Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы

Кіріспе

Өнер алды – қызыл тіл деп мақалдап өткен қазақ ақындары, жазушылары осы
күнге дейін қазақ поэзиясында биік орын алады. Солардың бірі Ахмет
Байтұрсынұлы. Өз заманының ағысына қарсы тұра білген қайраткер. Қазақ
халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық, тыныш, көк аспан астында
өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен. Өз достарының алды бола білген
Ахмет өткір, алмас қылыштай адамның ойын осып өтетін сөздерімен өлең арқылы
ой-сезімін білдірген. Қазақтың қазақ бола білуіне кеудесіндегі жанын да
аямаған. Қарусыз-ақ сөзбен адам өлтіретін Ахмет қазақ елінің келешегін
тәуелсіздікке жетелеген халықтың рухани жетекшісі. Халық үшін, халықтың
мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен.
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде
әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты
азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ тіліндегі әліп-би осы
сөздердің бәріне дәлел. Тек қана кітап жазумен тоқтамаған Ахмет, орыстың
белгілі жазушыларының белгілі жазушыларының белгілі еңбектерін ана
тілімізге аударып, өзінің халыққа, шамшырақ екенін дәлелдеп өткен. Халықтың
білімді болуына, сауатын ашуға көп көмек көрсеткен. Бұрынғы қарапайым қара
сөздерді жаңғыртып, халық санасына қалыптастыру басты мақсаттарының бірі.
Көкейіндегі түйілген ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе
білген. Өлеңдеріндегі сөздердің өзі адам көңіліне талпыныс, алға қарай жол
бастап, көш артында қалып қоймауға себепші болған. Қазақ тілін болашақ
ұрпақтарға дамыта түскен қалпында, басқа тілдерден биігірек ұстап,
тазалығын сақтауға демеу болды. Қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танудағы
қызметі қазіргі мектептерде қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар
жазумен ұласады. Ахмет қалыптастырған әдеби-теориялық терминдер осы күнге
дейін өмірін жалғастыруда. Бұның бәрін әдебиетші Ахметтің қымбат, алтын,
гауһардай асыл сөздері мен тәлім- тәрбиеге толы, адамдық қасиеттерді
сипаттап жазған өлеңдері бәрі- бәрі болашақ ұрпаққа келешегіне керек,
нұсқау болатын түзу жол емес пе?! Қазақ тілін әсем сөздермен әшекейлей
білген Ахмет өз еңбектерімен басқа да елдерге танымал бола білді. Өзі де
басқа халық ақындары мен жазушыларының жақсы деген өлеңдері мен мысалдарын
өз ана тілімізге аударып кетті. Артына өшпес із қалдырды.
Ахмет қазақ әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы.
Ахметтің мұрағаты жаңа уақыт, жаңа заманға, халқына қызмет етуде. Ахметтің
ілімдері - әлі зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп
соққан жүрегі, үлгі-өнегесі - қазіргі жаңа заманға өте керек.

Қазақ тіл білімінің НЕГІЗІН қалаушы

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларын ел қатарына қосылып, білім алуына 1896
жылдары көңіл бөле бастады. 1905 жылдары Ресей Кіндік үкіметіне жазылған
петициядан, редакторы болып Қазақ газетін шығарып, оның бетінде мәселелер
көтеруінен, қазақ балаларын ана тілінде сауаттандырып, әрі ана тілінде
оқыту үшін жүргізген күресінен, ең соңғысы сол ана тілінде оқытатын
оқулықтар жазуынан, халық ағарту кадрларын дайындап, жас қазақ
интелегенциясы өкілдерін баулуынан танылады.
Ахммет Байтұрсынұлын үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы
қазақ қауымы көшінің рухани басшысы етіп танытқан – оның қазақ халқын
іргелі жұрт қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте ұстанған
бір қаруы - ағартушылық идеясы болды.
Оқу-ағарту идеясы – Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік қызметінің арқауы,
азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі. Бұл
плдтформаны мықтап ұстауға итермелеген- оның туған халқының тағдырын
ойлаған қам- қарекеті.ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы жатқан отар ел
болатын.Халқы үшін сол кезде бебеу қаққан ойшылдардың көзімен көріп,
сөзімен айтқанда, бұл тұстағы қазақ халқы көгі қараңғы, көңілі ұйқылы,
еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда болған қайран ел,
қайран жұрт еді. Қазақ халқын әлеуметтік теңдікке, азаматтық мәдениетке
жеткізетін, амал- әрекеттің бастысы түгел қазақты сауатты етіп, көзін
ашу, наландық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен
қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан
қағылғанымыз – бәрі надандық кесапаты.
Халықты ағарту мектептен, баладан басталады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ
балаларының әйтеуір көзі ашылып, сауатты болуын, ғана емес, тек ана тілінде
сауаттануын, содан соң барып өзге ұлт мәдениетіне, тіліне қол созуды
принципті талап етті. 1913 жылдың өзінде ол Қазақ газеті мінбесін
пайдаланып, қазақ қоғамына оқу- білімнің қажеттігін халықтың экономикалық
тұрмыс жағдайымен байланыстырып дәллдейді. Ахмет бұдан 80 жылдай бұрын
байқап- түйгендері, айтқан пікірлері дәл бүгінгі күні айтылып жатқан
мәселелерімізбен үндес келеді. Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын
сатады, сол шикізатынан жасалған өнімді екі- үш есе қымбат түрде сатып
алады. Бұл надандықтан келген кемшілік деп жазды Қазақ газетінде.
Надандық деп отырғаны - халқының білім- ғылымнан қалыс келе жатқандығы.
Қалыс қалуға үлкен себеп - қазақ жерінде мектептер аз, сол аз мектептердің
өзінде мұғалімдер жетіспейді, ұлт кадрларын даярлайтын орындар жоқ дейді.
Демек, қазақ халқы қараңғы дегенде, кінә халықта емес, сол қараңғылықтан
ққтқаратын мүмкіндіктердің жоқтығында екендігін алты миллион қазаққа алты
ат жегіп, тарта алмады деп өкпелеу жөн бе! деп бейнелі түрдегі тілмен
білдіреді.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910
жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға
кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп
ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан,
туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына
икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады,
арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды-
жіңішкелі үндестік зааңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды.
Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов
жазуы деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды
үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі
интелегенциясы жаппай мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып,
сауатын ашуды, ол әрекетті Әліппе құралдарын жазудан бастауды мақсат
етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаха-
наларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі Оқу құралы деген
атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі
кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым Әліп-бидің жаңа түрін жазды.
Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-
танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулықтар жазумен ұласады. Осы тұста оның атақты Тіл – құрал атты үш
бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды.
Тіл-құрал тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана
тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының,
іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп,
танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының Оқу құралы мен Тіл
құралдарының орны айрықша.
Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір
зор еңбегі - ғылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі
грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы
күні қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу,
шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.