М.ӘУЕЗОВ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

М.ӘУЕЗОВ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

ЖУМАБЕКОВА АЙКЕН АЙТМАҒАМБЕТҚЫЗЫ.
Павлодар қаласы, Қ.Бекқожин атындағы №12 жалпы орта білім беру мектебі.

Мұхтар Әуезовтің ғалымдық жолы көпке белгілі. Ол жасынан-ақ жазушылық
қызметпен бірге әдебиет туралы ой-пікірлерін жариялап, ескі жыр-өлеңдерді
жинап, оларды зерттеу саласында да өнімді еңбек етті. Оның қаламынан қазақ
халқының ауыз әдебиетіне арналған көптеген зерттеулер шықты. Ол ғылыми
жұртышылық мойындаған фольклоршы болатын және өмірінің соңғы күндеріне
шейін Ғылым Акедемиясының Әдебиет және өнер институтында ауыз әдебиеті
бөлімін басқарды. Сонымен бірге Мұхтардың біздің ұлттық әдебиетіміздің
тарихына, кеңес тұсындағы әдебиет дамуының өзекті мәселеріне арналған
еңбектері де бірсыпыра.
Мұхтардың әдебиет тарихы, оның басталуы мен дамуы жайлы ойлары тым
қызғылықты. Бірақ қазақтың қоғамдық өмірінің дамуы жағдайларына сүйеніліп
айтылған бұл ойлар кейін өріс ала алмай, Мұхтардың ұлтшыл ретінде
айыпталуына байланысты тоқталып қалды. Оның алғашқы күрделі еңбегі Әдебиет
тарихы пайдаланудан алынып, идеялық жағынан зиянды кітаптардың қатарына
қосылды. Тек Қазақстан дербес тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана Ұлтшылдық
ағым ақталып, соған қатысты тыйым салынған әдебиеттер ішінде М.Әезовтің
Әдебиет тарихы да толық күйінде қайта басылып шықты.
Бұл кітап – қазақ халқының ұлттық әдебиетін тұтас күйінде жүйелеп
зерттеуге жасалған алғашқы талап. Автор алғысөзінде оның қазақ әдебиетінің
бүкіл тарихын қамту мақсатын қоймағанын айтқан. Онда ескі күннен бастап,
Абай мезгіліне шейін қазақ тілінде шыққан сырлы сөздің түрлерін айырып, жік-
жікке бөліп, әрбір дәуірден қадау-қадау белгі қойып, сол белгілер бойынша
тарих шаңы басып жатқан ескіліктің желісін созып шығу, Әдебиет көшінің
ұлы сүрлеулерін тауып алу міндеті қойылады. Мұхтар кезінде абыроймен
орындап шыққан осы шағын мақсаттың, сүрлеудің бұл күнде ұлы даңғыл жолға
айналғаны қазақ әдебиет тарихы туралы зертеулерден белгілі.
Мұхтардың алғашқы еңбегі осы жолдың сүрлеуін салғаны даусыз. Сонымен
қатар Мұхтар кітабы жазба әдебиеттің басталуы, оның ауызша шығарылған
әдебиетпен байланысы, айырмашылықтары жайында кең сөз етеді. Алғашқы
әдебиет тарихшысы ретінде автордың әдебиет тарихын жасаудың қажеттігі мен
міндеттерін айқындайтын пікірлері де орнықты әрі ғылыми дәлелді. Ол ұлттық
әдебиеттің өткен жолын зерттеу, түсіну арқылы Қазақ деген елдің
өткендегісі мен бүгінгі пішінін тануға болатынын ескертеді. Әдебиет дамуын
халық бастан кешкен тарихи жағдайлармен байланыстыра қарайды. Белгілі
заманның тарихи шарттары мен кәсіп дағдысынан туған салт-сана, сезім, тілек
қандай еді? Елдің өнер туғызған қиялымен үлгілі сөз туғызған ақылшалымы,
ішкі дүние байлығы қандай еді? Қазақ тілінде әрбір заманда шыққан сырлы
сөздердің үлгісі қандай, мағына-маңызы қандайлық? Бір-бірінің ортасындағы
тарихи байлам, тіркестік қайсы, әрбір жұрнақты туғызған себеп пе? Осының
