Қазақстан Республикасының Адам құқықтары
Қазақстан Республикасының Адам құқықтары
МАЗМҰНЫ
I. Әдiснама
II. Ел туралы
III. Адам құқықтарын қорғау мен ынталандырудың нормативтiк және
институционалдық негiздемелерi
IV. Халықаралық ынтымақтастық
V. Ынталандыру және қорғау
VI. Әрекеттер мен жетiстiктер
VII. Ұлттық басымдықтар мен бастамалар
Қорытынды
Қосымша
I. ӘДIСНАМА
Осы Ұлттық баяндаманы әр түрлi министрлiктер мен ведомстволардың, Бас
прокуратура және Жоғарғы сот, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жанындағы адам құқықтары жөнiндегi қатысуымен консультациялардың ауқымды
процес шеңберiнде Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң басшылығымен
арнайы құрылған Үкiметтiк жұмыс тобы дайындады.
Баяндаманы дайындау процесiнде мемлекеттiк органдардың, Қазақстан
Республикасының үкiметтiк емес ұйымдары өкiлдерiнiң, халықаралық
сарапшылардың және БҰҰ-ның Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссары
Басқармасының қызметкерлерiнiң қатысуымен консультациялық семинарлар
сериясы өткiзiлдi.
3. Үкiметтiк емес ұйымдардың және БҰҰДБ сарапшыларының және
Ұлыбритания мен Германияның сарапшыларының сындарлы ұсыныстары мен
ұсыныстарының арқасында баяндама айтарлықтай пысықталды.
4. Баяндаманы 2009 жылдың шiлдесiнде және тамызында талқылауда бiр
қатар ҮЕҰ қатысты, олардың iшiнде: "Радуга" ҚБ, аналар мүгедек-балалар,
"Сана Сезiм" әйелдер бастамашылығы құқықтық орталығы" ҚБ, "қылмыстың
реформа және адам құқықтары мониторингi комитетi" ҚБ, "Намыс" мүгедектердiң
ҚБ, "Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөнiндегi қазақстандық
халықаралық бюро" ҚҚ, "Әдiл Сөз" бостандығын қорғаудың халықаралық қоры
"Қазақстанның балалар қоры" ҚҚ, "Medianet журналистиканың халықаралық
орталығы", "Алматы Хельсинки Комитетi" ҚҚ, "Феминистiк лига", "Қазақстанда
парламентаризмдi дамыту қоры" ҚҚ, "Даму және бейiмдеу әйелдер қауымдастығы"
ҚБ, Қазақстанның азаматтық альянсы, "Феникс" даму және бейiмдеу орталығы"
ҚҚ, "Жан", "Балалық" журналдары, "Медиалайф" ҚҚ, сондай-ақ Қазақстандағы
БҰҰ өкiлеттiктерiнiң, Қазақстандағы Ұлыбритания елшiлiгiнiң, Сорос-
Қазақстан қорының сарапшылары, аз халықтардың мәселесi жөнiндегi БҰҰ
Тәуелсiз сарапшысы Гай МакДугал, БҰҰ-дағы Ұлыбританияның өкiлi Ласт Боб,
БҰҰ адам құқықтары жөнiндегi Кеңестегi адам құқықтары жөнiндегi форумның
өкiлi Ратгебер Теодор, Ресей Федерациясы Сыртқы iстер министрлiгiнiң өкiлi
Павел Черников.
5. Баяндаманы дайындау кезiнде айтулы оқиғалар орын алды - Мемлекет
Басшысы 2009 - 2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам
құқықтары әрекетiнiң ұлттық жоспарын мақұлдады және алдағы онжылдыққа
мемлекеттiң Құқықтық саясат тұжырымдамасы бекiтiлдi. Осы орайда, баяндамада
осы құжаттарда анықталған адам құқықтары саласында ұлттық басымдықтар мен
мiндеттер қамтылды.
II. ЕЛ ТУРАЛЫ
6. Қазақстан жас, жылдам дамып келе жатқан демократиялық президенттiк
басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет. Өз тәуелсiздiгiн жариялаған сәттен,
1991 жылғы 16 желтоқсаннан бастап, қоғамдық келiсiмдi нығайту, саяси
тұрақтылықка кол жеткiзу және экономикалық өсу үшiн Қазақстан халықтарының
игiлiгiне аз тiрлiк жасалынбады.
7. Қазақстан Республикасының аумағы - 2724,9 мың шаршы шақырым. Ел
әр қайсысы аудандарға, олар өз кезегiнде ауылдық елдi мекендерге бөлiнетiн
14 облысқа бөлiнедi. Әкiмшiлiк-аумақтық құрылымы 2009 жылғы 1 қаңтарына
9923 бiрлiктi құрайды. Елорда - Астана қаласы.
8. 2009 жылғы 1 шiлдеде ел халқының саны 15880,6 мың адам, оның
iшiнде 8473,5 мыңы қалалық (53,4%), 7 407,1 мың адам ауыл халқын (46,6%)
құрады. Жалпы Қазақстан бойынша халықтың тығыздығы бiр шаршы шақырымға 5,8
адамды құрайды.
9. Қазақстанның құрылымы халықтардың тең құқылы қағидатына
негiзделген. Қазақстанның этникалық құрамы 2009 жылғы 1 шiлдедегi жай-күй
бойынша 140 топтан асады, олардың iшiндегi ауқымдысы - қазақтар, орыстар,
украиндар, өзбектер және басқа да топтар.
10. Соңғы 10 жыл iшiнде Орталық және Шығыс Еуропаның бiр қатар
елдерiнiң көрсеткiшiмен теңесiп, 1 000-нан 8 400-ге дейiн 8 есе өскен жан
басына шаққандағы ЖIӨ деңгейi ел дамуының басты көрсеткiшi болып табылады.
11. 2009 жылдың ақпан-наурыз айларында өткiзiлген халық санағының
нәтижелерi елдегi әлеуметтiк-экономикалық, демографиялық өзгерiстердi
көрсеттi. Барлығынан бұрын халық өмiрi деңгейiнде оң iлгерiлеулер туралы
сөз болып отыр. Кедейлiк деңгейiнен төмен өмiр сүрiп жатқан халық үлесi 34%-
дан 12 %-ға дейiн төмендеген. 10 жыл iшiндегi халықтың ақшалай табыстары
орташа есеппен 5 есе өстi.
12. Экономикалық дағдарыс жағдайында Қазақстан дағдарысқа қарсы
шараларды iске асыруға жылдам кiрiскен әлемнiң алғашқы мемлекеттерiнiң бiрi
болды. Сонымен бiрге, бұрында қабылданған әлеуметтiк мiндеттемелердiң
ешқайсысынан бас тартпады. Бұдан басқа, бюджеттiк сала қызметкерлерiнiң
жалақыларының, зейнетақының және әлеуметтiк жәрдемақының мөлшерi жобамен
30% өстi.
13. Халықтың туылуы жоғарылай бастады. Жалпы 10 жыл iшiнде халық
саны 14 миллион 900 мыңнан 15 миллион 900 мыңға дейiн өстi.
14. Ерлер мен әйелдердiң өмiр сүру ұзақтығында жоғары алшақтық
байқалады, егер 2007 жылы ерлер мен әйелдер арасындағы көрсеткiш алшақтығы
11,6 жасты құраса, 2008 жылы 10,5 жасқа дейiн төмендедi.
III. АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ МЕН ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ НОРМАТИВТIК
ЖӘНЕ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫҚ НЕГIЗДЕМЕЛЕРI
15. Өз тәуелсiздiгiнiң бiрiншi күнiнен бастап Қазақстан БҰҰ
Жарғысында және Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында адам
құқықтарын көтермелеу және қорғаудың жалпыға танылған қағидаларын
қолдайтынын мәлiмдедi. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам,
оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң ең құнды байлықтары деп
айтылған.
16. Кепiлдiктi нығайту үшiн тәуелсiздiк жылдарында Қазақстан адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда саласында аз атқармады. Ұлттық
Құқықтық саясат тұжырымдамасында 2010 жылдан бастап 2020 жылға дейiн
құқықтық мемлекет қағидаларын одан әрi бекiту процесiнде бiр жағынан, адам
мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың
ықтимал кепiлдiктерiне барынша, ал екiншi жағынан, барлық мемлекеттiк
органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар мен ұйымдардың конституциялық
мiндеттердi сөзсiз және толық орындауына қол жеткiзу болып табылады.
17. Қазақстан Республикасы Конституциясының Республика аумағында ең
жоғары заңды күшi бар. Барлық қабылданатын заңдар және басқа да нормативтiк
құқықтық актiлер оның ережелерiне сәйкес келуi тиiс, олай болмағанда оларды
Конституциялық Кеңес заңсыз деп таниды және жойылуға жатады.
18. Қоғамда мұқият талқылағаннан кейiн 2007 жылы Конституцияға
Парламенттiң және саяси партиялардың ролiн күшейткен тарихи өзгерiстер
енгiзiлдi. Президенттiң көптеген өкiлеттiктерi Парламентке ауысты,
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының (мәслихаттардың) ролi күшейдi.
19. Соңғы жылдар iшiнде сот төрелiгi жүйесiнде азаматтардың
құқықтарын қорғау жүйесi айтарлықтай күшейдi; билiктiң сот саласының
тәуелсiздiгi күшейдi. Судьяларды Парламенттiң депутаттарынан, тәжiрибелi
судьялардан және саясаткерлерден тұратын Жоғарғы сот кеңесi iрiктейдi.
Жоғарғы соттың құрамын Сенат тағайындайды. Алқабилер сотын мамандандырылған
соттарды енгiзу батыл қадам болды.
20. Қазақстан халықаралық құқықтың толыққанды субъектiсi және адам
құқықтары саласындағы 60-тан астам көп жақты әмбебап халықаралық шарттардың
қатысушысы болып табылады, оның iшiнде 7-уi "адам құқықтарын қорғаудың
халықаралық құралдары" деп аталатын БҰҰ құқық қорғау конвенциялары.
21. Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың
республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны
қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа реттерде, тiкелей
қолданылады.
22. Ратификацияланған халықаралық нормаларды сот практикасында
белсендi қолдануды қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы
соты 2008 жылдың 10 шiлдесiнде "Қазақстан Республикасы халықаралық
шарттарының нормаларын қолдану туралы" нормативтiк қаулы қабылдады. Онда ол
судьяларды Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы құқықтың құрамдас
бөлiгi болып табылатын Республика қатысатын халықаралық шарттардың
нормаларын басшылыққа алуды мiндеттедi.
23. Конституцияға сәйкес, Республика Президентi - халық пен
мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi.
24. Парламент заң шығару қызметiн жүзеге асыратын, оның iшiнде адам
құқықтары саласында, Республиканың ең жоғары өкiлдi органы болып табылады.
Парламент тұрақты негiзде әрекет ететiн екi Палатадан: Сенат пен Мәжiлiстен
тұрады.
25. Үкiмет Қазақстан Респубикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдар жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Үкiмет алқалы орган болып табылады және өзiнiң бүкiл қызметiнде
Республика Президентiнiң алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген
жағдайларда Парламенттiң алдында жауапты.
26. Адам құқықтары мен бостандықтары заң шығару, атқарушы және сот
билiгi шеңберiнде жүзеге асырылады. Сот билiгiнiң тәуелсiздiгi Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабында айтылған.
27. Сот қорғауынан басқа, әркiмнiң өзiнiң құқықтарын қорғау үшiн
Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлге, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссияға, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң жанындағы Отбасы iстерi және гендерлiк саясат жөнiндегi
ұлттық комиссияға, Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң
Балалардың құқықтары жөнiндегi комитетке өтiнiш жасауға құқығы бар.
Азаматтар шағымдарды қарастыру үшiн Премьер-Министрдiң министрлiктердiң
және ведомстволардың дербес ресми интернет сайттарына тiкелей жолдай алады.
28. Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының сақталуына бақылауды жүзеге асырады, адам және азаматтың
бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтiру үшiн шаралар
қабылдайды. Оның құқықтық мәртебесiн одан әрi нығайту мақсатында Үкiмет
2011 жылы "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне адам
құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселелерi бойынша
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заң әзiрлейдi.
IV. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
29. Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық институционалдық
тетiктерiнен мемлекет Адам құқықтары жөнiндегi комитеттiң, Азаптауларға
қарсы комитеттiң, Нәсiлдiк кемсiтушiлiктi жою комитетiнiң, Әйелдерге
қатысты кемсiтушiлiктi жою комитетiнiң жеке шағымдарды қабылдау құзыретiн
таниды.
30. Қазақстан өзiнiң баяндамаларын шарттық органдарға мерзiмдi түрде
ұсына отырып, олардың ұсыныстарын орындау бойынша шаралар қабылдай отырып,
өзiнiң заңнамасын көрсетiлген шарттарға сәйкестендiре отырып, адам
құқықтары саласында бақылаудың халықаралық құқықтық тетiктерiмен тұрақты
ынтымақтастықты қолдап келедi. Қазiргi уақытта мемлекет өзiнiң
мiндеттемелерiн ұстануының дәлелi болып табылатын Қазақстанның бастапқы, ал
кейбiр комитеттерде екiншi және үшiншi мерзiмдi баяндамаларын қорғауды
жүзеге асырды.
31. Соңғы жылдары Қазақстанда БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы
Комиссарының Басқармасының (АҚЖКБ) сарапшыларының делегациясы (2001 ж.),
БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссарының орынбасары Б. Рамчаран
(2003 ж.), БҰҰ судьялар мен адвокаттардың тәуелсiздiгi жөнiндегi арнайы
баяндамашысы Л. Деспуи (2004 ж.), БҰҰ Адам құқықтары және терроризм
мәселелерi жөнiндегi арнайы баямдамашысы М. Шейнин (2006 ж.), БҰҰ Адам
құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссары Л. Арбур (2007 ж.), БҰҰ азаптаулар
мен басқа да қатыгез түрлерi мәселелерi бойынша БҰҰ арнайы баяндамашысы М.
Новак (2009 ж. мамыр), сондай-ақ аз халықтардың мәселелерi бойынша БҰҰ
тәуелсiз сарапшысы Г. Макдугалл (2009 ж шiлде) болды. 2010 жылы жеткiлiктi
тұрғын үй мәселелерi жөнiндегi арнайы баяндамашы Р. Рольниктiң сапары
күтiлуде.
32. 2009 жылы шiлдеде Адам құқықтары жөнiндегi кеңестiң (АҚК) барлық
арнайы рәсiмдердiң мекен-жайына тұрақты шақыру жолдады.
33. Қазақстан БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссарының
Басқармасымен және Бiшкектегi АҚЖКБ аймақтық бөлiмiмен тығыз
ынтымақтастықты жалғастырып келедi. Осы кеңсемен бiрлесе оның iшiнде
Әмбебап кезеңдiк шолу бойынша бiрнеше жобалар iске асырылып келедi. 2008
және 2009 жылдары Қазақстан АҚЖКБ бюджетiне ерiктi жарна ретiнде 50 000 АҚШ
долларын бөлдi.
V. ЫНТАЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ
Өмiр сүру құқығы
34. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркiмнiң өмiр
сүруге құқығы бар.
35. 2007 жылдың мамырында өткiзiлген конституциялық реформаның
нәтижесiнде өлiм жазасын қолдану аясы қысқартылды және өлiм жазасын нақты
жоюға алып келген, адамдардың өлiмiне алып келетiн террористiк қылмыстармен
және соғыс уақытында жасалынған аса ауыр қылмыстармен шектелдi.
36. Қоғамда мемлекеттiң өлiм жазасын қолдануға қатысты әртүрлi пiкiр
бар. Айталық, 2008 жылдың 1-жартыжылдығындағы қоғамдық сауалнама нәтижелерi
бойынша қазақстандықтардың 66,6 % өлiм жазасын шектен шыққан жағдайларда
қолдану қажет, респонденттердiң 44,3% өлiм жазасын қылмыстылық
жағдайларының таралуындағы тежеушi фактор деп санайды, 38,3% бұл шараны
тиiмсiз және қылмыстылықтың таралуына ықпал етпейдi деп атаған.
37. Келтiрiлген мәлiметтерге қарамастан, өлiм жазасын кезең-кезеңмен
жою саясаты iске асырылуда. 1997 жылы өлiм жазасы көзделген қылмыстар саны
екi есе азайған. 2003 жылғы 19 желтоқсаннан бастап Мемлекет басшысы өлiм
жазасының орындалуына, оны толық жою мәселесi шешiлгенге дейiн, мерзiмсiз
мораторий жариялады. Қазiргi уақытта өлiм жазасын орындауға мораторий
сақталуда.
38. Өлiм жазасы туралы соңғы үкiм өлiм жазасын қолдануға мораторий
жарияланғанға дейiн 2003 жылы 12 адамға қатысты орындалды. Өлiм жазасы
туралы соңғы үкiм 2005 жылы 2 адамға қатысты шығарылды, алайда мораторий
жариялануымен және өмiр бойына бас бостандығынан айырумен алмастырылуына
байланысты орындалмаған.
39. БҰҰ Бас Ассамблеясының 2006 жылғы 19 желтоқсандағы 61-
сессиясында Республика Еуропалық Одақтың өлiм жазасын жою жөнiндегi
өтiнiшiне қосылды.
40. Жалпы, Қазақстан қылмыстық заңнаманы iзгiлендiру жолында
қарыштап келедi. Қылмыстық жауапкершiлiктi әкiмшiлiкпен алмастыру арқылы
қылмыстық кодекстiң жекелеген баптарын қылмыс деп танымау процесi жүрiп
жатыр. Анықтау және тергеу рәсiмдерiн ықшамдау, тараптардың бiтiмге келу
институтын енгiзу, негiзсiз қылмыстық қудалаудан кепiлдiктi нығайту
күтiлуде.
Жеке өмiр құқығы
41. Үкiмет жеке өмiрге қол сұғылмай қорғалуын қамтамасыз ету жөнiнде
шаралар қабылдайды. Жеке өмiрге қол сұғылмау, өзiнiң және отбасының құпиясы
болуын, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуын, жеке салымдары мен жинаған
қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң,
почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының
құпиялылығы сақталуын бұзатын қылмыстардың өсуiне байланысты Парламент
"Кейбiр заңнамалық актiлерге азаматтардың жеке өмiрiне қол сұғылмау
құқықтарын қорғау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу
туралы" Заң жобасын қарайды.
42. 2009 жылғы 5 қаңтардан бастап ақпараттардың электронды
жеткiзушiлерiн (чип) қамтитын жаңа үлгiдегi паспорттар шығару басталды,
2009 жылғы 8 қыркүйектен бастап электронды жеке куәлiк енгiзiлдi. Жеке
басты куәландыратын электронды құжаттарға ауысу халықаралық стандарттарды
қолдан жасаудан қорғауды ескере отырып, жүргiзiледi. Жеке деректердiң
жариялануына немесе оларды пайдаланумен заңсыз мәмiле жасауға кедергi
келтiретiн факторларды нығайту мақсатында Үкiмет Қазақстан Республикасы
азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарға, және дербес мәлiметтердi
қорғауға қатысты заңдардың жобаларын, сондай-ақ жеке деректер туралы заң
жобасын әзiрлейдi және Парламентке 2010 - 2011 жылдарда енгiзедi.
Теңдiк және кемсiтпеушiлiк
43. Мемлекет адам мен азаматтың жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне,
тегiне, мүлiктiк және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жерiне, дiнге
көзқарасына, нанымына, қай қоғамдық бiрлестiкке жататындығына, сондай-ақ
басқа да мән-жайларға қарамастан құқықтары мен бостандықтарына кепiлдiк
бередi.
44. Ұзақ жылдар бойы Қазақстанда әр түрлi халықтардың бейбiт өмiр
сүруiнiң ерекше тәжiрибесi жинақталды. Көп этникалық қоғамның қалыптасуы
мен бекiтiлуiне қызметi халықаралық және конфессияаралық келiсiмдi
нығайтуға бағытталған ерекше институт - Қазақстан халықтарының ассамблеясы
көп ықпал еттi. 2007 жылдың мамырында Қазақстан Республикасының Парламентi
барлық сайланбалы билiк салаларының маңызын елеулi өзгертетiн бiрқатар
конституциялық түзетулер қабылдады. Маңызды конституциялық реформалардың
жаңа бөлiмдерiнiң бiрi - Парламент Мәжiлiсiнiң депутаттарының санын 107-ге
өсуi, оның 9-ы Қазақстан халықтарының ассамблеясынан алынатынды болды. Бұл
қадам, сөз жоқ, Ассамблеяның ролiн аса жоғары дәрежеге көтердi. Бүгiн
халықтар ассамблеясы ұлттық тиесiлiгiне қарамастан барлық азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтауды қамтамасыз ететiн, барлық этностардың
мүдделерiн бекiткен Қазақстанның саяси жүйесiнiң маңызды элементi болып
тұр.
45. Мемлекет этностардың мәдениетi мен тiлдерiн дамытуға барлық
жағдайлар жасауда. Газеттер мен журналдар 11 тiлде шығарылады, радио
бағдарламалар 8 тiлде, ал телебағдармалар 7 тiлде шығады. Ұлттық тiлдерде
шығатын бұқаралық ақпарат құралдардың жалпы тиражы қазақ және орыс тiлдегi
бұқаралық ақпарат құралдарын санамағанда 80 мың данадан асады.
46. Этномәдени бiрлестiктердiң саны бiртiндеп өсуде. Олардың саны
621 дейiн өстi. 46 этнос өкiлдерiнiң өз орталықтары бар. Қазақ және орыс
театрларынан басқа, Қазақстанда тағы төрт - өзбек, ұйғыр, корей және немiс
театры жұмыс iстейдi. Олардың үшеуi - ТМД аумағында бiреу ғана. Оқу
толығымен өзбек, тәжiк, ұйғыр және украин тiлдерiнде жүргiзiлетiн 88 мектеп
бар. 108 мектепте Қазақстанның 22 этносының тiлдерi өзiндiк пән ретiнде
оқытылады. Осыдан басқа, балалар ғана емес, үлкендер де 30 этностың тiлiн
үйрене алатын 195 арнайы мамандандырылған лингвистикалық орталық ашылды.
Қазiр оларда 7 мыңнан астам адам оқып жатыр.
47. Кемсiтушiлiк қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылады
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнiң баптары: 141 "Азаматтардың
тең құқықтылығын бұзу", 160 "Геноцид", 164 "Әлеуметтiк, ұлттық, рулық,
нәсiлдiк немесе дiни араздықты қоздыру"). Бұл қылмыстардың үрдiсi
төмендегенi байқалады: егер 2006 жылы ел бойынша осы санаттағы 42 қылмысы
тiркелсе, ал 2007 жылы - 36, 2008 жылы - 34, 2009 жылдың бiрiншi жарты
жылдығында - бар-жоғы 5 қылмыс.
Азаптаудан, зорлық-зомбылықтан, басқа да қатал немесе адамның
беделiн түсiретiн қарым-қатынастардан қорғау
48. Қазақстан Республикасының Конституциясымен ешкiмдi азаптауға,
оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр-
қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайтындығына кепiлдiк
берiледi.
49. Ұсталғанның, соның iшiнде азаптаудан қорғану құқығын бекiтетiн
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың
тәртiбi мен шарттары туралы" Заңда бекiтiлдi. Азаптағаны үшiн екi жүз айлық
есептiк көрсеткiштен бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде
айыппұл салуға немесе үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды
атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып,
қылмыстың ауырлығына байланысты бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыру қылмыстық жауапкершiлiгi көзделедi. Азаптауларды
қолданумен алынған мәлiметтердi дәлелдемелер ретiнде сотта танылмайды.
Азаптаулар құрбандарының өтемақы алуға құқықтары бар.
50. Құқық қорғау органдарының және пенитенциарлық жүйенiң
қызметкерлерiн, оның iшiнде, адам құқықтары саласында халықаралық құқықтық
нормаларды және стандарттарды зерттеу мен қолдану бөлiгiнде оқыту және
кәсiби деңгейiн көтеру бойынша тұрақты негiзде шаралар қабылданып жатыр.
51. Билiктiң құқық қорғау органдары тарапынан азаптауды қолдану
фактiлерi орын алады. Айталық, Жоғарғы Соттың деректерi бойынша 2006 жылы
азаптағаны үшiн 7 адам, 2007 жылы - 7 адам, 2008 жылы - 2 адам сотталған.
Билiк және басқару, қоғамдық бiрлестiктер, ұйымдар, лауазымды адамдар және
мемлекеттiк қызметшiлердiң заңсыз әрекеттерi (әрекетсiздiгi) фактiлерi
бойынша iстердiң өскендiгi байқалады. Мысалыға, соттар 2008 жылы - 6 493
iстi қараған.
52. Нақты талдағаннан кейiн 2008 жылы Қазақстан Азаптауларға және
басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын iс-
әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияға факультативтiк хаттаманы
ратификациялады және мемлекеттен тәуелсiз, ұлттық алдын алу тетiгiн әзiрлеу
жөнiнде мiндеттеме қабылдады. Бүгiнде осындай тетiктiң негiзi ұлттық
заңнамада бар. Төрт жыл бұрын Үкiмет үкiметтiк емес құқық қорғау ұйымдары
өкiлдерiнiң қатысуымен өңiрлiк қоғамдық, байқау комиссияларын құру арқылы
қоғамдық бақылауды енгiздi. Мұндай комиссиялар iшкi iстер органдарында және
қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде әрекет етедi.
53. Азаптауларға қарсы Комитеттiң ұсыныстарын орындау және
азаптауларға қарсы тұру жөнiндегi шараларды үйлестiру шеңберiнде Әдiлет
министрлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 - 2012 жылдарға арналған
Азаптауға қарсы БҰҰ Комитетiнiң ұсынымдарын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар
жоспарының жобасын әзiрледi. Осы ұсынымдардың жүзеге асыруда "Қазақстан
Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне азаматтарды ұстау негiздерi
мен тәртiбiн бекiту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу
туралы" Заң жобасы әзiрлендi. Бiрiншi рет заңнамалық деңгейде Заңнама
арнайы мекемелердегi адамдарды қабылдаудың және тiркеудiң тәртiбi мен
жағдайлары, олардың құқықтары мен мiндеттерi, оларға қатысты қабылданған
шаралар мен оларды босату тәртiбi көзделген. Ерекшелегенде, арнайы
мекемелердегi адамдардың посылканы, берiлiмдердi (сәлем-сауқат),
кiтаптарды, журналдарды алуға, ата-аналарымен және басқа да адамдармен хат
алмасуға және кездесуге, серуендеу мен мәдени-көпшiлiк iс-шараларға
қатысуға құқықтары белгiленген. Заң жобасының бiр новелласының бiрi болып
қоғамдық бақылау ұғымын қосу табылады, ол арқылы қоғамдық бiрлестiктер
арнайы мекемелерде ұсталатын адамдарға көмек көрсетуге, жекелегенде медико-
санитарлық қамтамасыз етуде, еңбектi ұйымдастыруда, бос уақытты және бiлiм
алуда көмек беруге мүмкiндiк алады. Қазiргi уақытта Заң жобасы Қазақстан
Республикасының Парламентiнде қаралуда.
54. Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты азаптауларды қолдану
туралы азаматтардың шағымдарын қараудың сот практикасын талдауда және
қорытуда, соның қорытындысы бойынша 2009 жылдың соңына дейiн Жоғарғы соттың
тиiстi қаулысы қабылданатын болады.
Пенитенциарлық мекемелердегi жағдай
55. Қазақстан пенитенциарлық жүйенi iзгiлендiру саясатын
жалғастыруда. Осы саясаттың ең маңызды қадамының бiрi қылмыстық-атқару
жүйесiн Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң қарамағынан
Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң қарамағына беру болды.
56. Қабылданып жатқан шаралардың нәтижесiнде пенитенциарлық жүйе
бiртiндеп халықаралық нормалар мен стандарттарға жақындауда. Бүгiнгi таңда
Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйесi бiрқатар оң өзгерiстердi өткiздi,
соның қатарында заңнаманың жетiлдiруi, сотталғандардың тұрмыс жағдайының
жақсарылуы, сотталғандарға толық дәрежедегi көлемде медициналық қызметтердi
беру, сотталғандар арасында туберкулезбен ауыратындардың деңгейiнiң азайуы.
57. 2008 жылы Әдiлет министрлiгi Денсаулық сақтау министрлiгiмен
бiрлесiп сотталған әйелдер, ерлер мен кәмелетке толмағандардың
тереңдетiлген медициналық алдын алу қараулары бойынша республикалық акция
өткiзiлдi.
58. Қылмыстық-атқару жүйесiн жетiлдiруге және оның халықаралық
стандарттарға Жақындауына 2006 жыл мен 2009 жылдың 1 жарты жылдығы
аралығында республикалық Бюджеттен шамамен 70 млн. АҚШ доллары бөлiнген.
Бөлiнген қаражат шеңберiнде түзету мекемелерiн қайта жаңғырту қайта құру,
әлi посткеңестiк және одан да бұрын кезеңде салынған ғимараттар мен
құрылыстарын күрделi жөндеу бойынша, сондай-ақ халықаралық стандарттарға
сай жаңа мекемелер салу бойынша шаралар қабылдануда.
59. Үкiмет Парламентке қылмыстық жазаларды орындау жүйесiн және
қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру мәселелерi бойынша Заң жобасы
енгiзiлдi. Заң жобасы жазалауды өтеп шығу жағдайын, сотталғандарға қарау
тәртiбiн жетiлдiруге; қоғамнан сотталғанды оқшаулауға байланысты емес
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларының тиiмдiлiгiн жоғарылатуға;
қылмыстық-атқару жүйесi қызметкерлерiнiң құқықтық және әлеуметтiк қорғануын
жақсартуға бағытталған. Заң жобасы жабық түрдегi түзеу мекемелерiнде
сотталғандарды ұстау тәртiбiн түбегейлi өзгертедi.
Бостандыққа және жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы
60. 2008 жылғы 1 тамыздан бастап қамауды соттың санкциялануы
енгiзiлген. Әркiмнiң өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар. Заңда
көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және
қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы берiледi.
Соттың санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ұстауға
болады. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбiр адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегiн пайдалануға құқылы.
61. Жедел-iздестiру қызметiнiң ерекшелiгiне байланысты адам мен
азаматтың құқықтарын сақтау мониторингiнiң қолданыстағы әдiстерi қолданыла
бермейдi. Ведомстволық бақылау шектелген. Сондықтан жеке бас бостандығына
құқықтарды бұзуды алдын алу мен жолын кесудiң тиiмдi тәсiлi прокурорлармен
және Адам құқықтары комиссиясы тұрақты жүргiзетiн адамдарды ұстаудың және
олардың уақытша ұстау изоляторларымен қызметтiк үй-жайларда болуының
заңдылықтарын тексеру болып табылады. Нәтижесiнде соңғы жылдары азаматтарды
заңсыз ұстау фактiлерi азаюда. Сонымен бiрге. Ресми орындармен танылмаған
қамауда ұстау орындарында адамдарды заңсыз ұстау көбiрек анықтала бастады.
Мәселен, 2008 жылы прокурорлар 850 заңсыз ұсталған адамды босатты.
Азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзу фактiлерi бойынша қылмыстық
процестi 44 қылмыстық iс қозғалды. Соның iшiнде сотқа 24-i жiберiлдi.
Осыған байланысты, қамауды соттық санкциялау рәсiмдерiн, ұстау тәртiбi
бөлiгiнде қолданыстағы заңнаманы нақтылауды енгiзу талап етiледi.
Пiкiр бiлдiру бостандығы
62. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес сөз, ой және
шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураға тыйым салынады.
63. Соңғы жылдарда бұқаралық ақпарат құралдарының қызметi саласында
өте маңызды өзгертулер өткiзiлдi, нәтижесiнде 85 % бұқаралық ақпарат
құралдары үкiметтiк емес болып табылады. Республикада 8 248 бұқаралық
ақпарат құралдары тiркелген (2 513 бұқаралық ақпарат құралдары белсендi
әрекет етедi), 212 электрондық бұқаралық ақпарат құралдары, 2 392 шетелдiк
бұқаралық ақпарат құралы таратылады, сондай-ақ KZ доменде 9 000-нан артық
домендiк атау тiркелген. 159 бұқаралық ақпарат құралдарының иелерi болып
қоғамдық ассоциациялар табылады, 11 баспа саяси партиялары мен
қозғалыстарға және 10 дiн ұйымдарының меншiгiне жатады.
64. 2009 жылғы 6 ақпанында "Қазақстан Республикасының бұқаралық
ақпарат құралдары мәселелерi бойынша кейбiр заңнамалық актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы қабылданды, ол теледидар
жәненемесе радиотарату ұйымдастыру жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын
бұқаралық ақпарат құралдары есебiне қойылым тоқтатылған, бұқаралық ақпарат
құралдардың қайта есептеу рәсiмi жеңiлдетiлген, талапкер мен жауапкер
арасында сотта тараптардың тең жарыспалылығы қамтамасыз етiлген.
Журналисттiң қызметiн елеулi қиындататын сауалнама жүргiзу кезiнде
журналисттiң аудио- немесе бейнежазбаны қолдануға рұқсат алу мiндетi
жойылған. Мемлекеттiк тiлдегi телевизияны және радиохабарларды таратудын
бiркелкiлiгi туралы норма анықталған, яғни бұқаралық ақпарат құралдарының
мемлекеттiк тiлдегi теледидарлық және радиобағдарламалық уақыты күнделiктi
көлемiнiң басқа тiлдегi бағдарламалардың жиынтық көлемiнен кем болмауы
тиiс. Мемлекеттiк тiлдегi теледидарлар мен радио бағдарламалардың көлемi
жергiлiктi уақыттың әр бiр нөл сағаттан саналатын ұзақтығы алты сағат уақыт
аралығын қамтитын басқа тiлдегi бағдарламалар көлемiнен кем болмауы тиiс.
65. Бұқаралық ақпарат құралдарының өнiмдерiн тарату үшiн бас
редактордың әкiмшiлiк жауаптылығы, сондай-ақ есепке қоюсыз ақпараттық
агенттiктiң хабарламасы мен материалдары тоқтатылған. Бұқаралық ақпарат
құралдарының өнiмдерiнiң тираждарын шығу мәлiметтерiн белгiлеусiз мерзiмдi
баспа басылымдарын шығарған кезде тәркiлеу тоқтатылған.
66. Ақпарат тарату үшiн интернет-сайттарды пайдалану бойынша
қызметтi реттеу мақсатында 2009 жылғы 10 шiлдеде "Қазақстан Республикасының
кейбiр заңнамалық актiлерiне ақпараттық-коммуникациялық желiлер мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заң қабылданды. Интернет-
ресурстар (бұқаралық ақпарат құралдарымен айқындалған, алайда басқа
Бұқаралық ақпарат құралдарының айырмашылығы олар уәкiлеттiк органда
тiркеуге жатпайды және лицензиялаудан босатылған.
67. Тоқтата тұру не бұқаралық ақпарат құралдарында шығаруды тоқтату
не бұқаралық ақпарат құралдарының өнiмдерiн тарату тек заңда көзделген
тiкелей негiздер бойынша меншiк иесiнiң немесе соттың шешiмi бойынша ғана
мүмкiн. Бұндай тоқтату үшiн негiздемелер Заңмен тiкелей көзделген, оның
iшiнде: есiрткiнi, психотроптық заттар мен прекурсорларды, қатыгездiк пен
зорлық-зомбылықты, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және
рулық басымдықты, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуды,
конституциялық құрылысын күштеп өзгертудi, экстремизмдi немесе терроризмдi
насихаттау.
68. Үкiмет 2010 жылдың 3 тоқсанында азаматтарға ақпаратты қорғауды
қамтамасыз ету, ақпаратты еркiн алу мен тарату мүмкiндiгiн беру туралы
Конституция нормаларын iске асыруға бағытталған ақпараттарды дамыту мен
ақпараттарды қорғау мәселелерi бойынша өзгерiстер енгiзу туралы заңын
әзiрлейдi.
Азаматтардың бiрлестiкке құқығы
69. Азаматтардың бiрлестiк құқығына кепiлдiк берiледi. Елде заңды
тұратын шетелдiк азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстанның
азаматтарымен қатар Қазақстан Республикасы заңдарымен және халықаралық
шарттарымен тiкелей белгiленген жағдайларды қоспағанда, құрылтайшы, мүше
және коммерциялық емес ұйымдардың қатысушылары болуы мүмкiн. Осылайша, олар
саяси партиялардың мүшелерi болуға құқығы жоқ. Қазiргi таңда 13 мыңнан
астам үкiметтiк емес ұйымдар бар, оның iшiнде ең белсендiсi болып 1 709
үкiметтiк емес ұйым табылады.
70. Қоғамдық бiрлестiктер олардың құрылған сәтiнен бастап екi ай
мерзiм iшiнде мемлекеттiк тiркеуге жатады. Қоғамдық бiрлестiк құру үшiн он
адамның бастамашылығы жеткiлiктi. Мемлекеттiк тiркеудiң маңыздылығы адам
құқықтары саласындағы қазақстандық заңнамаға сәйкес құрылтай және басқа да
құжаттар тексерумен қорытындыланады. Қоғамдық бiрлестiктердi коса алғанда,
барлық заңды тұлғаларды тiркеудiң жүйесiн жеңiлдету бойынша шаралар
қабылданады. Атап айтқанда, "жалғыз терезе" қағидаты бойынша 10 күннiң
iшiнде (бұрын 15 күн болған) тек тiркеу ғана емес, сол сияқты салық және
статистикалық есепке қою жүзеге асырылады. Бұл ретте мемлекеттiк алым
шамамен 50 АҚШ долларын құрайды.
71. Республикада 10 партия тiркелген. 2009 жылғы ақпанда "Саяси
партиялар туралы" Заңына өзгерiстер енгiзiлген, жекелегенде ұйымдастыру
комитеттерi (ынталы топтар), саяси партиялар қызметтерiне және оларды
қаржыландыру тәртiптерi жетiлдiрiлген, партия мүшелерiнiң құрамы 40 000
дейiн азайтылды, партия мүшелерiнiң жалпы санына ықпал етпейтiн формалды
белгiлерi бойынша саяси партияларды тiркеуден бас тартудың негiздемелерi
қысқартылған.
72. Iшкi саяси тұрақтылықты нығайту мен қоғамды шоғырландыру
мақсатында елдiң саяси жүйесiн жаңғыртудың алдағы кезеңiндегi Мемлекеттiң
басым бағыттары болып табылуда. Осыған байланысты тұрақтылық пен теңгерiмдi
саяси жүйе бойынша одан әрi қадамдар қабылданатын болады.
Еркiн жүрiп-тұру, келу және тұрғылықты жер таңдау құқығы
73 Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбiр адам,
заңда көрсетiлгеннен басқа реттерде, еркiн жүрiп-тұруға, келу және
тұрғылықты жер таңдауға, шетелге еркiн шығуға және Қазақстан Республикасына
кедергiсiз қайтып оралуына құқығы бар.
74. Мемлекетпен жүргiзiлiп жатқан көшi-қон саясатының нәтижесiнде
елге келiп жатқандар, кетiп жатқандардан көбейдi. 10 жылда ТМД, Қытай,
Монғолия, Түрiк және Иран елдерiнен тарихи отанына 650 мыңнан астам адам
оралды. Сол уақытта Қазақстанның бiрегей этноконфессионалдық халық құрамы
сақталған.
75. Шетелдiк азаматтардың келу режимi жеңiлдетiлген. Осылайша, 2009
жылдың қыркүйектегi жағдай бойынша экономикасы дамыған және саяси тұрақты
елдерден 45 азаматқа шетелдегi казақстандық консульдық мекемелерiнде бiр
мезгiлде визаны бере отырып олардың паспорттарына тiркеу жүргiзiледi.
Инвесторлық визаның иелерiн тiркеу де осындай амалмен жүзеге асырылады.
Кейбiр көршi елдердiң азаматтары (Ресей, Тәжiкстан, Қырғызстан) өту
пункттерiнде тiркеудiң орнына миграциялық карточкаларға белгi қойыла отырып
ресiмделедi.
76. 1993 жылы мiндеттi тiркелiм институты жойылды, қазiргi уақытта
қолданылымдағы тұратын жерi бойынша тiркеу тетiгi хабарламалы мiнез-құлыққа
ие және тек қана мемлекеттiк бюджеттi қалыптастыру кезiнде әлеуметтiк-
экономикалық және басқа да мәселелердi жоспарлауы үшiн халықты
статистикалық есептеу, азаматтық мәселелерiн шешу, iздестiруде жүрген
адамдардың тұрғылықты жерiн белгiлеу, демографияны, еңбек нарығын және
халықты жұмыспен қамтуды реттеу, сондай-ақ тиiстi сайлау учаскесiнiң
аумағында тұрғылықты жерi бойынша сайлау кампанияларына қатысуын қамтамасыз
ету мақсатында әрекет етедi. Бұл тетiк автоматтандырылған және
жеңiлдетiлген.
77. 2009 жылдан бастап биометриалық мәлiметтерi бар жеке басын
куәлендiретiн электронды құжаттар берiле бастады. Сонымен бiрге берiлген
жеке басын куәлендiретiн құжаттар мен тiркеу туралы мәлiметтер
Республиканың барлық аумағында әрекет ететiн бiрыңғай электронды деректер
қорына жинақталады. Посткеңестiк кеңiстiкте бұндай қорға ұқсас қорлар жоқ
және халықаралық деңгейде ең жақсылардың бiрi деп танылған. Азаматтардың
жеке мәлiметтерiн қорғау мақсатында кiрудiң алыстатылған режимi әрекет
етедi. Бiрақта, дербес мәлiметтердi қорғау тетiгiн жетiлдiру бойынша
жұмыстар Үкiметтiң тұрақты бақылауында.
Көшiп-қонушылар мен босқындар құқығы
78. Қазақстан Республикасының Көшi-қон саясаты Қазақстанның
мемлекеттiк саясатының стратегиялық бағыттарының бiрi болып табылады.
79. Соңғы жылдары Қазақстан еңбек көшi-коны шыққан елдер қатарынан
шетелдiк жұмыс күшiнiң белсендi ағымы келетiн елдердiң тобына өттi.
Қазақстандағы экономикалық өсiм, онымен байланысты 2000 жылдардан бастап
жұмыс орны санының өсуi, жалақы деңгейiнiң өсуi және халықтың табысының
өсуi негiзгi себеп болды.
80. Еңбек көшi-қонын реттеу кезiнде басым бағыт еңбектiң iшкi
нарығына және мамандандырылған жұмыс күшiн тартуға берiледi, осыған
байланысты Үкiмет жыл сайын шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлейдi.
81. Көшi-қон саясаты саласындағы қолданыстағы заңнама пысықтауды
қажет етедi. Осыған байланысты, Мемлекет Басшысы Қазақстан Республикасының
2007 - 2015 жылдары арналған көшi-қон саясаты тұжырымдамасын бекiттi.
82. 2009 жылдың желтоқсанында Үкiмет Парламентке "Халықтың көшi-қоны
туралы" жаңа Заңның жобасын енгiзедi. Онда көшi-қон мәселелерi бойынша
мемлекеттiк органдардың өзара iс-қимыл тетiгi және жауаптылығы белгiленген;
көшi-қон түрлерi мен санаттары айқындалады; жоғарғы инновациялық әлеуетi
бар шетелдiк мамандардың келуiн ынталандыру енгiзiлген; шетелден қайтып
оралған отандастарды және елдiң экономикалық перспективi жоқ және
экологиялық қолайсыз өңiрлерiнде тұратын азаматтарын әлеуметтiк қолдаудың
қосымша шаралары көзделедi.
83. Қабылданған халықаралық мiндеттердi iске асыруда Парламентке
"Босқындар туралы" Заң жобасы енгiзiлген, онда баспана iздеушi адамдардың
және босқын мәртебесiн алған адамдардың құқықтық мәртебесi ажыратылған,
көрсетiлген адамдарды қорғау шаралары және олардың құқықтары көзделген, заң
жобасының желкелеген нормалары босқын балаларға арналған. Қазақстан
босқындар құқығы бойынша халықаралық мiндеттемелердi қабылдаған сәттен
бастап мұндай мәртебе алған адамды басқа мемлекеттерге бiр рет те бермеген.
Адам саудасымен күрес
84. Қазақстан БҰҰ Адамдарды сатуға және үшiншi тұлғалардың
жезөкшелiктi пайдалануына қарсы күрес туралы, Трансұлттық ұйымдасқан
қылмысқа қарсы бiрқатар конвенцияларының және 1926 мен 1956 жылғы Құлдық
туралы екi конвенциясының қатысушысы болып табылады. 2003 жылдан бастап
Үкiмет жанында құрылған арнайы Ведомствоаралық комиссия қызмет етедi. Адам
саудасымен күрес әр түрлi мемлекеттiк органдардың мүдделерiн
қозғайтындықтан жиынтық тәсiлдi қажет етедi. Сондықтан Үкiмет үшiншi рет
Адам саудасымен күрес бойынша iс-шаралар жоспарын (соңғысы 2009 - 2011
жылдарға арналған) қабылдады.
85. Осындай қылмыстардың жасырын сипатынан оларды тергеу процесi
қиын болады. Сондықтан осындай қылмыстардың құрбандары басқа зардап
шегушiлер сияқты, олардың қылмыстық тергеуге көмектескен жағдайда
"Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды қорғау туралы" Заңының шеңберiнде
қорғауға жатады. 2006 жылдың 2 наурызында "Қазақстан Республикасының кейбiр
заңнамалық актiлерiне адамды саудаға салуға қарсы iс-қимыл мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы қабылданды, онда
адам саудасы бойынша қылмыстар халықаралық анықтамаларға сәйкестендiрiледi,
және әкiмшiлiк жаза қаталдандырылуда. Бұдан басқа, оларға қарсы адам
саудасы бойынша қылмыс жасалудың салдарынан көшi-қон тәртiбiн бұзған
адамдарға қатысты әкiмшiлiк елден қуу қолданбау мүмкiндiгi көзделген.
86. Адам саудасымен байланысты қылмыстардың алдын алу мақсатында
iшкi iстер органдарымен "STOP трафик" жедел-алдын алу iс-шаралары
өткiзiлуде, нәтижесiнде 2008 жылы 6 адам саудасы фактiсi, 5 кәмелетке
толмағандарды саудаға салу фактiсi, 2 адамды тонау фактiсi, 5 пайдалану
мақсатында бостандығынан айыру фактiсi, 107 жеңгетайлық және притонды ұстау
фактiсi және 5 жезөкшелiкпен айналысуға тарту фактiсi ашылған. 2009 жылдың
6 айында (қаңтардан бастап) адам саудасымен байланысты қылмыстар бойынша
147 қылмыстық iс қозғалған.
87. Адам саудасы бойынша қабылданып жатқан шараларды бұқаралық
ақпарат құралдарында баяндауда құқық қорғау органдары белсендi қатысуда,
үкiметтiк емес ұйымдармен бiрлесiп ақпараттық компаниялар өткiзiлуде.
Сонымен, 2008 жылы адам саудасымен күрес мәселелерi бойынша республикалық
бұқаралық ақпарат құралдарында электрондық масс-медиада 300-ден астам
сюжеттер және республикалық баспа шығарылымдарында 400-ге жуық
жарияланымдар шықты. Бүгiнгi таңда мемлекет адам саудасымен күрес бойынша
үкiметтiк емес ұйымдарының әлеуметтiк маңызды жобаларын қаржыландыруда.
Қазiргi уақытта адам саудасы құрбандарын әлеуметтiк бейiмдеу проблемасы
өзектi, соның iшiнде арнайы оңалту орталықтары арқылы. Осыған байланысты,
2009 жылдың басынан бастап Әдiлет министрлiгiне адам саудасымен күрес
саласындағы әлеуметтiк жобаларға қаражат бөлiнген. Жобаларды жүзеге асыру
үш жылға есептелген. Атап айтқанда үкiметтiк емес ұйымдарды тарта отырып
адам саудасы құрбандарын оңалту мен уақытша тұруы үшiн оңалту орталығын
құру бойынша, ақпараттық компаниялар бойынша жобалар жүзеге асырылуда.
Ой-пiкiр, ар-ождан және дiн бостандығы
88. Қазақстан Республикасының, басқа мемлекеттердiң азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ басқалармен бiрге кез келген
дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысы ұстанбауға құқылы, дiнге деген,
құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге
қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп
мәжбүр етуге жол берiлмейдi. Дiни бiрлестiктер мемлекеттен бөлiнген және
заң алдында тең.
89. 2009 жылдың 1 шiлдесiндегi жағдай бойынша Қазақстан
Республикасының аумағында 40 конфессиялар мен деноминацияларды ұсынатын 4,2
мыңнан астам дiни бiрлестiктер мен ағымдар әрекет етедi. Қазақстанда 20-дан
астам дiни оқу орындары қызмет етедi.
90. Бұрыннан белгiлi болғандай Қазақстанның көпшiлiк халқы, 70 %
жуық қазақстандықтар исламды ұстанады. Бiрақ Қазақстандағы исламның
басымдығы басқа сенiм-нанымдардың толық қанды қызмет етуiне кедергi
келтiрмейдi. Тәуелсiздiк жылдарында исламдық бiрлестiктердiң саны 46-дан
2441-ге дейiн өстi. Бiр мезгiлде орыс православиелiк шiркеудiң
приходтарының саны 62-ден 293-ке дейiн төрт есе, римдiк-католиктiк
шiркеулердiң қауымдары 42-ден 86-ға дейiн екi есе, евангельдiк христиан-
баптистар 168-ден 362-ге дейiн және жетiншi күннiң адвентистерi 36-дан 66-
ға дейiн өстi. Протестандық бiрлестiктердiң саны 521-ден 1 189-ға дейiн
өстi. Қазiрде дiни бiрлестiктер 44 мерзiмдi дiни басылым шығарады. Бұдан
бұрын бiрде бiр дiни газет немесе журнал жоқ болатын. Қазiргi таңда
Республикада 20-дан астам елдiң 384 миссионерi жұмыс iстейдi, ал 1990 жылы
олар бар болғаны 12 адам болатын. Саны аз дiни топтарының хабарламалық
тiркеуiн тәртiпке келтiру мақсатында көрсетiлген тiркеу бойынша мемлекетпен
көрсетiлетiн қызметтердiң мемлекеттiк стандарттары әзiрлендi. Осы
стандарттарды қолдану дiни топтардың жүгiнген жағдайында тiркеудi жүзеге
асыратын жергiлiктi атқарушы органдарының тарапынан бюрократиялық
кедергiлердi жояды.
91. Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, ешкiмнiң де өз дiни
сенiмдерiн себеп етiп азаматтық мiндеттерiн атқарудан бас тартуға қақысы
жоқ. Дiни наным себебiмен атқарылуға тиiс бiр мiндеттi екiншiсiмен
алмастыруға тек қана Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жол
берiледi. Бiрақ, баламалы қызмет туралы заң жоқ.
92. Сындарлы конфессияаралық диалогты орнату маңыздылығына мән бере
отырып, Қазақстан Әлемдiк және дәстүрлi дiндер көшбасшылары съезiн
өткiзудiң бастамашысы болды (2003 ж., 2006 ж. және 2009 ж). Осы маңызды
форумның тұрақты хатшылығы қызмет етедi. Бұл форумдар елдiң сыртқы саясат
бағытының дұрыстығын көрсетiп қана қоймай, конфессияаралық ынтымақтастықтың
қазақстандық моделiнiң бiрегейлiгiнiң тиiмдiлiгiн куәлендiрдi. 2000 жылдан
бастап Үкiмет және жергiлiктi атқарушы органдар жанында дiни
бiрлестiктермен байланыс жөнiндегi кеңес жұмыс iстейдi. Осы саладағы кез
келген заң бұзушылықтарды анықтау және жою бойынша, сенушiлердiң дiни
сенiмiне қарамастан бұзылған құқықтарын қалпына келтiру шаралары
қабылданады. Деструтивтiк дiни ағыс тарапының терiс әсерiнен зардап
шегушiге көмек көрсету мақсатында деструктивтi дiни ғибадаттардың
құрбандарымен жұмыс жөнiндегi Орталықтар Қауымдастығы әрекет етедi.
Бейбiт жиналыстар, митингiлер бостандығына құқық
93. Қазақстан Республикасының азаматтары бейбiт және қарусыз жиналуға
құқылы, жиналыстар, митингтер мен демонстрациялар, және шерулер және
пикеттер өткiзедi. Мұндай құқықты пайдалану мемлекеттiк қауiпсiздiк,
қоғамдық тәртiп, денсаулық сақтау, басқа да азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мүдделерiнде заңнамамен шектелуi мүмкiн.
94. Бейбiт жиналыстар өткiзу үшiн жергiлiктi атқарушы органға өткiзу
күнi белгiленгенге дейiн 10 күннен кешiктiрiлмей өтiнiш берiледi.
Жергiлiктi атқарушы орган өтiнiштi қарайды және ұйымдастырушыларға өтiнiште
көрсетiлген iс-шараларды өткiзу уақытына дейiн бес күннен кешiктiрiлмей
қабылданатын шешiм туралы хабарлайды. Белгiленген тәртiп бұзылған жағдайда
15 тәулiкке дейiн әкiмшiлiк қамауға дейiн айыппұл түрiнде және бiр жыл
мерзiмге бас бостандығынан айыруға дейiн жауапкершiлiк көзделедi.
95. Бейбiт жиналыстар өткiзу үшiн жергiлiктi атқарушы орган өзге де
уақытты және өтiнiште көрсетiлген бейбiт жиналыстарды өткiзу орнын ұсынуы
мүмкiн. Бұл басқа азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық
қауiпсiздiктi, көлiктiң, инфрақұрылым объектiлерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiн,
жасыл желектер мен шағын сәулет нысандарының сақталуын қамтамасыз етумен
байланысты. Адам құқықтарын қорғау саласындағы 2009 - 2012 жылдарға
арналған ұлттық жоспар формалды негiздер немесе қала шетiнде бейбiтшiлiк
жиналыстарды өткiзу бойынша негiзделмеген бас тарту фактiлерiнiң болуына
осы саладағы заңды әзiрлеудi көздейдi. Заң жобасында барлық бейбiт
жиналыстардың түрлерiн рұқсат алу сипатынан хабарлау сипатына ауыстыру
арқылы құқықтық реттеу жорамалдануда.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету құқығы
96. Арнаулы әлеуметтiк қызмет көрсетудi ұсыну саласында мемлекеттiң
қызметi адам құқықтарын сақтау, iзгiлiк, ерiктiлiк, әлеуметтiк қызметтiң
атаулығы мен қол жетiмдiлiгi, оларды алуда тең мүмкiндiктердi қамтамасыз
ету принциптерiне негiзделедi.
97. Зейнетақы әйелдерге 58 жаста, ер адамдарға 63 жаста
тағайындалады. 5 және одан да көп бала туған және оларды 8 жасқа дейiн
тәрбиелеген әйелдерге 53 жаста зейнетке шығу құқығы берiлген. Бұрын ауылдық
жерде тұратын әйелдер ғана осындай құқық алған. 2009 жылғы 1 қазандағы жай-
күй бойынша зейнетақы төлемдерiн алушылардың саны 1 647 536 адамды құрады.
98. Соңғы 10 жылда жыл сайынғы халықтың нақты ақша табысының өсу
қарқыны орта есеппен 10% құрады. Зейнетақы мен жәрдемақы 3 еседен астам,
степендия 6 есеге өстi. 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттiк
әлеуметтiк жәрдемақылардың мөлшерiн арттыру 12%-ға, арнаулы мемлекеттiк
жәрдемақылар 11%-ға, сондай-ақ бюджет саласындағы қызметкерлердiң жалақысы
25%-ға өсiм жүргiзiлдi.
99. Әлеуметтiк маңызды жобаларды iске асыруға үкiметтiк емес ұйымдар
үлкен көмек бередi. Үкiметтiк емес ұйымдардың әлеуметтiк маңызды жобаларды
iске асыруға 2009 жылғы мемлекеттiң қатысумен бюджетiнен 6 млн. Астам АҚШ
доллары (1 млрд. теңге) бөлiндi.
100. 2005 жылдың сәуiрiнде "Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы"
Заң қабылданды. 2008 жылдың желтоқсанында арнаулы әлеуметтiк қызметтердi
беру, арнаулы әлеуметтiк қызметтердiң, оның iшiнде үкiметтiк емес ұйымдарды
тарта отырып нарығын кеңейтудiң заманауи моделiн құруға бағытталған
"Арнаулы әлеуметтiк қызметтер туралы" Заң қабылданды.
101. Мынадай төлемдер жүзеге асырылады: баланың тууына байланысты
бiржолғы мемлекеттiк жәрдемақы (отбасының кiрiсiне қарамастан); бiр жасқа
толғанға дейiн бала күтiмiне байланысты жәрдемақы (отбасының кiрiсiне
қарамастан); күн көрiсi төмен отбасыларының балаларына 18 жасқа толғанға
дейiн берiлетiн жәрдемақы. Бұл ретте 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы
мемлекет бюджетiнен төленетiн баланың тууына байланысты берiлетiн бiржолғы
жәрдемақы және бала күтiмi бойынша жәрдемақы 11%-ға артты (2009 жылғы 1
шiлдедегi айлықтық есептiк көрсеткiштiң өсуiн ескере отырып 1 296 теңгеге
дейiн).
Қолайлы қоршаған ортаға құқық
102. Конституция әркiмнiң қолайлы қоршаған ортаға, оның жай-күйi
туралы экологиялық құқық бұзушылық пен оның денсаулығына немесе мүлкiне
келтiрiлген зиянды өндiруге шынайы ақпаратқа құқығын бекiтедi.
103. Қазақстан Орхус конвенциясының қатысушысы болып табылады. Орхус
конвенциясы Тараптары Кеңесiнiң ұсынымдары толықтай дерлiк ескерiлген жаңа
Экологиялық кодекс қабылданды.
104. 2005 пен 2008 жылдар аралығындағы кезеңде негiзгi күш-жiгер
экологиялық ақпаратқа келiп түскен сауалдармен мемлекеттiк қызметшiлердiң
жұмыс тәжiрибесiн жақсартуға бағытталған.
105. Шаруашылық және өзге де қызметпен қоршаған ортаға белгiленетiн
ықпал ету бағасын жүргiзу кезiнде, жоспар алдындағы, жоспарлы, жобалау
алдындағы, жобалау құжаттамасын әзiрлеу кезiнде мемлекеттiк экологиялық
сараптаманың жариялылығы және Қоғамдық тыңдаулар өткiзу жолымен шешiм
қабылдауға халықтың қол жетiмдiлгi қамтамасыз етiледi.
106. Қазақстанның Қоршаған ортаны қорғау министрлiгi Астана
қаласындағы ЕҚЫҰ Орталығымен, Атырау облысының Әкiмдiгiмен және Экофоруммен
бiрiгiп Атырау қаласында Орхус орталығын ашты. Ол жұртшылықты, соның iшiнде
Интернет арқылы қоршаған ортаның жай-күйi туралы, қоршаған ортаға едәуiр
ықпал ете алатын жоспарланып отырған және жүзеге асырылатын қызмет туралы
шынайы әрi толық ақпаратпен қамтамасыз етедi, сондай-ақ Орхус
Конвенциясының талаптарына сәйкес, әсiресе Жайық-Каспий бассейнiнiң
аумағындағы қоғамдық құқықты бұзатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
I. Әдiснама
II. Ел туралы
III. Адам құқықтарын қорғау мен ынталандырудың нормативтiк және
институционалдық негiздемелерi
IV. Халықаралық ынтымақтастық
V. Ынталандыру және қорғау
VI. Әрекеттер мен жетiстiктер
VII. Ұлттық басымдықтар мен бастамалар
Қорытынды
Қосымша
I. ӘДIСНАМА
Осы Ұлттық баяндаманы әр түрлi министрлiктер мен ведомстволардың, Бас
прокуратура және Жоғарғы сот, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жанындағы адам құқықтары жөнiндегi қатысуымен консультациялардың ауқымды
процес шеңберiнде Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң басшылығымен
арнайы құрылған Үкiметтiк жұмыс тобы дайындады.
Баяндаманы дайындау процесiнде мемлекеттiк органдардың, Қазақстан
Республикасының үкiметтiк емес ұйымдары өкiлдерiнiң, халықаралық
сарапшылардың және БҰҰ-ның Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссары
Басқармасының қызметкерлерiнiң қатысуымен консультациялық семинарлар
сериясы өткiзiлдi.
3. Үкiметтiк емес ұйымдардың және БҰҰДБ сарапшыларының және
Ұлыбритания мен Германияның сарапшыларының сындарлы ұсыныстары мен
ұсыныстарының арқасында баяндама айтарлықтай пысықталды.
4. Баяндаманы 2009 жылдың шiлдесiнде және тамызында талқылауда бiр
қатар ҮЕҰ қатысты, олардың iшiнде: "Радуга" ҚБ, аналар мүгедек-балалар,
"Сана Сезiм" әйелдер бастамашылығы құқықтық орталығы" ҚБ, "қылмыстың
реформа және адам құқықтары мониторингi комитетi" ҚБ, "Намыс" мүгедектердiң
ҚБ, "Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөнiндегi қазақстандық
халықаралық бюро" ҚҚ, "Әдiл Сөз" бостандығын қорғаудың халықаралық қоры
"Қазақстанның балалар қоры" ҚҚ, "Medianet журналистиканың халықаралық
орталығы", "Алматы Хельсинки Комитетi" ҚҚ, "Феминистiк лига", "Қазақстанда
парламентаризмдi дамыту қоры" ҚҚ, "Даму және бейiмдеу әйелдер қауымдастығы"
ҚБ, Қазақстанның азаматтық альянсы, "Феникс" даму және бейiмдеу орталығы"
ҚҚ, "Жан", "Балалық" журналдары, "Медиалайф" ҚҚ, сондай-ақ Қазақстандағы
БҰҰ өкiлеттiктерiнiң, Қазақстандағы Ұлыбритания елшiлiгiнiң, Сорос-
Қазақстан қорының сарапшылары, аз халықтардың мәселесi жөнiндегi БҰҰ
Тәуелсiз сарапшысы Гай МакДугал, БҰҰ-дағы Ұлыбританияның өкiлi Ласт Боб,
БҰҰ адам құқықтары жөнiндегi Кеңестегi адам құқықтары жөнiндегi форумның
өкiлi Ратгебер Теодор, Ресей Федерациясы Сыртқы iстер министрлiгiнiң өкiлi
Павел Черников.
5. Баяндаманы дайындау кезiнде айтулы оқиғалар орын алды - Мемлекет
Басшысы 2009 - 2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам
құқықтары әрекетiнiң ұлттық жоспарын мақұлдады және алдағы онжылдыққа
мемлекеттiң Құқықтық саясат тұжырымдамасы бекiтiлдi. Осы орайда, баяндамада
осы құжаттарда анықталған адам құқықтары саласында ұлттық басымдықтар мен
мiндеттер қамтылды.
II. ЕЛ ТУРАЛЫ
6. Қазақстан жас, жылдам дамып келе жатқан демократиялық президенттiк
басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет. Өз тәуелсiздiгiн жариялаған сәттен,
1991 жылғы 16 желтоқсаннан бастап, қоғамдық келiсiмдi нығайту, саяси
тұрақтылықка кол жеткiзу және экономикалық өсу үшiн Қазақстан халықтарының
игiлiгiне аз тiрлiк жасалынбады.
7. Қазақстан Республикасының аумағы - 2724,9 мың шаршы шақырым. Ел
әр қайсысы аудандарға, олар өз кезегiнде ауылдық елдi мекендерге бөлiнетiн
14 облысқа бөлiнедi. Әкiмшiлiк-аумақтық құрылымы 2009 жылғы 1 қаңтарына
9923 бiрлiктi құрайды. Елорда - Астана қаласы.
8. 2009 жылғы 1 шiлдеде ел халқының саны 15880,6 мың адам, оның
iшiнде 8473,5 мыңы қалалық (53,4%), 7 407,1 мың адам ауыл халқын (46,6%)
құрады. Жалпы Қазақстан бойынша халықтың тығыздығы бiр шаршы шақырымға 5,8
адамды құрайды.
9. Қазақстанның құрылымы халықтардың тең құқылы қағидатына
негiзделген. Қазақстанның этникалық құрамы 2009 жылғы 1 шiлдедегi жай-күй
бойынша 140 топтан асады, олардың iшiндегi ауқымдысы - қазақтар, орыстар,
украиндар, өзбектер және басқа да топтар.
10. Соңғы 10 жыл iшiнде Орталық және Шығыс Еуропаның бiр қатар
елдерiнiң көрсеткiшiмен теңесiп, 1 000-нан 8 400-ге дейiн 8 есе өскен жан
басына шаққандағы ЖIӨ деңгейi ел дамуының басты көрсеткiшi болып табылады.
11. 2009 жылдың ақпан-наурыз айларында өткiзiлген халық санағының
нәтижелерi елдегi әлеуметтiк-экономикалық, демографиялық өзгерiстердi
көрсеттi. Барлығынан бұрын халық өмiрi деңгейiнде оң iлгерiлеулер туралы
сөз болып отыр. Кедейлiк деңгейiнен төмен өмiр сүрiп жатқан халық үлесi 34%-
дан 12 %-ға дейiн төмендеген. 10 жыл iшiндегi халықтың ақшалай табыстары
орташа есеппен 5 есе өстi.
12. Экономикалық дағдарыс жағдайында Қазақстан дағдарысқа қарсы
шараларды iске асыруға жылдам кiрiскен әлемнiң алғашқы мемлекеттерiнiң бiрi
болды. Сонымен бiрге, бұрында қабылданған әлеуметтiк мiндеттемелердiң
ешқайсысынан бас тартпады. Бұдан басқа, бюджеттiк сала қызметкерлерiнiң
жалақыларының, зейнетақының және әлеуметтiк жәрдемақының мөлшерi жобамен
30% өстi.
13. Халықтың туылуы жоғарылай бастады. Жалпы 10 жыл iшiнде халық
саны 14 миллион 900 мыңнан 15 миллион 900 мыңға дейiн өстi.
14. Ерлер мен әйелдердiң өмiр сүру ұзақтығында жоғары алшақтық
байқалады, егер 2007 жылы ерлер мен әйелдер арасындағы көрсеткiш алшақтығы
11,6 жасты құраса, 2008 жылы 10,5 жасқа дейiн төмендедi.
III. АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ МЕН ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ НОРМАТИВТIК
ЖӘНЕ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫҚ НЕГIЗДЕМЕЛЕРI
15. Өз тәуелсiздiгiнiң бiрiншi күнiнен бастап Қазақстан БҰҰ
Жарғысында және Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында адам
құқықтарын көтермелеу және қорғаудың жалпыға танылған қағидаларын
қолдайтынын мәлiмдедi. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам,
оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң ең құнды байлықтары деп
айтылған.
16. Кепiлдiктi нығайту үшiн тәуелсiздiк жылдарында Қазақстан адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда саласында аз атқармады. Ұлттық
Құқықтық саясат тұжырымдамасында 2010 жылдан бастап 2020 жылға дейiн
құқықтық мемлекет қағидаларын одан әрi бекiту процесiнде бiр жағынан, адам
мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың
ықтимал кепiлдiктерiне барынша, ал екiншi жағынан, барлық мемлекеттiк
органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар мен ұйымдардың конституциялық
мiндеттердi сөзсiз және толық орындауына қол жеткiзу болып табылады.
17. Қазақстан Республикасы Конституциясының Республика аумағында ең
жоғары заңды күшi бар. Барлық қабылданатын заңдар және басқа да нормативтiк
құқықтық актiлер оның ережелерiне сәйкес келуi тиiс, олай болмағанда оларды
Конституциялық Кеңес заңсыз деп таниды және жойылуға жатады.
18. Қоғамда мұқият талқылағаннан кейiн 2007 жылы Конституцияға
Парламенттiң және саяси партиялардың ролiн күшейткен тарихи өзгерiстер
енгiзiлдi. Президенттiң көптеген өкiлеттiктерi Парламентке ауысты,
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының (мәслихаттардың) ролi күшейдi.
19. Соңғы жылдар iшiнде сот төрелiгi жүйесiнде азаматтардың
құқықтарын қорғау жүйесi айтарлықтай күшейдi; билiктiң сот саласының
тәуелсiздiгi күшейдi. Судьяларды Парламенттiң депутаттарынан, тәжiрибелi
судьялардан және саясаткерлерден тұратын Жоғарғы сот кеңесi iрiктейдi.
Жоғарғы соттың құрамын Сенат тағайындайды. Алқабилер сотын мамандандырылған
соттарды енгiзу батыл қадам болды.
20. Қазақстан халықаралық құқықтың толыққанды субъектiсi және адам
құқықтары саласындағы 60-тан астам көп жақты әмбебап халықаралық шарттардың
қатысушысы болып табылады, оның iшiнде 7-уi "адам құқықтарын қорғаудың
халықаралық құралдары" деп аталатын БҰҰ құқық қорғау конвенциялары.
21. Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың
республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны
қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа реттерде, тiкелей
қолданылады.
22. Ратификацияланған халықаралық нормаларды сот практикасында
белсендi қолдануды қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы
соты 2008 жылдың 10 шiлдесiнде "Қазақстан Республикасы халықаралық
шарттарының нормаларын қолдану туралы" нормативтiк қаулы қабылдады. Онда ол
судьяларды Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы құқықтың құрамдас
бөлiгi болып табылатын Республика қатысатын халықаралық шарттардың
нормаларын басшылыққа алуды мiндеттедi.
23. Конституцияға сәйкес, Республика Президентi - халық пен
мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi.
24. Парламент заң шығару қызметiн жүзеге асыратын, оның iшiнде адам
құқықтары саласында, Республиканың ең жоғары өкiлдi органы болып табылады.
Парламент тұрақты негiзде әрекет ететiн екi Палатадан: Сенат пен Мәжiлiстен
тұрады.
25. Үкiмет Қазақстан Респубикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдар жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Үкiмет алқалы орган болып табылады және өзiнiң бүкiл қызметiнде
Республика Президентiнiң алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген
жағдайларда Парламенттiң алдында жауапты.
26. Адам құқықтары мен бостандықтары заң шығару, атқарушы және сот
билiгi шеңберiнде жүзеге асырылады. Сот билiгiнiң тәуелсiздiгi Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабында айтылған.
27. Сот қорғауынан басқа, әркiмнiң өзiнiң құқықтарын қорғау үшiн
Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлге, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссияға, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң жанындағы Отбасы iстерi және гендерлiк саясат жөнiндегi
ұлттық комиссияға, Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң
Балалардың құқықтары жөнiндегi комитетке өтiнiш жасауға құқығы бар.
Азаматтар шағымдарды қарастыру үшiн Премьер-Министрдiң министрлiктердiң
және ведомстволардың дербес ресми интернет сайттарына тiкелей жолдай алады.
28. Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының сақталуына бақылауды жүзеге асырады, адам және азаматтың
бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтiру үшiн шаралар
қабылдайды. Оның құқықтық мәртебесiн одан әрi нығайту мақсатында Үкiмет
2011 жылы "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне адам
құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселелерi бойынша
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заң әзiрлейдi.
IV. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
29. Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық институционалдық
тетiктерiнен мемлекет Адам құқықтары жөнiндегi комитеттiң, Азаптауларға
қарсы комитеттiң, Нәсiлдiк кемсiтушiлiктi жою комитетiнiң, Әйелдерге
қатысты кемсiтушiлiктi жою комитетiнiң жеке шағымдарды қабылдау құзыретiн
таниды.
30. Қазақстан өзiнiң баяндамаларын шарттық органдарға мерзiмдi түрде
ұсына отырып, олардың ұсыныстарын орындау бойынша шаралар қабылдай отырып,
өзiнiң заңнамасын көрсетiлген шарттарға сәйкестендiре отырып, адам
құқықтары саласында бақылаудың халықаралық құқықтық тетiктерiмен тұрақты
ынтымақтастықты қолдап келедi. Қазiргi уақытта мемлекет өзiнiң
мiндеттемелерiн ұстануының дәлелi болып табылатын Қазақстанның бастапқы, ал
кейбiр комитеттерде екiншi және үшiншi мерзiмдi баяндамаларын қорғауды
жүзеге асырды.
31. Соңғы жылдары Қазақстанда БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы
Комиссарының Басқармасының (АҚЖКБ) сарапшыларының делегациясы (2001 ж.),
БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссарының орынбасары Б. Рамчаран
(2003 ж.), БҰҰ судьялар мен адвокаттардың тәуелсiздiгi жөнiндегi арнайы
баяндамашысы Л. Деспуи (2004 ж.), БҰҰ Адам құқықтары және терроризм
мәселелерi жөнiндегi арнайы баямдамашысы М. Шейнин (2006 ж.), БҰҰ Адам
құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссары Л. Арбур (2007 ж.), БҰҰ азаптаулар
мен басқа да қатыгез түрлерi мәселелерi бойынша БҰҰ арнайы баяндамашысы М.
Новак (2009 ж. мамыр), сондай-ақ аз халықтардың мәселелерi бойынша БҰҰ
тәуелсiз сарапшысы Г. Макдугалл (2009 ж шiлде) болды. 2010 жылы жеткiлiктi
тұрғын үй мәселелерi жөнiндегi арнайы баяндамашы Р. Рольниктiң сапары
күтiлуде.
32. 2009 жылы шiлдеде Адам құқықтары жөнiндегi кеңестiң (АҚК) барлық
арнайы рәсiмдердiң мекен-жайына тұрақты шақыру жолдады.
33. Қазақстан БҰҰ Адам құқықтары жөнiндегi Жоғарғы Комиссарының
Басқармасымен және Бiшкектегi АҚЖКБ аймақтық бөлiмiмен тығыз
ынтымақтастықты жалғастырып келедi. Осы кеңсемен бiрлесе оның iшiнде
Әмбебап кезеңдiк шолу бойынша бiрнеше жобалар iске асырылып келедi. 2008
және 2009 жылдары Қазақстан АҚЖКБ бюджетiне ерiктi жарна ретiнде 50 000 АҚШ
долларын бөлдi.
V. ЫНТАЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ
Өмiр сүру құқығы
34. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркiмнiң өмiр
сүруге құқығы бар.
35. 2007 жылдың мамырында өткiзiлген конституциялық реформаның
нәтижесiнде өлiм жазасын қолдану аясы қысқартылды және өлiм жазасын нақты
жоюға алып келген, адамдардың өлiмiне алып келетiн террористiк қылмыстармен
және соғыс уақытында жасалынған аса ауыр қылмыстармен шектелдi.
36. Қоғамда мемлекеттiң өлiм жазасын қолдануға қатысты әртүрлi пiкiр
бар. Айталық, 2008 жылдың 1-жартыжылдығындағы қоғамдық сауалнама нәтижелерi
бойынша қазақстандықтардың 66,6 % өлiм жазасын шектен шыққан жағдайларда
қолдану қажет, респонденттердiң 44,3% өлiм жазасын қылмыстылық
жағдайларының таралуындағы тежеушi фактор деп санайды, 38,3% бұл шараны
тиiмсiз және қылмыстылықтың таралуына ықпал етпейдi деп атаған.
37. Келтiрiлген мәлiметтерге қарамастан, өлiм жазасын кезең-кезеңмен
жою саясаты iске асырылуда. 1997 жылы өлiм жазасы көзделген қылмыстар саны
екi есе азайған. 2003 жылғы 19 желтоқсаннан бастап Мемлекет басшысы өлiм
жазасының орындалуына, оны толық жою мәселесi шешiлгенге дейiн, мерзiмсiз
мораторий жариялады. Қазiргi уақытта өлiм жазасын орындауға мораторий
сақталуда.
38. Өлiм жазасы туралы соңғы үкiм өлiм жазасын қолдануға мораторий
жарияланғанға дейiн 2003 жылы 12 адамға қатысты орындалды. Өлiм жазасы
туралы соңғы үкiм 2005 жылы 2 адамға қатысты шығарылды, алайда мораторий
жариялануымен және өмiр бойына бас бостандығынан айырумен алмастырылуына
байланысты орындалмаған.
39. БҰҰ Бас Ассамблеясының 2006 жылғы 19 желтоқсандағы 61-
сессиясында Республика Еуропалық Одақтың өлiм жазасын жою жөнiндегi
өтiнiшiне қосылды.
40. Жалпы, Қазақстан қылмыстық заңнаманы iзгiлендiру жолында
қарыштап келедi. Қылмыстық жауапкершiлiктi әкiмшiлiкпен алмастыру арқылы
қылмыстық кодекстiң жекелеген баптарын қылмыс деп танымау процесi жүрiп
жатыр. Анықтау және тергеу рәсiмдерiн ықшамдау, тараптардың бiтiмге келу
институтын енгiзу, негiзсiз қылмыстық қудалаудан кепiлдiктi нығайту
күтiлуде.
Жеке өмiр құқығы
41. Үкiмет жеке өмiрге қол сұғылмай қорғалуын қамтамасыз ету жөнiнде
шаралар қабылдайды. Жеке өмiрге қол сұғылмау, өзiнiң және отбасының құпиясы
болуын, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуын, жеке салымдары мен жинаған
қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң,
почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының
құпиялылығы сақталуын бұзатын қылмыстардың өсуiне байланысты Парламент
"Кейбiр заңнамалық актiлерге азаматтардың жеке өмiрiне қол сұғылмау
құқықтарын қорғау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу
туралы" Заң жобасын қарайды.
42. 2009 жылғы 5 қаңтардан бастап ақпараттардың электронды
жеткiзушiлерiн (чип) қамтитын жаңа үлгiдегi паспорттар шығару басталды,
2009 жылғы 8 қыркүйектен бастап электронды жеке куәлiк енгiзiлдi. Жеке
басты куәландыратын электронды құжаттарға ауысу халықаралық стандарттарды
қолдан жасаудан қорғауды ескере отырып, жүргiзiледi. Жеке деректердiң
жариялануына немесе оларды пайдаланумен заңсыз мәмiле жасауға кедергi
келтiретiн факторларды нығайту мақсатында Үкiмет Қазақстан Республикасы
азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарға, және дербес мәлiметтердi
қорғауға қатысты заңдардың жобаларын, сондай-ақ жеке деректер туралы заң
жобасын әзiрлейдi және Парламентке 2010 - 2011 жылдарда енгiзедi.
Теңдiк және кемсiтпеушiлiк
43. Мемлекет адам мен азаматтың жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне,
тегiне, мүлiктiк және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жерiне, дiнге
көзқарасына, нанымына, қай қоғамдық бiрлестiкке жататындығына, сондай-ақ
басқа да мән-жайларға қарамастан құқықтары мен бостандықтарына кепiлдiк
бередi.
44. Ұзақ жылдар бойы Қазақстанда әр түрлi халықтардың бейбiт өмiр
сүруiнiң ерекше тәжiрибесi жинақталды. Көп этникалық қоғамның қалыптасуы
мен бекiтiлуiне қызметi халықаралық және конфессияаралық келiсiмдi
нығайтуға бағытталған ерекше институт - Қазақстан халықтарының ассамблеясы
көп ықпал еттi. 2007 жылдың мамырында Қазақстан Республикасының Парламентi
барлық сайланбалы билiк салаларының маңызын елеулi өзгертетiн бiрқатар
конституциялық түзетулер қабылдады. Маңызды конституциялық реформалардың
жаңа бөлiмдерiнiң бiрi - Парламент Мәжiлiсiнiң депутаттарының санын 107-ге
өсуi, оның 9-ы Қазақстан халықтарының ассамблеясынан алынатынды болды. Бұл
қадам, сөз жоқ, Ассамблеяның ролiн аса жоғары дәрежеге көтердi. Бүгiн
халықтар ассамблеясы ұлттық тиесiлiгiне қарамастан барлық азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтауды қамтамасыз ететiн, барлық этностардың
мүдделерiн бекiткен Қазақстанның саяси жүйесiнiң маңызды элементi болып
тұр.
45. Мемлекет этностардың мәдениетi мен тiлдерiн дамытуға барлық
жағдайлар жасауда. Газеттер мен журналдар 11 тiлде шығарылады, радио
бағдарламалар 8 тiлде, ал телебағдармалар 7 тiлде шығады. Ұлттық тiлдерде
шығатын бұқаралық ақпарат құралдардың жалпы тиражы қазақ және орыс тiлдегi
бұқаралық ақпарат құралдарын санамағанда 80 мың данадан асады.
46. Этномәдени бiрлестiктердiң саны бiртiндеп өсуде. Олардың саны
621 дейiн өстi. 46 этнос өкiлдерiнiң өз орталықтары бар. Қазақ және орыс
театрларынан басқа, Қазақстанда тағы төрт - өзбек, ұйғыр, корей және немiс
театры жұмыс iстейдi. Олардың үшеуi - ТМД аумағында бiреу ғана. Оқу
толығымен өзбек, тәжiк, ұйғыр және украин тiлдерiнде жүргiзiлетiн 88 мектеп
бар. 108 мектепте Қазақстанның 22 этносының тiлдерi өзiндiк пән ретiнде
оқытылады. Осыдан басқа, балалар ғана емес, үлкендер де 30 этностың тiлiн
үйрене алатын 195 арнайы мамандандырылған лингвистикалық орталық ашылды.
Қазiр оларда 7 мыңнан астам адам оқып жатыр.
47. Кемсiтушiлiк қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылады
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнiң баптары: 141 "Азаматтардың
тең құқықтылығын бұзу", 160 "Геноцид", 164 "Әлеуметтiк, ұлттық, рулық,
нәсiлдiк немесе дiни араздықты қоздыру"). Бұл қылмыстардың үрдiсi
төмендегенi байқалады: егер 2006 жылы ел бойынша осы санаттағы 42 қылмысы
тiркелсе, ал 2007 жылы - 36, 2008 жылы - 34, 2009 жылдың бiрiншi жарты
жылдығында - бар-жоғы 5 қылмыс.
Азаптаудан, зорлық-зомбылықтан, басқа да қатал немесе адамның
беделiн түсiретiн қарым-қатынастардан қорғау
48. Қазақстан Республикасының Конституциясымен ешкiмдi азаптауға,
оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр-
қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайтындығына кепiлдiк
берiледi.
49. Ұсталғанның, соның iшiнде азаптаудан қорғану құқығын бекiтетiн
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың
тәртiбi мен шарттары туралы" Заңда бекiтiлдi. Азаптағаны үшiн екi жүз айлық
есептiк көрсеткiштен бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде
айыппұл салуға немесе үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды
атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып,
қылмыстың ауырлығына байланысты бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыру қылмыстық жауапкершiлiгi көзделедi. Азаптауларды
қолданумен алынған мәлiметтердi дәлелдемелер ретiнде сотта танылмайды.
Азаптаулар құрбандарының өтемақы алуға құқықтары бар.
50. Құқық қорғау органдарының және пенитенциарлық жүйенiң
қызметкерлерiн, оның iшiнде, адам құқықтары саласында халықаралық құқықтық
нормаларды және стандарттарды зерттеу мен қолдану бөлiгiнде оқыту және
кәсiби деңгейiн көтеру бойынша тұрақты негiзде шаралар қабылданып жатыр.
51. Билiктiң құқық қорғау органдары тарапынан азаптауды қолдану
фактiлерi орын алады. Айталық, Жоғарғы Соттың деректерi бойынша 2006 жылы
азаптағаны үшiн 7 адам, 2007 жылы - 7 адам, 2008 жылы - 2 адам сотталған.
Билiк және басқару, қоғамдық бiрлестiктер, ұйымдар, лауазымды адамдар және
мемлекеттiк қызметшiлердiң заңсыз әрекеттерi (әрекетсiздiгi) фактiлерi
бойынша iстердiң өскендiгi байқалады. Мысалыға, соттар 2008 жылы - 6 493
iстi қараған.
52. Нақты талдағаннан кейiн 2008 жылы Қазақстан Азаптауларға және
басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын iс-
әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияға факультативтiк хаттаманы
ратификациялады және мемлекеттен тәуелсiз, ұлттық алдын алу тетiгiн әзiрлеу
жөнiнде мiндеттеме қабылдады. Бүгiнде осындай тетiктiң негiзi ұлттық
заңнамада бар. Төрт жыл бұрын Үкiмет үкiметтiк емес құқық қорғау ұйымдары
өкiлдерiнiң қатысуымен өңiрлiк қоғамдық, байқау комиссияларын құру арқылы
қоғамдық бақылауды енгiздi. Мұндай комиссиялар iшкi iстер органдарында және
қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде әрекет етедi.
53. Азаптауларға қарсы Комитеттiң ұсыныстарын орындау және
азаптауларға қарсы тұру жөнiндегi шараларды үйлестiру шеңберiнде Әдiлет
министрлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 - 2012 жылдарға арналған
Азаптауға қарсы БҰҰ Комитетiнiң ұсынымдарын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар
жоспарының жобасын әзiрледi. Осы ұсынымдардың жүзеге асыруда "Қазақстан
Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне азаматтарды ұстау негiздерi
мен тәртiбiн бекiту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу
туралы" Заң жобасы әзiрлендi. Бiрiншi рет заңнамалық деңгейде Заңнама
арнайы мекемелердегi адамдарды қабылдаудың және тiркеудiң тәртiбi мен
жағдайлары, олардың құқықтары мен мiндеттерi, оларға қатысты қабылданған
шаралар мен оларды босату тәртiбi көзделген. Ерекшелегенде, арнайы
мекемелердегi адамдардың посылканы, берiлiмдердi (сәлем-сауқат),
кiтаптарды, журналдарды алуға, ата-аналарымен және басқа да адамдармен хат
алмасуға және кездесуге, серуендеу мен мәдени-көпшiлiк iс-шараларға
қатысуға құқықтары белгiленген. Заң жобасының бiр новелласының бiрi болып
қоғамдық бақылау ұғымын қосу табылады, ол арқылы қоғамдық бiрлестiктер
арнайы мекемелерде ұсталатын адамдарға көмек көрсетуге, жекелегенде медико-
санитарлық қамтамасыз етуде, еңбектi ұйымдастыруда, бос уақытты және бiлiм
алуда көмек беруге мүмкiндiк алады. Қазiргi уақытта Заң жобасы Қазақстан
Республикасының Парламентiнде қаралуда.
54. Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты азаптауларды қолдану
туралы азаматтардың шағымдарын қараудың сот практикасын талдауда және
қорытуда, соның қорытындысы бойынша 2009 жылдың соңына дейiн Жоғарғы соттың
тиiстi қаулысы қабылданатын болады.
Пенитенциарлық мекемелердегi жағдай
55. Қазақстан пенитенциарлық жүйенi iзгiлендiру саясатын
жалғастыруда. Осы саясаттың ең маңызды қадамының бiрi қылмыстық-атқару
жүйесiн Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң қарамағынан
Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң қарамағына беру болды.
56. Қабылданып жатқан шаралардың нәтижесiнде пенитенциарлық жүйе
бiртiндеп халықаралық нормалар мен стандарттарға жақындауда. Бүгiнгi таңда
Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйесi бiрқатар оң өзгерiстердi өткiздi,
соның қатарында заңнаманың жетiлдiруi, сотталғандардың тұрмыс жағдайының
жақсарылуы, сотталғандарға толық дәрежедегi көлемде медициналық қызметтердi
беру, сотталғандар арасында туберкулезбен ауыратындардың деңгейiнiң азайуы.
57. 2008 жылы Әдiлет министрлiгi Денсаулық сақтау министрлiгiмен
бiрлесiп сотталған әйелдер, ерлер мен кәмелетке толмағандардың
тереңдетiлген медициналық алдын алу қараулары бойынша республикалық акция
өткiзiлдi.
58. Қылмыстық-атқару жүйесiн жетiлдiруге және оның халықаралық
стандарттарға Жақындауына 2006 жыл мен 2009 жылдың 1 жарты жылдығы
аралығында республикалық Бюджеттен шамамен 70 млн. АҚШ доллары бөлiнген.
Бөлiнген қаражат шеңберiнде түзету мекемелерiн қайта жаңғырту қайта құру,
әлi посткеңестiк және одан да бұрын кезеңде салынған ғимараттар мен
құрылыстарын күрделi жөндеу бойынша, сондай-ақ халықаралық стандарттарға
сай жаңа мекемелер салу бойынша шаралар қабылдануда.
59. Үкiмет Парламентке қылмыстық жазаларды орындау жүйесiн және
қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру мәселелерi бойынша Заң жобасы
енгiзiлдi. Заң жобасы жазалауды өтеп шығу жағдайын, сотталғандарға қарау
тәртiбiн жетiлдiруге; қоғамнан сотталғанды оқшаулауға байланысты емес
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларының тиiмдiлiгiн жоғарылатуға;
қылмыстық-атқару жүйесi қызметкерлерiнiң құқықтық және әлеуметтiк қорғануын
жақсартуға бағытталған. Заң жобасы жабық түрдегi түзеу мекемелерiнде
сотталғандарды ұстау тәртiбiн түбегейлi өзгертедi.
Бостандыққа және жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы
60. 2008 жылғы 1 тамыздан бастап қамауды соттың санкциялануы
енгiзiлген. Әркiмнiң өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар. Заңда
көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және
қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы берiледi.
Соттың санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ұстауға
болады. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбiр адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегiн пайдалануға құқылы.
61. Жедел-iздестiру қызметiнiң ерекшелiгiне байланысты адам мен
азаматтың құқықтарын сақтау мониторингiнiң қолданыстағы әдiстерi қолданыла
бермейдi. Ведомстволық бақылау шектелген. Сондықтан жеке бас бостандығына
құқықтарды бұзуды алдын алу мен жолын кесудiң тиiмдi тәсiлi прокурорлармен
және Адам құқықтары комиссиясы тұрақты жүргiзетiн адамдарды ұстаудың және
олардың уақытша ұстау изоляторларымен қызметтiк үй-жайларда болуының
заңдылықтарын тексеру болып табылады. Нәтижесiнде соңғы жылдары азаматтарды
заңсыз ұстау фактiлерi азаюда. Сонымен бiрге. Ресми орындармен танылмаған
қамауда ұстау орындарында адамдарды заңсыз ұстау көбiрек анықтала бастады.
Мәселен, 2008 жылы прокурорлар 850 заңсыз ұсталған адамды босатты.
Азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзу фактiлерi бойынша қылмыстық
процестi 44 қылмыстық iс қозғалды. Соның iшiнде сотқа 24-i жiберiлдi.
Осыған байланысты, қамауды соттық санкциялау рәсiмдерiн, ұстау тәртiбi
бөлiгiнде қолданыстағы заңнаманы нақтылауды енгiзу талап етiледi.
Пiкiр бiлдiру бостандығы
62. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес сөз, ой және
шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураға тыйым салынады.
63. Соңғы жылдарда бұқаралық ақпарат құралдарының қызметi саласында
өте маңызды өзгертулер өткiзiлдi, нәтижесiнде 85 % бұқаралық ақпарат
құралдары үкiметтiк емес болып табылады. Республикада 8 248 бұқаралық
ақпарат құралдары тiркелген (2 513 бұқаралық ақпарат құралдары белсендi
әрекет етедi), 212 электрондық бұқаралық ақпарат құралдары, 2 392 шетелдiк
бұқаралық ақпарат құралы таратылады, сондай-ақ KZ доменде 9 000-нан артық
домендiк атау тiркелген. 159 бұқаралық ақпарат құралдарының иелерi болып
қоғамдық ассоциациялар табылады, 11 баспа саяси партиялары мен
қозғалыстарға және 10 дiн ұйымдарының меншiгiне жатады.
64. 2009 жылғы 6 ақпанында "Қазақстан Республикасының бұқаралық
ақпарат құралдары мәселелерi бойынша кейбiр заңнамалық актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы қабылданды, ол теледидар
жәненемесе радиотарату ұйымдастыру жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын
бұқаралық ақпарат құралдары есебiне қойылым тоқтатылған, бұқаралық ақпарат
құралдардың қайта есептеу рәсiмi жеңiлдетiлген, талапкер мен жауапкер
арасында сотта тараптардың тең жарыспалылығы қамтамасыз етiлген.
Журналисттiң қызметiн елеулi қиындататын сауалнама жүргiзу кезiнде
журналисттiң аудио- немесе бейнежазбаны қолдануға рұқсат алу мiндетi
жойылған. Мемлекеттiк тiлдегi телевизияны және радиохабарларды таратудын
бiркелкiлiгi туралы норма анықталған, яғни бұқаралық ақпарат құралдарының
мемлекеттiк тiлдегi теледидарлық және радиобағдарламалық уақыты күнделiктi
көлемiнiң басқа тiлдегi бағдарламалардың жиынтық көлемiнен кем болмауы
тиiс. Мемлекеттiк тiлдегi теледидарлар мен радио бағдарламалардың көлемi
жергiлiктi уақыттың әр бiр нөл сағаттан саналатын ұзақтығы алты сағат уақыт
аралығын қамтитын басқа тiлдегi бағдарламалар көлемiнен кем болмауы тиiс.
65. Бұқаралық ақпарат құралдарының өнiмдерiн тарату үшiн бас
редактордың әкiмшiлiк жауаптылығы, сондай-ақ есепке қоюсыз ақпараттық
агенттiктiң хабарламасы мен материалдары тоқтатылған. Бұқаралық ақпарат
құралдарының өнiмдерiнiң тираждарын шығу мәлiметтерiн белгiлеусiз мерзiмдi
баспа басылымдарын шығарған кезде тәркiлеу тоқтатылған.
66. Ақпарат тарату үшiн интернет-сайттарды пайдалану бойынша
қызметтi реттеу мақсатында 2009 жылғы 10 шiлдеде "Қазақстан Республикасының
кейбiр заңнамалық актiлерiне ақпараттық-коммуникациялық желiлер мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заң қабылданды. Интернет-
ресурстар (бұқаралық ақпарат құралдарымен айқындалған, алайда басқа
Бұқаралық ақпарат құралдарының айырмашылығы олар уәкiлеттiк органда
тiркеуге жатпайды және лицензиялаудан босатылған.
67. Тоқтата тұру не бұқаралық ақпарат құралдарында шығаруды тоқтату
не бұқаралық ақпарат құралдарының өнiмдерiн тарату тек заңда көзделген
тiкелей негiздер бойынша меншiк иесiнiң немесе соттың шешiмi бойынша ғана
мүмкiн. Бұндай тоқтату үшiн негiздемелер Заңмен тiкелей көзделген, оның
iшiнде: есiрткiнi, психотроптық заттар мен прекурсорларды, қатыгездiк пен
зорлық-зомбылықты, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және
рулық басымдықты, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуды,
конституциялық құрылысын күштеп өзгертудi, экстремизмдi немесе терроризмдi
насихаттау.
68. Үкiмет 2010 жылдың 3 тоқсанында азаматтарға ақпаратты қорғауды
қамтамасыз ету, ақпаратты еркiн алу мен тарату мүмкiндiгiн беру туралы
Конституция нормаларын iске асыруға бағытталған ақпараттарды дамыту мен
ақпараттарды қорғау мәселелерi бойынша өзгерiстер енгiзу туралы заңын
әзiрлейдi.
Азаматтардың бiрлестiкке құқығы
69. Азаматтардың бiрлестiк құқығына кепiлдiк берiледi. Елде заңды
тұратын шетелдiк азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстанның
азаматтарымен қатар Қазақстан Республикасы заңдарымен және халықаралық
шарттарымен тiкелей белгiленген жағдайларды қоспағанда, құрылтайшы, мүше
және коммерциялық емес ұйымдардың қатысушылары болуы мүмкiн. Осылайша, олар
саяси партиялардың мүшелерi болуға құқығы жоқ. Қазiргi таңда 13 мыңнан
астам үкiметтiк емес ұйымдар бар, оның iшiнде ең белсендiсi болып 1 709
үкiметтiк емес ұйым табылады.
70. Қоғамдық бiрлестiктер олардың құрылған сәтiнен бастап екi ай
мерзiм iшiнде мемлекеттiк тiркеуге жатады. Қоғамдық бiрлестiк құру үшiн он
адамның бастамашылығы жеткiлiктi. Мемлекеттiк тiркеудiң маңыздылығы адам
құқықтары саласындағы қазақстандық заңнамаға сәйкес құрылтай және басқа да
құжаттар тексерумен қорытындыланады. Қоғамдық бiрлестiктердi коса алғанда,
барлық заңды тұлғаларды тiркеудiң жүйесiн жеңiлдету бойынша шаралар
қабылданады. Атап айтқанда, "жалғыз терезе" қағидаты бойынша 10 күннiң
iшiнде (бұрын 15 күн болған) тек тiркеу ғана емес, сол сияқты салық және
статистикалық есепке қою жүзеге асырылады. Бұл ретте мемлекеттiк алым
шамамен 50 АҚШ долларын құрайды.
71. Республикада 10 партия тiркелген. 2009 жылғы ақпанда "Саяси
партиялар туралы" Заңына өзгерiстер енгiзiлген, жекелегенде ұйымдастыру
комитеттерi (ынталы топтар), саяси партиялар қызметтерiне және оларды
қаржыландыру тәртiптерi жетiлдiрiлген, партия мүшелерiнiң құрамы 40 000
дейiн азайтылды, партия мүшелерiнiң жалпы санына ықпал етпейтiн формалды
белгiлерi бойынша саяси партияларды тiркеуден бас тартудың негiздемелерi
қысқартылған.
72. Iшкi саяси тұрақтылықты нығайту мен қоғамды шоғырландыру
мақсатында елдiң саяси жүйесiн жаңғыртудың алдағы кезеңiндегi Мемлекеттiң
басым бағыттары болып табылуда. Осыған байланысты тұрақтылық пен теңгерiмдi
саяси жүйе бойынша одан әрi қадамдар қабылданатын болады.
Еркiн жүрiп-тұру, келу және тұрғылықты жер таңдау құқығы
73 Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбiр адам,
заңда көрсетiлгеннен басқа реттерде, еркiн жүрiп-тұруға, келу және
тұрғылықты жер таңдауға, шетелге еркiн шығуға және Қазақстан Республикасына
кедергiсiз қайтып оралуына құқығы бар.
74. Мемлекетпен жүргiзiлiп жатқан көшi-қон саясатының нәтижесiнде
елге келiп жатқандар, кетiп жатқандардан көбейдi. 10 жылда ТМД, Қытай,
Монғолия, Түрiк және Иран елдерiнен тарихи отанына 650 мыңнан астам адам
оралды. Сол уақытта Қазақстанның бiрегей этноконфессионалдық халық құрамы
сақталған.
75. Шетелдiк азаматтардың келу режимi жеңiлдетiлген. Осылайша, 2009
жылдың қыркүйектегi жағдай бойынша экономикасы дамыған және саяси тұрақты
елдерден 45 азаматқа шетелдегi казақстандық консульдық мекемелерiнде бiр
мезгiлде визаны бере отырып олардың паспорттарына тiркеу жүргiзiледi.
Инвесторлық визаның иелерiн тiркеу де осындай амалмен жүзеге асырылады.
Кейбiр көршi елдердiң азаматтары (Ресей, Тәжiкстан, Қырғызстан) өту
пункттерiнде тiркеудiң орнына миграциялық карточкаларға белгi қойыла отырып
ресiмделедi.
76. 1993 жылы мiндеттi тiркелiм институты жойылды, қазiргi уақытта
қолданылымдағы тұратын жерi бойынша тiркеу тетiгi хабарламалы мiнез-құлыққа
ие және тек қана мемлекеттiк бюджеттi қалыптастыру кезiнде әлеуметтiк-
экономикалық және басқа да мәселелердi жоспарлауы үшiн халықты
статистикалық есептеу, азаматтық мәселелерiн шешу, iздестiруде жүрген
адамдардың тұрғылықты жерiн белгiлеу, демографияны, еңбек нарығын және
халықты жұмыспен қамтуды реттеу, сондай-ақ тиiстi сайлау учаскесiнiң
аумағында тұрғылықты жерi бойынша сайлау кампанияларына қатысуын қамтамасыз
ету мақсатында әрекет етедi. Бұл тетiк автоматтандырылған және
жеңiлдетiлген.
77. 2009 жылдан бастап биометриалық мәлiметтерi бар жеке басын
куәлендiретiн электронды құжаттар берiле бастады. Сонымен бiрге берiлген
жеке басын куәлендiретiн құжаттар мен тiркеу туралы мәлiметтер
Республиканың барлық аумағында әрекет ететiн бiрыңғай электронды деректер
қорына жинақталады. Посткеңестiк кеңiстiкте бұндай қорға ұқсас қорлар жоқ
және халықаралық деңгейде ең жақсылардың бiрi деп танылған. Азаматтардың
жеке мәлiметтерiн қорғау мақсатында кiрудiң алыстатылған режимi әрекет
етедi. Бiрақта, дербес мәлiметтердi қорғау тетiгiн жетiлдiру бойынша
жұмыстар Үкiметтiң тұрақты бақылауында.
Көшiп-қонушылар мен босқындар құқығы
78. Қазақстан Республикасының Көшi-қон саясаты Қазақстанның
мемлекеттiк саясатының стратегиялық бағыттарының бiрi болып табылады.
79. Соңғы жылдары Қазақстан еңбек көшi-коны шыққан елдер қатарынан
шетелдiк жұмыс күшiнiң белсендi ағымы келетiн елдердiң тобына өттi.
Қазақстандағы экономикалық өсiм, онымен байланысты 2000 жылдардан бастап
жұмыс орны санының өсуi, жалақы деңгейiнiң өсуi және халықтың табысының
өсуi негiзгi себеп болды.
80. Еңбек көшi-қонын реттеу кезiнде басым бағыт еңбектiң iшкi
нарығына және мамандандырылған жұмыс күшiн тартуға берiледi, осыған
байланысты Үкiмет жыл сайын шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлейдi.
81. Көшi-қон саясаты саласындағы қолданыстағы заңнама пысықтауды
қажет етедi. Осыған байланысты, Мемлекет Басшысы Қазақстан Республикасының
2007 - 2015 жылдары арналған көшi-қон саясаты тұжырымдамасын бекiттi.
82. 2009 жылдың желтоқсанында Үкiмет Парламентке "Халықтың көшi-қоны
туралы" жаңа Заңның жобасын енгiзедi. Онда көшi-қон мәселелерi бойынша
мемлекеттiк органдардың өзара iс-қимыл тетiгi және жауаптылығы белгiленген;
көшi-қон түрлерi мен санаттары айқындалады; жоғарғы инновациялық әлеуетi
бар шетелдiк мамандардың келуiн ынталандыру енгiзiлген; шетелден қайтып
оралған отандастарды және елдiң экономикалық перспективi жоқ және
экологиялық қолайсыз өңiрлерiнде тұратын азаматтарын әлеуметтiк қолдаудың
қосымша шаралары көзделедi.
83. Қабылданған халықаралық мiндеттердi iске асыруда Парламентке
"Босқындар туралы" Заң жобасы енгiзiлген, онда баспана iздеушi адамдардың
және босқын мәртебесiн алған адамдардың құқықтық мәртебесi ажыратылған,
көрсетiлген адамдарды қорғау шаралары және олардың құқықтары көзделген, заң
жобасының желкелеген нормалары босқын балаларға арналған. Қазақстан
босқындар құқығы бойынша халықаралық мiндеттемелердi қабылдаған сәттен
бастап мұндай мәртебе алған адамды басқа мемлекеттерге бiр рет те бермеген.
Адам саудасымен күрес
84. Қазақстан БҰҰ Адамдарды сатуға және үшiншi тұлғалардың
жезөкшелiктi пайдалануына қарсы күрес туралы, Трансұлттық ұйымдасқан
қылмысқа қарсы бiрқатар конвенцияларының және 1926 мен 1956 жылғы Құлдық
туралы екi конвенциясының қатысушысы болып табылады. 2003 жылдан бастап
Үкiмет жанында құрылған арнайы Ведомствоаралық комиссия қызмет етедi. Адам
саудасымен күрес әр түрлi мемлекеттiк органдардың мүдделерiн
қозғайтындықтан жиынтық тәсiлдi қажет етедi. Сондықтан Үкiмет үшiншi рет
Адам саудасымен күрес бойынша iс-шаралар жоспарын (соңғысы 2009 - 2011
жылдарға арналған) қабылдады.
85. Осындай қылмыстардың жасырын сипатынан оларды тергеу процесi
қиын болады. Сондықтан осындай қылмыстардың құрбандары басқа зардап
шегушiлер сияқты, олардың қылмыстық тергеуге көмектескен жағдайда
"Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды қорғау туралы" Заңының шеңберiнде
қорғауға жатады. 2006 жылдың 2 наурызында "Қазақстан Республикасының кейбiр
заңнамалық актiлерiне адамды саудаға салуға қарсы iс-қимыл мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы қабылданды, онда
адам саудасы бойынша қылмыстар халықаралық анықтамаларға сәйкестендiрiледi,
және әкiмшiлiк жаза қаталдандырылуда. Бұдан басқа, оларға қарсы адам
саудасы бойынша қылмыс жасалудың салдарынан көшi-қон тәртiбiн бұзған
адамдарға қатысты әкiмшiлiк елден қуу қолданбау мүмкiндiгi көзделген.
86. Адам саудасымен байланысты қылмыстардың алдын алу мақсатында
iшкi iстер органдарымен "STOP трафик" жедел-алдын алу iс-шаралары
өткiзiлуде, нәтижесiнде 2008 жылы 6 адам саудасы фактiсi, 5 кәмелетке
толмағандарды саудаға салу фактiсi, 2 адамды тонау фактiсi, 5 пайдалану
мақсатында бостандығынан айыру фактiсi, 107 жеңгетайлық және притонды ұстау
фактiсi және 5 жезөкшелiкпен айналысуға тарту фактiсi ашылған. 2009 жылдың
6 айында (қаңтардан бастап) адам саудасымен байланысты қылмыстар бойынша
147 қылмыстық iс қозғалған.
87. Адам саудасы бойынша қабылданып жатқан шараларды бұқаралық
ақпарат құралдарында баяндауда құқық қорғау органдары белсендi қатысуда,
үкiметтiк емес ұйымдармен бiрлесiп ақпараттық компаниялар өткiзiлуде.
Сонымен, 2008 жылы адам саудасымен күрес мәселелерi бойынша республикалық
бұқаралық ақпарат құралдарында электрондық масс-медиада 300-ден астам
сюжеттер және республикалық баспа шығарылымдарында 400-ге жуық
жарияланымдар шықты. Бүгiнгi таңда мемлекет адам саудасымен күрес бойынша
үкiметтiк емес ұйымдарының әлеуметтiк маңызды жобаларын қаржыландыруда.
Қазiргi уақытта адам саудасы құрбандарын әлеуметтiк бейiмдеу проблемасы
өзектi, соның iшiнде арнайы оңалту орталықтары арқылы. Осыған байланысты,
2009 жылдың басынан бастап Әдiлет министрлiгiне адам саудасымен күрес
саласындағы әлеуметтiк жобаларға қаражат бөлiнген. Жобаларды жүзеге асыру
үш жылға есептелген. Атап айтқанда үкiметтiк емес ұйымдарды тарта отырып
адам саудасы құрбандарын оңалту мен уақытша тұруы үшiн оңалту орталығын
құру бойынша, ақпараттық компаниялар бойынша жобалар жүзеге асырылуда.
Ой-пiкiр, ар-ождан және дiн бостандығы
88. Қазақстан Республикасының, басқа мемлекеттердiң азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ басқалармен бiрге кез келген
дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысы ұстанбауға құқылы, дiнге деген,
құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге
қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп
мәжбүр етуге жол берiлмейдi. Дiни бiрлестiктер мемлекеттен бөлiнген және
заң алдында тең.
89. 2009 жылдың 1 шiлдесiндегi жағдай бойынша Қазақстан
Республикасының аумағында 40 конфессиялар мен деноминацияларды ұсынатын 4,2
мыңнан астам дiни бiрлестiктер мен ағымдар әрекет етедi. Қазақстанда 20-дан
астам дiни оқу орындары қызмет етедi.
90. Бұрыннан белгiлi болғандай Қазақстанның көпшiлiк халқы, 70 %
жуық қазақстандықтар исламды ұстанады. Бiрақ Қазақстандағы исламның
басымдығы басқа сенiм-нанымдардың толық қанды қызмет етуiне кедергi
келтiрмейдi. Тәуелсiздiк жылдарында исламдық бiрлестiктердiң саны 46-дан
2441-ге дейiн өстi. Бiр мезгiлде орыс православиелiк шiркеудiң
приходтарының саны 62-ден 293-ке дейiн төрт есе, римдiк-католиктiк
шiркеулердiң қауымдары 42-ден 86-ға дейiн екi есе, евангельдiк христиан-
баптистар 168-ден 362-ге дейiн және жетiншi күннiң адвентистерi 36-дан 66-
ға дейiн өстi. Протестандық бiрлестiктердiң саны 521-ден 1 189-ға дейiн
өстi. Қазiрде дiни бiрлестiктер 44 мерзiмдi дiни басылым шығарады. Бұдан
бұрын бiрде бiр дiни газет немесе журнал жоқ болатын. Қазiргi таңда
Республикада 20-дан астам елдiң 384 миссионерi жұмыс iстейдi, ал 1990 жылы
олар бар болғаны 12 адам болатын. Саны аз дiни топтарының хабарламалық
тiркеуiн тәртiпке келтiру мақсатында көрсетiлген тiркеу бойынша мемлекетпен
көрсетiлетiн қызметтердiң мемлекеттiк стандарттары әзiрлендi. Осы
стандарттарды қолдану дiни топтардың жүгiнген жағдайында тiркеудi жүзеге
асыратын жергiлiктi атқарушы органдарының тарапынан бюрократиялық
кедергiлердi жояды.
91. Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, ешкiмнiң де өз дiни
сенiмдерiн себеп етiп азаматтық мiндеттерiн атқарудан бас тартуға қақысы
жоқ. Дiни наным себебiмен атқарылуға тиiс бiр мiндеттi екiншiсiмен
алмастыруға тек қана Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жол
берiледi. Бiрақ, баламалы қызмет туралы заң жоқ.
92. Сындарлы конфессияаралық диалогты орнату маңыздылығына мән бере
отырып, Қазақстан Әлемдiк және дәстүрлi дiндер көшбасшылары съезiн
өткiзудiң бастамашысы болды (2003 ж., 2006 ж. және 2009 ж). Осы маңызды
форумның тұрақты хатшылығы қызмет етедi. Бұл форумдар елдiң сыртқы саясат
бағытының дұрыстығын көрсетiп қана қоймай, конфессияаралық ынтымақтастықтың
қазақстандық моделiнiң бiрегейлiгiнiң тиiмдiлiгiн куәлендiрдi. 2000 жылдан
бастап Үкiмет және жергiлiктi атқарушы органдар жанында дiни
бiрлестiктермен байланыс жөнiндегi кеңес жұмыс iстейдi. Осы саладағы кез
келген заң бұзушылықтарды анықтау және жою бойынша, сенушiлердiң дiни
сенiмiне қарамастан бұзылған құқықтарын қалпына келтiру шаралары
қабылданады. Деструтивтiк дiни ағыс тарапының терiс әсерiнен зардап
шегушiге көмек көрсету мақсатында деструктивтi дiни ғибадаттардың
құрбандарымен жұмыс жөнiндегi Орталықтар Қауымдастығы әрекет етедi.
Бейбiт жиналыстар, митингiлер бостандығына құқық
93. Қазақстан Республикасының азаматтары бейбiт және қарусыз жиналуға
құқылы, жиналыстар, митингтер мен демонстрациялар, және шерулер және
пикеттер өткiзедi. Мұндай құқықты пайдалану мемлекеттiк қауiпсiздiк,
қоғамдық тәртiп, денсаулық сақтау, басқа да азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мүдделерiнде заңнамамен шектелуi мүмкiн.
94. Бейбiт жиналыстар өткiзу үшiн жергiлiктi атқарушы органға өткiзу
күнi белгiленгенге дейiн 10 күннен кешiктiрiлмей өтiнiш берiледi.
Жергiлiктi атқарушы орган өтiнiштi қарайды және ұйымдастырушыларға өтiнiште
көрсетiлген iс-шараларды өткiзу уақытына дейiн бес күннен кешiктiрiлмей
қабылданатын шешiм туралы хабарлайды. Белгiленген тәртiп бұзылған жағдайда
15 тәулiкке дейiн әкiмшiлiк қамауға дейiн айыппұл түрiнде және бiр жыл
мерзiмге бас бостандығынан айыруға дейiн жауапкершiлiк көзделедi.
95. Бейбiт жиналыстар өткiзу үшiн жергiлiктi атқарушы орган өзге де
уақытты және өтiнiште көрсетiлген бейбiт жиналыстарды өткiзу орнын ұсынуы
мүмкiн. Бұл басқа азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық
қауiпсiздiктi, көлiктiң, инфрақұрылым объектiлерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiн,
жасыл желектер мен шағын сәулет нысандарының сақталуын қамтамасыз етумен
байланысты. Адам құқықтарын қорғау саласындағы 2009 - 2012 жылдарға
арналған ұлттық жоспар формалды негiздер немесе қала шетiнде бейбiтшiлiк
жиналыстарды өткiзу бойынша негiзделмеген бас тарту фактiлерiнiң болуына
осы саладағы заңды әзiрлеудi көздейдi. Заң жобасында барлық бейбiт
жиналыстардың түрлерiн рұқсат алу сипатынан хабарлау сипатына ауыстыру
арқылы құқықтық реттеу жорамалдануда.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету құқығы
96. Арнаулы әлеуметтiк қызмет көрсетудi ұсыну саласында мемлекеттiң
қызметi адам құқықтарын сақтау, iзгiлiк, ерiктiлiк, әлеуметтiк қызметтiң
атаулығы мен қол жетiмдiлiгi, оларды алуда тең мүмкiндiктердi қамтамасыз
ету принциптерiне негiзделедi.
97. Зейнетақы әйелдерге 58 жаста, ер адамдарға 63 жаста
тағайындалады. 5 және одан да көп бала туған және оларды 8 жасқа дейiн
тәрбиелеген әйелдерге 53 жаста зейнетке шығу құқығы берiлген. Бұрын ауылдық
жерде тұратын әйелдер ғана осындай құқық алған. 2009 жылғы 1 қазандағы жай-
күй бойынша зейнетақы төлемдерiн алушылардың саны 1 647 536 адамды құрады.
98. Соңғы 10 жылда жыл сайынғы халықтың нақты ақша табысының өсу
қарқыны орта есеппен 10% құрады. Зейнетақы мен жәрдемақы 3 еседен астам,
степендия 6 есеге өстi. 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттiк
әлеуметтiк жәрдемақылардың мөлшерiн арттыру 12%-ға, арнаулы мемлекеттiк
жәрдемақылар 11%-ға, сондай-ақ бюджет саласындағы қызметкерлердiң жалақысы
25%-ға өсiм жүргiзiлдi.
99. Әлеуметтiк маңызды жобаларды iске асыруға үкiметтiк емес ұйымдар
үлкен көмек бередi. Үкiметтiк емес ұйымдардың әлеуметтiк маңызды жобаларды
iске асыруға 2009 жылғы мемлекеттiң қатысумен бюджетiнен 6 млн. Астам АҚШ
доллары (1 млрд. теңге) бөлiндi.
100. 2005 жылдың сәуiрiнде "Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы"
Заң қабылданды. 2008 жылдың желтоқсанында арнаулы әлеуметтiк қызметтердi
беру, арнаулы әлеуметтiк қызметтердiң, оның iшiнде үкiметтiк емес ұйымдарды
тарта отырып нарығын кеңейтудiң заманауи моделiн құруға бағытталған
"Арнаулы әлеуметтiк қызметтер туралы" Заң қабылданды.
101. Мынадай төлемдер жүзеге асырылады: баланың тууына байланысты
бiржолғы мемлекеттiк жәрдемақы (отбасының кiрiсiне қарамастан); бiр жасқа
толғанға дейiн бала күтiмiне байланысты жәрдемақы (отбасының кiрiсiне
қарамастан); күн көрiсi төмен отбасыларының балаларына 18 жасқа толғанға
дейiн берiлетiн жәрдемақы. Бұл ретте 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы
мемлекет бюджетiнен төленетiн баланың тууына байланысты берiлетiн бiржолғы
жәрдемақы және бала күтiмi бойынша жәрдемақы 11%-ға артты (2009 жылғы 1
шiлдедегi айлықтық есептiк көрсеткiштiң өсуiн ескере отырып 1 296 теңгеге
дейiн).
Қолайлы қоршаған ортаға құқық
102. Конституция әркiмнiң қолайлы қоршаған ортаға, оның жай-күйi
туралы экологиялық құқық бұзушылық пен оның денсаулығына немесе мүлкiне
келтiрiлген зиянды өндiруге шынайы ақпаратқа құқығын бекiтедi.
103. Қазақстан Орхус конвенциясының қатысушысы болып табылады. Орхус
конвенциясы Тараптары Кеңесiнiң ұсынымдары толықтай дерлiк ескерiлген жаңа
Экологиялық кодекс қабылданды.
104. 2005 пен 2008 жылдар аралығындағы кезеңде негiзгi күш-жiгер
экологиялық ақпаратқа келiп түскен сауалдармен мемлекеттiк қызметшiлердiң
жұмыс тәжiрибесiн жақсартуға бағытталған.
105. Шаруашылық және өзге де қызметпен қоршаған ортаға белгiленетiн
ықпал ету бағасын жүргiзу кезiнде, жоспар алдындағы, жоспарлы, жобалау
алдындағы, жобалау құжаттамасын әзiрлеу кезiнде мемлекеттiк экологиялық
сараптаманың жариялылығы және Қоғамдық тыңдаулар өткiзу жолымен шешiм
қабылдауға халықтың қол жетiмдiлгi қамтамасыз етiледi.
106. Қазақстанның Қоршаған ортаны қорғау министрлiгi Астана
қаласындағы ЕҚЫҰ Орталығымен, Атырау облысының Әкiмдiгiмен және Экофоруммен
бiрiгiп Атырау қаласында Орхус орталығын ашты. Ол жұртшылықты, соның iшiнде
Интернет арқылы қоршаған ортаның жай-күйi туралы, қоршаған ортаға едәуiр
ықпал ете алатын жоспарланып отырған және жүзеге асырылатын қызмет туралы
шынайы әрi толық ақпаратпен қамтамасыз етедi, сондай-ақ Орхус
Конвенциясының талаптарына сәйкес, әсiресе Жайық-Каспий бассейнiнiң
аумағындағы қоғамдық құқықты бұзатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz