Адам және азаматтардың құқықтарының негіздері, оларды қорғау

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Адам және азаматтардың құқықтарының негіздері, оларды қорғау

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .

I. Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ...

II. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

III. Бірлесу құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің ұйымдық-құқықтық
нысандарының мәселелері
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ұйымдар мүшелерінің,
ұйымдастырушыларының және құрылтайшыларының мәселелері
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ұйымдарды тіркеу мәселелері
Кәсіптік одақтар құру және оларға кіру құқығы

IV. Бейбіт жиналыстар мен митингтер бостандығы құқығы ... ... ... ... ... ... .

V. Сөз, наным және оларды еркін білдіру құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

VI. Оралмандар құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...

КІРІСПЕ

Бұл курстық жұмысымда адамның және азаматтың азаматтық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтарының сақталуы мәселелері
талданады.
Бірінші бөлімде адамның өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау, еркін
жүріп-тұру, ар-ождан мен діни сенім бостандығы, бірлесу, бейбіт жиналыстар
мен митингтер бостандығы, мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін және
әділ сайлау), сөз және наным, денсаулық сақтау мен медициналық көмек алу
құқықтарының сақталуы мәселелері егжей-тегжейлі талданады. Азаматтық,
әлеуметтік және экономикалық құқықтардың сақталуы тұрғысында жұмыс тобының
көші-қон және еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтарының сақталуы мен
заңдылықтың қамтамасыз етілуінің өзекті мәселелеріне арналған арнайы
зерттеулерінің нәтижелері ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде бала,
оралмандар, аз ұлттар құқықтары сақталуының, халықты құқықтық ағарту және
қазақстандықтардың жаңа құқықтық санасын қалыптастырудың өзекті мәселелері
көрсетілген.
Екінші бөлімінде алдын ала тергеу мен анықтау барысындағы; қылмыстық,
азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот төрелігін іске асыру
саласындағы; атқарушылық сот ісін жүргізу кезеңіндегі; түзеу жүйесіндегі
адамның және азаматтың құқықтарының сақталуы талданады.
Атап өтетін жәйт, Қазақстан Республикасы адам құқықтары саласындағы 40-
тан астам көпжақты әмбебап халықаралық шарттардың, соның ішінде Азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Азаптауларға және басқа
да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер
мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның, Нәсілдік кемсітудің барлық
нысандарын жою туралы халықаралық конвенцияның, Бала құқықтары туралы
конвенцияның, Әйелдерге қатысты кемсітулердің барлық нысандарын жою туралы
конвенцияның, Босқындар мәртебесі туралы конвенцияның және оның
Хаттамасының қатысушысы болып табылады.
Жоғарыда аталған ратификацияланған халықаралық шарттар тұрғысында барлық
тарауларында адам құқықтары саласын реттейтін ұлттық заңнаманы оның
халықаралық стандарттарға сәйкестілігі тұрғысынан салыстырмалы-құқықтық
талдау, сондай-ақ адам құқықтары саласындағы ұлттық заңнама мен құқық
қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі қорытындылар мен ұсынымдар
келтірілген.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы шеңберіндегі
мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен БАҚ-тардың адам құқықтарын қорғау
саласындағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін бағалау жөніндегі
әлеуметтанушылық зерттеулерді ахуалдық талдау адам құқықтарының нақты
түрлері тұрғысында келтірілген.
Қазақстан Республикасында адам және азаматтың конституциялық мәртебесі
1995 жылғы Конституцияның II "Адам және азамат" бөлімінде белгіленген. Адам
және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі институты төмендегідей
элементтерді қамтиды:
а) адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің мән-маңызын құрайтын
конституциялық құқықтар, бостандықтар және міндеттер;
ә) адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ адамның
қоғамдағы және конституциялық құқықтың басқа субъектілері арасындағы
жағдайларды сипаттайтын адам және азаматтың мәртебесінің конституциялық
принциптері.
Жаңа конституциялық заңдылықтардағы негізгі басты жаңалық адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылуы
болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Бұл
жағдайда адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарда өзара
жауапкершілікке басым бағыт беріледі.
Қоғам мен мемлекетттегі адам және азаматтың жағдайын белгілеуші негізгі
принциптер Конституцияның тікелей өзінен де, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңдылықтарынан да келіп шығады.
Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің
конституциялық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
- құқықтар мен бостандықтардың әркімге тумысынан жазылғандығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтардың абсолюттілігі және олардан ешкім айыра
алмайтындығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырған кездегі құқық теңдігі
принципі;
- заң мен сот алдындағы теңдік принципі;
- адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сот төрелігімен
қамтамасыз етілу принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бірлігі принципі;
- адам және азаматтың құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол
берілмейтіндігі принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіруге жол
берілмейтіндігі принципі;
- адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілу
принципі;
- саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бос-тандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейтіндігі принципі;
- заңдардың және басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылу
өрісін анықтаған кездегі адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы принципі.
Бірінші рет Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаның табиғи
шығу төркінін бекітті, сөйтіп 12-баптың 2-тармағында адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды деп жариялады. Конституциялық жаңалықтардың
бірі адамның құқықтары мен бостандықтары заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды деп белгіленуі болып табылады.
Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының заңдарын шығарған кезде мемлекет жеке
тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтары, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтары тұрғысынан шығуға тиіс дегенді білдіреді.
Конституцияның аталған бабы бірінші рет Қазақстан қоғамдастығы өміріне
құқықтық мемлекет принциптерін, сондай-ақ тұлғаның мемлекет алдындағы
басымдылығын нақтылы енгізеді. Бұл жерде Конституция адам және азаматтың
қүқықтық мәртебесі жөнінде сөз ете отырып, белгілі бір шектеу жүргізетінін
айта кету қажет.
Қорытындыда жұмыстың жалпы нәтижелері қорытылып, Қазақстандағы құқық
қорғау тетіктерін жетілдіру жөніндегі алдағы перспективалар тұжырымдалады.

I.Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
Өмір сүру құқығы осы саладағы қалыптасатын басқа барлық құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін қалайды. Ол әлемдік өркениеттің ең жоғарғы
құндылығы болып табылады, өйткені адам мерт болған жағдайда басқа
құқықтардың барлығының маңызы жойылады. Бұл іргелі құқықты жеке адамның
мемлекет, оның өкілдері немесе жеке адамдар тарапынан болатын кез келген
заңсыз қол сұғудан азат болу құқығы ретінде қарауға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен қамтамасыз етіледі: қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
келетін еңбек шарты құқығымен (ҚР Конституциясының 24-бабының 2 тармағы);
жасы бойынша және ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын қорғау және мемлекеттік
және жеке денсаулық сақтау емдеу мекемелерінде медициналық көмек алу
құқығымен (29-бап) және басқа да кепілдіктермен.
Істің мәнісінде қалған құқықтардың барлығы қалай болғанда да өмір сүру
құқығының айналасына бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалу, қолайлы
қоршаған орта, лайықты өмір сүру құқықтары қарым-қатынас пен жазаның
қатыгез түрлерінен еркін болу құқығы сияқты оның тиімді іске асуын
қамтамасыз ететін қосымша құрал болып табылады. Мемлекет бұл құқықтарды
мойындауға және қолда бардың бәрін пайдаланып адам өмірі үшін қолайлы
жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын әрекет санатын құрайтыны кездейсоқ
емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабында адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды деп белгіленген. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Аталған конституциялық ұйғарым Қазақстан Республикасы 1998 жылы
ратификациялаған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне
қарсы конвенцияға толықтай сәйкес келетінін атап өткен маңызды.
Азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмауы, жеке басының және отбасының
құпиясы конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында кедендік жеке
тұлғалардың мүліктерін алып шығу және алып кіру ережелерін реттейтін заңға
тәуелді актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының
нормаларына және оның адам құқықтары саласындағы халықаралық
міндеттемелеріне сәйкестілігі тексерілсін, жеке тұлғалардың мүліктерін
кедендік ресімдеу процедурасы жалпыға ортақ танылған халықаралық
стандарттарға сәйкестендірілсін.
Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы заңдылық
пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері
Біз көші-қон (миграция, migration - қоныс аудару, орын ауыстыру) туралы
айтқанымызда адамдардың үлкен тобының ел ішіндегі (әртүрлі ішкі көші-қон)
немесе елдің шекарасын қиып өткен (елге уақытша кіру немесе шығу, көшіп
кету, көшіп келу, еңбек көші-қоны, қудалаудан паналау, босқындар) орын
ауыстыруларын ұғынамыз.
Адам құқықтарына қолданғанда оның барлық орын ауыстыру процестері, соның
ішінде көші-қондары оның еркін жүріп-тұру құқығына (freedom of movement)
негізделген, оның үш құраушы бөлігі бар:
а) елдің ішінде еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдап алу
құқығы;
б) кез келген елден еркін шығып кету құқығы;
в) өз еліне еркін кіру құқығы.
Еркін жүріп-тұрудың халықаралық стандарттары мынадай негізгі
принциптерге негізделген:
- елдің ішінде еркін жүріп-тұру оның аумағында заңды түрде жүрген әрбір
адамның биліктен ерекше рұқсат сұрау қажетінсіз еркін жүріп-тұру және
тұрғылық мекенді таңдап алу құқығын көздейді. Бұл құқық елдің азаматтарына,
шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындар мен заңды көшіп
келушілерге бірдей қатысты;
- өз елінен кету құқығы және өз еліне қайтып кіру құқығы адамның жеке
құқықтары болып табылады және заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- кіруге-кетуге, сондай-ақ елдің ішінде еркін жүріп-тұруға шектеу қоюды
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау, денсаулықты,
имандылық пен адамгершілікті қорғау, басқа да адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мүддесі үшін тек заңмен енгізуге болады. Бұл
шектеулер өзге халықаралық деңгейде танылған құқықтар мен бостандықтарға
сәйкес келуі, айқын мақсатқа қызмет етуі және парасатты болуы, қажет және
жеткілікті болуы тиіс;
- босқындарға немесе пана іздеген адамдарға қатысты негізгі принцип
елден шығарып жібермеу принципі, яғни мемлекеттердің елден шығармау және
нәсілдік, діни, әлеуметтік тегі, азаматтығы немесе саяси көзқарастары
себепті олардың өміріне немесе бостандығына қатер төнетін елдің шекарасына
қайтармау міндеттемесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы КСРО
тарағаннан кейін қалыптаса бастады. Осы саладағы негізгі заңнамалық актілер
нақ 90-шы жылдардың басында-ортасында қабылданды. 1991 жылғы желтоқсанда
ҚР азаматтығы туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы маусымда Шетел азаматтарының
Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң
күші бар Жарлығы қабылданды. Көші-қон заңнамасының негізін 1995 жылғы
тамызда қабылданған ҚР Конституциясы құрап, 21-бабында еркін жүріп-тұру
және тұрғылықты мекенді таңдау құқығын, ал 12-баптың 4 тармағында
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарының және
бостандықтарының Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең дәрежелілігін
бекітті. 1997 жылғы желтоқсанда Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы
қабылданды.
Алайда көші-қон мәселелерінің ауқымды бөлігі қабылданған заңнамаларда
қамтылмай қалған. ҚР-на кіру, болу, ҚР-нан шығу, республикада уақытша және
тұрақты болу және басқа көптеген мәселелер Үкімет қаулыларымен, Ішкі істер
министрлігінің бұйрықтарымен, түрлі министрліктер мен ведомстволардың
нұсқаулықтарымен реттеледі. Солардың ішінде Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы Шетелдік азаматтардың Қазақстан
Республикасында болуын құқықтық реттеудің жеке мәселелері атты қаулысы;
Шетелдік азаматтардың ҚР аумағына кіруі және болуы, сондай-ақ олардың ҚР-
нан кетуі ережелерін қолдану тәртібі туралы нұсқаулық, Ішкі істер
органдарының ҚР-нан тыс жерге тұрғылықты мекенге көшіп кетуге рұқсат беруі
туралы нұсқаулық және басқа да көптеген құжаттар. Ең жуық есептеулер
бойынша көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін заңға тәуелді
құжаттардың саны 200-ден асады. Кейбір заңға тәуелді актілерде
шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мен
бостандықтарына шектеулер бар, бұл ҚР Конституциясының 39-бабын бұзу болып
табылады: Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Қазақстандағы қазіргі кеңестік төлқұжаттық жүйеден және тіркеу режимінен
мұраға қалған тұрғылықты мекенінде міндетті түрде тіркелу институты
Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу болып қалуда.
Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, сайлау құқықтарын жүзеге асыру,
Қазақстаннан кету құқықтары және басқа мәселелер тіркеу институтына тәуелді
екенін атап өткен маңызды.

Босқындар құқықтары туралы
Қазақстан Республикасы соңғы жылдары босқындар мәселесімен бетпе-бет
келуде. 2007 жылғы 1 қаңтарда республикада босқындардың 279 отбасы (582
адам) ресми тіркелген. Босқын мәртебесін алған адамдар (580 адам) негізінен
Ауғанстаннан келгендер.
Босқындар проблемасымен шұғылданатын мемлекеттік органдар қызметі
Босқындар мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967
жылғы Хаттамасының, 1995 жылғы 19 маусымдағы Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң күші бар
Жарлығының баптарына негізделеді.
1998 жылғы 15 желтоқсанда Қазақстан Республикасы халықаралық қоғамдастық
алдында босқындарға қатысты белгілі бір міндеттемелер ала отырып, Босқындар
мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967 жылғы
Хаттамасына ресми қосылды. Бірінші кезекте бұл елден шығармау принциптері,
процедураға қол жетімдігі, хабардар болу, істі қарау мерзімінде шешімдерге
шағымдалу мен оны тіркеу мүмкіндігін беру және апелляция. Қазақстанның
Конвенцияға қосылуына ресми билік пен БҰҰ босқындар істері жөніндегі Жоғары
Комиссары Басқармасының (БҰҰ БЖКБ) Қазақстандағы кеңсесі арасындағы
сындарлы ынтымақтастық едәуір дәрежеде ықпал етті.
Халықтың көші-қоны туралы Заңға сәйкес босқын деп тану туралы өтініш
жасаған адамдармен жұмыс істеу және олардың Қазақстан Республикасындағы
мәртебесін айқындау жөніндегі процедуралар, оларды тіркеу 1998 жылы
басталды.
Қазақстан Республикасында босқындар деп Қазақстан Республикасының
алдында өздерін босқындар деп тану туралы өтініш жасаған, саяси
көзқарастары, нәсілі, діні, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа
жатуы белгілері бойынша құрбан болуы қаупінің негізі болуы себепті өздері
азаматтары болып табылатын елден тыс болуға мәжбүр болғандар мен азаматтығы
жоқ адамдар және өз елінің тарапынан қорғау құқығына ие емес немесе оған
осындай себептер салдарынан қайта оралғысы келмейтін шетелдіктер танылады.
Босқындардың үлкен бөлігі 93,3% Алматы қаласында, қалғандары Оңтүстік
Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады. Білімі бойынша 95 адам жоғары
және аяқталмаған жоғары, 28 адам орта арнаулы, 209 адам жалпы орта (толық
және орталау) білімге ие, 37 адам - сауатсыз.
Босқын мәртебесі бір жылға беріледі және бір жылдан кейін мәртебесі
қайта қаралып, ұзартылады немесе мәртебені созудан бас тартылады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің
талаптарына сәйкес босқындардың тұру ережелерінің сақталуына үнемі бақылау
жасалады, ай сайын қоғамдық ұйымдармен босқындарды құқықтық қорғау
мәселелері жөнінде консультативтік-кеңесші кездесулер өткізіліп тұрады
Босқындарға қатысты ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын
жетілдіру мақсатында Босқындар туралы Қазақстан Республикасының Заңын
қабылдаған жөн деп санаймыз.

II. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы
Ар-ождан бостандығы мен дін бостандығы проблемасы көп конфессиялы
Қазақстан үшін қашан да өзекті болатын. Алайда СОКП үстемдік құрған кезеңде
дін, діни ғұрыптарды жасау, діни тәрбие мен білім алу мәселелері маңызды
болмасы үшін қолдан келгеннің бәрі жасалды. Ол үшін мемлекеттік органдар
идеологиялық және әкімшілік әдістерді қоса алғандағы әртүрлі әдістер
белсенді пайдаланды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан соң жағдай түзелді. Дінге
өркениетті көзқарас демократиялық өзгерістердің бір бөлігіне айналды. 1992
жылы Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы ҚР Заңының
қабылдануы маңызды оқиға болды.
Қазақстанда түрлі конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруі үшін қажетті
құқықтық және ұйымдық жағдайлар жасалған, конфессияаралық қатынастарды
үндестіруге бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат қалыптасқан.
Қазақстан Республикасындағы дін аясы бірқатар заңнамалық актілермен:
Конституциямен, Азаматтық кодекспен, Діни сенім бостандығы және діни
бірлестіктер туралы Заңмен, басқа да нормативтік құқықтық актілермен
реттеледі.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, демократиялық және зайырлы
мемлекет ретінде орнықтыра отырып, адамның дін бостандығы құқығының
сақталуына үнемі көңіл бөліп отырады.
Қазақ жері тарихи жағдайлармен ұлы өркениеттердің - ислам, христиан,
буддизм, конфуциандық өркениеттерінің өзара іс-қимыл орнына айналды. Біздің
шексіз кең байтақ даламыз өзіне алуан түрлі өркениет пен мәдениетті
сіңірді. Сондықтан қазіргі полиэтностық және поликонфессиялы Қазақстан -
ғасырлар бойғы рухани және мәдени дәстүрлердің мұрагері.
Қазақстанда 45 діни конфессия жұмыс істейді. Республикада олардың
тұрақты диалог негізінде бейбіт қатар өмір сүруіне жағдай жасалған.
Мемлекет бұл процесте бастамашылық жасайды және қолдайды. Қазақстанның
тәуелсіз дамуы жылдарындағы алғашқы қадамдардың бірі қазақстандықтардың дін
бостандығына кепілдік беретін діни бірлестіктер туралы Заңның қабылдануы
болды. Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы
шеңберіндегі әлеуметтанушылық зерттеулердің мәліметтері азаматтардың діни
наным мен дін бостандығы құқықтарының сақталуына респонденттердің 78,2% оң
баға бергенін көрсетеді, бұл азаматтардың діни сенім бостандығының
конституциялық құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттің қолданып жүрген
шараларының дұрыстығын дәлелдейді. Сұрақ берілгендердің тек 6,6%
азаматтардың діни сенім бостандығын қорғаудың мемлекеттік тетіктеріне теріс
баға берген. Сұрақ берілгендердің 15,1% жауап беруге қиналған.
Қазақстан Республикасы дін мен өркениеттер диалогын ұйымдастыру
саласындағы бірқатар маңызды халықаралық бастамалардың авторы болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен
Қазақстанда әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының 2 съезі өткізілді.
Съезде әлемдік дәстүрлі діни сенімдер өркениеттер диалогында байланыстырушы
буын бола алады және қазіргі әлемдік тәртіптің тірегін бұзуға тырысқан
радикал бірлестіктердің теріс ықпалынан қоғамды қорғай алады деп
мойындалды.
Қазақстанның атына елдегі қолданылып жүрген азаматтық татулық пен
келісім моделінің тиімділігі туралы ЕҚЫҰ, БҰҰ және басқа да халықаралық
ұйымдардың бірқатар оң бағалары берілді.
Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарымен 2004 жылғы 6 мамырдағы
кездесуінде сөз сөйлеген АҚШ-тың Діни және қоғамдық саясат институтының
президенті Джозеф Грибоски мырза Қазақстанның полиэтностық мемлекеттегі
ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығын сақтаудағы қызметіне жоғары баға берді
және Қазақстан конфессияаралық келісімнің моделі болып табылады деп атап
өтті.
Қазақстан Республикасының Конституциясы елдің әрбір азаматына ар-ождан
бостандығы құқығына кепілдік береді. ҚР Конституциясының 22-бабының 2
тармағына сәйкес ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық
және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты
болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс.
АСҚХП 18 бабына сәйкес Ешкім де дінге сену, немесе дін мен наным-
сенімдерін өз қалауынша таңдап алу еркіндігін кемітетін мәжбүрлікке
ұшыратылуы тиіс емес және Дінге сену, немесе наным-сенімдерін тұту
еркіндігі тек қана қоғам қауіпсіздігін, тәртіпті, денсаулық пен
имандылықты, сондай-ақ басқалардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау үшін, заңмен белгіленген шектеулермен ғана шектелуі тиіс.
БҰҰ-ның Сиракуз принциптеріне сәйкес (шектеулерді және АСҚХП
қағидаларынан шегінуді түсіндіруге қатысты) мына жағдайларда шектеулер
қажет:
- жарамдылыққа жол берілетін негіздемелердің біріне немесе одан көбіне
негізделсе (жарамдылық принципі);
- күнделікті қоғамдық қажеттіліктерге сай келсе (қажеттілік принципі);
- заңды негізделген мақсаттарды көздесе (заңдылық принципі);
- осы мақсаттарға мөлшерлес болса (мөлшерлестік принципі).
Бұл принциптер адам құқықтарын құрметтеудің қоғамдық тәртіптің бір
бөлігі болып табылатындығын ерекше атап өтеді.
Халықаралық құқық төтенше жағдай кезінде және ұлттық қауіпсіздік
мүддесіне ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы принципінен шегінуге тыйым
салады. Бұл бостандықтар құқығы тек олардың сыртқы көріністеріне қатысты
және мына жағдайларда - қоғамдық қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті,
азаматтардың денсаулығы мен имандылығын және басқа адамдардың негізгі
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде шектелуі мүмкін. АСҚХП 18-
бабы да, Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық конвенцияның 9-бабы да ой-
пікір, ар-ождан және дін бостандығына қандай да бір шектеулер қою үшін
қабылдауға болатын себептер қатарына ұлттық қауіпсіздікті қоспайды.
Мемлекеттегі төтенше жағдай ұлт өміріне қауіп төндірген күнде және ол
ресми түрде жарияланған болса Пакті бойынша міндеттемелерден жалтару
мүмкіндігіне жол беретін АСҚХП 4-бабы тіпті төтенше жағдайдың өзі АСҚХП 18-
бабынан қандай да бір жалтаруға негіз бола алмайды деп айрықша ескертеді.

Сиракуз принциптеріне сәйкес ұлттық қауіпсіздік мүдделері мұндай
шектеулер егемендікті, аумақтық тұтастықты немесе саяси тәуелсіздікті
қауіптен күшпен немесе оны қолданумен қорғау үшін енгізілетін жағдайларда
ғана кейбір құқықтарды шектеуге негіз бола алады.
Ар-ождан мен дін бостандығы тіпті төтенше жағдайда да шектелмейді, ол
Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-бабында тура көрсетілген, бұл
халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. ҚР Конституциялық Кеңесі 1996
жылғы 26 қазандағы №6 қаулысымен бұл конституциялық ережені Конституцияның
39-бабының 3 тармағында тізбектелген адамның құқықтары мен бостандықтарын
ешкім де, соның ішінде мемлекет те, ешқандай жағдайда да, соның ішінде
соғыс және төтенше жағдайларда да шектей алмайды деп түсіндірді. 2002 жылғы
сәуірде Конституциялық Кеңес бұл түсіндірмені тағы да растап, Парламент
қабылдаған Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңды Конституцияға сәйкес
келмейді, ар-ождан мен дін бостандығын шектейді деп таныды.
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы ҚР Заңына сәйкес
дін ұстану немесе ой-пікірін тарату құқықтарын жүзеге асыру заңнамамен тек
қоғамдық тәртіп мен басқа адамдардың денсаулығын, имандылығын немесе
құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында шектелуі мүмкін.
Ар-ождан және діни сенім бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі
жасаған үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген (ҚР Қылмыстық кодексінің 149
бабы).
Тұтас алғанда елдегі діни ахуалды тұрақты деп сипаттауға болады.
2006 жылғы 28 маусымда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін
жетілдірудің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама
этностық және конфессиялық қатынастарды үндестірудің кешенді жүйесіне,
төзімділік мінез-құлық принциптері мен нормаларын енгізуге, экстремизмнің
алдын алуға және мемлекеттік органдардың, ұлттық-мәдени, діни және
үкіметтік емес бірлестіктердің азаматтық татулық пен қоғамдық келісімді
қамтамасыз ету мақсатында рухани құндылықтар мен диалогтар мәдениетін
ілгерілетудегі ынтымақтастығын нығайтуға бағытталған. Бағдарламаны жүзеге
асыруға мемлекеттік бюджеттен 1 миллиардтан астам теңге бөлінген.
Мемлекеттік және қоғамдық өмірді демократияландыру процесі діни
бірлестіктер санын едәуір өсірді. Қазақстанның тәуелсіздігінің 15 жылы
ішінде олардың саны 5 есе артты. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
Қазақстанда 3783 діни қауымдастықтар жұмыс істейді. Олардың 3119 діни
бірлестігі заңды тұлға немесе филиалдары ретінде тіркелген, 376 жергілікті
атқарушы органдарда саны діни топтар ретінде есептік тіркеуден өткен. Діни
бірлестіктердің 2857 діни ғимараттары бар, олар 38 баспа өнімдерін
шығарады.
2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1727 мешіт болған.
Алматы Хельсинкий комитеті ҚБ-нің тұжырымы бойынша 2006 жылы
мемлекеттік тіркелуден бас тартқаны үшін бірқатар баптистер әкімшілік
жауапкершілікке тартылған.
Соңғы уақыттарда исламдық діни-саяи топтардың белсенділігі арту үрдісі
байқалады. Еліміздің аумағында Хизб-ут-Тахрир діни-саяси партиясы өз
жұмысын жалғастыруда. Қолда бар мәліметтер бойынша Астана қаласы сотының
Хизб-ут-Тахрир ұйымын экстремистік деп танып, оның республика аумағында
қызмет етуіне тыйым салуын ұйым мүшелері жәйбарақат қабылдаған. Ұйым
басшыларының әлеуметтік базасын арттыру және Халифат құру идеясын
ілгерілету үшін Таблиги Джамаат миссионерлерімен күш-еркін біріктіруге
ұмтылуы байқалады.
Сонымен бірге, бұл ұйым қызметіндегі белсенділікті төмендеді деп айтуға
болмайды. Оның үстіне Өзбекстандағы таныс оқиғалар (әндіжан оқиғалары) бұл
ұйымның Қазақстандағы адептілерінің қызметін күрт жандандырып жіберді.
Соңғы кездері дінді жамылған және Орталық Азия аумақтарында бүлдіру
қызметін жүзеге асырып жүрген экстремистік діни бірлестіктердің
белсенділігі байқалады. Елге Конституцияға қарсы мазмұндағы діни әдебиеттер
әкелудің көптеген фактілері бар. Діни ғимараттарды заңсыз салумен
байланысты құқық бұзушылықтар кең тараған.
Діни ілімді заңсыз зорлап оқыту және насихаттау фактілері бар. Діни оқу
орындарында экстремистік ілімді оқытқан жағдайлар анықталған.

III. Бірлесу құқығы
Қазақстан Республикасында бірлесу құқығы ҚР Конституциясының 5 және 23
баптарымен, ҚР Азаматтық кодексінің 2 тарауының VII бөлімімен, коммерциялық
емес ұйымдар туралы (2001 жылы қабылданған), саяси партиялар туралы (2002
жылы қабылданған), қоғамдық бірлестіктер туралы (1996 жылы қабылданған),
кәсіподақтар туралы (1993 жылы қабылданған), діни сенім бостандығы және
діни бірлестіктер туралы (1992 жылы қабылданған), заңнаманың ұлттық
қауіпсіздік пен экстремизмге қарсы әрекет ету туралы кейбір ережелерімен
(өзгертулер 2006 жылы қабылданған), қылмыстық, әкімшілік және салық
заңнамаларымен, сондай-ақ бірқатар заңға тәуелді актілермен:
нұсқаулықтармен, ережелермен, қағидалармен және т.б. реттеледі.
Халықаралық құқықта қабылданған доктринаға сәйкес ресми және бейресми
үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) құруды қоса алғандағы әрбір адамның басқа
адамдармен қауымдасуы (бірлесуі) құқығы жағымсыз құқықтарға жатады, бұл кез
келген адамның мұндай құқықтарын жүзеге асыруына мемлекеттің араласпауын
және кедергі жасамауын білдіреді.
Бірлесу құқығы адамдарға жеке адамның өз мүдделерін білдіретіні,
көздейтіні және қорғайтыны сияқты ұжым боп ортақ мүдделерді білдіру, көздеу
және қорғау құқығын береді.
Мемлекетке тәуелсіз өзін-өзі анықтайтын құрылым ретінде азаматтар
бірлестігі көпшілікке танымал билік институттарына тиімді ықпал етуге және
сонымен бірге азаматтық қоғамды мемлекет тарапынан болатын негізсіз
араласудан және өрескелдіктен қорғаштауға қабілетті. Сол доктринаға сәйкес,
атап айтқанда өзінің бірлесу құқығын жүзеге асыру арқылы және олар құрған
қауымдастықтар арқылы азаматтар іс жүзінде жүзеге асатын өздерінің
түсініктеріне және ой-сенімдеріне сәйкес қоғамдық және мемлекеттік саясатқа
мақсатты ықпал ету және сол арқылы биліктің плюрализациялануына жағдай
жасау мүмкіндіктеріне ие болады.
Бірлесу құқығының кепілдіктері адам құқықтары жөніндегі негізгі
халықаралық құжаттарда - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында
(20 бап), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (22-
бап), көптеген БҰҰ-ның конвенцияларында және адам құқықтары жөніндегі
өңірлік құжаттарда бар.
Бірлесу құқығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерге қатысты
бірқатар қағидалар ЕҚЫҰ кеңестерінде қабылданған осы ұйымның құжаттарында
бар.
Қазақстан Республикасы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактіні ратификациялады, ал БҰҰ-на және ЕҚЫҰ-на кірген кезде өзіне адамның
құқықтары мен бостандықтарын, соның ішінде бірлесу құқығын сақтауға белгілі
бір міндеттемелер алды.
Бұл міндеттемелер Конституция мен ұлттық заңнамада бірлесу құқығын
бекітіп қою ғана емес, сонымен қатар оның бұл құқықты қазіргі заманғы
баяндалуын, оның реттелуі мен заңдылығын, енгізілетін шектеулердің
негізділігі мен мөлшерлестігін қабылдауда.
Осылайша әңгіме бірлесу құқығына кепілдік берудің саяси міндеттемесі
туралы ғана емес, сонымен бірге бұл міндеттеменің нақты жағдайда қалай
жүзеге асатыны туралы да болып отыр.
Қазақстан Республикасының бірлесу құқығын реттейтін заңнамасының
халықаралық стандарттарға сәйкестігін талдау
1.Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің құқықтық
жағдайының мәселелері
1995 жылы қабылданған ҚР Конституциясының 23-бабының 1 тармағы Қазақстан
Республикасы азаматтарының еркін бірлесу құқығы бар деп белгілейді.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі.
Егер де осы тармақтың бірінші сөйлемінің мағынасын қатаң қабылдар
болсақ, ҚР Конституциясы толықтай халықаралық құқықтарға сәйкес азаматтың
қоғамдық бірлестік құру мақсатында басқа азаматтармен бірігуі құқығына
кепілдік береді.
Алайда, ҚР Конституциясының 23-бабы 1 тармағының екінші сөйлемінің
мағынасына және 5-бабына орай бірлесудің бір нысаны ғана - қызметі заңмен
реттелетін қоғамдық бірлестіктер ғана конституциялық түрде бекітілген.
ҚР Конституциясының 5-бабына сәйкес мақсаты немесе iс-әрекетi
Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын
бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк,
ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған
қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне, сондай-ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құруға тыйым салынады.
Осыған ұқсас тыйымдар 1996 жылғы 31 мамырдағы Қоғамдық бірлестіктер
туралы (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) заңның 5-бабында бар, бірақ
бұл жерде оған қоса тіркелмеген қоғамдық бірлестіктердің қызметіне тыйым
салынған.
Бұл тыйым халықаралық стандарттарға қайшы.
Растау үшін, мәселен, Еуропалық Кеңестің Министрлер Кеңесі Комитетінің
2003 жылғы 16 сәуірдегі Шешімімен қолдау көрсетілген Еуропадағы үкіметтік
емес ұйымдар мәртебесінің негізгі принциптері атты (2002 жылғы) құжатқа
қарайық.
Еуропаның барлық дерлік елдері Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
ұйымының (ЕҚЫҰ) қатысушылары болып табылатынын ескерсек, іс жүзінде бұл
құжат ЕҚЫҰ шеңберіндегі міндеттемелерге енгізілген бірлесу құқығының
халықаралық стандарттарының түсінігін айқындайды.
Осы құжатқа сәйкес ҮЕҰ деп қауымдастықтар, одақтар, қоғамдық
бірлестіктер, қорлар, қайырымдылық қоғамдары, коммерциялық емес ұйымдар
және т.б. айтылады. ҮЕҰ қызметінің аясы да әралуан, өйткені ҮЕҰ - мысалға,
селолық шахмат клубы сияқты бірнеше мүшесі бар жергілікті шағын ұйым да
болуы мүмкін, әрі дүние жүзіне танымал, ішінара алғанда құқық қорғау
қызметімен айналысатын халықаралық қауымдастықтар да болуы мүмкін. Негізгі
принциптердің мәтінінде ҮЕҰ әр түрінің мысалдары келтіріледі, алайда бұл
тізбе толыққанды емес. Оған кәсіподақтар мен діни бірлестіктер кірмейді.
Кейбір елдерде бұл құрылымдардың барлығы немесе олардың кейбіреулері
қоғамдық бірлестіктер туралы заңнаманың қолданылу аясына жатады, ал басқа
елдерде олар жеке заңдардың шеңберінде әрекет етеді. Саяси партиялар ҮЕҰ-ға
жатпайды.
Негізгі принциптердің 4 тармағында көрсетілгеніндей, ҮЕҰ негізгі
сипаттамасы - олардың басты мақсаттарының ішінде табыс табудың жоқтығы
болып табылады. Барша ҮЕҰ үшін жалпы ерекшелік - өзін-өзі басқаруы және
еріктілігі, сондай-ақ олар өз қызметінен алған табысты өз мүшелері арасында
бөліспейді, бірақ қоғамдық пайдалы мақсаттарға қол жеткізу үшін жұмсайды.
Айырмашылықтарға келер болсақ, ҮЕҰ жағдайында көбінесе қауымдастықтар
мен қорлар арасындағы айырмашылық аталады. Негізгі принциптерге түсіндірме
жазбада қауымдастық (ассоциация) қандай да бір мақсатпен біріккен
адамдардың тобы деп көрсетілген. Сол құжатқа сәйкес қор қандай да бір
мақсатқа арналған белгіленген мүлік болып табылады.
Аталған құжаттың 5 тармағы ҮЕҰ тіркелуінің міндеттілігі көзқарасы
тұрғысынан өте маңызды: ҮЕҰ бейресми ұйым да болуы мүмкін және құқық
субъектілігіне ие құрылым да болуы мүмкін. ҮЕҰ алатын қаржылық және өзге де
қолдау түріндегі айырмашылықтарды көрсету мақсатында құқық субъектілігіне
қоса олар ұлттық заңнамаға сәйкес әртүрлі мәртебелерді пайдалана алады.
Яғни әңгіме құқық субъектілігін алғысы келмейтін ҮЕҰ мен заңды тұлға
мәртебесіне ие ҮЕҰ арасындағы айырмашылықтар туралы. Көптеген елдердің
заңнамасындағы сияқты, Принциптердің мәтінінде тек құқық субъектілігі бар
ҮЕҰ-ға ғана қатысты бірқатар ережелер бар. Дегенмен де құжатта ҮЕҰ өз
қызметін мұндай мәртебе алмай-ақ жүзеге асыруға құқылы болатын принцип
мойындалады. Бұл ретте мұның ұлттық заңнамада да бекітілгені маңызды
екендігі атап өтіледі.
Осылайша, бұл Принциптер еуропалық мемлекеттер үшін ортақ болғандықтан
барлық еуропалық елдерде ҮЕҰ ресми және бейресми ұйымдар бола алады деп
мойындалады.
Негізгі принциптерге Түсіндірме жазбада Еуропада бірлесу құқығын жүзеге
асыру ... тіркелген коммерциялық емес сектор ұйымдарының санының қарқынды
өсуінде көрініс тапты, ол 2-ден 3 миллионға дейін жетеді және де бұл санда
кейбір елдерде көптеп кездесетін бейресми, тіркелмеген бірлестіктерді
есепке алынбаған. ҮЕҰ саны өсіп келеді және бұл үрдіс Еуропа Одағы мен оның
құрамына кіретін мемлекеттер басшылыққа алатын бостандық пен демократия
идеалдарымен тікелей байланысты деп көрсетілген.
Жоғарыда айтылғандай, қазақстандық заңнамада тіркелмеген қоғамдық
бірлестіктердің қызметіне тыйым салады, бұл заң саласындағы терминдер мен
түсініктерді пайдалануда белгілі бір проблемалар туғызады.
Біріншіден, тіркелмеген қоғамдық бірлестік термині заңгерлік тұрғыдан
негізделмеген болып табылады.
Қоғамдық бірлестік коммерциялық емес ұйымның ұйымдық-құқықтық нысанының
бірі, ол өз кезегінде заңды тұлғалардың бір түрі болып табылады (1994 жылғы
ҚР Азаматтық кодексі, 34-бап). Бұл құқықтық мәртебе. Әділет органдарында
тіркелгенге дейін қоғамдық бірлестік заңгерлік тұрғыдан жоқ боп саналады,
тек коммерциялық емес ұйым түрінде және қоғамдық бірлестік ұйымдық-құқықтық
нысанда заңды тұлғаның құқықтық субъектілігін алуға үміткер азаматтардың
тобы ғана бар. Яғни азаматтар тобы өздерін комитет, кеңес, клуб, қоғамдық
бірлестік деп және т.б. атағанымен бұл әлі оның қоғамдық бірлестік екенін
білдірмейді.
Екіншіден, неге екені белгісіз, заңнамада тек тіркелмеген қоғамдық
бірлестікті құруға және қызмет етуіне тыйым салынған, әйтсе де коммерциялық
емес ұйымдардың ішінде мекеме, қоғамдық қор және т.б. сияқты ұйымдық-
құқықтық нысандар бар.
Үшіншіден, егер де тіркелмеген қоғамдық бірлестіктерді құруға және
қызметіне тыйым салынар болса, онда бұл мүшелері он немесе одан көп
ұйымдарға қатысты ма (қазақстандық заңнама бойынша қоғамдық бірлестік құру
үшін бастамашы азаматтардың ең аз саны), әлде мүшелерінің саны аздарына
қатысты ма, сол жағы түсініксіз. Мысалға, төрағасымен қоса алғанда бес
адамнан тұратын ауланы тазарту жөніндегі қоғамдық комитеттің заңды немесе
заңсыз екендігі туралы сұрақ туады. Сонымен қатар, қайсы бір бірлестіктің
заңда белгіленген рәсімге сәйкес тіркелмеген болса, оның заңгерлік тұрғыдан
бірлестік болғанын қалай анықтау жағы түсініксіз.
Жоғарыда атап өтілгендей, ҚР Конституциясының 5-бабына сәйкес мақсаты
немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге,
оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге,
әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты
қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне
тыйым салынады. Бұл жағдайда әңгіме неге тек қана қоғамдық бірлестіктер
туралы деген сұрақ туады. Қоғамдық бірлестіктерге де, басқа заңды
тұлғаларға да мұндай мақсаттар мен іс-әрекеттерге рұқсат етілмейтіндігі
белгілі ғой.
Осылайша, мынандай қорытынды жасауға болады: азаматтар бірлестігін
тіркеудің міндеттілігі мен тіркеуден өтпегені себепті қызметіне жауапты
болуы туралы құқықтық нормалар халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді.
Осыған байланысты ұлттық заңнаманы адам құқықтары мен бостандықтарының
халықаралық стандарттарына сәйкес келтіру үшін адамның бірлестіктер,
қауымдастықтар, соның ішінде бейресми сипаттағысын құру немесе оларға кіру
құқығын бекіту қажет.
Ол үшін азаматтардың бірлесу құқығы туралы жеке заң қабылдау қажет
(мысалға Польша Республикасының үлгісімен), не болмаса заңда көзделген
субъектілерге ҚР Конституциясының 23-бабының 1 тармағын азаматтардың кез
келген, ресми және бейресми нысандағы бірлесу құқығы бөлігінде түсіндіріп
беруі үшін Конституциялық кеңеске өтініш жасау қажет.

Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің ұйымдық-құқықтық
нысандарының мәселелері
Заңды тұлғаның бір түрі ретіндегі коммерциялық емес ұйымдардың ұйымдық-
құқықтық нысандарының санын шектеумен байланысты проблеманы реттеу қажет.
Бұл проблема сонау 90-шы жылдардың басынан келе жатыр. Ахуалды түзеудің
алғашқы әрекеті 1994 жылғы ҚР Азаматтық кодексінде жасалған болатын, онда
Коммерциялық емес ұйымдар атты VII тарауда қоғамдық бірлестіктермен қатар
қоғамдық ұйымдардың басқа да ұйымдық-құқықтық нысандары пайда болды:
мекеме, қоғамдық қор. ҚР Азаматтық кодексінде аталған ұйымдық-құқықтық
нысандағы қоғамдық ұйымдар алғаш рет коммерциялық емес мәртебесін алғанын
атап өткен маңызды.
Оған қоса, ҚР Азаматтық кодекстің 34-бабында аталған коммерциялық емес
ұйым болып табылатын заңды тұлғалардан басқа коммерциялық емес ұйымдардың
өзге де нысандарының болуы мүмкіндігі көзделген, олар заңнамалық актілерде
көзделген болуға тиіс. Әйтсе де Азаматтық кодексте аталғаннан басқа
ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйымдарды құру мен қызмет етуі
мүмкіндіктерін бекітетін ешқандай заңнамалық актілер әлі қабылданған жоқ.
Осылайша, 2001 жылы Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңы
қабылданғанға дейінгі жеті жылдың ішінде (1994-2001 жылдар) өзге ұйымдық-
құқықтық нысандағы коммерциялық емес қоғамдық ұйымдар аталған жалғыз
заңнамалық акті ҚР Азаматтық кодексі болып келді, онда осындай тағы екі
нысандар: мекеме мен қоғамдық қор аталған болатын.
Соның нәтижесінде азаматтардың қоғамдық ұйымдар құру және қызметі туралы
барлық қоғамдық бастамалары тек үш ұйымдық-құқықтық нысанмен шектеулі еді:
қоғамдық бірлестік, мекеме және қоғамдық қор. Бұл елдегі үшінші секторды
дамытуда елеулі проблемалар туғызды және туғызып келеді.
Іс жүзіндегі ахуалды қарастырайық.
Азаматтар тобы өздерінің ортақ мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру
және заңды тұлға мәртебесін алып, қоғамдық ұйым құру үшін бірігуге шешім
қабылдады. Олар қандай ұйымдық-құқықтық нысанды таңдауға тиіс? Қоғамдық
бірлестік пе? Бірақ онда Қоғамдық бірлестіктер туралы заңға сәйкес бұл
азаматтар оннан кем болмауға тиіс, олардың ұйымы мүшелікке, белгілі бір
құрылымға және т.б. ие болуға тиіс.
Ал егер бұл азаматтар оннан аз болса және мүшелік ұйымды, басқару органы
ретіндегі жалпы жиналысты және т.б. қаламаса, онда олар мекеме немесе қор
нысанындағы коммерциялық емес ұйым құруға тиіс.
Алайда қоғамдық түрдегі коммерциялық емес ұйымның ұйымдық-құқықтық
нысаны ретіндегі мекеменің өз кемшіліктері бар, ішінара алғанда құрылтайшы
(меншік иесі) бұл коммерциялық емес ұйымның өз мүлкі жоқ бола тұра өзінің
барша мүлкімен жауап береді. Онымен қоса қолданыстағы салық заңнамасы
бойынша мекеме салық салу мақсаты үшін коммерциялық емес ұйымға мүлде
жатпайды. Бұл жағдайдың қоғамдық бастамашыл азаматтарды үркітетіні
түсінікті.
Қордың табиғаты оны коммерциялық емес қоғамдық ұйымға жатқызу көзқарасы
тұрғысынан өзгеше және көбінесе қайырымдылық қызметі тұрғысынан
қарастырылады, қайырымдылық қызмет деп дене кемістіктеріне және өзге де
жағдайларға байланысты өз бетінше сұраныстарын қанағаттандыра алмайтын, өз
құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға қабілетсіз адамдар тобын
қолдау және қорғау мүддесіне сай жүзеге асырылатын ерікті адал
(қайтарымсыз) көмек беру (соның ішінде мүлік, ақша қаражатын беру, қызмет
көрсету және басқа да қолдаулар) әдістерінің бірі түсіндіріледі. Осыған
орай қор қайырымдылық немесе соған ұқсас қызметпен шұғылданатын
коммерциялық емес ұйымның ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде қарастырылуға
тиіс.
Нәтижесінде Қазақстанда 1994 жыл мен 2001 аралығында, тіпті қазіргі
кезге дейінгі құрылған барлық қоғамдық ұйымдар үш ұйымдық-құқықтық
нысандардың арасында жүреді: қоғамдық бірлестік, мекеме және қор.
Елде ондаған қорлар пайда болды, олар принципінде қор болып табылмайды,
өйткені ақшалай және өзге де ресурстарды жинақтамайды және оларды таратумен
немесе қайырымдылықпен шұғылданбайды. Көптеген мекемелер құрған бастамашы
азаматтар мекемедегі мүліктің жеткіліксіздігіне байланысты үнемі өздеріне
жеке мүліктік талап арыздарының болу қаупін сезінеді.
Жүздеген қоғамдық ұйымдар барынша қисынды жолмен жүрген - олардың
көптеген бастамашылары заңның талабын орындау үшін қосымша адамдарды -
оннан кем емес бастамашы азаматтарды іздеуді қаламаса да қоғамдық
бірлестіктер құрған.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңға ондағы қоғамдық ұйым ұғымын
өзге ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйым ретінде анықтай
отырып түзету енгізген маңызды болады.
Ресми және бейресми ұйымдар (клубтар, кеңестер, комитеттер және т.б.)
құру құқығы бар болғандықтан және бұл жағдайда қоғамдық бірлестіктерді
мемлекеттің қаржыландырылуына конституциялық тыйым салынатынын (өйткені
қоғамдық ұйымдар бұл заңнамалық тұрғыдан қоғамдық бірлестіктер емес) ескере
отырып, бұл заңда қоғамдық ұйымдарды, әрине, олар мемлекеттік тіркеуден
өткен және өзге талаптарды сақтаған кезде, мемлекеттік қолдаудың шарттары
мен тетіктерін анықтауға мүмкіндік береді.
3.Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ұйымдар қызметінің мақсаттары мен
міндеттерін реттеу мәселелері
Кез келген үкіметтің алдында кез келген қызметті белгілі бір реттеудің
қажеттігі туралы мәселе сөзсіз туындайды және бұл жағынан қоғамдық ұйымдар
қызметі шет қалмайды.
Соған қарамастан, реттеу қажеттігіне қарсы презумпция болуға тиіс. Адам
құқығы жөніндегі халықаралық құжаттарда бірлесу құқығын шектеуге болатын
мүдделердің болуы мүмкін екендігі мойындалғанына қарамастан, шектеу
қажеттігін дәлелдеу салмағы оларды енгізушілердің еншісінде. Бірлесу
бостандығының мәнісі ұйым мүшелерінің оның қалай қызмет етуге тиіс
екендігін шешу қабілеті болып табылады. Бұл реттеуге өте сақтықпен баруды
талап етеді.
Бұл қоғамдық ұйымның мақсаттары мен міндеттері сияқты мәселеге де
қатысты.
Адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттарда бекітілген бастапқы
қағида: пайда табу ҮЕҰ-ның негізгі мақсаты бола алмайды.
Қалған жағдайларда негізгі принциптерге түсіндірме жазбада атап
өтілгеніндей, ҮЕҰ көздейтін мақсаттар мен міндеттердің ауқымы ҮЕҰ
өздерінің алуан түрлілігімен мөлшерлес... ҮЕҰ коммерциялық емес ұйым болуға
тиіс екенідігінен басқа бұл жердегі жалғыз талап бұл - мақсаттар мен оларға
қол жеткізу әдістерінің заңды болуы.
Негізгі принциптердің 10 тармағына сәйкес ...ҮЕҰ мүмкін болатын
міндеттерінің ішінде әлеуметтік мәселелер, зерттеулер, білім беру, ұйымның
ұстанымы мемлекеттің ресми саясатына сәйкес келу-келмеуіне қарамастан
қоғамдық мүддені білдіретін мәселелер жөніндегі құқық қорғаушы қызмет болуы
мүмкін.
Сол құжаттың 11 тармағына сәйкес: ҮЕҰ құрылуы заңнамаға өзгеріс енгізу
мақсаты болуы да мүмкін.
Тұтастай алғанда халықаралық құқықтық доктрина егер де шектеу қою
кезінде тиісті ұйымның мақсаттары туралы сөз емес, оның ісі басшылыққа
алынатын болса бірлесу бостандығы жақсы сақталатын болады деп ұйғарады.
Ерекше назар бірлестікке оның ұйымдастырылуы кезеңінде бақылау жасауға
емес, оның қызметін реттеуге аударылуға тиіс.
Жоғарыдай айтылғандай, ҚР Конституциясының 5-бабында мақсаты немесе іс-
әрекеті республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның
тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға
бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне ... тыйым
салу бекітілген. Бұл тыйым салатын норма принципінде бірлесу бостандығы
құқығын жүзеге асыру көзқарасы тұрғысынан қандай мақсаттар заңсыз болып
табылатынын айқындай отырып, халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.
Тыйым салынбағанның барлығына - рұқсат принципіне орай азаматтар
бірлестіктерінің заңнамамен және жалпыға ортақ танылған моральдық
принциптерімен тыйым салынғаннан өзге барлық мақсаттары заңды болып
табылады.
Қоғамдық бірлестіктер туралы ҚР Заңына сәйкес қоғамдық бiрлестiктер
азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтары мен
бостандықтарын iске асыру мен қорғау, белсендiлiгi мен ынталылығын дамыту;
кәсiби және әуесқойлық мүдделерiн қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және
көркем шығармашылығын дамыту, адамдардың өмiрi мен денсаулығын сақтау,
қоршаған табиғи ортаны қорғау; қайырымдылық қызметке қатысу; мәдени-ағарту,
спорт-сауықтыру жұмыстарын жүргiзу; тарих және мәдениет ескерткiштерiн
қорғау; патриоттық және адамгершiлiк тәрбие беру; халықаралық
ынтымақтастықты кеңейту және нығайту; Қазақстан Республикасының заңдарында
тыйым салынбаған өзге де қызметтi жүзеге асыру мақсаттарында құрылып, жұмыс
iстейдi.
Бұл мақсаттардың барлығы қоғамдық бірлестіктерге ғана емес, сонымен
бірге коммерциялық емес ұйымдардың кез келген өзге ұйымдық-құқықтық
нысандарға да қатысты екендігі айқын.
Бұл ретте Заң коммерциялық емес ұйымды мақсаттарының санымен шектемейді.

Алайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.