бәрін жүйелеп, саралап зерттеу, оқулық түрінде жас ұрпаққа ұсыну мақсаты
Мұхтар еңбегін жазуға себеп болған.
Қазақ халқының тарихи өткен жолын шолу мен оған баға беруде, әдебиет
туындыларын солармен байланыста қарастыруда Мұхтар сөзі алғашқы ғылыми
ойлардың басы десе де боларлық. Ол мұны Тарихи өлеңдер мен Зар заман
ақындары бөлімдерінде толық баяндаған. Оның тарихсыз заманда шыққан
кітабындағы бұл ойлар да сонылығымен бағалы. Ол қазақ елінің кең даланы
еркін жайлап жүрген заманындағы әдебиет үлгілерінде Қайда барамын, не
тілеймін, кім боламын? деген сұрауларды өзіне қоймаған ел болғанын айта
отырып, отаршылдықтың заманы туған кезде ғана әдебиетте бағыт, мақсат
деген нәрселердің туғанына, жаңалық іздеп, бастаймын, түзеймін, қазіргі
күйге қанағаттанбаймын деген күй, бірлік, алғашқы рет тұтасқан ой құралып,
әдебиет жүзінде елдің әлеуметтік тіршілігі сөз бола бастағанына, содан
бастап жазба жазба әдебиет дәуірі туғанына тоқталады. Осылардан бастап
әдебиет әлеумет халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша
қызық, сауық сияқты емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси
пікірі мен тілек, мақсат, мұң, зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан
ой негізін, салт – санасын құрай бастайды дейді ол. Қазақтың ұлттық
әдебиетінің тарихи жолы қазақ хандарының тұсынан ХV – ХVI ғасырлардан
басталып, жыраулар поэзиясы үлгісінде дамығаны, олардың ар жағында жалпы
түріктік ортақ мұралардың жазба әдебиетке бастау болғаны кейін зерттеліп
дәлелденді. Соның өзінде Мұхтар жобасы әдебиет тарихының алғашқы сүрлеуі
есебінде аса бағалы.
Абылай заманынан басталатын әдебиетті Мұхтар Зар заман әдебиеті деп
атайды. Оның пікірінше, зар заман ақындарын сол дәуірдің тарихи жағдайлары
туғызған. Ақтабан шұбырындыдан басталған қазақ қайғысы кейін орыс
патшалығына бағынуға ұласып, ноқтаға бас иіп, асаудың жуасып, алыптың
басылған уақытымен жалғасады. Зар заман ақындарының шығуын Мұхтар ХIХ
ғасырдың орта кезінен бері қарай, Исатай, Махамбет, Кенесарылар
қозғалысынан кейінгі кезеңге жатқызады. Бұл кезең мен Абылай заманының
арасындағы тарихи байланыстарға лайық әдебиетте де Кенесары жорығының
артынан шыққан зар заман ақындары мен Абылай дәуірінде болған ақындардың
арасынан сондайлық үзілмейтін жалғастық табады. Ол Абылай дәуіріндегі зар
заман ақынын екі топқа бөледі:
бірі – келер күннің жұмбағын шешіп беріп, елге өсиет айтатын қария,
екіншісі – толғау айтқан жырау. Екеуінің де көпке айтар сөздері өлең
күйінде айтылып, тақпақ, толғау болып келеді. Олар – елдің ақылшы
кемеңгері, заманның сыншысы, елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі.
Қауым тіршілігінде саяси салмағы зор ақындардың аузынан шыққан сөзі де
қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр, өтімді болған. Мұхтар осы дәуір поэзиясының
үлгісі есебінде Асан қайғы мен Бұқар жырау шығармашылығына тоқталады. Асан
ел алдына, әдебиет алдына халықтың ендігі күйі не болады деген сұрақ қоя
білді дейді. Оға мысал ретінде Асанның мұнан соң қилы – қилы заман болар,
заман азып, заң тозып жаман болар. Қарағайдың басына шортан шығып,
