Қылмыстық жаза тағайындау және жазадан босатудың негіздері
Курстық жұмыстың мазмұндамасы
Қылмыстық жаза тағайындау және жазадан босатудың негіздері
КІРІСПЕ ----------------------------------- -------------------------------
----------------------------------- -----------------------------------------
----- 3-4
1-тарау Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi -------------
------------------------4-21
§1. Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5-8
§2. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 8-11
§3.Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... .11-12
§4.Аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау12-
13
§5. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..13-15
§6. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...15
§7. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ..15-17
§8. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлерi мен
шектерi ... ..17-18
§9. Кəмелетке толмағандарға жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..18-19
§10. Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-21
2-тарау. Жазадан босату -----------------------------------
----------------------------------- ---------------21-29
§1. Жазадан босатудың түсiнiгi мен
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1-22
§2. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... 22-24
§3. Жүктi əйелдердiң жəне жас балалары бар əйелдердiң жазаны өтеуiн кейiнге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
§4. Ауруға шалдығуына байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .24-26
§5. Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi
кейiнге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
§6. Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi өтуiне байланысты жазаны өтеуден
босату ... 26-27
§7. Рақымшылық жəне кешiрiм жасау актiсi негiзiнде жазадан
босату ... ... ... ... ...27-28
§8. Кəмелетке толмағандарды жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...28-29
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -----------------------------
----------------------------------- ------------------------------29-31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАР МЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР-----31-33
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргiзуде əртүрлi
əлеуметтiк ұйымдастырушылық, экономикалық, тəрбиелiк, рухани шаралардың
барлық түрiн кеңiнен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзiнiң пайда болған кезiнен сүйенетiн
бiр-бiрiмен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза
мəселесi қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткенi, ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесiндегi ең ауыр да қажеттi шаралардың
бiрi болып табылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының жеке бiр түрi жəне оның
өзiне тəн мынадай белгiлерi бар:
- Жазаның бiрiншi белгiсi - ол мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек
мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегендi бiлдiредi.
- Жаза тек қылмыс жасағаны үшiн кiнəлi деп танылған адамға ғана
тағайындалады.
- Жаза тек қылмыс үшiн тағайындалады.
- Жаза əрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен
байланысты, яғни тобъективтiк мазмұны бойынша жаза-жапа шектiру.
- Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады.
- Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады.
Осы жоғарыда аталған жазаның негiзгi белгiлерiнен оның анықтамасын
шығаруға болады. ҚР ҚК-нiң 38-бабында Жаза дегенiмiз – соттың үкiмi
бойынша тағайындалатын мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға
кiнəлi деп танылған адамға қолданылады жəне ол адамды құқықтары мен
бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып
табыладың - делiнген.
Алайда, жазаның түсiнiгi жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрқатар
пiкiрлер айтылған. Мысалы, В.И.Курляндский, Жаза-соттың үкiмiмен қылмыс
жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттiк шараның түрiң десе, М.Д.Шаргород
ский бұл анықтамамен iшiнара қосыла отырып, мемлекеттiк шаралардың бəрi де
жаза емес, оған медициналық жəне тəрбиелiк сипаттағы шаралар жатпайдың –
деп толықтырды. Ленинградтық криминолог ғалымдар өздерi шығарған қылмыстық
құқық курсында Советтiк қылмыстық құқықтағы жаза – мемлекеттiк шараның
мөлшерi, ол сот органдарының үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып,
қылмыскердiң өзiне тəн материалдық игiлiктерден жұрдай етумен қоса, сол
əрекетке мемлекет тарапынан қаралап баға беруң - дейдi.
Қылмыстық жаза туралы мəселенi көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен
арақатынасына да тоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып
қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан əлдеқайда кең ауқымды, өйткенi, жаза -
қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бiрi ғана.
Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал
аяқталу уақыты-соттылықтың жойылуы немесе өтелуi. Қылмыстық жауаптылыққа
алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура жəне сот органдары тартып жəне
босатады. Ал жазаны сот тағайындап сот босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық
жауаптылық пен жазаны бiр-бiрiнен ерекшелейтiн нормалар кездеседi. Мысалы,
қылмыстық жауаптылықтан жəне қылмыстық жазадан босату негiздерi əртүрлi.
Сонымен, жаза соттың айыптау үкiмiнде жүзеге асырылған қылмыстық
жауаптылықтың мəнi. Соттылықтың өтелуi жəне жойылуы жазамен байланысты
барлық құқықтық шектеулердi жояды.
Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мəжбүрлеу
шаралары көзделген. Олар:
1) Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары;
2) Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары.
Бұл шаралардың жазадан басты ерекшелiгi олардың соттылықты болдырмауында.
Екiншiсi, олардың тағайындалу адресатында, яғни тəрбиелiк сипаттағы шаралар
14-18 жас аралығындағы қылмыс жасағандарға, ал медициналық сипаттағы
шаралар қылмысты есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамдарға жəне ҚК-тiң 88-
бабында көрсетiлген басқа да негiздерде тағайындалады. Медициналық
сипаттағы мəжбүрлеу шаралары белгiсiз мерзiмге тағайындалады.
1-ТАРАУ Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты, маңызды
саты болып табылады. Өйткенi, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, əлеумет тiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiруге, қылмыстардың
алдын алуға ықпал етедi. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткiзу көбiне
қылмыстық жазаларды əдiл əрi негiздi тағайындаумен анықталады. Қылмыс
жасаған адамға белгiлi бiр жазаны жеке дара тағайындау Жаза тағайындаудың
жалпы негiздерi деп аталатын арнайы ережелерге сəйкес жүргiзiледi. Жаза
тағайындаудың жалпы негiздерi дегенiмiз - əрбiр нақты iс бойынша жаза
тағайындау кезiнде сот басшылыққа алуы тиiс заңмен бекiтiлген белгiлер.
Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ретiнде: жазаның
əдiлеттiлiгi, мақсатқа лайықтылығы, тиiмдiлiгi айтылады. ҚК-тiң 52-бабының
1-бөлiгiнде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте жəне ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң
ережелерi ескерiле отырып, əдiл жаза тағайындалады ң - делiнген. Жаза
əдiлеттi деп танылады, егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға
қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне, кiнəлiнiң жеке тұлғасына жəне қылмысты
жасау жағдайларына сəйкес тағайындалатын болса. Мұнда сəйкес терминi бiр
ғана ұқсастықты емес, тепе-теңдiк деген мағынада қолданылады, яғни жаза
қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес əлеуметтiк жағынан жəне
арифметикалық жағынан емес заңдық жағынан тең болуы керек дегендi
бiлдiредi. Сонымен бiрге, жаза мəнi жағынан заңды жəне негiздi болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелерi заңды,
негiздi жəне көз жетерлiк жаза ретiнде қабылдаса ғана əдiлеттi деп
танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сəйкестiк талаптары маңызды.
Жасалған қылмыстың қауiптiлiгiн бағалай отырып сот ең алдымен, аталған
қылмыстың түрiне ҚК-тiң Ерекше бөлiмiн дегi заңшығарушының берген бағасын
ескеруi керек. Сондықтан əдiлеттi жаза тағайындаудың мiндеттi алғышарты
болып қылмыстың нақты заңдық саралануы табылады.
Қылмысты саралаудағы қате əдiлетсiз жаза тағайындауға əкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы деген соттың тағайындаған мəжбүрлеу
шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сəйкес келу талабын бiлдiредi.
Соттың таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткiзудiң жеткiлiктi
құралы болуы керек. Осыған байланысты ҚК-тiң 52-бабының 2-бөлiгiнде Қылмыс
жасаған адамға оның түзелуi жəне жаңа қылмыстардың алдын алу үшiн қажеттi
жəне жеткiлiктi жаза тағайындалуы тиiс - деп көрсетiлген. Заң сотты жаза
тағайындау кезiнде жаза мақсаттарының бiреуiне қол жету болып саналатын –
жазаның сотталған адамның түзелуiне əсер ететiндiгiн көре бiлудi, жəне
барлық мəн-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкiндiгiнше ең қатаң емес
түрiн дұрыс тағайындай бiлудi, оның мөлшерiн анықтауды мiндеттейдi. Сот
жазаны ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерiн ескере отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезiнде сот мына жағдайларды мiндеттi түрде ескеруi тиiс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi,
2). Кiнəлiнiң жеке басы;
3). Кiнəлiнiң қылмыс жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мəн-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне жəне оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы.
1) Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi – бұл Қылмыстық кодекспен қарастырылған
iс-əрекеттiң қылмыстық
заңмен қорғалатын объектiлерге нақты зиян келтiру немесе нақты зиян
келтiру қаупiн тудыруының объективтi қасиетi. Əрбiр нақты қылмыстың қоғамға
қауiптiлiгi қылмыстық құқық теориясында екi категория: қоғамға қауiптiлiк
сипаты (сапалық белгi) жəне қоғамға қауiптiлiк дəрежесi (сандық белгi)
арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол
ең алдымен, қол сұғушылық объектiсiнiң ерекшелiгiмен, яғни объектiнiң қоғам
мен мемлекет үшiн құнды лығымен, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген зиянның
мөлшерiмен жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бiр- бiрiнен
осы қоғамға қауiптiлiк сипаты бойынша ерекшеленедi. Қылмыстың қоғамға
қауiптiлiк дəрежесi - қылмыстың сандық категориясы, жасалған қылмыстың
ауырлығына байланысты шешiледi. Ол ең алдымен қылмыс құрамының
белгiлерiмен, объектiге келтiрiлген зардаптың мөлшерi мен сипаты; кiнəнiң
нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тəсiлi; субъектiнiң ерекшелiгi
жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Көбiнесе, қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дəрежесi қылмыстың объективтiк жағымен, ал қоғамға қауiптiлiк сипаты -
қылмыстың объектiсiмен жəне субъективтiк жағымен сипатталады. ҚР Жоғары
Соты Пленумының 30.04.1999 жылғы Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-пунктiне сəйкес Жасалған
қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтағанда, соттар қылмыстың
ауырлығын анықтау тəртiбiн реттейтiн ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-
ақ нақты қылмыстық əрекет (кiнəнiң түрi, себебi, тəсiлi, жасаған қылмыстық
жағдай мен кезеңi, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың əрқайсысының
қылмысқа қатыстылығының дəрежесi мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын
ескеруi тиiсң. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн
анықтау кезiнде нақты iс бойынша жинақталған барлық объективтiк жəне
субъективтiк белгiлерiн есепке алу қажет.
2) Соттар жазаның түрi мен мөлшерiн белгiлеу үшiн елеулi мəнi бар
сотталушының жеке басының мəлiметтерiн жан-жақты, толық жəне объективтi
түрде тексеруi қажет. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабiлеттiлiгi мен қатыстылығын, бiлiмiн, сотталғандығы туралы мəлiметтердi,
сонымен бiрге сотталушының отбасы анықталғаннан кейiн тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай əсер
ететiнiн ескеруi тиiс.
§1. Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар деп – кiнəлiнiң жеке басына
жəне ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары тұратын қылмыс
пен қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiгiн азайтатын жəне оның жауаптылығы мен
жазасының дəрежесiн төмендететiн түрлi факторларды түсiну қажет. Жасалған
қылмыста жеңiлдетiлген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы шегiндегi
жазалардың жеңiлдеу түрiн тағай ындауға, сонымен бiрге қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкiндiк
бередi.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 53-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайларға мыналар жатқызылады:
1) Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша
емес қылмыс жасау. Бұл жеңiлдететiн жағдай дың түрi бiр-бiрiмен байланысты
үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а)қылмысты бiрiншi рет жасау – яғни, егер кiнəлi бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса, немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескiру мерзiмi(ҚК-тiң 69-бабы), айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi
(ҚК-тiң 75-бабы) өтiп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген
тəртiппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тiң 77-бабы) ғана
танылады.
б)Онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшiн Қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана
жасалған əрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда
жасалған əрекеттердi жасау.
в)Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан iстiң нақты барлық жағдайларын зерттеу кезiнде
анықталады. Сонымен қатар, мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретiнде кiнəлiнi
қылмыс жасауға итермелейтiн объективтiк жəне субъективтiк факторларды да
түсiну қажет. Мысалы, кiнəлi үшiн кенеттен пайда болған, алдын ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы- қасiретi əсерiнен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы жəне осы iс-əрекеттердi жасауға ерiксiз
қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық əсерiмен
қылмыс жасау.
2) Айыпкердiң кəмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сəтiнде он төртке
толған бiрақ он сегiз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заңшығарушы
аталған жағдайды жеңiлдетушi мəн-жағдайлардың қатарына жатқызу себебiн
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен жəне
кəмелетке толмағанның көзқарасы толық бекiмегендiктен өз əрекетiне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсiндiредi.
3) Жүктiлiк жағдайында қылмыс жасау – жүктiлiк мерзiмiне қарамастан кез
келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңiлдетушi мəн-жай болып табылады. Бұл
жағдай əйелдiң жүктiлiк жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезiмталдық, тез ашулан шақ, ұстамсыздық жəне жүйке қозуы жағдайларында жиi
болатын дығын ескерiп жеңiлдетушi жағдайлар қатарына енгiзiлген.
4) Айыпкердiң жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кiнəлi
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бiрге тұрмайтын
болса, балаларды тəрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерiлмейдi.
5) Қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттер - қылмыстан келтiрiлген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6) Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мəн-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау – сыртқы факторлардың
əсер етуiнен (жеке, отбасылық, қызметтiк қатынастардан туындайтын қиыншылық
тар) кiнəлiнiң қарсы тұру мүмкiндiгiнiң болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мəн-
жайлардың тоғысуы ретiнде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының
қиындауын, кiнəлiнiң мүгедектiгiне немесе ауруға шалдығуына байланысты
отбасын асырай алмауы жəне т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебiмен қылмыс
жасаса, мысалы, ауыр халде жатқан туысына қымбат бағалы дəрi-дəрмектi алуға
мүмкiндiгi болмаған жағдайда, ұрлап алу əрекетi немесе үмiтсiз ауыр өлiм
халiндегi адамды оның сұрауы бойынша өлтiруi (эвтаназия) жəне т.б.
жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебiн тудырған фактi мен
жасалған қылмыс арасындағы себептi байланысты анықтау мiндеттi болып
табылады.
7) Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу салдарынан немесе материалдық
қызметтiк немесе өзге де тəуелдiлiгi себептi қылмыс жасау – бұл қылмыс
жасайтын адамның өз iс-қимылын таңдауға оған зорлық-зомбылық көрсету
нəтижесiнен еркiнiң болмауы жəне оның қылмыс жасау туралы шешiм қабылдауына
материал дық, қызметтiк жəне өзге де тəуелдiлiгiн (туыстық, жеке, мұғалiм
мен оқушы арасындағы жəне т.б.) пайдаланып тiкелей қысым жасау арқылы
жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттiлiк ретiнде бағаланбаған
жағдайда жауаптылықты жеңiлдетедi.
8) Қажеттi қорғану, аса қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды
тəуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын
бұзу жағдайларында қылмыс жасау – яғни ҚК-тiң 32- 37 баптарында
қарастырылған əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың заңға сəйкестiк
шарттарын сақтамау нəтижесiнде қылмыс жасауды түсiну қажет. Бұл мысалы, ҚК-
тiң 98,99,100- баптарындағы адам өлтiру қылмысының жеңiлдететiн түрлерi.
9) Қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылатын жəбiрлену шiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы – кiнəлiнiң қылмысты жəбiрленушi
тарапынан орын алған ұрып-соғу, азаптау, жала жабу, қорлау жəне т.б.
құқықбұзушылық сипатындағы əрекеттер немесе моральға, адамгершiлiкке жат
əрекеттер себебiмен қылмыс жасау. Аталған əрекеттер бiр мəрте немесе жүйелi
түрде де жасалуы мүмкiн. Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершiлiкке
жатпайтын қылықтарды сот iстiң мəн-жайларына сəйкес барлық уақытта анықтап
отыруы қажет.
10) Шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу – аталған əрекеттердiң əрбiрi не
олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауiптiлiгiн төмендетедi, оның өз
кiнəсiн түсiнгендiгiн жəне өкiнетiндiгiн дəлелдейдi. Бұл жағдайлар мазмұны
мен мағынасы жағынан бiр-бiрiне жақын болып табылады жəне қылмыскердiң тез
түзелу мүмкiндiгiн куəландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңiл дететiн жағдайлардың
тiзiмi соттар үшiн мiндеттi, бiрақ түпкiлiктi болып табылмайды, сот бұл
бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкiмде көрсете отырып
жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде тануға құқылы. Тəжiрибеде мұндай жеңiлдететiн
жағдайлардың қатарына кiнəлiнiң денсаулық жағдайы, қоғамға пайдалы қызметi,
асырауында қарт жəне науқас ата-анасының болуы, Отан алдындағы қызметi,
жетiстiктерi үшiн алған наградаларының болуы, тұрғылықты немесе жұмыс
орнынан жағымды мiнездемесiнiң болуы жəне т.б. жағдайлар жатқызылады.
ҚК-тiң 53-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген жағдайлар жазаны жеңiлдетушi
жағдайлар ретiнде сотқа ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң барлық ережелерiн ескере
отырып нақты қылмыс үшiн қарастырылған баптың санкциясы шегiнде өз қарауы
бойынша жаза тағайындау құқығын бередi.
Сонымен бiрге, заңшығарушы 53-баптың 4-бөлiгiнде осы 53-баптың 1-
бөлiгiнiң д жəне к тармақтарында көзделген жағдай ларды есепке алу
дəрежесiн ерекше бөлiп көрсеткен. Бұл бапқа сəйкес, егер жасалған нақты бiр
қылмыста шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу; қылмыс жасағаннан кейiн зардап
шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан
келтiрiлген мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру,
қылмыспен келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттердiң бiрi
орын алған болса, бiрақ бұл қылмыста жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар болмаған жағдайда жазаның мерзiмi мен мөлшерi сол нақты қылмыс
үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе
мөлшерiнiң ауыр емес жəне орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған кезде
жартысынан, ал ауыр қылмыс жасаған кезде үштен екiсiнен (32), аса ауыр
қылмыс жасаған кезде төрттен үшiнен (43) аспауы тиiс.
ҚК-тiң 53-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, егер жеңiлдететiн жағдай ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында қылмыс белгiсi ретiнде көзделген болса,
жаза тағайындау кезiнде ол қайталап ескерiле алмайды.
§2. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
ҚР ҚК-нiң 54-бабында көрсетiлген жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар жасалған қылмыстың жəне кiнəлiнiң жеке басының жоғары қауiптi
екендiгiн дəлелдейтiндiктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге
негiз бередi. Жазаның мөлшерiн көтеруге əсер ететiн ауырлататын жағдайлар
болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегiндегi
ең қатал жазаны немесе жазаның жоғары мерзiмiн тағайындайды. Заңда
көрсетiлген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кiнəлiнiң жеке басы мен ол
жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк туғызады.
Сонымен, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнде жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлардың мынадай тiзiмi көрсетiлген:
1) Қылмыстарды бiрнеше рет жасау, қылмыстардың қайта лануы – бұл екi бiр-
бiрiне ұқсас ауырлататын жағдайлар бiр топқа бiрiктiрiлген, олардың екеуi
де кiнəлiнiң аса қауiптi екендiгiн, оның оған қолданылған қылмыстық-
құқықтық мəжбүрлеу сипатындағы шаралардан кейiн де заңтыңдаушылық өмiр
кейпiне оралғысы келмейтiндiгiн куəландырады. Солай бола тұра, заң сотқа
оның алғашқы жасаған қылмысының сипатына байланысты бұл жағдайды
ауырлататын жағдай ретiнде ескермеу құқығын бередi. Көбiне бұл жағдай, егер
кiнəлiнiң алғашқы жəне одан кейiнгi қылмыстары абайсыздықпен жасалса, не
қасақана жасалғанымен ауырлығы онша емес қылмыс қатарына жатқызыл ған болса
ауырлататын жағдай ретiнде қолданылмауы мүмкiн.
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы жөнiндегi түсiнiктер ҚК-тiң 11-бабында,
ал қылмыстардың қайталануы 13-бабында берiлген. Егер бұрынғы жасалған
қылмысы үшiн кiнəлiнiң соттылығы өтелген не жойылған болса, жаңа жасаған
қылмысы үшiн жаза тағайындау кезiнде бiрнеше реттiк немесе қайталану
жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде танылмайды.
2) Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру - қылмыстан келтiрiлген зардаптың
ауыр не жеңiл екенiн сот нақты iстi қарау кезiнде келтiрiлген зардаптың
сипатын бағалай отырып анықтайды. Мұндай шешiмге қолсұғушылық объектiсiнiң
маңыздылығы, келтiрiлген зиянның мөлшерi сияқты жағдайлар əсер етедi. Ауыр
зардаптар келтiру тек қасақана қылмыстарда ғана емес абайсыздықпен жасалған
қылмыстарда да жазаны ауырлатады, сондықтан кiнəнiң нысанына қарамастан бұл
жағдай ауырлататын жағдай ретiнде танылуы мүмкiн. Бұл үшiн сот жасалған
əрекет пен келтiрiлген зардап арасындағы себептi байланысты анықтауы
мiндеттi. Сонымен қатар, ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында ауыр
зардап келтiру қылмыстың белгiсi ретiнде танылғандықтан жауаптылықты
ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылмайды. Ал ҚК-тiң кейбiр баптарында
ауыр зардаптар келтiру қылмыс белгiлерi болып табылмайды, алайда бұл
қылмыстарды жасау нəтижесiнде ауыр зардаптар туындайды. Мұндай жағдайларда
сот осы қылмысты жасау нəтижесiнде ауыр зардап келтiргенi үшiн ауырлататын
жағдай ретiнде тануға құқылы.
3) Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауым дастықтың қылмыс жасауы - бұл жағдайлардың
ауырлататын жағдайлар қатарына жатқызылуы заңды болып табылады, өйткенi кез
келген топтық қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi барлық уақытта жоғары сипатты
иемденендi. Жоғарыда аталған қылмысқа қатысу нысандарының ұғымы мен
белгiлерi ҚК-тiң 31-бабында баяндалған. Бұл ұғымдар ең алдымен бiр-бiрiнен
өздерiнiң мазмұнымен, қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Қылмысты осы
көрсетiлген қатысу нысанының кез келгенiмен жасау осы қылмысқа
қатысушылардың барлығы үшiн, олардың қылмыстағы нақты ролiне қарамастан
ауырлататын жағдай ретiнде танылады.
4) Қылмыс жасағанда айрықша белсендi роль атқару - қатысу шылықпен немесе
қатысып орындаушылықпен жасалған қылмыс тарда қылмысқа əрбiр қатысушы
тұлғаның рольдерi ашылып анықталуы тиiс. Қылмыс жасағанда аса белсендiлiк
танытқан тұлға қылмыстың басқа қатысушыларына қарағанда қауiптiлiгi мен
ерекшеленедi. Мұнда аса белсендi ролi ретiнде оның ұйымдастырушылық,
басқарушылық, басқа қатысушыларды жұмылдыру əрекеттерiн тануға болады.
Кiнəлiнiң аса белсендi ролi ауырлататын жағдай ретiнде оның белсендiлiгiн
сипаттайтын нақты əрекеттердi көрсете отырып соттың үкiмiнде негiзделуi
тиiс.
5) Кiнəлiге психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi белгiлi
адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға
тарту – кiнəлi адам өзiнiң қылмыстық мақсаттарына қол жеткiзу үшiн басқа
адамдарды, психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiн немесе мас
күйдегi, қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген жасөспiрiмдi тарта отырып
қылмыс жасайды. Қылмыстық құқық теориясынада мұндай əрекеттер тiкелей
орындаушылықң деп аталады.
Аталған категориядағы адамдарды қылмысқа тартқан адам қылмыстың тiкелей
орындаушысы ретiнде жауапқа тартылады. Қылмыс жасауға тарту ң терминi
жасөспiрiмдi немесе психикасы бұзылған адамды қылмысқа айдап салу
əрекеттерiн де қамтиды.
6) Ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша,
басқа адамдардың заңды iс-əрекетi үшiн кектенушiлiктен, басқа қылмысты
жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында қылмыс жасау – аталған
жағдайда ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi
жасалған қылмыс құрамның мiндеттi белгiсi болып табылмайтын жағдайлар
жөнiнде сөз болып отыр. Сонымен бiрге, басқа адам дардың заңға сəйкес
əрекеттерi үшiн кек алу мақсатында жасалған, мысалы бiр азамат бұзақылық
жасаған адамға ескерту жасаған жағдайда осы кiнəлi адамның оған кектенуiнен
қылмыс жасауы. Басқа қылмысты жасыру не жасауды оңайлату мақсатын да деген
, яғни кiнəлi бiр қылмысты жасырамын деп екiншi қылмысты жасайды. Мысалы П.
деген азамат А. деген азаматты өлтiрген соң , қылмысты жасыру мақсатында
оның үйiн өртеп жiбередi.
7) Жүктiлiк жағдайы кiнəлiге алдын ала белгiлi əйелге қатысты, жас
балаға, қорғансыз немесе дəрменсiз адамға не кiнəлiге тəуелдi адамға
қатысты қылмыс жасау - кiнəлiнiң өзiнiң қылмыстық мақсатына əйел адамның
жүктiлiк жағдайын, жəбiрленушiнiң қорғансыздығы мен дəрменсiздiгiн
пайдалануы оның қоғамға қауiптiлiгiн жəне қатыгездiгiн, онда жағымсыз
моральдық қасиеттердiң бар екендiгiн куəландырады. Жүктi əйелге қатысты
қылмыс жасау тек ғана қасақаналықпен сипатталады. Мұнда қылмыстық
жауаптылық туындау үшiн кiнəлiнiң əйелдiң жүктiлiк жағдайын алдын ала
бiлгендiгiн анықтау қажет. Жасөспiрiмдер деп заң он төрт жасқа жетпеген
адамдарды таниды. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында жасөспiрiмдiк
жас ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылған, бұл қылмыстарда аталған
ауырлататын жағдайды жаза тағайындау кезiнде қайтадан ескеруге
болмайтындығын айта кету қажет. Қорғансыз немесе дəрменсiз адамдарға ауыр
халде болуына, қарттығына, психикалық не физикалық жағынан кемтар болуына,
ұйқыда жатқандығына, есiнен тануына байланысты қылмыскерге қарсы тұруға
қабiлетсiз адамдарды жатқызуға болады. Кiнəлiге тəуелдi адамдар деп –
материалдық, қызметтiк, жұмысы жағынан немесе отбасылық жəне т.б. жағынан
кез келген тəуелдiлiктегi адамдар. Бұл тəуелдiлiктердiң жəбiрленушi үшiн
өмiрлiк маңыздылығын анықтау маңызды болып табылады.
8) Белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын
өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау –
аталған себептер бойынша қылмыс жасау қылмыстың жəне кiнəлiнiң аса
қауiптiлiгiн куəландырады. Мұнда қызметтiк, кəсiби борышын өтеу деп адамның
қызметтiк не кəсiби мiндеттерiне қатысты əрекеттерiн орындауды, ал қоғамдық
мiндеттердi орындау деп кез келген азаматтың өзiне арнайы жүктелген,
сонымен бiрге қоғамның немесе жеке адамдардың мүддесi үшiн жасайтын
əрекеттерiн (құқықбұзушылықтың алдын алу, жасалған не дайындалып жатқан
қылмыс туралы құқыққорғау органдарына хабарлау) түсiну қажет. Заң бұл
жағдайда жəбiрленушiлер ретiнде тек қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық
борышын өтеп жүрген адамдарды ғана емес, сонымен бiрге олардың туыстарын да
қарастырады. Аталған жағдайда жəбiрленушiлердiң жақын туыстарымен бiрге
алыс туыстарын, достарын, таныстарын жəне осы адамдар үшiн қымбат адамдарды
да жатқызуға болады.
9) Аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, жəбiрленушiнi қинап қылмыс
жасау – кiнəлiнiң жəне жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң аса жоғары
екендiгiн сипаттайтын бұл жағдайлар көбiне жеке адамға қарсы жасалатын
қылмыстарда кездеседi. Егер кiнəлi адам жəбiрленушiге аса ауыр зардаптар
келтiрiп, ұдайы азаптаса, сонымен бiрге оны жақын туыстарының көзiнше қинап
жапа шектiрсе немесе қорласа қылмыс аса қатыгез дiкпен жасалған деп
танылады. Саддизм - қатыгездiктiң шектен шыққан көрiнiсi, бұл жағдайда
жəбiрленушiнiң немесе басқа адамдардың азап шегуiнен қылмыскер лаззат,
қанағат алады.
10) Қару, оқ дəрi, жарылғыш заттар, техникалық құралдар, тез тұтанатын
жəне жанғыш сұйықтар, улы жəне радиоактивтi заттар, дəрi дəрмектердi
пайдаланып, күш көрсетiп немесе психикалық мəжбүрлеу не жалпыға қауiптi
əдiстi қолданып қылмыс жасау - қылмыс жасау кезiнде өзiне тəн қасиеттерiне
сай адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiруге қабiлеттi қаруларды
қолданып, сонымен бiрге жəбiрленушiге күш қолдану немесе психикалық
мəжбүрлеу, яғни қорқыту арқылы қылмыс жасау жағдайлары қарастырылған.
Жалпыға қауiптi тəсiлмен қылмыс жасау – адамдарға, мүлiк объектiлерiне
едəуiр мөлшерде зиян келтiруге қабiлеттi əдiстермен қылмыс жасау (өрт қою,
жарылыс жасау, жаппай улау, қырып жою жəне т.б.).
11) Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нəубет жағдайларды
пайдаланып, жаппай тəртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау – адамдардың қаза
болуына əкелiп соғатын немесе əкеп соғуы мүмкiн, адамдардың денсаулығына,
қоршаған ортаға жəне шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген
немесе келтiруi мүмкiн, халықты едəуiр дəрежеде материалдық шығынға
ұшырататын авария, зiлзала немесе апат салдарынан белгiлi бiр аумақта
туындаған жағдайды пайдаланып қылмыс жасау.
12) Алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс
жасау. Бұл мəн-жайды сот қылмыстың сипатына қарай ауырлатушы деп танымауға
құқылы - қылмысты физиологиялық мас күйiнде, есiрткiлiк не уытқылық елiту
жағдай ында жасау кiнəлiнiң жасаған қылмысының қоғамға қауiптiлiгiн
жоғарлатады. Алайда, қылмыстық заң соттарға жасалған қылмыс тық əрекетке
кiнəлiнiң мастығының қатысы бар-жоқтығын, оны осындай күйге жеткiзген
жағдайларды ескере отырып бұл жағдайды ауырлатушы мəн-жай ретiнде танымау
құқығын берген.
13) Адамның өзi қабылдаған антын немесе кəсiби антын бұза отырып қылмыс
жасауы – кiнəлi адамның өзiнiң берген антын немесе кəсiби антының
талаптарын бұзып, қызметтiк немесе басқа да этика мəселелерiне нұқсан
келтiретiн қылмыс жасауы. Көбiнесе, бұл жағдайлар қылмыс жасаған
əскерилерге, дəрiгерлерге қатысты қолданылады.
14) Қылмыскердiң қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне
көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы – кiнəлiнiң өзiне қызметi
бойынша көрсетiлген сенiмге немқұрайлы қарауы немесе шартпен берiлген
сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы. Сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, бұл
жағдай көбiнесе мемлекеттiк қызмет, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдары,
экономикалық қызмет саласында орын алады.
15) Өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау-
өкiмет өкiлi болып табылмайтын адамның белгiлi бiр қылмыстық нəтижеге жету
үшiн өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын заңсыз пайдалану арқылы
жеке азаматтардың, қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн
бұзуға бағытталған əрекеттерi.
Жоғарыда талданған жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайдың кез
келгенi, егер ол ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында ауырлататын
белгi ретiнде көрсетiлген болса нақты қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде
қайталап ауырлатушы жағдай ретiнде ескерiлмеуi тиiс.
Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлардың жоғарыда аталған тiзiмi
түпкiлiктi, яғни жаза тағайындау кезiнде осы тiзiмде көрсетiлмеген қандай
да бiр жағдайды ауырлатушы жағдай ретiнде қайталап тануға жəне олардың
қатарын кеңейтуге болмайды деген сөз. Солай бола тұра, сот кiнəлiнi немесе
ол жасаған қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын жоғарыдағы тiзiмге
кiрмейтiн жағдайларды анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезiнде сот
үкiмiнде көрсетуге құқылы.
§3. Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi сот жаза тағайындау кезiнде басшылыққа
алуы тиiс бiрқатар ережелердi бекiтiп бердi. Онда қылмыс сараланып отырған
ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында қарастырылған шекте жəне мөлшерде
жазаны таңдау қажет екендiгi қарастырылған. Сонымен бiрге осы жалпы
ережеден шығатын бiр ерекше жағдай бар, бұл ерекше жағдай сотқа заңда
қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау мүмкiндiгiн бередi.
Аталған жағдай белгiлi бiр санкцияда қарастырылған ең төменгi жазаның өзi
жасалған қылмыстың жағдайларын ескере отырып қатаң деп танылған жағдайлар
үшiн қарастырылған.
ҚР ҚК-нiң 55-бабында аталған мəселе былайша көрсетiлген: əрекеттiң
мақсаттары мен себептерiне, айыпкердiң ролiне, оның қылмыс жасау кезiндегi
немесе одан кейiнгi мiнез-құлқына байланысты ерекше мəн-жайлар жəне
əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-
жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жаса ған
қылмыстарды ашуға белсене жəрдемдескен кезде жаза ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң
тиiстi бабында көзделген ең төменгi шектен төмен тағайындалуы мүмкiн, не
сот жазаның осы бапта көзделгенiнен неғұрлым жеңiл түрiн тағайындауы не
мiндеттi жаза ретiнде көзделген қосымша жаза түрiн қолданбауы мүмкiн ң .
Аталған бапта көрсетiлген əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр
азайтатын басқа да мəн-жайлар ретiнде тəжiрибеде жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн жағдайлардың заңдағы тiзiмiне енген жағдайлармен қатар бұл
тiзiмге енбеген жағдайларды да таниды.
ҚК-тiң 55-бабынан шығатын қорытынды, заң жазаны жеңiлдетудiң мынадай үш
түрiн қарастырады:
1) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазаның
ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау;
2) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау;
3) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған мiндеттi
жаза ретiндегi қосымша жазаны тағайындамау;
Бiрiншi жағдайда, заңда қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен
жаза тағайындау деген сот тиiстi баптың санкциясында көрсетiлген жазаның
түрi сияқты жаза тағайындайды, бiрақ сот жазаның мөлшерiн, шегiн төменгiден
де қысқартады. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабының 1 бөлiгi бойынша 3 жылдан 7 жылға
бас бостандығынан айыру жазасы қарастырыл ған. Егер сот осы қылмыс үшiн
төменгi шектен төменiрек жаза тағайындағысы келсе, 2 немесе 1 жыл бас
бостандығынан айыруды қолдануы мүмкiн, бiрақ бұл жағдайда бас бостандығынан
айыру 6 айдан төмен болмауы тиiс. Өйткенi, соттың аталған жаза үшiн
белгiленген ең төменгi шектен төмен жеңiлдетуге құқығы жоқ.
Екiншi жағдай бойынша, заңда қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау кезiнде сот ҚК 39- бабындағы жеңiлiрек жазадан ауыр, қатаң
түрiне қарай тiзiлген жазалар жүйесiне сүйенедi. Бұл жағдайда сот қылмыс
сараланып отырған бап санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жазаның
жеңiлiрек түрiн таңдауы мүмкiн. Мысалы, жоғарыдағы бас бостандығынан айыру
жазасының орнына одан жоғары орналасқан ҚК 39-бабындағы жазаның бiрiн
тағайындауы мүмкiн. Бұл тұста айта кету қажет, Қылмыстық кодексте көптеген
қылмыс тардың санкцияларында балама жаза түрлерi қарастырылған. Мысалы, 98-
баптың 1 бөлiгiнiң санкциясында 3 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге немесе 6 айға қамауға немесе 3 жылға бас бостандығынан айыруға
жазаланады деп көрсетiлген. Мұндай кезде баптың санкциясындағы балама жаза
түрлерiнiң бiрiн жеңiлдеу жаза ретiнде тағайындауға болмайды.
Үшiншi жағдай бойынша мiндеттi жаза ретiнде баптың санкциясында
қарастырылған қосымша жазаны сот iстiң ерекше мəн-жайлары бар деп таныған
жағдайда жəне тағайындалған жазаны жеңiлдету үшiн қолданбауы мүмкiн.
Мысалы, ҚК-тiң 179 бабының 2 бөлiгiнде 5 жылдан 12 жылға дейiнгi мерзiмге
мүлкiн тəркiлей отырып бас бостандығын айыруға жазаланады делiнген. Мұнде
заң қосымша жазаны қолдануды мiндеттеп отырғанымен, соттың жазаны жеңiлдете
отырып қосымша жаза ретiндегi мүлкiн тəркiлеудi қолданбауға құқысы бар.
Жоғарыда талданған төменгiден де төменгi шекте жаза тағайындау, заңда
көзделгеннен гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау, мiндеттi қосымша жазаны
қолданбай жаза тағайындау кезiнде заң соттарға осы жағдайларды қолдануға
негiз болған ерекше жағдайларды үкiмде көрсету мiндетiн жүктейдi. Мұндай
жазаны тағайындаудың құқықтық негiзi болып iс бойынша ерекше жағдайлардың
болуы, сонымен бiрге топтық қылмысқа қатысушының қылмысты ашуға белсендi
жəрдемдесуi танылады. Бұл жазаны жеңiлдетудiң ережелерi ҚК 10-бабында
қарастыр ылған қылмыстардың барлық санаттарына, ауырлығы онша емес
қылмыстан бастап аса ауыр қылмыстарға дейiн қолданады.
§4. Аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау
Қылмыстық кодекс тек аяқталған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен бiрге
қылмысты жасауға бағытталған əрекеттер үшiн де жауаптылықты қарастырады.
Аяқталмаған қылмыс екi сатыдан: қылмысқа дайындалу жəне қылмысқа оқталудан
тұрады жəне олар жасалған қылмыстың ауырлығы бойынша ажыратылады. Қоғамға
қауiптi зардаптардың болмауына байланысты бұл əрекеттер аяқталған қылмысқа
қарағанда аса қауiптi емес. Сондықтан заңшығарушы аяқталмаған қылмыстар
үшiн жаза тағайындау мəселесiнде бiрқатар ерекшелiктердi де қарастырады. Ең
алдымен, аяқталмаған қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде ҚК-тiң 56 баптың 1
бөлiгiне сəйкес қылмыстың ақырына дейiн жеткiзiлмеуiне себеп болған
жағдайлар ескерiледi. Қылмысқа дайындалу қауiптiлiгi төмен əрекет ретiнде
саналады, сондықтан заңда қылмысқа оқталу немесе аяқталған қылмыс үшiн
белгiленген жазаға қарағанда қылмысқа дайындалу үшiн жеңiлiрек жаза
қарастырылған. Қылмысқа дайындалу үшiн жазаның мөлшерi мен мерзiмi ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мерзiмiнiң жартысынан
аспауы керек.
Қылмысқа оқталу қылмысқа дайындалуға қарағанда қауiптiрек болғандықтан ол
үшiн тағайындалатын жазаның мөлшерi мен мерзiмi көбiрек қарастырылған. ҚК-
тiң 56-бабының 3-бөлiгiне сəйкес қылмысқа оқталғаны үшiн жазаның мерзiмi
мен мөлшерi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн
көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе
мөлшерiнiң төрттен
үшiнен аспауы керек. Мұнда қылмысқа дайындалуға қарағанда қылмысқа оқталу
үшiн қылмыстық жауаптылық жасалған қылмыстардың қандай санатқа
жататындығына қарамастан туындайды. ҚК-тiң 56-бабының 4-бөлiгi қылмысқа
дайындалғаны жəне қылмысқа оқталғаны үшiн өлiм жазасы мен өмiр бойына бас
бостандығынан айыру жазаларын қолдануға тиым салады.
Қатысушылық - қылмыстық əрекеттiң ерекше түрi.
Қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшiн жаза тағайындау кезiнде соттар
жаза тағайындаудың жалпы негiздерiмен бiрге қылмысты жасауға адамның iс
жүзiнде қатысу сипаты мен дəрежесi, осы қатысудың қылмыс мақсатына жетудегi
мəнi, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген немесе келтiрiлуi мүмкiн зиянның
сипаты мен мөлшерiне оның ықпалын ескеруi тиiс. Қатысушылық бойынша жаза
тағайындағанда жаза қатаң түрде жеке дараланған болуы қажет. Бұл жағдайда
қылмысқа қатысушылардың бiреуiнiң жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн немесе ауырлататын жағдайлар тек сол қатысушыға жаза
тағайындау кезiнде ғана ескерiлетiндiгi есте болуы қажет. Заң қатысушыларға
жаза тағайындаудың арнайы белгiсi ретiнде адамның iс жүзiнде қылмысқа
қатысуының сипаты мен дəрежесiн атап кеткен. Бұл белгiлер қатысушылықтың
барлық түрлерiне жəне нысандарына қатысты қолданылады. Қатысушылықтың
сипаты деп қатысушының (ұйымдастырушы ның, айдап салушының, көмектесушiнiң,
орындаушының) орындаған ролi мен қызметiн түсiну қажет. Ал қатысушылық
дəрежесi деген қатысушы адамның өз ролiн орындаудағы белсендiлiк, қызбалық
шарасы. Бұл екi қатысушылықтың сипаты мен дəрежесi деген терминдер əрбiр
нақты жағдайда ескерiлiп отыратын бiрiн бiрi толықтырушы ұғымдар болып
табылады.
Сонымен бiрге, қатысушылықпен жасалған қылмыстардағы қатысудың шегiнен
шығушылықң кезiнде де жаза тағайындауда ерекшелiк бар. Бұл ерекшелiк
қылмыстың орындаушысының қылмысқа қатысушылардың алдын ала сөз байласқан,
ойлас тырған əрекеттерiнен басқа жоспарланбаған əрекеттi өз бетiмен жасап
қоюымен байланысты. Мұндай шектен шыққан əрекет үшiн ҚК тиiстi бабы бойынша
сол əрекеттi жасаған адам ғана жауапты болады жəне оған қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындалады. Ал қылмыстың қалған қатысушылары тек
бiрлесiп ойластырылған əрекет үшiн ғана жауапты болады.
§5. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
Сот тəжiрибесiнде адамның Қылмыстық кодекстiң түрлi нормаларында
қарастырылған бiрнеше қылмыстарды жасауы кеңiнен таратылған. Сондай-ақ
бiрiншi жасаған қылмысы үшiн үкiм шыққаннан кейiн оның бұл қылмысқа дейiн
де басқа қылмыс жасағандығы анықталып жататын жағдайлар да аз кездеспейдi.
Мұндай жағдайлар қылмыстық құқықта қылмыстардың жиынтығын құрайды. Адамның
бiрнеше қылмыстарды жасауы бұл адамның жеке басының қоғамға қауiптi
екендiгiн куəландырады жəне оған қатаң ауыр жаза тағайындау қажеттiлiгiн
тудырады. Қылмыстық заңда мұндай қылмыстардың жиынтығы жағдайында қылмыс
жасаған адамдар үшiн жаза тағайындаудың ерекше тəртiбi қарастырылған. ҚК-
тiң 12 бабына сəйкес Егер адам Қылмыстық кодекстiң түрлi баптарында немесе
баптарының бөлiктерiнде көзделген екi немесе одан да көп қылмыстарды
жасайтын болса жəне сол қылмыстардың бiрде бiреуi үшiн сотталмаған немесе
заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылық тан босатылмаған
жағдайда оның əрекеттерi қылмыстардың жиынтығын құрайды.
Қылмыстардың жиынтығында адам əрбiр жасалған қылмыс үшiн Қылмыстық
кодекстiң тиiстi бабы немесе бабының бөлiгi бойынша қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. ҚК-тiң бiр бабының түрлi бөлiктерiнде қарастырылған бiрнеше
ауырлататын белгiлерi бар қылмысты жасау жиынтықты құрамайды. Мысалы, бiр
мезгiлде кiнəлi iрi мөлшерде тонау қылмысын адам өмiрiне қауiптi емес күш
қолданып жасаған жағдайда кiнəлiнiң əрекетi 178-бабының 2 жəне 3-
бөлiктерiне сəйкес келедi, бiрақ мұнда кiнəлiнiң əрекетi бiр қылмыс ретiнде
жазасы қатаңдау бөлiгiмен сараланып ҚК-тiң 178-бабының 3 бөлiгiмен
жауаптылық туындайды. Егер бiр адам əртүрлi уақыттарда осы əрекеттердi
жасайтын болса, онда қылмыстың жиынтығын құрайды. Əрбiр жасалған жеке
қылмысты жеке-жеке саралап, жазаны əрбiреуiне тиiстi баптың санкциясымен
жаза тағайындап алып түпкiлiктi жаза қылмыстардың жиынтығы бойынша
тағайындалады. Көрсетiлген мысалға қатысты, егер адам бiр күнi 178-баптың 2-
бөлiгiндегi əрекеттi, ал бiрнеше күннен кейiн 178-баптың 3-бөлiгiндегi
қылмысты жасаса қылмыстардың реалды жиынтығын құрайды.
Сонымен, ҚК-тiң 58-бабындағы жаза тағайындау ережесi ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң түрлi баптары бойынша сараланған қылмыстар кезiнде, бiр баптың
жеке бөлiктерiмен тармақтары мен сараланған қылмыстар кезiнде, егер бұл
бөлiктер мен тармақтар қылмыстың жеке құрамдарын құраған жағдайда ғана
қолданылады. Егер адамның əрекетiнiң бiреуi аяқталған қылмыс, ал қалғандары
қылмысқа дайындалу, оқталу немесе қылмысқа қатысу ретiнде сараланған
жағдайда да осы ереже қолданылады. ҚК-тiң 58-бабының 1-бөлiгiнде
көрсетiлгендей, қылмыстың жиынтығы кезiнде əрбiр жеке қылмысқа жаза
тағайындалады. Мұндай тəртiптiң болуы адам сотталғаннан кейiн оған нақты
қылмыс түрi бойынша рақымшылық немесе кешiрiм жасауды қолдану мүмкiндiгiн
бередi.
Қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза тағайындау мынадай арнайы
принциптерге негiзделедi:
а). жазаларды толық немесе iшiнара қосу принципi;
б). жазаларды сiңiру принципi.
Бұл принциптердi қолдану критерииi болып қылмыстың санаты табылады жəне
принциптердi қолдану негiзiн соттар үкiмде дəлелдеуi керек.
Егер жиынтыққа тек ауырлығы онша емес қылмыстар кiретiн болса, түпкiлiктi
жаза жеңiл жазаны ауыр жазаға сiңiру немесе оларды толық не iшiнара қосу
арқылы тағайындалады. Бұл жағдайда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi осы
қылмыстардың ең ауыр жазасының мерзiмiнен аспауы керек.
Заңда қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезiнде қандай
принциптi басшылыққа алу қажеттiгi жөнiнде ешбiр ереже жоқ. Бұл мəселенi
соттар əрбiр нақты iстi қарау барысында өздерi шешедi.
Алайда, сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, сiңiру принципiн соттар
көбiнесе жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнде едəуiр
айырмашылық болған кезде қолданылады. Ал орташа ауырлықтағы, ауыр жəне аса
ауыр қылмыстардың жиынтығында жаза тағайындау мəселесi өзгеше тəртiппен
шешiледi.
Егер жасалған қылмыстардың iшiнде ең болмағанда бiрi орташа ауырлықтағы,
ауыр жəне аса ауыр қылмыс болса, онда түпкiлiктi жаза жазаларды толық не
iшiнара қосу арқылы анықталады. Бұл кезде бас бостандығынан айыру түрiндегi
түпкiлiктi жаза 25-жылдан аспауы тиiс. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындаған кезде сот негiзгi жазаға сол қылмыстар үшiн қарастырылған
қосымша жазаларды да қосуы мүмкiн. Мұнда негiзгi жаза сияқты, қосымша
жазалар да жеке-жеке тағайындалып содан соң түпкiлiктi жаза тағайындалады.
Егер бiр қосымша жазаның түрi екi немесе одан да көп қылмыстар бойынша
тағайындалатын болса, онда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi оларды толық
не iшiнара қосу кезiнде осы жаза үшiн белгiленген ең жоғарғы шектен аспауы
керек. Ал егерде жиынтыққа кiретiн қылмыстар үшiн əртүрлi қосымша жазалар
қарастырылса, мысалы, бiрiншiсiнде - мүлiктi тəркiлеу, екiншiсiнде –
белгiлi бiр қызмет пен айналысу құқығынан айыру қарастырылса, онда олардың
əрқайсысы негiзгi жазаға бiрiктiрiлiп жеке орындалады.
§6. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза тағайындау
Егер сотталған адам үкiм шығарылғаннан кейiн, бiр жазаны толық өтегенге
дейiн жаңадан қылмыс жасаса, сот соңғы үкiм бойынша сот тағайындаған жазаға
соттың алдыңғы үкiмi бойынша жазаның өтелмеген бөлiгiн толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыстық жаза тағайындау және жазадан босатудың негіздері
КІРІСПЕ ----------------------------------- -------------------------------
----------------------------------- -----------------------------------------
----- 3-4
1-тарау Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi -------------
------------------------4-21
§1. Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5-8
§2. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 8-11
§3.Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... .11-12
§4.Аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау12-
13
§5. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..13-15
§6. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...15
§7. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ..15-17
§8. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлерi мен
шектерi ... ..17-18
§9. Кəмелетке толмағандарға жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..18-19
§10. Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-21
2-тарау. Жазадан босату -----------------------------------
----------------------------------- ---------------21-29
§1. Жазадан босатудың түсiнiгi мен
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1-22
§2. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... 22-24
§3. Жүктi əйелдердiң жəне жас балалары бар əйелдердiң жазаны өтеуiн кейiнге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
§4. Ауруға шалдығуына байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .24-26
§5. Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi
кейiнге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
§6. Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi өтуiне байланысты жазаны өтеуден
босату ... 26-27
§7. Рақымшылық жəне кешiрiм жасау актiсi негiзiнде жазадан
босату ... ... ... ... ...27-28
§8. Кəмелетке толмағандарды жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...28-29
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -----------------------------
----------------------------------- ------------------------------29-31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАР МЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР-----31-33
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргiзуде əртүрлi
əлеуметтiк ұйымдастырушылық, экономикалық, тəрбиелiк, рухани шаралардың
барлық түрiн кеңiнен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзiнiң пайда болған кезiнен сүйенетiн
бiр-бiрiмен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза
мəселесi қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткенi, ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесiндегi ең ауыр да қажеттi шаралардың
бiрi болып табылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының жеке бiр түрi жəне оның
өзiне тəн мынадай белгiлерi бар:
- Жазаның бiрiншi белгiсi - ол мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек
мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегендi бiлдiредi.
- Жаза тек қылмыс жасағаны үшiн кiнəлi деп танылған адамға ғана
тағайындалады.
- Жаза тек қылмыс үшiн тағайындалады.
- Жаза əрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен
байланысты, яғни тобъективтiк мазмұны бойынша жаза-жапа шектiру.
- Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады.
- Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады.
Осы жоғарыда аталған жазаның негiзгi белгiлерiнен оның анықтамасын
шығаруға болады. ҚР ҚК-нiң 38-бабында Жаза дегенiмiз – соттың үкiмi
бойынша тағайындалатын мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға
кiнəлi деп танылған адамға қолданылады жəне ол адамды құқықтары мен
бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып
табыладың - делiнген.
Алайда, жазаның түсiнiгi жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрқатар
пiкiрлер айтылған. Мысалы, В.И.Курляндский, Жаза-соттың үкiмiмен қылмыс
жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттiк шараның түрiң десе, М.Д.Шаргород
ский бұл анықтамамен iшiнара қосыла отырып, мемлекеттiк шаралардың бəрi де
жаза емес, оған медициналық жəне тəрбиелiк сипаттағы шаралар жатпайдың –
деп толықтырды. Ленинградтық криминолог ғалымдар өздерi шығарған қылмыстық
құқық курсында Советтiк қылмыстық құқықтағы жаза – мемлекеттiк шараның
мөлшерi, ол сот органдарының үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып,
қылмыскердiң өзiне тəн материалдық игiлiктерден жұрдай етумен қоса, сол
əрекетке мемлекет тарапынан қаралап баға беруң - дейдi.
Қылмыстық жаза туралы мəселенi көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен
арақатынасына да тоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып
қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан əлдеқайда кең ауқымды, өйткенi, жаза -
қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бiрi ғана.
Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал
аяқталу уақыты-соттылықтың жойылуы немесе өтелуi. Қылмыстық жауаптылыққа
алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура жəне сот органдары тартып жəне
босатады. Ал жазаны сот тағайындап сот босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық
жауаптылық пен жазаны бiр-бiрiнен ерекшелейтiн нормалар кездеседi. Мысалы,
қылмыстық жауаптылықтан жəне қылмыстық жазадан босату негiздерi əртүрлi.
Сонымен, жаза соттың айыптау үкiмiнде жүзеге асырылған қылмыстық
жауаптылықтың мəнi. Соттылықтың өтелуi жəне жойылуы жазамен байланысты
барлық құқықтық шектеулердi жояды.
Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мəжбүрлеу
шаралары көзделген. Олар:
1) Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары;
2) Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары.
Бұл шаралардың жазадан басты ерекшелiгi олардың соттылықты болдырмауында.
Екiншiсi, олардың тағайындалу адресатында, яғни тəрбиелiк сипаттағы шаралар
14-18 жас аралығындағы қылмыс жасағандарға, ал медициналық сипаттағы
шаралар қылмысты есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамдарға жəне ҚК-тiң 88-
бабында көрсетiлген басқа да негiздерде тағайындалады. Медициналық
сипаттағы мəжбүрлеу шаралары белгiсiз мерзiмге тағайындалады.
1-ТАРАУ Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты, маңызды
саты болып табылады. Өйткенi, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, əлеумет тiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiруге, қылмыстардың
алдын алуға ықпал етедi. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткiзу көбiне
қылмыстық жазаларды əдiл əрi негiздi тағайындаумен анықталады. Қылмыс
жасаған адамға белгiлi бiр жазаны жеке дара тағайындау Жаза тағайындаудың
жалпы негiздерi деп аталатын арнайы ережелерге сəйкес жүргiзiледi. Жаза
тағайындаудың жалпы негiздерi дегенiмiз - əрбiр нақты iс бойынша жаза
тағайындау кезiнде сот басшылыққа алуы тиiс заңмен бекiтiлген белгiлер.
Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ретiнде: жазаның
əдiлеттiлiгi, мақсатқа лайықтылығы, тиiмдiлiгi айтылады. ҚК-тiң 52-бабының
1-бөлiгiнде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте жəне ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң
ережелерi ескерiле отырып, əдiл жаза тағайындалады ң - делiнген. Жаза
əдiлеттi деп танылады, егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға
қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне, кiнəлiнiң жеке тұлғасына жəне қылмысты
жасау жағдайларына сəйкес тағайындалатын болса. Мұнда сəйкес терминi бiр
ғана ұқсастықты емес, тепе-теңдiк деген мағынада қолданылады, яғни жаза
қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес əлеуметтiк жағынан жəне
арифметикалық жағынан емес заңдық жағынан тең болуы керек дегендi
бiлдiредi. Сонымен бiрге, жаза мəнi жағынан заңды жəне негiздi болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелерi заңды,
негiздi жəне көз жетерлiк жаза ретiнде қабылдаса ғана əдiлеттi деп
танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сəйкестiк талаптары маңызды.
Жасалған қылмыстың қауiптiлiгiн бағалай отырып сот ең алдымен, аталған
қылмыстың түрiне ҚК-тiң Ерекше бөлiмiн дегi заңшығарушының берген бағасын
ескеруi керек. Сондықтан əдiлеттi жаза тағайындаудың мiндеттi алғышарты
болып қылмыстың нақты заңдық саралануы табылады.
Қылмысты саралаудағы қате əдiлетсiз жаза тағайындауға əкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы деген соттың тағайындаған мəжбүрлеу
шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сəйкес келу талабын бiлдiредi.
Соттың таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткiзудiң жеткiлiктi
құралы болуы керек. Осыған байланысты ҚК-тiң 52-бабының 2-бөлiгiнде Қылмыс
жасаған адамға оның түзелуi жəне жаңа қылмыстардың алдын алу үшiн қажеттi
жəне жеткiлiктi жаза тағайындалуы тиiс - деп көрсетiлген. Заң сотты жаза
тағайындау кезiнде жаза мақсаттарының бiреуiне қол жету болып саналатын –
жазаның сотталған адамның түзелуiне əсер ететiндiгiн көре бiлудi, жəне
барлық мəн-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкiндiгiнше ең қатаң емес
түрiн дұрыс тағайындай бiлудi, оның мөлшерiн анықтауды мiндеттейдi. Сот
жазаны ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерiн ескере отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезiнде сот мына жағдайларды мiндеттi түрде ескеруi тиiс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi,
2). Кiнəлiнiң жеке басы;
3). Кiнəлiнiң қылмыс жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мəн-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне жəне оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы.
1) Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi – бұл Қылмыстық кодекспен қарастырылған
iс-əрекеттiң қылмыстық
заңмен қорғалатын объектiлерге нақты зиян келтiру немесе нақты зиян
келтiру қаупiн тудыруының объективтi қасиетi. Əрбiр нақты қылмыстың қоғамға
қауiптiлiгi қылмыстық құқық теориясында екi категория: қоғамға қауiптiлiк
сипаты (сапалық белгi) жəне қоғамға қауiптiлiк дəрежесi (сандық белгi)
арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол
ең алдымен, қол сұғушылық объектiсiнiң ерекшелiгiмен, яғни объектiнiң қоғам
мен мемлекет үшiн құнды лығымен, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген зиянның
мөлшерiмен жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бiр- бiрiнен
осы қоғамға қауiптiлiк сипаты бойынша ерекшеленедi. Қылмыстың қоғамға
қауiптiлiк дəрежесi - қылмыстың сандық категориясы, жасалған қылмыстың
ауырлығына байланысты шешiледi. Ол ең алдымен қылмыс құрамының
белгiлерiмен, объектiге келтiрiлген зардаптың мөлшерi мен сипаты; кiнəнiң
нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тəсiлi; субъектiнiң ерекшелiгi
жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Көбiнесе, қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дəрежесi қылмыстың объективтiк жағымен, ал қоғамға қауiптiлiк сипаты -
қылмыстың объектiсiмен жəне субъективтiк жағымен сипатталады. ҚР Жоғары
Соты Пленумының 30.04.1999 жылғы Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-пунктiне сəйкес Жасалған
қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтағанда, соттар қылмыстың
ауырлығын анықтау тəртiбiн реттейтiн ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-
ақ нақты қылмыстық əрекет (кiнəнiң түрi, себебi, тəсiлi, жасаған қылмыстық
жағдай мен кезеңi, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың əрқайсысының
қылмысқа қатыстылығының дəрежесi мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын
ескеруi тиiсң. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн
анықтау кезiнде нақты iс бойынша жинақталған барлық объективтiк жəне
субъективтiк белгiлерiн есепке алу қажет.
2) Соттар жазаның түрi мен мөлшерiн белгiлеу үшiн елеулi мəнi бар
сотталушының жеке басының мəлiметтерiн жан-жақты, толық жəне объективтi
түрде тексеруi қажет. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабiлеттiлiгi мен қатыстылығын, бiлiмiн, сотталғандығы туралы мəлiметтердi,
сонымен бiрге сотталушының отбасы анықталғаннан кейiн тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай əсер
ететiнiн ескеруi тиiс.
§1. Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар деп – кiнəлiнiң жеке басына
жəне ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары тұратын қылмыс
пен қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiгiн азайтатын жəне оның жауаптылығы мен
жазасының дəрежесiн төмендететiн түрлi факторларды түсiну қажет. Жасалған
қылмыста жеңiлдетiлген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы шегiндегi
жазалардың жеңiлдеу түрiн тағай ындауға, сонымен бiрге қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкiндiк
бередi.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 53-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайларға мыналар жатқызылады:
1) Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша
емес қылмыс жасау. Бұл жеңiлдететiн жағдай дың түрi бiр-бiрiмен байланысты
үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а)қылмысты бiрiншi рет жасау – яғни, егер кiнəлi бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса, немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескiру мерзiмi(ҚК-тiң 69-бабы), айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi
(ҚК-тiң 75-бабы) өтiп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген
тəртiппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тiң 77-бабы) ғана
танылады.
б)Онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшiн Қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана
жасалған əрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда
жасалған əрекеттердi жасау.
в)Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан iстiң нақты барлық жағдайларын зерттеу кезiнде
анықталады. Сонымен қатар, мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретiнде кiнəлiнi
қылмыс жасауға итермелейтiн объективтiк жəне субъективтiк факторларды да
түсiну қажет. Мысалы, кiнəлi үшiн кенеттен пайда болған, алдын ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы- қасiретi əсерiнен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы жəне осы iс-əрекеттердi жасауға ерiксiз
қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық əсерiмен
қылмыс жасау.
2) Айыпкердiң кəмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сəтiнде он төртке
толған бiрақ он сегiз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заңшығарушы
аталған жағдайды жеңiлдетушi мəн-жағдайлардың қатарына жатқызу себебiн
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен жəне
кəмелетке толмағанның көзқарасы толық бекiмегендiктен өз əрекетiне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсiндiредi.
3) Жүктiлiк жағдайында қылмыс жасау – жүктiлiк мерзiмiне қарамастан кез
келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңiлдетушi мəн-жай болып табылады. Бұл
жағдай əйелдiң жүктiлiк жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезiмталдық, тез ашулан шақ, ұстамсыздық жəне жүйке қозуы жағдайларында жиi
болатын дығын ескерiп жеңiлдетушi жағдайлар қатарына енгiзiлген.
4) Айыпкердiң жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кiнəлi
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бiрге тұрмайтын
болса, балаларды тəрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерiлмейдi.
5) Қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттер - қылмыстан келтiрiлген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6) Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мəн-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау – сыртқы факторлардың
əсер етуiнен (жеке, отбасылық, қызметтiк қатынастардан туындайтын қиыншылық
тар) кiнəлiнiң қарсы тұру мүмкiндiгiнiң болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мəн-
жайлардың тоғысуы ретiнде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының
қиындауын, кiнəлiнiң мүгедектiгiне немесе ауруға шалдығуына байланысты
отбасын асырай алмауы жəне т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебiмен қылмыс
жасаса, мысалы, ауыр халде жатқан туысына қымбат бағалы дəрi-дəрмектi алуға
мүмкiндiгi болмаған жағдайда, ұрлап алу əрекетi немесе үмiтсiз ауыр өлiм
халiндегi адамды оның сұрауы бойынша өлтiруi (эвтаназия) жəне т.б.
жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебiн тудырған фактi мен
жасалған қылмыс арасындағы себептi байланысты анықтау мiндеттi болып
табылады.
7) Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу салдарынан немесе материалдық
қызметтiк немесе өзге де тəуелдiлiгi себептi қылмыс жасау – бұл қылмыс
жасайтын адамның өз iс-қимылын таңдауға оған зорлық-зомбылық көрсету
нəтижесiнен еркiнiң болмауы жəне оның қылмыс жасау туралы шешiм қабылдауына
материал дық, қызметтiк жəне өзге де тəуелдiлiгiн (туыстық, жеке, мұғалiм
мен оқушы арасындағы жəне т.б.) пайдаланып тiкелей қысым жасау арқылы
жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттiлiк ретiнде бағаланбаған
жағдайда жауаптылықты жеңiлдетедi.
8) Қажеттi қорғану, аса қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды
тəуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын
бұзу жағдайларында қылмыс жасау – яғни ҚК-тiң 32- 37 баптарында
қарастырылған əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың заңға сəйкестiк
шарттарын сақтамау нəтижесiнде қылмыс жасауды түсiну қажет. Бұл мысалы, ҚК-
тiң 98,99,100- баптарындағы адам өлтiру қылмысының жеңiлдететiн түрлерi.
9) Қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылатын жəбiрлену шiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы – кiнəлiнiң қылмысты жəбiрленушi
тарапынан орын алған ұрып-соғу, азаптау, жала жабу, қорлау жəне т.б.
құқықбұзушылық сипатындағы əрекеттер немесе моральға, адамгершiлiкке жат
əрекеттер себебiмен қылмыс жасау. Аталған əрекеттер бiр мəрте немесе жүйелi
түрде де жасалуы мүмкiн. Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершiлiкке
жатпайтын қылықтарды сот iстiң мəн-жайларына сəйкес барлық уақытта анықтап
отыруы қажет.
10) Шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу – аталған əрекеттердiң əрбiрi не
олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауiптiлiгiн төмендетедi, оның өз
кiнəсiн түсiнгендiгiн жəне өкiнетiндiгiн дəлелдейдi. Бұл жағдайлар мазмұны
мен мағынасы жағынан бiр-бiрiне жақын болып табылады жəне қылмыскердiң тез
түзелу мүмкiндiгiн куəландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңiл дететiн жағдайлардың
тiзiмi соттар үшiн мiндеттi, бiрақ түпкiлiктi болып табылмайды, сот бұл
бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкiмде көрсете отырып
жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде тануға құқылы. Тəжiрибеде мұндай жеңiлдететiн
жағдайлардың қатарына кiнəлiнiң денсаулық жағдайы, қоғамға пайдалы қызметi,
асырауында қарт жəне науқас ата-анасының болуы, Отан алдындағы қызметi,
жетiстiктерi үшiн алған наградаларының болуы, тұрғылықты немесе жұмыс
орнынан жағымды мiнездемесiнiң болуы жəне т.б. жағдайлар жатқызылады.
ҚК-тiң 53-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген жағдайлар жазаны жеңiлдетушi
жағдайлар ретiнде сотқа ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң барлық ережелерiн ескере
отырып нақты қылмыс үшiн қарастырылған баптың санкциясы шегiнде өз қарауы
бойынша жаза тағайындау құқығын бередi.
Сонымен бiрге, заңшығарушы 53-баптың 4-бөлiгiнде осы 53-баптың 1-
бөлiгiнiң д жəне к тармақтарында көзделген жағдай ларды есепке алу
дəрежесiн ерекше бөлiп көрсеткен. Бұл бапқа сəйкес, егер жасалған нақты бiр
қылмыста шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу; қылмыс жасағаннан кейiн зардап
шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан
келтiрiлген мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру,
қылмыспен келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттердiң бiрi
орын алған болса, бiрақ бұл қылмыста жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар болмаған жағдайда жазаның мерзiмi мен мөлшерi сол нақты қылмыс
үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе
мөлшерiнiң ауыр емес жəне орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған кезде
жартысынан, ал ауыр қылмыс жасаған кезде үштен екiсiнен (32), аса ауыр
қылмыс жасаған кезде төрттен үшiнен (43) аспауы тиiс.
ҚК-тiң 53-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, егер жеңiлдететiн жағдай ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында қылмыс белгiсi ретiнде көзделген болса,
жаза тағайындау кезiнде ол қайталап ескерiле алмайды.
§2. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
ҚР ҚК-нiң 54-бабында көрсетiлген жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар жасалған қылмыстың жəне кiнəлiнiң жеке басының жоғары қауiптi
екендiгiн дəлелдейтiндiктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге
негiз бередi. Жазаның мөлшерiн көтеруге əсер ететiн ауырлататын жағдайлар
болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегiндегi
ең қатал жазаны немесе жазаның жоғары мерзiмiн тағайындайды. Заңда
көрсетiлген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кiнəлiнiң жеке басы мен ол
жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк туғызады.
Сонымен, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнде жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлардың мынадай тiзiмi көрсетiлген:
1) Қылмыстарды бiрнеше рет жасау, қылмыстардың қайта лануы – бұл екi бiр-
бiрiне ұқсас ауырлататын жағдайлар бiр топқа бiрiктiрiлген, олардың екеуi
де кiнəлiнiң аса қауiптi екендiгiн, оның оған қолданылған қылмыстық-
құқықтық мəжбүрлеу сипатындағы шаралардан кейiн де заңтыңдаушылық өмiр
кейпiне оралғысы келмейтiндiгiн куəландырады. Солай бола тұра, заң сотқа
оның алғашқы жасаған қылмысының сипатына байланысты бұл жағдайды
ауырлататын жағдай ретiнде ескермеу құқығын бередi. Көбiне бұл жағдай, егер
кiнəлiнiң алғашқы жəне одан кейiнгi қылмыстары абайсыздықпен жасалса, не
қасақана жасалғанымен ауырлығы онша емес қылмыс қатарына жатқызыл ған болса
ауырлататын жағдай ретiнде қолданылмауы мүмкiн.
Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы жөнiндегi түсiнiктер ҚК-тiң 11-бабында,
ал қылмыстардың қайталануы 13-бабында берiлген. Егер бұрынғы жасалған
қылмысы үшiн кiнəлiнiң соттылығы өтелген не жойылған болса, жаңа жасаған
қылмысы үшiн жаза тағайындау кезiнде бiрнеше реттiк немесе қайталану
жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде танылмайды.
2) Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру - қылмыстан келтiрiлген зардаптың
ауыр не жеңiл екенiн сот нақты iстi қарау кезiнде келтiрiлген зардаптың
сипатын бағалай отырып анықтайды. Мұндай шешiмге қолсұғушылық объектiсiнiң
маңыздылығы, келтiрiлген зиянның мөлшерi сияқты жағдайлар əсер етедi. Ауыр
зардаптар келтiру тек қасақана қылмыстарда ғана емес абайсыздықпен жасалған
қылмыстарда да жазаны ауырлатады, сондықтан кiнəнiң нысанына қарамастан бұл
жағдай ауырлататын жағдай ретiнде танылуы мүмкiн. Бұл үшiн сот жасалған
əрекет пен келтiрiлген зардап арасындағы себептi байланысты анықтауы
мiндеттi. Сонымен қатар, ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында ауыр
зардап келтiру қылмыстың белгiсi ретiнде танылғандықтан жауаптылықты
ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылмайды. Ал ҚК-тiң кейбiр баптарында
ауыр зардаптар келтiру қылмыс белгiлерi болып табылмайды, алайда бұл
қылмыстарды жасау нəтижесiнде ауыр зардаптар туындайды. Мұндай жағдайларда
сот осы қылмысты жасау нəтижесiнде ауыр зардап келтiргенi үшiн ауырлататын
жағдай ретiнде тануға құқылы.
3) Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауым дастықтың қылмыс жасауы - бұл жағдайлардың
ауырлататын жағдайлар қатарына жатқызылуы заңды болып табылады, өйткенi кез
келген топтық қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi барлық уақытта жоғары сипатты
иемденендi. Жоғарыда аталған қылмысқа қатысу нысандарының ұғымы мен
белгiлерi ҚК-тiң 31-бабында баяндалған. Бұл ұғымдар ең алдымен бiр-бiрiнен
өздерiнiң мазмұнымен, қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Қылмысты осы
көрсетiлген қатысу нысанының кез келгенiмен жасау осы қылмысқа
қатысушылардың барлығы үшiн, олардың қылмыстағы нақты ролiне қарамастан
ауырлататын жағдай ретiнде танылады.
4) Қылмыс жасағанда айрықша белсендi роль атқару - қатысу шылықпен немесе
қатысып орындаушылықпен жасалған қылмыс тарда қылмысқа əрбiр қатысушы
тұлғаның рольдерi ашылып анықталуы тиiс. Қылмыс жасағанда аса белсендiлiк
танытқан тұлға қылмыстың басқа қатысушыларына қарағанда қауiптiлiгi мен
ерекшеленедi. Мұнда аса белсендi ролi ретiнде оның ұйымдастырушылық,
басқарушылық, басқа қатысушыларды жұмылдыру əрекеттерiн тануға болады.
Кiнəлiнiң аса белсендi ролi ауырлататын жағдай ретiнде оның белсендiлiгiн
сипаттайтын нақты əрекеттердi көрсете отырып соттың үкiмiнде негiзделуi
тиiс.
5) Кiнəлiге психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi белгiлi
адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға
тарту – кiнəлi адам өзiнiң қылмыстық мақсаттарына қол жеткiзу үшiн басқа
адамдарды, психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiн немесе мас
күйдегi, қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген жасөспiрiмдi тарта отырып
қылмыс жасайды. Қылмыстық құқық теориясынада мұндай əрекеттер тiкелей
орындаушылықң деп аталады.
Аталған категориядағы адамдарды қылмысқа тартқан адам қылмыстың тiкелей
орындаушысы ретiнде жауапқа тартылады. Қылмыс жасауға тарту ң терминi
жасөспiрiмдi немесе психикасы бұзылған адамды қылмысқа айдап салу
əрекеттерiн де қамтиды.
6) Ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша,
басқа адамдардың заңды iс-əрекетi үшiн кектенушiлiктен, басқа қылмысты
жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында қылмыс жасау – аталған
жағдайда ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi
жасалған қылмыс құрамның мiндеттi белгiсi болып табылмайтын жағдайлар
жөнiнде сөз болып отыр. Сонымен бiрге, басқа адам дардың заңға сəйкес
əрекеттерi үшiн кек алу мақсатында жасалған, мысалы бiр азамат бұзақылық
жасаған адамға ескерту жасаған жағдайда осы кiнəлi адамның оған кектенуiнен
қылмыс жасауы. Басқа қылмысты жасыру не жасауды оңайлату мақсатын да деген
, яғни кiнəлi бiр қылмысты жасырамын деп екiншi қылмысты жасайды. Мысалы П.
деген азамат А. деген азаматты өлтiрген соң , қылмысты жасыру мақсатында
оның үйiн өртеп жiбередi.
7) Жүктiлiк жағдайы кiнəлiге алдын ала белгiлi əйелге қатысты, жас
балаға, қорғансыз немесе дəрменсiз адамға не кiнəлiге тəуелдi адамға
қатысты қылмыс жасау - кiнəлiнiң өзiнiң қылмыстық мақсатына əйел адамның
жүктiлiк жағдайын, жəбiрленушiнiң қорғансыздығы мен дəрменсiздiгiн
пайдалануы оның қоғамға қауiптiлiгiн жəне қатыгездiгiн, онда жағымсыз
моральдық қасиеттердiң бар екендiгiн куəландырады. Жүктi əйелге қатысты
қылмыс жасау тек ғана қасақаналықпен сипатталады. Мұнда қылмыстық
жауаптылық туындау үшiн кiнəлiнiң əйелдiң жүктiлiк жағдайын алдын ала
бiлгендiгiн анықтау қажет. Жасөспiрiмдер деп заң он төрт жасқа жетпеген
адамдарды таниды. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында жасөспiрiмдiк
жас ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылған, бұл қылмыстарда аталған
ауырлататын жағдайды жаза тағайындау кезiнде қайтадан ескеруге
болмайтындығын айта кету қажет. Қорғансыз немесе дəрменсiз адамдарға ауыр
халде болуына, қарттығына, психикалық не физикалық жағынан кемтар болуына,
ұйқыда жатқандығына, есiнен тануына байланысты қылмыскерге қарсы тұруға
қабiлетсiз адамдарды жатқызуға болады. Кiнəлiге тəуелдi адамдар деп –
материалдық, қызметтiк, жұмысы жағынан немесе отбасылық жəне т.б. жағынан
кез келген тəуелдiлiктегi адамдар. Бұл тəуелдiлiктердiң жəбiрленушi үшiн
өмiрлiк маңыздылығын анықтау маңызды болып табылады.
8) Белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын
өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау –
аталған себептер бойынша қылмыс жасау қылмыстың жəне кiнəлiнiң аса
қауiптiлiгiн куəландырады. Мұнда қызметтiк, кəсiби борышын өтеу деп адамның
қызметтiк не кəсiби мiндеттерiне қатысты əрекеттерiн орындауды, ал қоғамдық
мiндеттердi орындау деп кез келген азаматтың өзiне арнайы жүктелген,
сонымен бiрге қоғамның немесе жеке адамдардың мүддесi үшiн жасайтын
əрекеттерiн (құқықбұзушылықтың алдын алу, жасалған не дайындалып жатқан
қылмыс туралы құқыққорғау органдарына хабарлау) түсiну қажет. Заң бұл
жағдайда жəбiрленушiлер ретiнде тек қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық
борышын өтеп жүрген адамдарды ғана емес, сонымен бiрге олардың туыстарын да
қарастырады. Аталған жағдайда жəбiрленушiлердiң жақын туыстарымен бiрге
алыс туыстарын, достарын, таныстарын жəне осы адамдар үшiн қымбат адамдарды
да жатқызуға болады.
9) Аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, жəбiрленушiнi қинап қылмыс
жасау – кiнəлiнiң жəне жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң аса жоғары
екендiгiн сипаттайтын бұл жағдайлар көбiне жеке адамға қарсы жасалатын
қылмыстарда кездеседi. Егер кiнəлi адам жəбiрленушiге аса ауыр зардаптар
келтiрiп, ұдайы азаптаса, сонымен бiрге оны жақын туыстарының көзiнше қинап
жапа шектiрсе немесе қорласа қылмыс аса қатыгез дiкпен жасалған деп
танылады. Саддизм - қатыгездiктiң шектен шыққан көрiнiсi, бұл жағдайда
жəбiрленушiнiң немесе басқа адамдардың азап шегуiнен қылмыскер лаззат,
қанағат алады.
10) Қару, оқ дəрi, жарылғыш заттар, техникалық құралдар, тез тұтанатын
жəне жанғыш сұйықтар, улы жəне радиоактивтi заттар, дəрi дəрмектердi
пайдаланып, күш көрсетiп немесе психикалық мəжбүрлеу не жалпыға қауiптi
əдiстi қолданып қылмыс жасау - қылмыс жасау кезiнде өзiне тəн қасиеттерiне
сай адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiруге қабiлеттi қаруларды
қолданып, сонымен бiрге жəбiрленушiге күш қолдану немесе психикалық
мəжбүрлеу, яғни қорқыту арқылы қылмыс жасау жағдайлары қарастырылған.
Жалпыға қауiптi тəсiлмен қылмыс жасау – адамдарға, мүлiк объектiлерiне
едəуiр мөлшерде зиян келтiруге қабiлеттi əдiстермен қылмыс жасау (өрт қою,
жарылыс жасау, жаппай улау, қырып жою жəне т.б.).
11) Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нəубет жағдайларды
пайдаланып, жаппай тəртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау – адамдардың қаза
болуына əкелiп соғатын немесе əкеп соғуы мүмкiн, адамдардың денсаулығына,
қоршаған ортаға жəне шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген
немесе келтiруi мүмкiн, халықты едəуiр дəрежеде материалдық шығынға
ұшырататын авария, зiлзала немесе апат салдарынан белгiлi бiр аумақта
туындаған жағдайды пайдаланып қылмыс жасау.
12) Алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс
жасау. Бұл мəн-жайды сот қылмыстың сипатына қарай ауырлатушы деп танымауға
құқылы - қылмысты физиологиялық мас күйiнде, есiрткiлiк не уытқылық елiту
жағдай ында жасау кiнəлiнiң жасаған қылмысының қоғамға қауiптiлiгiн
жоғарлатады. Алайда, қылмыстық заң соттарға жасалған қылмыс тық əрекетке
кiнəлiнiң мастығының қатысы бар-жоқтығын, оны осындай күйге жеткiзген
жағдайларды ескере отырып бұл жағдайды ауырлатушы мəн-жай ретiнде танымау
құқығын берген.
13) Адамның өзi қабылдаған антын немесе кəсiби антын бұза отырып қылмыс
жасауы – кiнəлi адамның өзiнiң берген антын немесе кəсiби антының
талаптарын бұзып, қызметтiк немесе басқа да этика мəселелерiне нұқсан
келтiретiн қылмыс жасауы. Көбiнесе, бұл жағдайлар қылмыс жасаған
əскерилерге, дəрiгерлерге қатысты қолданылады.
14) Қылмыскердiң қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне
көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы – кiнəлiнiң өзiне қызметi
бойынша көрсетiлген сенiмге немқұрайлы қарауы немесе шартпен берiлген
сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы. Сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, бұл
жағдай көбiнесе мемлекеттiк қызмет, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдары,
экономикалық қызмет саласында орын алады.
15) Өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау-
өкiмет өкiлi болып табылмайтын адамның белгiлi бiр қылмыстық нəтижеге жету
үшiн өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын заңсыз пайдалану арқылы
жеке азаматтардың, қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн
бұзуға бағытталған əрекеттерi.
Жоғарыда талданған жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайдың кез
келгенi, егер ол ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында ауырлататын
белгi ретiнде көрсетiлген болса нақты қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде
қайталап ауырлатушы жағдай ретiнде ескерiлмеуi тиiс.
Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлардың жоғарыда аталған тiзiмi
түпкiлiктi, яғни жаза тағайындау кезiнде осы тiзiмде көрсетiлмеген қандай
да бiр жағдайды ауырлатушы жағдай ретiнде қайталап тануға жəне олардың
қатарын кеңейтуге болмайды деген сөз. Солай бола тұра, сот кiнəлiнi немесе
ол жасаған қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын жоғарыдағы тiзiмге
кiрмейтiн жағдайларды анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезiнде сот
үкiмiнде көрсетуге құқылы.
§3. Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi сот жаза тағайындау кезiнде басшылыққа
алуы тиiс бiрқатар ережелердi бекiтiп бердi. Онда қылмыс сараланып отырған
ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында қарастырылған шекте жəне мөлшерде
жазаны таңдау қажет екендiгi қарастырылған. Сонымен бiрге осы жалпы
ережеден шығатын бiр ерекше жағдай бар, бұл ерекше жағдай сотқа заңда
қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау мүмкiндiгiн бередi.
Аталған жағдай белгiлi бiр санкцияда қарастырылған ең төменгi жазаның өзi
жасалған қылмыстың жағдайларын ескере отырып қатаң деп танылған жағдайлар
үшiн қарастырылған.
ҚР ҚК-нiң 55-бабында аталған мəселе былайша көрсетiлген: əрекеттiң
мақсаттары мен себептерiне, айыпкердiң ролiне, оның қылмыс жасау кезiндегi
немесе одан кейiнгi мiнез-құлқына байланысты ерекше мəн-жайлар жəне
əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-
жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жаса ған
қылмыстарды ашуға белсене жəрдемдескен кезде жаза ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң
тиiстi бабында көзделген ең төменгi шектен төмен тағайындалуы мүмкiн, не
сот жазаның осы бапта көзделгенiнен неғұрлым жеңiл түрiн тағайындауы не
мiндеттi жаза ретiнде көзделген қосымша жаза түрiн қолданбауы мүмкiн ң .
Аталған бапта көрсетiлген əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр
азайтатын басқа да мəн-жайлар ретiнде тəжiрибеде жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн жағдайлардың заңдағы тiзiмiне енген жағдайлармен қатар бұл
тiзiмге енбеген жағдайларды да таниды.
ҚК-тiң 55-бабынан шығатын қорытынды, заң жазаны жеңiлдетудiң мынадай үш
түрiн қарастырады:
1) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазаның
ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау;
2) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау;
3) ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған мiндеттi
жаза ретiндегi қосымша жазаны тағайындамау;
Бiрiншi жағдайда, заңда қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен
жаза тағайындау деген сот тиiстi баптың санкциясында көрсетiлген жазаның
түрi сияқты жаза тағайындайды, бiрақ сот жазаның мөлшерiн, шегiн төменгiден
де қысқартады. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабының 1 бөлiгi бойынша 3 жылдан 7 жылға
бас бостандығынан айыру жазасы қарастырыл ған. Егер сот осы қылмыс үшiн
төменгi шектен төменiрек жаза тағайындағысы келсе, 2 немесе 1 жыл бас
бостандығынан айыруды қолдануы мүмкiн, бiрақ бұл жағдайда бас бостандығынан
айыру 6 айдан төмен болмауы тиiс. Өйткенi, соттың аталған жаза үшiн
белгiленген ең төменгi шектен төмен жеңiлдетуге құқығы жоқ.
Екiншi жағдай бойынша, заңда қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау кезiнде сот ҚК 39- бабындағы жеңiлiрек жазадан ауыр, қатаң
түрiне қарай тiзiлген жазалар жүйесiне сүйенедi. Бұл жағдайда сот қылмыс
сараланып отырған бап санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жазаның
жеңiлiрек түрiн таңдауы мүмкiн. Мысалы, жоғарыдағы бас бостандығынан айыру
жазасының орнына одан жоғары орналасқан ҚК 39-бабындағы жазаның бiрiн
тағайындауы мүмкiн. Бұл тұста айта кету қажет, Қылмыстық кодексте көптеген
қылмыс тардың санкцияларында балама жаза түрлерi қарастырылған. Мысалы, 98-
баптың 1 бөлiгiнiң санкциясында 3 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге немесе 6 айға қамауға немесе 3 жылға бас бостандығынан айыруға
жазаланады деп көрсетiлген. Мұндай кезде баптың санкциясындағы балама жаза
түрлерiнiң бiрiн жеңiлдеу жаза ретiнде тағайындауға болмайды.
Үшiншi жағдай бойынша мiндеттi жаза ретiнде баптың санкциясында
қарастырылған қосымша жазаны сот iстiң ерекше мəн-жайлары бар деп таныған
жағдайда жəне тағайындалған жазаны жеңiлдету үшiн қолданбауы мүмкiн.
Мысалы, ҚК-тiң 179 бабының 2 бөлiгiнде 5 жылдан 12 жылға дейiнгi мерзiмге
мүлкiн тəркiлей отырып бас бостандығын айыруға жазаланады делiнген. Мұнде
заң қосымша жазаны қолдануды мiндеттеп отырғанымен, соттың жазаны жеңiлдете
отырып қосымша жаза ретiндегi мүлкiн тəркiлеудi қолданбауға құқысы бар.
Жоғарыда талданған төменгiден де төменгi шекте жаза тағайындау, заңда
көзделгеннен гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау, мiндеттi қосымша жазаны
қолданбай жаза тағайындау кезiнде заң соттарға осы жағдайларды қолдануға
негiз болған ерекше жағдайларды үкiмде көрсету мiндетiн жүктейдi. Мұндай
жазаны тағайындаудың құқықтық негiзi болып iс бойынша ерекше жағдайлардың
болуы, сонымен бiрге топтық қылмысқа қатысушының қылмысты ашуға белсендi
жəрдемдесуi танылады. Бұл жазаны жеңiлдетудiң ережелерi ҚК 10-бабында
қарастыр ылған қылмыстардың барлық санаттарына, ауырлығы онша емес
қылмыстан бастап аса ауыр қылмыстарға дейiн қолданады.
§4. Аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау
Қылмыстық кодекс тек аяқталған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен бiрге
қылмысты жасауға бағытталған əрекеттер үшiн де жауаптылықты қарастырады.
Аяқталмаған қылмыс екi сатыдан: қылмысқа дайындалу жəне қылмысқа оқталудан
тұрады жəне олар жасалған қылмыстың ауырлығы бойынша ажыратылады. Қоғамға
қауiптi зардаптардың болмауына байланысты бұл əрекеттер аяқталған қылмысқа
қарағанда аса қауiптi емес. Сондықтан заңшығарушы аяқталмаған қылмыстар
үшiн жаза тағайындау мəселесiнде бiрқатар ерекшелiктердi де қарастырады. Ең
алдымен, аяқталмаған қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде ҚК-тiң 56 баптың 1
бөлiгiне сəйкес қылмыстың ақырына дейiн жеткiзiлмеуiне себеп болған
жағдайлар ескерiледi. Қылмысқа дайындалу қауiптiлiгi төмен əрекет ретiнде
саналады, сондықтан заңда қылмысқа оқталу немесе аяқталған қылмыс үшiн
белгiленген жазаға қарағанда қылмысқа дайындалу үшiн жеңiлiрек жаза
қарастырылған. Қылмысқа дайындалу үшiн жазаның мөлшерi мен мерзiмi ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн көзделген жазаның
неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мерзiмiнiң жартысынан
аспауы керек.
Қылмысқа оқталу қылмысқа дайындалуға қарағанда қауiптiрек болғандықтан ол
үшiн тағайындалатын жазаның мөлшерi мен мерзiмi көбiрек қарастырылған. ҚК-
тiң 56-бабының 3-бөлiгiне сəйкес қылмысқа оқталғаны үшiн жазаның мерзiмi
мен мөлшерi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн
көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе
мөлшерiнiң төрттен
үшiнен аспауы керек. Мұнда қылмысқа дайындалуға қарағанда қылмысқа оқталу
үшiн қылмыстық жауаптылық жасалған қылмыстардың қандай санатқа
жататындығына қарамастан туындайды. ҚК-тiң 56-бабының 4-бөлiгi қылмысқа
дайындалғаны жəне қылмысқа оқталғаны үшiн өлiм жазасы мен өмiр бойына бас
бостандығынан айыру жазаларын қолдануға тиым салады.
Қатысушылық - қылмыстық əрекеттiң ерекше түрi.
Қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшiн жаза тағайындау кезiнде соттар
жаза тағайындаудың жалпы негiздерiмен бiрге қылмысты жасауға адамның iс
жүзiнде қатысу сипаты мен дəрежесi, осы қатысудың қылмыс мақсатына жетудегi
мəнi, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген немесе келтiрiлуi мүмкiн зиянның
сипаты мен мөлшерiне оның ықпалын ескеруi тиiс. Қатысушылық бойынша жаза
тағайындағанда жаза қатаң түрде жеке дараланған болуы қажет. Бұл жағдайда
қылмысқа қатысушылардың бiреуiнiң жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн немесе ауырлататын жағдайлар тек сол қатысушыға жаза
тағайындау кезiнде ғана ескерiлетiндiгi есте болуы қажет. Заң қатысушыларға
жаза тағайындаудың арнайы белгiсi ретiнде адамның iс жүзiнде қылмысқа
қатысуының сипаты мен дəрежесiн атап кеткен. Бұл белгiлер қатысушылықтың
барлық түрлерiне жəне нысандарына қатысты қолданылады. Қатысушылықтың
сипаты деп қатысушының (ұйымдастырушы ның, айдап салушының, көмектесушiнiң,
орындаушының) орындаған ролi мен қызметiн түсiну қажет. Ал қатысушылық
дəрежесi деген қатысушы адамның өз ролiн орындаудағы белсендiлiк, қызбалық
шарасы. Бұл екi қатысушылықтың сипаты мен дəрежесi деген терминдер əрбiр
нақты жағдайда ескерiлiп отыратын бiрiн бiрi толықтырушы ұғымдар болып
табылады.
Сонымен бiрге, қатысушылықпен жасалған қылмыстардағы қатысудың шегiнен
шығушылықң кезiнде де жаза тағайындауда ерекшелiк бар. Бұл ерекшелiк
қылмыстың орындаушысының қылмысқа қатысушылардың алдын ала сөз байласқан,
ойлас тырған əрекеттерiнен басқа жоспарланбаған əрекеттi өз бетiмен жасап
қоюымен байланысты. Мұндай шектен шыққан əрекет үшiн ҚК тиiстi бабы бойынша
сол əрекеттi жасаған адам ғана жауапты болады жəне оған қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындалады. Ал қылмыстың қалған қатысушылары тек
бiрлесiп ойластырылған əрекет үшiн ғана жауапты болады.
§5. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
Сот тəжiрибесiнде адамның Қылмыстық кодекстiң түрлi нормаларында
қарастырылған бiрнеше қылмыстарды жасауы кеңiнен таратылған. Сондай-ақ
бiрiншi жасаған қылмысы үшiн үкiм шыққаннан кейiн оның бұл қылмысқа дейiн
де басқа қылмыс жасағандығы анықталып жататын жағдайлар да аз кездеспейдi.
Мұндай жағдайлар қылмыстық құқықта қылмыстардың жиынтығын құрайды. Адамның
бiрнеше қылмыстарды жасауы бұл адамның жеке басының қоғамға қауiптi
екендiгiн куəландырады жəне оған қатаң ауыр жаза тағайындау қажеттiлiгiн
тудырады. Қылмыстық заңда мұндай қылмыстардың жиынтығы жағдайында қылмыс
жасаған адамдар үшiн жаза тағайындаудың ерекше тəртiбi қарастырылған. ҚК-
тiң 12 бабына сəйкес Егер адам Қылмыстық кодекстiң түрлi баптарында немесе
баптарының бөлiктерiнде көзделген екi немесе одан да көп қылмыстарды
жасайтын болса жəне сол қылмыстардың бiрде бiреуi үшiн сотталмаған немесе
заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылық тан босатылмаған
жағдайда оның əрекеттерi қылмыстардың жиынтығын құрайды.
Қылмыстардың жиынтығында адам əрбiр жасалған қылмыс үшiн Қылмыстық
кодекстiң тиiстi бабы немесе бабының бөлiгi бойынша қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. ҚК-тiң бiр бабының түрлi бөлiктерiнде қарастырылған бiрнеше
ауырлататын белгiлерi бар қылмысты жасау жиынтықты құрамайды. Мысалы, бiр
мезгiлде кiнəлi iрi мөлшерде тонау қылмысын адам өмiрiне қауiптi емес күш
қолданып жасаған жағдайда кiнəлiнiң əрекетi 178-бабының 2 жəне 3-
бөлiктерiне сəйкес келедi, бiрақ мұнда кiнəлiнiң əрекетi бiр қылмыс ретiнде
жазасы қатаңдау бөлiгiмен сараланып ҚК-тiң 178-бабының 3 бөлiгiмен
жауаптылық туындайды. Егер бiр адам əртүрлi уақыттарда осы əрекеттердi
жасайтын болса, онда қылмыстың жиынтығын құрайды. Əрбiр жасалған жеке
қылмысты жеке-жеке саралап, жазаны əрбiреуiне тиiстi баптың санкциясымен
жаза тағайындап алып түпкiлiктi жаза қылмыстардың жиынтығы бойынша
тағайындалады. Көрсетiлген мысалға қатысты, егер адам бiр күнi 178-баптың 2-
бөлiгiндегi əрекеттi, ал бiрнеше күннен кейiн 178-баптың 3-бөлiгiндегi
қылмысты жасаса қылмыстардың реалды жиынтығын құрайды.
Сонымен, ҚК-тiң 58-бабындағы жаза тағайындау ережесi ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң түрлi баптары бойынша сараланған қылмыстар кезiнде, бiр баптың
жеке бөлiктерiмен тармақтары мен сараланған қылмыстар кезiнде, егер бұл
бөлiктер мен тармақтар қылмыстың жеке құрамдарын құраған жағдайда ғана
қолданылады. Егер адамның əрекетiнiң бiреуi аяқталған қылмыс, ал қалғандары
қылмысқа дайындалу, оқталу немесе қылмысқа қатысу ретiнде сараланған
жағдайда да осы ереже қолданылады. ҚК-тiң 58-бабының 1-бөлiгiнде
көрсетiлгендей, қылмыстың жиынтығы кезiнде əрбiр жеке қылмысқа жаза
тағайындалады. Мұндай тəртiптiң болуы адам сотталғаннан кейiн оған нақты
қылмыс түрi бойынша рақымшылық немесе кешiрiм жасауды қолдану мүмкiндiгiн
бередi.
Қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза тағайындау мынадай арнайы
принциптерге негiзделедi:
а). жазаларды толық немесе iшiнара қосу принципi;
б). жазаларды сiңiру принципi.
Бұл принциптердi қолдану критерииi болып қылмыстың санаты табылады жəне
принциптердi қолдану негiзiн соттар үкiмде дəлелдеуi керек.
Егер жиынтыққа тек ауырлығы онша емес қылмыстар кiретiн болса, түпкiлiктi
жаза жеңiл жазаны ауыр жазаға сiңiру немесе оларды толық не iшiнара қосу
арқылы тағайындалады. Бұл жағдайда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi осы
қылмыстардың ең ауыр жазасының мерзiмiнен аспауы керек.
Заңда қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезiнде қандай
принциптi басшылыққа алу қажеттiгi жөнiнде ешбiр ереже жоқ. Бұл мəселенi
соттар əрбiр нақты iстi қарау барысында өздерi шешедi.
Алайда, сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, сiңiру принципiн соттар
көбiнесе жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнде едəуiр
айырмашылық болған кезде қолданылады. Ал орташа ауырлықтағы, ауыр жəне аса
ауыр қылмыстардың жиынтығында жаза тағайындау мəселесi өзгеше тəртiппен
шешiледi.
Егер жасалған қылмыстардың iшiнде ең болмағанда бiрi орташа ауырлықтағы,
ауыр жəне аса ауыр қылмыс болса, онда түпкiлiктi жаза жазаларды толық не
iшiнара қосу арқылы анықталады. Бұл кезде бас бостандығынан айыру түрiндегi
түпкiлiктi жаза 25-жылдан аспауы тиiс. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындаған кезде сот негiзгi жазаға сол қылмыстар үшiн қарастырылған
қосымша жазаларды да қосуы мүмкiн. Мұнда негiзгi жаза сияқты, қосымша
жазалар да жеке-жеке тағайындалып содан соң түпкiлiктi жаза тағайындалады.
Егер бiр қосымша жазаның түрi екi немесе одан да көп қылмыстар бойынша
тағайындалатын болса, онда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi оларды толық
не iшiнара қосу кезiнде осы жаза үшiн белгiленген ең жоғарғы шектен аспауы
керек. Ал егерде жиынтыққа кiретiн қылмыстар үшiн əртүрлi қосымша жазалар
қарастырылса, мысалы, бiрiншiсiнде - мүлiктi тəркiлеу, екiншiсiнде –
белгiлi бiр қызмет пен айналысу құқығынан айыру қарастырылса, онда олардың
əрқайсысы негiзгi жазаға бiрiктiрiлiп жеке орындалады.
§6. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза тағайындау
Егер сотталған адам үкiм шығарылғаннан кейiн, бiр жазаны толық өтегенге
дейiн жаңадан қылмыс жасаса, сот соңғы үкiм бойынша сот тағайындаған жазаға
соттың алдыңғы үкiмi бойынша жазаның өтелмеген бөлiгiн толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz