Жауапкершілік құрамының түсінігі және маңызы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I. Кіріспе
2

II. Негізгі бөлім
3-29

2.1. Жауапкершілік түсінігі
3-5

2.2. Жауапкершіліктің негіздері
6

2.3. Жауапкершілік құрамының түсінігі және маңызы
6-7

2.4. Жаза түсінігі, мақсаттары, жүйесі және түрлері 8-
22

2.5. Жауапкершіліктен және жазалаудан босату 23-30

III. Қорытынды
30-32

Пайдаланылған оқулықтар мен нормативтік
құқықтық актілер
33-34

Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбым Заңды жауапкершілік белгілері,
түрлері. Бұл тақырыпты зерттеу барысында әдебиеттер мен басылымдарды
қолдандым. Зерттеу барысында келесідегідей тақырыптарға жіктеп қарастырдым:

• жауапкершіліктіңтүсінігі
• жауапкершіліктің негіздері
• жауапкершілік құрамының түсінігі және маңызы
Курстық жұмысты жазудағы ұстанған мақсатым: жауаптылық және оның
негіздерінің түсінігін, қылмыс құрамының түсігі мен мазмұнын және қылмыс
құрамының түрлерін толықтай зерттеу болып табылады.
Сонымен қатар курстық жұмысымда толығырақ бөлімдер бойынша мағлұматтар
айтылады. Бұл курстық жұмыс көптеген қызықты мағлұматтарды қамтиды. Енді
қысқаша мәлімдеме беріп кететін болсақ:
Негізгі бөлімнің бірінші тақырыбы бойынша жауаптылықтың жалпы түсінігі,
жауаптылықтың мазмұны, сондай-ақ жауаптылық сипатына қарай жаза
тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын жауаптылыққа жалпы түсінік
берілген. Жауаптылықтың негіздері, құрамының түсінігі, мазмұны және
құрамының элементтерін екінші және үшінші тақырыптарда қарастырдым.
Негізгі бөлімнің төртінші, бесінші тақырыптарында жаза және
жауапкершіліктің негіздері мен түрлері, оларды белгілеу, тағайындауда
басшылыққа алынатын мәселелер және олардың өзара бір-бірімен тығыз
байланысты және бір-бірімен ұқсамайтын қылмыстық-құқылық түсініктер
екендігі жайлы, сондай-ақ қылмыс құрамының түрлерін жан-жақты қамтуға
тырыстым.
Зерттеу жұмысымның мақсаттары мен міндеттері: Курстық жұмысымның мақсаты
жауапкершілік негіздерінің, мәнін, жүйесін, мақсатын, қағидаларын толығырақ
ашып, толық мәліметтер беру.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
қосымша, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу пәні: Мемлекет және құқық теориясының негіздері, Азаматтық құқық,
Қылмыстық құқық.
Жұмысты орындау барысында қолданылған әдебиет сілтемелерін тік жақшаларға
орналастырдым.

2.1. Жауапкершілік түсінігі
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық
жауапкершілік жүктеледі.Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады.
Қылмыстық жауаптылық мемлекеттік заң шығарушы органы арқылы қылмыстық
жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті кінәлі түрде істелген іс-
әрекет үшін ғана белгіленеді.
Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда
көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады.
Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру,
бұзақылық, т.б.Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты
қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана
бұзғанда жүзеге асырылады.17
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады.Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды.Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасалу тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелегімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық - өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу
мәні бар жауаптылықтың түрі.Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше
баға бере отырып, оны істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген
күшпен орындалуға тиісті шараларды қолдануды жүзеге асырады.Яғни, қылмыстық
жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнының өзі сол субьектіге қылмыстық жауаптылық
жүктей отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға
береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға беріп
мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және заңдылық
(қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).Бұлар
қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп- қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін ( айыптаушылығын) айтамыз.
Қылмыстық жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз
байланысты.Бұл байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді.Біріншіден,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың
құқылық зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық құқылық
қатынас та жоқ.Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық
жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан
қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады. Бұл жерде
істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады.Тараптардың арасында қылмыстың
субьектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің атынан өкілдік алған
органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар пайда болады.Қылмыстық
құқылық қатынас бір жағынан мемелекет атынан әділ соттылықты жүзеге
асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен, екінші жағынан
қылымыс істеген субьектінің арасындағы қатынас болып табылады.Бұл
қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты:істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәржесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық
болады ма және т.б.Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту
шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады.
Қылмыстық құқылық қатынас іс жүргізу құқықылық қатынастармен тығыз
байланысты.Өйткені, қылымыстық құқылық қатынас қылымыс істеу фактісіне
байланысты болады.Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу,сотта қарау
мәселелері қылмыстық іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге
асырылады.Бұл қатынастар субьектімен мемлекеттің оның уәкілдігін жүзеге
асыратын органдар арасында іске асырылады. 2
Қылмыстық құқылық қатынастар субьектілері заң бойынша айрықша құқықтар
мен міндеттерге ие болады.Қылмыскер құқықтық қатынастың обьектісі болып
танылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылымыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскерде мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынастың субьектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай қатынастың обьектісі болып қалады. 32
Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге
асырылуы деп түсінуге болмайды.Тек соттың айыптау үкімі заңды күшіне
енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылады.Сот айыптыны
кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет арасында кінәлінің қылмыс
жасаған уақытынан бастап қылмыстық құқықтық қатынастың орын алғандығын
бекітеді.
Қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен
қылмыскердің тиісінше қылмысытың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана
шектеліп қоймайды.қылмыскер тиісті үкімет органының күштеу арқылы ықпал
ететін обьектісі ғана емес, белгілібір құқықтардың субьектісі де.Өйткені
жазалау шаралары оған оның жасаған қылмысының табиғатына осы қылмысқа заңда
белгіленген жазаға, яғни сакцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі
жаза тағайындау туралы ережелерге сай жүзеге асырылады.Сондықтан да
қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп
қана қоймайды, сонымен бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда дарындылықтың
кепілі ретінде де көрінеді.
Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны өтеумен жүзеге
асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң
жойылады.Бірақта қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу ретінде
жүзеге асырылмайды.Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.Мұндай
ретте қылымыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды.Қылмыс жасаған кінәлі адамегерде ол ауыр қылмыс
жасаумен байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады.
Бірақта қолданып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындалуы міндетті емес.Мысалы, Қылмыстық кодекстің
68- бабының 1,2-бөліктерінде қылымыс белгілері бар әрекет жасаған адамды
егер сот істі қараған кезде жағдайдығ өзгеру салдарынан ол жасаған әрекет
қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатылуы
мүмкін.
Бірінші реткішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылымыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін делінген.осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74- бабының
1-бөлігінде: кішігірім және ортша ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған
адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке
жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе
бпасқада төтенше мән-жайларының салдарынан сотталған адам немесе оның
отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін
болса, сот жазадан босатуы мүмкін деп көрсетілген.Мұнда қылмыстық жазадан
босатудың негізі ғана көрсетілген.Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің
сипатына қарай жаза тағайындалатын және жаза тағайындалмайтын болып екіге
бөлінеді. Жаза тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық
фактісімен аяқталады.Ал жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта
айыптаушылықпен бірге жазалау фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық
жауаптылық бұл жазаға қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық құқылық түсінік
екендігін оның жазасыз ақ қолдананылатындығын және орындалатынын көреміз.
Қылмыстық жауаптылықсыз жаза тағайындау мүмкін емес. Сонымен, қылмыстық
жауаптылық және жаза өзара бір-біріне ұқсас емес ұғымдар екендігін
аңғарамыз.1

2.2. Жауапкершіліктің негіздері
Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары
қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық
заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу
болып табылады (3-бап).Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек
қана қылмыс істегенде, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді қасақана немесе абайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана
тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс-әрекетте
қылмыс құрамының болуы болып табылады. Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген
терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында
ғана ашып көрсетіледі.
Адамның (қылмыс субьектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана
немесе абайсыздықтан істеуі (қылмыс субьективті жағы) қылмыс құрамының
белгілері болып табылады.
Қылмыстың обьектісі болып табылатын қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен,
Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыс құрамы болатынын білдік.Іс-
әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ болса ол
қылмыстық жауаптылыққа тартылатын негіз жоқ.

2.3. Жауапкершілік құрамының түсінігі және маңызы
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген.
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген түсінікті ашпайды.Бұл түсінікті
қылмыстық құқық теориясы ғана береді.
Қылмыстың құрамы деп – қылмыс заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызу мүмкіндік беретін қылмыстың
обьективтік және субьективтік жақтарынан құралған элементтердің және
олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.
Қылмыстың құрамының әрқайсысы оның субьективтік және обьективтік
белгілерімен сипатталады.Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да белгілі
бір элементтерден тұрады.Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда
біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ
болуына әкеп соғады.Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс
құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компаненттерді айтамыз.
Қылмыс құрамы белгілеріне мынадай 4 түрлі элементтер жатады: обьект,
обьективтік жағы, субьект, субьективтік жағы. Мысалы, бөтен мүлкін қасақана
жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып біріншіден, басқа
біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру,
үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет
ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке толған адам жауапқа
тартылады.Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс
құрамы болмайды.Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе
жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады.Себебі, бұл
жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен
істеу жоқ.Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның көптеген белгілері аталып
көрсетілген.Мұның өзінде диспозициялардың ерекшелігін анықтайтын және оны
басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін береді.
Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән
белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады.Мысалы, бөтеннің мүлкін
ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы
қылмыстың не субьектісі, не кінәнің нысаны аталмаған.
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175- бабында ұрлықтың оған тән белгісі –
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген.Осы белгі арқылы
ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген
белгілермен сипаталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс құрамына
жатпайды. Қылмыс құрамында мұқияттылқпен таңдап алынған түрлік белгілер
ғана қосылады.
Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға
қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі
болады.Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тәне белгілер
қылмыс құрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады
да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін мвңызы болмайды.Мысалы,
біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.с.с) немесе ол ұрлықтың қашан
болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді.
Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып
табылады.Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да
болмайды.Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі – оны
жасырын ұрлау.Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде
жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы - тонау болады.
Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада – бір бапта көрсетілуі
мүмкін.

2.4.ЖАЗА ТҮСІНІГІ, МАҚСАТТАРЫ, ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ.
Жаза дегенiмiз соттың үкiмi бойынша тағайындалатын мемлекеттiк
мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кiнәлi деп танылған адамға
қолданылады және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен
көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.
Жаза әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай-ақ сотталған
адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектiрудi
немесе адамның қадiр-қасиетiн қорлауды мақсат етпейдi.5
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, рухани, экономикалық шаралардың барлық
түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстылықтан қорғану мәселесіне ерекше
көңіл аударады. Сондықтан біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмыстылыққа
қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең басты күрес деп саналмайды, бұл
құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселе жоғарыда аталып өткен экономикалық,
ұйымдастыру, қоғам мүшелерінің белсенділігін, құқықтық сана-сезімін
жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан қылмыстық шара мемлекеттік
күштеу шарасы ретінде тек арнайы заңда көрсетілген жағдайларда ғана іске
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің
атқаратын фнукцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе, ауыр не аса
ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық құқықтық күштеу
шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттің күштеу
шаралары саналуан. Оларға тек қылмыстық құқықтық шаралар ғана емес,
азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шалара да жатады. Қылмыстық құқықтық шара
мемлекеттің күштеу шараларының бірі бола отырып, өз ерекшеліктерімен
сипатталады. 3
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек қана
заңмен белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері
мен оны қолдану тәртіптері анықталған. Сот қылмыста кінәлі адамға қылмыстық
заңда көрсетілген шеңберде оның шегінен шықпай жаза тағайындайды. Тек
ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңіл шара
тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет
атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодекстің 38-бабында жаза
дегеніміз сот үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да күштеу шаралары
мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция қызметкері әкімшілік
жазаға, салық инспекциясының лауазымды адамы салық төлеуден бұлтарған
адамды заңда көрсетілген тәртіппен жазаға тартады немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқықбұзушыларды
жауапқа тарта алады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың
бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес, қылмыстық жазаны қолдану
тек сот құзыретінде ғана болады.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге
асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату
және жазасын жеңілдету Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа
жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек сот құзыреті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа күштеу шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде, ашықтан-ашық тағайындалады. Яғни
қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жазаны тағайындауды қажет деп табу,
қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды
тұлғалар арқылы емес, мемлекет арқылы жария түрде тағайындалады. Қылмыстық
жаза кінәлі адамға мемлекет атынан тағайындалады, жеке немесе лауазымды
адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне
енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, мекеме, ұйым, лауазымды және
адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық
заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолдануы мүмкін.
Яғни бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық
құқықтық салдары болып табылады. Сондықтан қылмыстық заңда адам өз
кінәлігі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда
болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуыға
тиіс, - делінген. Сондай-ақ әрбір істелген қылмыс үшін жаза тағайындау
міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізген немесе істі сотта
қараған кезде жағдайдың өзгеруіне байланысты кінәлінің істеген
әрекеттерінің қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға қауіпті
емес деп танылса, қылмыс нысандары бар іс-әреекттер жасаған адамды
қылмыстық жауаптылықтан босату керек (68-бап).
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқықтық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқықтық баға болып табылады.
Бетіне басу мен кінәләудің дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің жеке
тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей
байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты
болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір
кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы,
мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасағанда кінәліге заңда
көрсетілген реттерде ерекше жаза - өлім жазасы да тағайындалуы мүмкін. Кез
келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам моральдық, материалдық,
мүліктік зардаптар шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні
жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол,
оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді.
Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқықтық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейде
қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ қылмысты
саралауға, жаза мөлшерін, жаза өтеудің колониясының режимінің түрін
анықтауға әсер етуі мүмкін. Сонымен қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы
мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген
қылмыстық шараны қолдану болып табылады.4
Қылмыстық шараның әкімшілік құқықбұзушылық үшін қолданатын жазадан
айырмашылығы мынадай: біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың
зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға теріс
әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазымды адамдар немесе соттар
тағайындайды. Үшіншіден, сот үкімі бойынша тағайындалған қылмыстық жаза
кінәліге сотталғандық атағын береді, ал әкімшілік жазалауға ұшырағандарда
ондай атақ болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының екінші бөлімінде
жазаның мақсаттары - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталғандарды түзеу, сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа
қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі аталған.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза
тағайындау және оны орындау арқылы түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс істеуден оны
сақтандыру жазаның арнайы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға
әділ жаза тағайындау, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілігі, келтірілген
зиян мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәлінің жеке басының
ерекшеліктері ескеріле отырып, қылмысына сай келетін әділ жаза тағайындау
болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін заңдылық
қағидасын қатаң басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқықтық баға және
лайықты жаза тағайындау қажет.
Жазаның мақсаттары Қоғамдағы қылмыстылықпен күресу кезiнде қолданыла тын
мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының əрбiрiнiң өз мақсаты жəне өзiне тəн
мiндеттерi бар. Осыған сəйкес, жазаның мақсаты дегенiмiз – тiкелей жаза
тағайындау, қолдану жəне оны iске асыру арқылы мемлекет қол жеткiзуге
ұмтылатын əлеуметтiк нəтиже. Осы жазаның мақсаты жөнiнде əртүрлi iлiм
салаларының-теологтар, философтар, социологтар, психологтардың да
зерттеулер жүргiзгенi мəлiм. Н.Д.Сергиевскийдiң есебi бойынша, жазаның
мақсаттарына 24 философиялық жəне 100-ден астам заңдық концепциялар
арналған екен.
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы жəне арнаулы заң əдебиеттерiнде сонау
Кеңес заманынан бастап, қазiрге дейiн жазаның мақсаты төңiрегiнде əртүрлi
пiкiрлер туғаны белгiлi. Бұл пiкiрлер бiрде жаза мақсаттарының мазмұнына
қатысты туса, бiрде жаза мақсатының санына қатысты туындады. Мысалы, орыс
заңгер-ғалымы С.В.Познышев: жазада тек бiр ғана мақсат болуы керекң
дегендi айтса, профессор Р.Т.Нұртаев жазаның мақсатын үш бiрлiкң деп
атайды. Ал профессор А.Мамытов, жазаның мақсатына мына үш түрлi нəрсе: 1).
қылмыс жасаған адамды қайта тəрбиелеу;
2). қайта тəрбиелеу арқылы оны қайтадан қылмыс жасамауға бет бұрғызу;
3). қылмыс жасаған адамның сазайын тарттыру арқылы басқа адамдарға да
қылмыс жасаудан бас тартуға ықпал жасау деп жазаның алдына үш мақсатты
қояды.
Осы уақытқа дейiнгi жазаның мақсаттары жөнiндегi əдебиет тердi талдай
келсек, негiзгi тұжырым - қылмыскердi түзеу жəне оны қайта тəрбиелеу болып
келгенiн байқаймыз. Ал соңғы кезде қайта тəрбиелеуң мақсатын алып тастап,
жазаның айрықша мақсаты тек ғана сотталған адамды түзеуң деп жүрмiз.
Тəжiрибе де бұл амал өзiнiң ойдағыдай нəтижелiгiн бермегендiктен жаңа
қылмыстық заңда қайта тəрбиелеуң терминiнен бас тартуға тура келдi.
Осыған сəйкес ҚК 38-бабының 2-бөлiгiнде жаза мақсаттары былайша
белгiленген: Жаза əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай-ақ
сотталған адамды түзеу жəне сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданыладың. Сонымен, жазаның
мақсаттары үш түрлi:
1). əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру,
2). Сотталған адамды түзеу;
3). қылмыстан сақтандыру.
Ендi осы көрсетiлген əр мақсаттарға жеке-жеке тоқталып кетсек. Əлеуметтiк
əдiлеттiлiктi қалпына келтiру қылмыстық заңда бiрiншi рет қарастырылып
отыр. Əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру əдiлеттiлiк қағидасына
жақын, яғни жазаның жасалған қылмысқа сəйкес келуi жəне бiр қылмыс үшiн екi
жауаптылыққа тиым салу. Əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру деген -
қылмыс нəтижесiнде бұзылған жеке адамның, қоғамның, мемлекеттiң мүдделерiн
қайта қалпына келтiру. Материалдық зиян айыппұл, мүлiктi тəркiлеу, түзеу
жұмыстары кезiнде айлық табысынан ұстап қалу арқылы өтелуi тиiс. Ал денеге
келтiрiлген зиян қалпына келтiрiлмейдi немесе келтiрiлуден шектелген. Ал
жаза мен қылмыстың сəйкес келуi деген тағайындалған жазаның кiнəлiнiң жеке
тұлғасына, жазаны немесе жауаптылықты жеңiлдететiн жəне ауырлататын
жағдайларға сəйкес келуiн қарастырады. Сотталған адамды түзеу мақсаты.
Жалпы алғанда адамды түзеу - бұл адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтiн
қасиеттердi жою. ҚР Қылмыстық атқару кодексiнiң 7-бабында, сотталғанды
түзеу – оның бойында құқық ұстанушы мiнез-құлықты, жеке адамға, қоғамға,
еңбекке, адамзат қоғамының нормаларына, ережелерi мен дəстүрлерiне оң
көзқарастарды қалыптастыру –делiнген. Сонымен, түзеудiң мақсаты адамның
мiнез құлқын, iс əрекетiн қайта қалыптастыру, жаңа қылмыс жасауға себеп
болған бойындағы терiс қасиеттерден оның арылуына мүмкiндiк туғызу. Түзеу
барысында сотталғанның бойында бұрын болмаған əлеуметтiк пайдалы қасиеттер
енгiзiледi. Жазаны өтеу барысында сотталған адамның көзқарасы, сенiмi, əдет
салты жақсы жаққа қарай өзгерсе-түзеу мақсатының орындалғаны.16
Қылмыстан жалпы жəне арнайы сақтандыру (превенция).
Жалпы сақтандыру- қылмысты жасауға тек жазамен қорқыту немесе басқа
адамды нақты жазалау арқылы қоғамдағы тұрақсыз адамдарды жаңа қылмыстан
сақтандыру дегендi бiлдiредi. Олардың тұрақсыздығың қылмыстың алдында
əкiмшiлiк, азамат тық, тəртiптiк құқықбұзушылықтарды жасау фактiлерiмен
анықталады. Профессор М.Д.Шаргородскийдiң айтуы бойынша жазаның жалпы
сақтандырушылық əсерi бiрiншiден, қылмыстық заңның жариялану фактiсiмен
жəне əрбiр нақты қоғамға қауiптi əрекет үшiн қарастырылатын нақты
жазалардан, екiншiден, қылмысты жасауға кiнəлi деп танылған адамға соттың
жазаны тағайындауында, үшiншiден, тағайындалған жазаның орындалу процесiнде
көрiнедi ң.
Ал арнайы сақтандыру сотталған адамды жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру
дегендi бiлдiредi, яғни тiкелей қылмыс жасаған адамға қатысты, соған
бағытталады. Жазаның арнайы сақтандыру мақсатына мына жолдармен қол
жеткiзуге болады:
1). Сотталған адам жаңа қылмыс жасау мүмкiндiгiнен iс жүзiнде айрылады.
Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау, белгiлi бiр қызметпен айналысу
құқығынан айыру жазаларында мүмкiн болады;
2). Жазамен қорқыту арқылы, яғни сотталған адамды белгiлi бiр
мүмкiндiктерден айыру, қылмысты қайталаудан бас тартуға итермелеу; 3).
Жазаны өтеу барысындағы сотталған адамның психикасына тəрбиелiк əсер ету
арқылы оны жаңа қылмыстан сақтауға мүмкiндiк туады. Яғни бiр сөзбен
айтқанда, арнайы сақтандыру мақсатына сотталған адам өзiнiң рецидив
қауiптiлiгiн жоғалтқан кезде қол жеткiзiледi.
Жалпы, жазаның сақтандыру мақсаттары жөнiнде айтқанда, қылмыстылықпен
күрес кезiнде жаза ең негiзгi құрал болып табылмайтынын есте ұстау қажет.
Өйткенi, жаза қылмысқа жəне оның себептерiне қатысты екiншi орында екендiгi
белгiлi.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы
белгіленеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабындағы осы заңның міндеттері заң
қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе, ол міндеттерді іске асыру
үшін қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленіп, қылмыс ұғымы анықталады,
қылмыс істеген адамдарға қолдануға тиіс жазалар мен өзге де қылмыстық
құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнайы сақтандырудың иелері болып қылмыс істеп сотталғандар табылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеуі фактісінің
орын алмауы болып табылады. Жазаның осы көздеген мақсатына жетуінің құралы
– сотталғандарды түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлтіксіз
орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу дегеніміз қылмыс
істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік, психологиялық көзқарасын өзгертіп,
қылмыстық құбылысқа, қоғам ережелерін бұзуға, еңбексіз күнкөріс деген
пиғылдарын жазадан қорықса да өзгертіп, дұрыс жолға салу болып табылады.
Сондықтан қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны түзеу жазадан қорықса да
қылмыс істемейтін, заң талаптарын қалт жібермей мүлтіксіз орындайтын адам
ретінде қалыптастыру болып табылады. Жазаның басқа бір мақсаты – басқа бір
адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру болып табылады. Бұл қылмыс істемеген,
бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарын бұзып, бейморальдық күйге түсіп
жүрген, қылмыс істеуі мүмкін, тұрақсыз элементтерге бағытталады. Мұндай
әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта көрсетілген жазалармен
қорқыту арқылы және қылмыс істеген адамдарға жазаны сөзсіз қолдануын
ескерту, қылмыстан сақтандырудың жалпы түрі болып табылады. Мұндай
сақтандыру қылмыстық құқықтың тәрбиелік функциясының бір көрінісі болып
табылады. Қылмыстық құқық нормаларының жеке түрлерінің санкцияларында
көрсетілген жазаларда қылмыс істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып
қорқыту арқылы қылмыстық заң барлық адамдарға, олардың психологиялық
санасына әсер ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті, адам өмірінің
қорғалуының, құқықтық тәртіпті нығайтудың қажеттілігі туралы
көзқарастарының қалыптасуына жағдайлар туғызады.
Сол сияқты жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына
тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың
адамгершілік қағидасы болып табылады. Осы жерде жазаның мақсаттары туралы
заң нормасының өзінде қарама-қайшылық жоқ па екен деген заңды сұрақ туады.
Жаза сотталғандардың құқықтары мен бостандықтарына шек қою арқылы, сөз жоқ,
оның жанын қинайды, адамгершілік намысына тиеді. Бұл жердегі қарама-
қайшылықты жою үшін жазаның мақсаты мен құрамын, мазмұнын дұрыс айыра
білген жөн. Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп,
қорлау мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамдардың құқықтары мен
бостандықтарына заңда көрсетілген шектерді қою жазаның мазмұнын, ал арнайы
және жалпы сақтандыруды іске асыру жазаның мақсатына жету құралын құрайды.
Сотталған адамның қоғамнан оқшауланып, түзеу мекемесінде жазасын өтеуі,
әрине, оның жанын жеуі сөзсіз, бұл жазаның жазалау элементтері болып
табылады.
Жаза жүйесі деп қолданыстағы қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін
міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі бір тәртіпте орналасқан
жаза түрлерін айтамыз. Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті
болып табылатын жекелеген жазаларды қолдану шарттары, шектері мен
тәртіптері анықталған. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес
саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сотталған адамға келтірілетін айырудың мәніне қарай жаза түрлері мынады
түрлерге бөлінеді:
1. Сотталғандарға моральдық әсер ететін жазалар. Бұған жататындар:
қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградаларынан айыру.
2. Сотталған адамдардың құқықтарына шек қоюмен байланысты жаза түрлері:
белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру, әскери қызметі бойынша шектеу.
3. Сотталған адамдарды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар:
түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлкін тәркілеу.
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жазалар: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік
әскери бөлімде ұстау.
Жаза түрлерін топтастырудың бұдан басқа да түрлері бар. Жаза жүйесіне
кіретін барлық жаза түрлерін негізінен үш топқа ажыратады. Бірінші топты
негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке дара
жаза ретінде жазаның мақсатын іске асыру үшін қолданылатын жаза түрлері.
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға келесі негізгі жазалар қолданылуы
мүмкін:
а) айыппұл салу;
б) белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызметі бойынша шектеу;
е) бас бостандығын шектеу;
ж) қамау;
з) тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
и) бас бостандығынан айыру;
к) өлім жазасы (39-баптың 1-бөлімі).
Екінші топқа қосымша жазалар жатады. Қосымша жазалар деп негізгі
жазаларға қоса тағайындалатын, жазаның мақсатын іске асыруда оған көмекші
роль атқаратын жазаларды айтамыз. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
Пленумының Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
1993-жылғы 24-маусымдағы № 3 қаулысының 16-тармағында соттардың қосымша
жаза тағайындау мәселелеріне баса назар аударғаны жөн, өйткені негізгі және
қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралай көрсету қағидасын
дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі, -
делінген. Сондықтан қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша
жазаларды қолдану немесе қолданбау мүмкіндігі көрсетілсе, онда соттардың
оны тағайындау туралы мәселені қарап, қолданған шешімнің тұжырымдарын
үкімде міндетті түрде көрсетуі керек. Ал қосымша жаза қолданылмағанда
үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылданбауына тұжырым
жасалмайды. Кінәлі сотталғанда ол жауапқа тартылған қылмыстық заңның
баптарында қосымша жаза қолдану міндетті деп көрсетілсе, сот оны Қылмыстық
кодекстің 55-бабында көрсетілген шарттар болған жағдайда ғана осы бапқа
сілтеме жасай отырып, қабылданған шешімінің дәлелдерін үкімде міндетті
түрде көрсете отырып, оған қосымша жазаны қолданбауы мүмкін. Қосымша
жазалар жеке өздері тағайындалмайды, ол тек негізгі жазаға қоса
тағайындалады. Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша
жазалар тағайындалуы мүмкін: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеу (39-баптың 2-бөлімі).
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде тағайындала алатын
жазалар жатады: айыппұл салу, белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру.
Қылмыстық кодекстің 40-бабы бойынша: Айыпұл – осы Кодексте көрсетілген
шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген
айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір
кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп
алу(40-бап, 1-бөлігі).
Қылмыстық кодекстің 40-бабында көрсетілгендейайыппұл негізгі немесе
қосымша жаза қатарында қолданылуы мүмкін. Қылмыстық жаза шарасы ретінде
айыппұл төлеуге сотталған адам белгілі бір материалдық қиындыққа тап
болады. Айыппұлдың жазалау қасиеті дәл осындай жағдайда көрініс табады.
Кінәлі адамнан үкім бойынша ақшалай өндіру сотталған адам және басқалар
үшін тәрбиелік мәні зор және мұның өзі қылмыстан сақтандыруда ерекшке роль
атқарады. Айыппұл негізгі және қосымша жаза ретінде тек қана заңда
көрсетілген ретте және соның шегінде қолданылады.
Егер айыппұл қылмыс сараланған баптың санкциясында көрсетілмеген болса,
онда ол негізгі немесе қосымша жаза ретінде қолдануға жатпайды. Тек қана
мұндай жағдайда айыппұлды Қылмыстық кодекстің 55-бабы бойынша заңда
көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға негіз болғанда ғана
қолданады.
Айыппұл Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің жиырма бестен жиырма мыңға дейінгі шегінде немесе сотталған
адамның жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі өзге де
табысының мөлшерінде тағайындалады. Айыппұлдың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығы мен сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып сот
белгілейді. Айыппұлдың нақты мөлшері істелген қылмыстың ауырлығына,
кінәлінің материалдық, отбасылық жағдайларына, істің нақты жағдайларына
байланысты сот арқылы жеке-дара анықталады. Заңда айыппұлдың төменгі және
жоғарғы шегі көрсетілген. Егер сот айыппұл төлеудің негізіне айлық есептік
көрсеткішті алса, онда ол жиырма бестен мыңға дейінгі шекте тағайындалады.
Егер сот айыппұл төлеудің негізіне сотталған адамның жалақысының немесе ол
қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге табысының мөлшерінде:
екі аптадан бір жылға дейін тағайындалады. Заңда айтылған өзге де табыстар
деген ұғымға жалақыдан басқа алатын жеке еңбек қызметі, авторлық қаламақы,
мүлікті жалға беруден табатын табыстары жатады. Қылмыстық атқару құқығы
бойынша айыппұлды орындау сотқа жүктеледі. Сот үкім күшіне енгеннен кейін
бір ай мерзім ішінде сотталған адамға айыппұлды төлеуді міндеттейді. Егер
сотталған адамның айыппұлды уақытында төлеуге мұршасы жоқ болса, онда сот
сотталғанның өтініші бойынша оны бөліп төлеуді немесе төлеуді заңда
белгіленген мерзімге кейінге қалдыруға құқылы. Егер сотталған адам
айыппұлды дер кезінде төлемесе, жазаның бұл түрі сот арқылы күшпен
орындалуға жатады. Заңда айыппұлды төлеуден әдейі жалтарғаны үшін
жауаптылық белгіленген. Әдейі жалтару деп сотталған адамның өзінің ақша
қаражаттары басқа да мүмкіндіктерін төлеуден әдейі жасырып оны төлеуден
ашық бас тарту болып табылады.
Жазалаудың негізгі түрі ретінде тағайындалған айыппұлды төлеуден әдейі
жалтарған жағдайда ол Қылмыстық Кодекстің 42, 43 және 46-баптарында
көзделген ережелер сақтала отырып, айлық есептік көрсеткіштің үш еселенген
мөлшеріне тиісінше бір ай түзеу жұмыстарының, немесе сексен сағат қоғамдық
жұмыстарға тартудың, немесе он күнге қамаудың есебінен қоғмдық жұмысқа
тартумен түзеу жұмыстарымен немесе қамаумен ауыстырылады.
Белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқынан айыру мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға немесе белгілі бір кәсіптік не
өзге де қызметпен айналысуға тыйым салудан тұрады (41-бап). Қылмыстық
кодекстің осы бабында екі түрлі әр түрлі жаза біріктірілген: белгілі бір
лауазымды атқарудан және белгілі бір кәсіппен айналысу құқығынан айыру.
Жазаның бұл түрі сот арқылы істелген қылмыстың мәніне қарай сотталған
адамды одан әрі белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кәсіппен
щұғылдануы мүмкін болмайтын жағдайда тағайындалады. Мұндай жаза, мысалы
көлік құралдарын жүргізуші адамдадың жол қозғалысы және көлік құралдарын
пайдалану ережелерін бұзғаны үшін (296-бап), тұтынушыларды алдаған
адамдарға (223- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.