балалардың дәурені тамам болар деген жыры мен Жәнібек ханға айтқан сөзін
келтіреді. Сол арқылы Асанды бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің ең шаншулы
мәселесін әдебиет жүзінде түсіріп, алғаш рет қалың ел қамын ойлап,
күңіренген ақын ретінде бағалайды. Зар заман ақындарының сары уайымы
Асаннан басталады деген қорытынды жасайды. Ал Бұқар шығармашылығынан Мұхтар
әлеумет қамын сөйлеу, мұң – зармен, арманмен сөйлеу қабілетін көреді.
Бұқар Асан қайғының жоғарғы өлеңдеріндегі жұмбағын шешеді, басқа жырларында
қайғы шерін Асан заманының қайғысымен жалғастырады.
Мұхтар кітабы ұлттық әдебиеттің даму жолы туралы алғашқы сүрлеу
болғандықтан, онда әдебиет тарихына қатысты көптеген деректер,
жеке ақындар еңбектері толық бағасын ала қойған жоқ. Оған сол тұста ақындар
шығармаларының түгелдей жиналып басылмауы себеп болған. Оны автордың өзі де
мойындайды. Оның әдебиет тарихын түгелдей қамтымай, оның сүрлеуін салуды
ғана міндетіне алуы осыны байқатады.
М. Әуезовтің бүкіл тарихи әдебиетті зар заман сарынына тіреуі де
көшпелі өмір кешіп, әрқилы сыртқы күштердің дүмпеуіне ұшыраған елдің мұң –
зарын бейнелеуінен туындайды. Алайда отаршылдықтың өзінің әрқилы дәуірді
бастан өткізген, әр кезеңдегі халықтық күрес пен езілген елдің арман –
үмітінің түрліше ерекшеліктері болғанын ескерсек, бүкіл бір ұлттың
әдебиетін тек зар заманға бағындырып қою әдебиеттің өрісін тарылтып
жіберетінге ұқсайды.
Соған қарамастан, М. Әуезовтің Әдебиет тарихы кітабы қазақ әдебиеті
тарихын жүйелеуде, оның тарихи сүрлеуін салуда аса маңызды, тұңғыш еңбек
болып табылады. Оның негізгі қағидалары қазақ халқының сыртқы басқыншылық
пен отаршылдыққа қарсы күресі тұсында туған әдебиет материалдарына сүйеніп
жасалды. Автордың позициясында ел тағдыры, ұлт мүддесі жайында ойлану
басым.
Бұл айтылғандар М. Әуезовтің қазақ әдебиеттану ғылымының басында тұрып,
әдебиет тарихына қатысты алғашқы зерттеулер жасаушы болғанын көрсетеді. Ол
еңбектері әлі де өзіндік күшін жойған жоқ. Идеологиялық саясаттың ырқымен
кейбір бағалы ойлары көмескі тартқанмен, олар әлі де кейінгі зерттеушілерге
ой сала алады.
Әдебиет тарихы мәселеріне Мұхтар кейін де айналып соғып отырады. Оның
біраз өзекті проблемалары, жеке ақындар шығармашылығын бағалау жайы
ғалымның жалпы әдебиеттану туралы ой-пікірлерінде жиі айтылады. Ол қазақ
әдебиетінің жасалу ісіне де араласты. Бірақ арнаулы зерттеу жасаған жоқ.
Оның зерттеулері, негізінен, ауыз әдебиеті мәселеріне арналды. Содан соң
көп уақытын Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеуге жұмсады. Соның өзінде
қазақ әдебиеті тарихын жүйелеуде алғашқы еңбектерінің бірі болған.
Мұхтардың жоғарыда аталған екі кітабы әдебиет туралы ғылым тарихынан
көрнекті орын алады.

Әдебиет тарихының міндеті не?

Әрбір тарих белгілі жолдағы істің өскенін, гүлденгенін сөз қылады. Олай
болса, әдебиет тарихының міндеті:
1. Бір жұрттың тіліндегі ауызша, жазба әдебиеттің ішінен үлгілі болған
белгілерін бөліп шығару. Ол белгілер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.