор жоспар бойынша техникалық құралдарға қызмет көрсету үшін айына 1 күн немесе ақпараттық жүйе қолданушыларының өтініші бойынша техникалық құралдар істен шыққан жағдайда бөлу керек.
Жоғары білімі бар инженер немесе жүйелік администратор конфигурацияның бағдарламалық қамтамасыздандыруына қызмет көрсетуді бағдарламалық құралдардың істен шығуы кезінде, бағдарламалық құралдарды дұрыс қолданбаған жағдайда немесе жоспар бойынша бағдарламалық құралдардың тестілеуін жүргізу үшін айына 1 күн жүргізу керек.
Ақпараттық жүйенің ремонтқа жарамдылығын қамтамасыздандыру үшін техникалық құралдардың қосымша жабдықтарын сақтау қажет.
Рұқсатсыз қатынаудан ақпаратты қорғауға қойылатын талаптар.
Ақпаратты қорғау мынадай болуы қажет:
бағдарламалық (құжаттарды тек оқу үшін ғана ашу және т.с.с.);
техникалық (электрондық кілттер);
ұйымдастырушылық (парольдер, құлыптар, мекемелердегі сигнализациялар).
Ақпаратты сақтауға қойылатын талаптар.
Ақпаратты сақтау процесі келесідей жағдайларда қамтамасыз етілуі қажет:
АЖО техникалық құралдарының істен шығуы;
табиғи апаттар (өрт, су тасқыны, жарылыс, жер сілкінісі және т.б.);
ақпарат тасымалдаушыларын, жүйенің басқа да құралдарын ұрлау;
бағдарламалық құралдардағы қателер;
қолданушылардың қате әрекеттері.
Ақпаратты сақтау үшін электр көзінің өшуі кезінде деректерді бұзылудан қорғау үшін үзіліссіз электр көздерінің блоктарын қолдануды қарастыру қажет, деректерді сенімді сақтау үшін бірнеше дисктерде деректер базасының күнделікті резервті көшірілуін жүргізу қажет.
Сыртқы ықпалдардан қорғайтын қорғаныс құралдарына қойылатын талаптар.
Мекемеде радиоэлектрондық қорғаныс құралдары болуы қажет. Жұмыс кезінде техникалық құралдармен құрылатын, сондай-ақ қосу және сөндіру кезінде пайда болатын радиокедергілер деңгейі радиожиілік бойынша Мемлекеттік комиссиясымен мақұлданған мәннен аспауы тиіс. Сонымен қатар ақпараттық жүйенің сыртқы ықпалдардан (найзағайдан, жарылыстан және т.б.) қорғайтын арнайы қорғаныс құралдары қажет. Мекемені өндірістік бөгеттер мен электромагниттік өрістерден экрандау құралдарын пайдалану керек.
Ақпараттық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар:
деректерді сақтау, өшіру, іздеу мүмкіндіктері, сонымен қатар деректер базасына қатынауды шектеу;
барлық функционалдық міндеттердің құрылымдық-бірыңғай ақпараттық базасын ұйымдастыру (әдістемелік нұсқаулар, қосымша материалдар және т.б.);
деректерді оперативті өңдеу, жеке анықтамалықтарды беру, ақпараттық базаны өзгерту, деректерді сенімді сақтау есебімен жүйенің тиімді функционалдауын қамтамасыз ету;
классификаторлардың бар болуы.
Лингвистикалық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар:
бағдарламаны құру ортасы - Visual C#;
деректерді енгізу-шығару шрифті - кириллица.
Қолданушылық интерфейс келесідей талаптарға жауап беру қажет:
ыңғайлы интерфейс айқын болуы керек және өзінің қолданушысына қадағалау сезімін білдіру керек;
ыңғайлы интерфейс қолданушыны жүйемен жасалатын ішкі өзара әрекеттермен алаңдатпауы тиіс. Қолданушыға кез келген уақытта кез келген әрекетті қайтару мүмкіндігін ұсына отырып, жұмыстың үздіксіз, әрі ұқыпты сақталуын қамтамасыз ету;
ыңғайлы қосымшалар неғұрлым көбірек жұмысты орындау қажет, бұл жағдайда қолданушыдан неғұрлым аз ақпарат талап етуі тиіс.
2 Жобалау бөлімі
2.1 Жобаның функционалды тағайындалуы
Құрылатын жүйе төмендегі шарттарға сәйкес болуы тиіс:
ақпаратқа қолжетімдік жылдамдылығы барынша жылдам және парақтардың қосылуына ең аз уақыт талап етуі;
ақпарат ұсынылымы барынша қарапайым және нақты;
ең негізгі және қызығарлық бөлімдерге тез қолжетімділік;
сайт навигациясының тәжірибелі келермендер ғана емес, сондай-ақ Интернет-технологияларға жаңадан қадам бастаған келермендер үшін де барынша ыңғайлы және түсінікті болуы;
келерменмен байланыс барынша ыңғайлы және түйсікті болуы.
Бүкіл сайт осы Интернет-жобаның мазмұнын Интернет-қосымшалар жасауда кәсіптік шеберлігі жоқ мамандарының күшімен жедел жаңартып отыратындай мүмкіндік беретін жүйе негізінде әзірленуде.
Ақпараттық қамтамасыз ету өз құрамында төмендегіні иеленуге міндетті:
ақпаратты бейнелейтін, қосатын, өзгертетін және жоятын модульдер;
жолдарды толтыру дұрыстығын тексеру әдістері.
Технологияларға қойылатын негізгі талаптар:
қолжетімділік құқықтарын шекаралауды қамтамасыз ету. Осыған байланысты қарапайым тұтынушыларға қолжетімсіз әрекеттерге мүмкіндік беретін және тіркелген тұтынушылардың түпнұсқалығын тексеру құқығына ие болуы үшін әкімгердің түпнұсқалығын тану процедурасын жүзеге асыру;
жаңа тұтынушыларды тіркеу, олардың ағымдағы жеке мәліметтерін өзгерте алуына мүмкіндік беретін механизмі болу;
тапсырушыда жобаның одан әрі өсуі мен дамуына қатысты мәселелері болмауы.
толық функционалды және ыждаһатты әкімгерлік веб-интерфейс жобамен жұмыс істеуді ыңғайлы және оңай етіп, контент-менеждердің сайтта орналастырылған ақпаратты қажетті жылдамдықпен өзгертіп отыру;
бағдарламалық құрам мен сайт парақтарының мейлінше көшірмелігін қамтамасыз ету (сайт әзірленгеннен кейін сайт серверге көшіріліуі мүмкін);
еректер деректер қорында сақталады, қор серверде орналасуы тиіс;
рұқсатсыз енуден қорғанылуы тиіс;
деректер қорын рұқсатсыз енуден қорғауды қамтамасыз ету.
Лингвистикалық қамтамасыз ету ауқымында бағдарламалау тілдері мен жобалау тілдері суреттелуі тиіс.
Бағдарламалау (бағдарлама жасау) тілдеріне қойылатын талаптар.
Бағдарламалау тілі веб-сайт жасаудың басты құралы болып табылады. Пайдаланылған бағдарламалау тілі - PHP - бағдарламалаудың скриптік тілі, веб-сервердегі HTML-парақтарды жасақтауға және деректер қорымен жұмыс істеуге арналып шығарылған. Бұл ортақ қолдануға арналған ашық қодты, кең пайдаланыста жүрген бағдарламалау тілі. PHP веб-талдамалар жүргізу үшін арнайы жасалынған және НTML-кодқа ендіріле алады. PHP Linux-ті қосқанда, көптеген операциялық жүйелерге, оның ішінде Unix, Microsoft Windows, Mac OS X, RISC OS-еің түрлі модификацияларына жетімді.
Жобалау тілдеріне қойылатын талаптар:
кіріс деректеріне серверге жіберілген сұранымдар мен сайт тұтынушысы енгізген ақпарат кіреді;
шығыс тілі гипермәтін өлшемін жасау тілі - НTML болып табылады. Ол ғаламтордағы құжаттарды өлшемдеудің стандартты тілі. НTML тілі браузер арқылы оқылып, адамның оқуына ыңғайлы құжат түрінде экранда көрсетіледі.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптар:
артық түзетусіз кеңейту мүмкіндігі;
әмбебаптылық - сайтпен түрлі жеке электронды есептеу машиналары арқылы жұмыс істеу мүмкіндігі;
браузерлермен үйлесімділік - сайт ең кең тараған браузерлер - Internet Explorer, Opera, Firefox арқылы көрініп, қызмет атқара алуы тиіс;
ыңғайлы графикалық интерфейс;
жұмыс істеу сенімділігі;
жылдамдық (тұтынушының сұранымына барынша тез жауап қайтару).
Техникалық қамтамасыз ету келесі талаптарға жауап беруі тиіс:
тұтынушының жұмыс істеуі үшін видеоадаптер мен дисплейдің тиісті түрі;
орталық процессордың жеткілікті өнімділігі;
әрі қарай жетілдіру үшін конфигурациясының ашықтығы;
жедел зерде ауқымының таңдап алынған жалпы жүйелік, сонымен бірге тұғырлық және қолданбалы бағдарламалық қамтамсыз етуді пайдалана алатындай қуаттылығы;
техникалық құралдар кешені қондырғыларының баға қолайлылығы.
2.2 Бағдарламалау тілін таңдау
Microsoft Visual Studio - құрамына бағдарламалық қамтамасыздандыруды құрастырудың интегралданған ортасы және басқа да аспаптар құралдар қатары кіретін Microsoft компаниясы өнімдерінің бірі. Берілген өнімдер консольды қосымшалар және Windows Forms технологиясын қолдайтын графикалық интерфейсті қосымшалар, сондай-ақ Microsoft Windows, Windows Mobile, Windows CE, .NET Framework, Xbox, Windows Phone .NET Compact Framework және Microsoft Silverlight қолдайтын барлық платформаларға арналған веб-сайттар, веб-қосымшалар, веб-қызметтер құрастыруға мүмкіндік береді.
Visual Studio келесілердің бір немесе бірнеше компоненттерін өзіне қосады:
Visual Basic .NET;
Visual C++;
Visual C#;
Visual F# (Visual Studio 2010-нан бастап қосылды);
Microsoft SQL Server немесе Microsoft SQL Server Express.
MS Visual Studio-ның қалыпты нұсқасы 2013 жылдың қараша айында шықты. Онымен қоса Visual Studio-ның жеңілдетілген еxpress-нұсқалары да шықты.
Жобаланып отырған ақпараттық жүйе Visual Studio-ның соңғы нұсқасында, нақтырақ айтсақ Visual Studio Express 2012 for Web ортасында құрастырылды.
Visual Studio Express - бұл Visual Studio нұсқасының қысқартылған, жеңілдетілген құрастыру ортасы. Толық нұсқаға қарағанда, әрбір мұндай орта арнайы бір ғана платформаға негізделген. Оның құрамына толық нұсқамен салыстырғанда аздаған инструменттер жиыны кіреді: кластар дизайнері және т.б. құралдар, сондай-ақ деректер дизайнерінде жойылған деректер базасын және плагиндерді қолдау қосылмаған. Қазіргі таңда Express редакцияның келесі түрлері бар:
Visual Basic Express;
Visual C++ Express;
Visual C# Express;
Visual Web Developer Express.
Visual Studio 2012-мен қатар, өнімнің жаңа Express-нұсқалары шықты:
Visual Studio Express 2012 for Web - web-құрастырушыларға арналған;
Visual Studio Express 2012 for Windows 8 - modern-интерфейспен бағдарлама құрастыруға арналған (языки: C#, VB.Net, C++, JavaScript);
Visual Studio Express 2012 for Windows Desktop - қарапайым десктоп бағдарламалар құрастыруға арналған (языки: C#, Visual Basic.Net, C++);
Visual Studio Express 2012 for Windows Phone - Windows Phone 7.5 және 8.0 платформаларында құрастыруға арналған;
Visual Studio Team Foundation Server Express 2012.
Express-нұсқалардың ерекшеліктері болып келесілер табылады:
тілге емес, құрастыру мақсатына бағытталуы;
64-битті компиляцияны қолдау;
unit-тесттті қолдау.
MS Visual Studio Express for Web 2013 бұл Web - серверге жіберілетін скриптердің көмегімен Web-беттерінің динамикалық генерациясына қажетті бағдарламалау тілі.
Бағдарламаның беттері C# және HTML-дің көмегімен ашылады. Сайтты пайдаланушы бетті ашқанда, сервер html-код қосылған C# операторларын орындайды және нәтижені пайдаланушының браузеріне жібереді. Бұл әрекет дәл осылай ASP және Cold Fusion-ның көмегімен жасалады. Дегенмен ASP және Cold Fusionға қарағанда, C# ашық бастапқы кодты өнім болып табылады және платформалы тәуелсіз. C# Windows және Unix-тің көптеген версияларында жұмыс жасайды. Ол Аpache-дегі модуль ретінде жіберіле береді. Егер жіберілу Apache модулі түрінде болса C# оңай және жылдам жұмыс жасайды. Бұл кезде процессті жасауға байланысты туындайтын қосымша шығындар болмайды. Сондықтан нәтижесі тез шығады және сервердегі сақтаудағы шығынды азайтатын mod_perl-ді орнатудың қажеттілігі болмайды [15].
Құжат бетіндегі әртүрлі операциялардан басқа C# көмегімен НТТР-тақырыптарды қалыптастырып HTTP орнатуға болады. Сонымен қатар аутенфификацияны басқарып пайдаланушыны басқа бетке бағыттай аласыз. C# берілгендер қорына енуге үлкен мүмкіндіктер ашады. Бұл сізге PDF құжаттарды инерациялаудан, ХМL-дегі грамматикалық талдауды жасауға мүмкіндік береді.
C# операторлары бағдарлама беттеріне Web-беттерді қойып береді, сондықтан арнайы ортада жүзеге асырудың қажеттілігі туындамайды. C#-кодының блогы ?C# тегінен басталып, ? тегімен аяқталады. Бұл тегтердің арасындағылардың барлығы C# код ретінде интерпритацияланады.
C# тілінің синтаксисі Си және Рerl синтаксисіне ұқсас келеді сіз ауспалыларды оларды пайдаланудан бұрын жарияламауыңыз керек. Массивтермен Хэмтер оңай жүзеге асырылады.
C# соңғы нұсқасы басқа кеңейтілуі өзіне төмендегілерді қосады.
Tidy - HTML-құжаттарды сараптау және түзету үшін;
Perl - Perl сценарийлерді пайдалану;
SPL - кластармен интерфейстердің стандарты жиынтығын анықтайтын ZE2 - нің кеңеюі;
РDО - C#-нің мәліметтеріне әмбебап интерфейс ұсынады;
PІMP-GD модульінің орнына келген, графикамен жұмыс жасауға арналған жаңа кітапхана;
бұдан басқа C# 5-те есте сақтаудың әлдеқайда жылдам диспетчері пайдаланылады;
C# соңғы нұсқасы REAR құрылымын нақты жүзеге асыруға керекті қасиеттермен толықтырылған.
C# бағдарламасы екі тәсілмен орындалады: Web-сервері ретінде және консолды бағдарлама ретінде. Біздің тапсырмалар web-қосымшасының бағдарламасы болғандықтан, біз бірінші тәсілді қарастыратын болады.
C# Интернетпен байланысты қосымша бағдарлама үшін қолданылады. Тек C#-ді командалық жолдардың *nix-жүйесіндегі интерпретатор ретінде де қолдануға болады. Соңғысы CORBA және COM интерфейісінің, сондай-ақ C#-GTK кеңейтілуінің көмегімен мүмкін болады. Осындай қолдану кезінде C# келесі тапсырманы шеше алады:
интерактивті командалық жолдың қосымшасының құрылуы;
C#-GTK кітапханасының көмегімен GUI кросс-платформалық қосымшасының құрылуы;
Windows Linux-тағы кейбір тапсырманың автоматандырылуы.
Браузердің серверге айналуы кезіндегі C#-сценарийінің орындалу процессін қарастырайық. Сонымен басында броузер C# кеңейтілумен бетті сұрастырып, содан кейін web-сервері бағдарламаны C# машинасы арқылы жібереді және нәтижені кодтың html түрінде береді. Егер HTML стандартты бетін алып, кеңейтілуді .C# түріне өзгеретін және оны C# машинасы арқылы өткізсе, соңғысы оны қолданушыға атаусыз алып келеді.
Берілген тапсырмалар жиынтығын шешуде нысаналы бағытталған бағдарлама Visual Studio Express for Web 2013. Visual Studio Express for Web 2013-ді қосқан кезде бірнеше облыстан құрылған терезе шығады. Recent Projects терезе аймағы соңғы алты проектіге сілтеме жасай алады. Одан төмен орналасқан Getting Started аймағы қолданушының көп қолданған есептеріне сілтеме жасайды. Оны басқан кезде тез арада жаңағы тапсырманы орындауға кіріседі. Мысалы, Create Web Site деген сөзді басқан кезде ASP.NET-те жаңа Web-сайт құрылады.
Visual Studio Express for Web 2013 терезесінің оң жақ бөлігінде құрал-саймандар терезесі орналасқан. Ол жерде қолданбаның компаненттері көрінеді: басқару элементтері, деректер қорымен байланысы, класстар және олардың құрылымы. Жұмыс істеу барысына байланысты құрал-саймандар терезесін ыңғайлап өзгертуге болады.
C# бағдарлау ортасында деректер базасын қолдау екі мәрте орындалады. Бір жағынан онда деректер базасымен жұмыс істеуге арналған компоненттер кеңінен қолданылады. Олардың көмегімен деректерді және клиентсервер тәрізді қосымшаны түзетуге арналған қарапайым қосымшаларды құруға болады. Басқа жағынан C#-та деректер базасын қолдау интегралданған Paradox, Dbase, Access және FoxPro деректер базасы, сонымен қатар SQL - серверге InterBase, Oracle, Sybase, DB2 және Microsoft SQL рұқсат ететін SQL - серверлер мен VS SQL Links for Windows-пен байланысқан драйверлер жиыны арқылы орындалады. Деректер базасындағы кестелерде бір-көп мәнді қатынасы қолданылады, ол айқын деректер базасында кездесетін ең типті қатынас.
2.3 ДББЖ-ны таңдау
ДББЖ-ны таңдау кезінде деректерді сақтау қоймасы үшін ДББЖ-ға қойылатын негізгі талаптарға ерекше көңіл бөлген жөн.
Бірінші критерий - бұл өнімнің толықтылығы мен аяқталғандығы.
Екіншіден, таңдалынатын ДББЖ масштабталудың, деректерді сақтау қоймасының, сонымен қатар жұмыс жүктемесін басқару процесінің негізі талаптарына сай келуі қажет. Сондай-ақ бірегейленген инфрақұрылымды қолдауын қамтамасыз ету қажет. Бұл критерийдің басты компоненті - таңдалынған ДББЖ-нің қолданушылар талаптарын қанағаттандыратын, жаңа және қажетті функционалдылығы мен мүмкіндіктерін беретін деректерді сақтау қоймасы ДББЖ-ның бәсекелес ортасына ықпал ету мүмкіндігі.
Жақсы ДББЖ барлық амалдық жүйелермен жұмыс істеуі қажет, сондай-ақ қолданылатын аспаптар құралдарына сәйкес масштабталуы тиіс. Бұл қолданушыға алдына қойылған мәселелерді шешу үшін неғұрлым жақсы платформаны қолдануға мүмкіндік береді.
Тағы бір маңызды мәселе - ДББЖ орнату уақытының жақсы көрсеткіштері және қолдану жеңілдігі, сонымен қатар лицензия мен эксплуатацияның қол жетімді құны. ДББЖ сатып алар алдында оның амалдық платформа қуаттылығының тиімді қолдану әдісін анықтау қажет.
Ең маңызды критерий - жабдықтаушының өзінің өнімін қолдауды жүзеге асыру мүмкіндіктері. Бұл критерий өзіне жабдықтаушы-компанияның жоғарғы басқарушылық мүмкіндіктері және компанияның өзінің өнімін басқару деңгейі сияқты көрсеткіштерді қосады. Табысқа жету үшін маңызды сипаттамалар - бұл инвестиция деңгейі (бағдарламаны құруға, зерттеуге және маркетингке кететін шығындар), ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер, қаржылық тұрақтылық және жабдықтаушының қысқа уақыт мерзімде қиыншылықтарды жеңу мүмкіндігі.
Деректер қоймасына арналған ДББЖ сияқты мұндай өнім нақты қосымшаға тәуелсіз үлкен көлемді деректер мен деректердің күрделі модельдерін басқаруға арналған қасиеттер жиынын талап етеді. Мұндай сипаттамаларға, әдетте, өнімді ендіру облысында үлкен тәжірибенің бар болуы кезінде, сонымен қатар қолданушылар тұтынымын терең түсіну кезінде ғана қол жеткізуге болады.
ДББЖ ретінде Microsoft Access таңдалынған болатын, себебі ол файл-сервер архитектурасында деректер базасымен жұмыс істеудің неғұрлым қуатты жүйелерінің бірі болып табылады. ДББЖ-ға қатынау Microsoft ADO деректерге қатынау объектілері арқылы жүзеге асырылады, бұл деректер жабдықтаушыларының әр түрлі типтерін қолдана отырып, ДББЖ-ға бірегей қатынау мүмкіндігін береді. Бұл азын-аулақ бағдарлама кодын өзгерте отырып, деректерді сақтауға арналған басқа ДББЖ-ны қолдануға мүмкіндік береді. Аталған ДББЖ негізгі тағайындалуы деректердің үлкен көлемді массивтерін сақтау, құпиялылық режимін сақтауды талап ететін (немесе деректердің жоғалып кетуін болдырмайтын) деректерді сақтау болып табылады.
Microsoft Access ДББЖ-ның негізгі артықшылықтары:
өндірушіні қолдау;
бұл ДББЖ негізінде бағдарламаны құрастырудың ыңғайлылығы;
жоғарғы сенімділік;
үлкен көлемді деректермен жұмыс істеу мүмкіндігі;
масштабтылық;
деректерді қорғаудың жоғарғы деңгейі;
деректермен жұмыс істеудің қуатты құралдары;
жоғарғы өндірушілік және т.б.
Microsoft Access-те реляциялық деректер базасымен басқару процесі толығымен жүзеге асырылған. Жүйе бастапқы және сыртқы кілттерді қолдайды және ядро деңгейінде деректердің тұтастығын қамтамасыз етеді (бұл деректерді жаңарту немесе өшіру бойынша сәйкес емес амалдардың болмауын алдын алады). Microsoft Access транзакциялардың тұтастығына кепіл бере отырып, олардың өңделуін қолдайды. Сондай-ақ қолданушы деңгейінде жүйенің қорғанысы бар, бұл жеке қолданушылар мен тұтас топтардың деректерге қатынау процесін бақылауға мүмкіндік береді.
2.4 Деректер базасын жобалау
Деректер базасын жобалау процесі пәндік облыстың ақпараттық құрылымының формалды емес сөз сипатынан модельдің бірқатар терминдерінде пәндік облыстың формалды сипатына ауысу тізбегін айтамыз.
Жобалау әдістемесі барлық процесті бірнеше бөлімге бөлуді қарастырады, оның әрбір бөлімі өз кезегінде бірнеше кезеңнен құралады. Әрбір кезеңде құрастырудың бұл кезеңінде құрастырушының алдында тұрған есептерді шешуге мүмкіндік беретін техникалық тәсілдер жиыны беріледі.
Деректер базасын барлық жобалау процесінің әдістемесі үш кезеңге бөлінеді:
концептуалды жобалау;
логикалық жобалау;
физикалық жобалау.
Концептуалды жобалау.
Деректер базасын жобалау процесінің бірінші кезеңі концептуалды жобалау деп аталады. Бұл кезең пәндік аймақ үшін деректердің концептуалды моделін құру үшін арналған. Деректердің бұл моделі қолданушылар талаптарының спецификацияларында жазылған мәліметтер негізінде құрылады. Деректер базасының концептуалды жобалау процесі мақсатты ДББЖ таңдау типі, құрылатын қолданбалы бағдарламалар жиыны, қолданылатын бағдарламалау тілдері, таңдалған есептеуіш платформасының типі, сонымен қатар кез келген физикалық жүзеге асыру ерекшеліктері сияқты мәліметтерге байланысты болмайды. Деректердің концептуалды моделі деректер базасының логикалық жобалау кезеңі үшін ақпарат көзі болып табылады [16].
Деректер базасын жобалау процесінің бірінші кезеңі деректердің концептуалды моделінің талдаулық бөлімі үшін құрылады. Оның құрастырылуы белгілі бір ретпен орындалады: алдымен деректердің қолданушылық көрініс модельдері құрылады, содан кейін олар деректердің концептуалды моделіне интеграцияланады. Концептуалды жобалау деректер базасының концептуалды схемасын құруына алып келеді.
Концептуалды жобалау процесінде пәндік аймақ келесідей құрамдас бөлімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz