ҚР адам мен азаматтың азаматтық құқықтық жағдайы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ҚР адам мен азаматтың азаматтық құқықтық жағдайы

КІРІСПЕ

1. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары
2. Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
3. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы
4. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің ұйымдық-құқықтық
нысандарының мәселелері
5. Сөз, наным және оларды еркін білдіру құқығы
6. Оралмандар құқықтары

ҚОРЫТЫНДЫ

Қолданылған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында адам және азаматтың конституциялық мәртебесі
1995 жылғы Конституцияның II "Адам және азамат" бөлімінде белгіленген.
Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі институты
төмендегідей элементтерді қамтиды:
а) адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің мән-маңызын құрайтын
конституциялық құқықтар, бостандықтар және міндеттер;
ә) адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ адамның
қоғамдағы және конституциялық құқықтың басқа субъектілері арасындағы
жағдайларды сипаттайтын адам және азаматтың мәртебесінің конституциялық
принциптері.
Жаңа конституциялық заңдылықтардағы негізгі басты жаңалық адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылуы
болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Бұл
жағдайда адам және мемлекет арасындағы қарым-қатынастарда өзара
жауапкершілікке басым бағыт беріледі.
Қоғам мен мемлекетттегі адам және азаматтың жағдайын белгілеуші
негізгі принциптер Конституцияның тікелей өзінен де, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңдылықтарынан да келіп шығады.
Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің
конституциялық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
- құқықтар мен бостандықтардың әркімге тумысынан жазылғандығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтардың абсолюттілігі және олардан ешкім айыра
алмайтындығы принципі;
- құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырған кездегі құқық теңдігі
принципі;
- заң мен сот алдындағы теңдік принципі;
- адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сот төрелігімен
қамтамасыз етілу принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бірлігі принципі;
- адам және азаматтың құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол берілмейтіндігі
принципі;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде
конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіруге жол
берілмейтіндігі принципі;
- адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілу
принципі;
- саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бос-тандықтарын қандай
да бір түрде шектеуге жол берілмейтіндігі принципі;
- заңдардың және басқа да нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылу
өрісін анықтаған кездегі адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы принципі.1
Бірінші рет Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаның
табиғи шығу төркінін бекітті, сөйтіп 12-баптың 2-тармағында адам
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті
деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды деп жариялады. Конституциялық
жаңалықтардың бірі адамның құқықтары мен бостандықтары заңдар мен басқа
да нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды деп
белгіленуі болып табылады. Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының заңдарын
шығарған кезде мемлекет жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен
бостандықтары, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тұрғысынан
шығуға тиіс дегенді білдіреді. Конституцияның аталған бабы бірінші рет
Қазақстан қоғамдастығы өміріне құқықтық мемлекет принциптерін, сондай-ақ
тұлғаның мемлекет алдындағы басымдылығын нақтылы енгізеді. Бұл жерде
Конституция адам және азаматтың қүқықтық мәртебесі жөнінде сөз ете
отырып, белгілі бір шектеу жүргізетінін айта кету қажет. Адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру шектеу шеңберлеріне
ие, олар төмендегідей болып келеді:
1) ол басқа тұлғалардың қуқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиіс;
2) ол конституциялық құрылысқа нұқсан келтірмеуге тиіс;
3) ол қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Конституция жеке түлғаның аса маңызды, әлеуметтік құқықтары мен
бостандықтарын бекітеді. Олар оның ерікті тұлғаға тән ар-ожданы мен қадір-
қасиетін қамтамасыз етеді. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар
қоғамды құру және басқару ісі мәселелерін шешуге қатысуға табиғи
құқықтарды бекітеді. Сонымен қоса конституциялық құқықтар мен
бостандықтарды жүзеге асыру мемлекеттің конституциялық екендігін
дәлелдейтін демократиялық бастауларды іске асыруды қамтамасыз етеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды және әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа бекітіледі және тұлғаның құқықтық
мәртебесінің өзегін құрайды. Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет
тарапынан ықпалды іс-әрекет болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық,
саяси не шаруашылық құрылымдары қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай
жасайды. Бостандық ұғымы адамға өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден
қорғануға және белгілі бір белсенділік танытуға мүмкіндік бертін өзіндік
мінез-құлықты таңдау мүмкіндігін білдіреді.2
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар
мен бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді. Әрбір адам белгілі бір
азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп оған әлеуметтік-
экономикалық құқықтар жүктеледі. Келесі кезекте саяси қоғамдастықтың
мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен бостандықтарға ие болады. Мынаны
мойындау керек, құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі табиғи
құқықтардан келіп шығады, басқаша айтқанда оған тумысынан тиесілі болады.
Бұлар жеке қүқықтар деп аталады. Сөйтіп, конституциялық құқықтар мен
бостандықтар былайша бөлінеді:
- жеке;
- әлеуметтік-экономикалық;
- саяси.

1. Адам және азаматтардың азаматтық құқықтары мен бостандықтары

Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамай-ақ ие
болады. Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа
тұлғалардың еркі бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен,
бостандықтарымен, ар-ожданымен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты
құқықтар. Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабына сәйкес
әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға
хақысы жоқ. Өмір сүру құқығы әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына
құқығы бар және өзінің құқықтары мен бастандықтарын заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деген конституциялық нормалармен
бекітіле түскен (13-6.). Салауатты өмір сүру құқығына әркімнің өз
құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға, білікті заң көмегін
алуға құқығы бар деген сияқты конституциялық нормалармен кепілдік
беріледі (13-6. 2,3-тт.). Адамның жеке басының бостандығы (16-6.) және
еркін жүріп-тұру құқықтары (21-6.) конституциялық түрде бекітілген. Кез
келген конституциялық мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында
заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен тұтқындауға немесе қамауға және қамауға алуға жол беріледі.
Бұл жағдайда тұтқындалған адамның сотқа шағымдануға, тұтқындалған сәттен
бастап адвокаттың көмегін пайдалануға құқығы бар. Конституциялық
құқықтарға бекітілген және бір жаңалыққа Қазақстан Республикасы аумағында
заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында еркін жүріп-тұруға және
тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы барлығын жатқызуға
болады. Әрбір адамның Республикадан тыс жерлерге кетуіне және Республика
азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына кұқығы бар. Адамның
қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы конституция-. лық құқық болып
табылады (17-6.). Адамдық қадір-қасиеттерге құрметпен қарау азаматтық
қоғамның басты белгілерінің бірі. Құқықтық мемлекетте ештеңе де адамның
қадір-қасиетін түсіру үшін негіз бола алмайды. Конституцияда ешкімді
азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе
адамдық қадір-қасиетті қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды
деп атап көрсетілген. Адамның қадір-қасиетіне құрметпен қарау әрбір
лауазымды тұлға мен мемлекеттік қызметшінің құқықтық міндеті болып
табылатындығын әркез есте ұстау керек. Жеке құқықтар мен бостандықтар
саласына адамның жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына конституциялық құқығы
барлығын жатқызуға болады (18-6. 1 -т.). Осы конституциялық құқыққа
сәйкес тұлғаның келісімінсіз оның жеке өміріне қатысты ақпараттар
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға тыйым салынады. Ар-ожданды,
қадір-қасиетті және жақсы атты қорғаудың, моральдық зиянның орнын
толтыруды қоса есептегенде, соттық тәртібі заңдылықты бекітілген. 1,3
Жеке құқықтар санатына сондай-ақ әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы барлығы жатады.
Бұл құқықтарды сақтаудың кепілдіктері адам және азаматтардың жеке
өміріне негізсіз қол сұғуға қатысты заңдылықтармен қарастырылған
жауапкершіліктің түрлі формалары болып табылады. Жазысқан хаттардың,
телефон арқылы сөйлескен сөздерінің және телеграф хабарларының
құпиялылығын жария ету Қазақстан Ресупбликасының заңымен қудаланады. Бұл
құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана
жол беріледі. Бұл ретте мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды тұлғалар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның
құқықтары мен мүдделерін қорғаушы құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды консти-туциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі болып
табылады. Ол тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге, көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген басқа жағдайлар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтындығы жайындағы конституциялық
құқықтан айқын көрінеді (14-6.).
Қазақстан Республикасында ар-ождан бостандығына конституциялық түрде
кепілдік беріледі (22-6.). Бұл құқық ар-ожданның діни немесе басқа
нанымдарын еркін таңдауға және қабылдауға, сондай-ақ оларды діни әдет-
ғұрыптарды атқару жолымен еркін білдіруді қамтиды. Дегенмен ар-ождан
бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамзаттық және азамттық құқықтар
мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды
шектемеуге тиіс. Жеке құқықтарға әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға
және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге
хақылылығы (19-6.) да жатады.
Конституциялық құқықтардың бұл тобы жеке тұлғаның азаматтық қоғамның
мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Әлеуметтік-экономикалық
құқықтардың маңызды бір санаты жеке меншікті иемдену және ұстау құқығы
болып табылады. Конституцияның 26-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде
ұстай алады. Бірінші рет 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы жерге жеке меншік құқығын бекітті (6-6. 3-т.).
Конституцияда меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік
беріледі. Конституциялық түрде меншікке қол сұғылмаушылық бекітілген:
соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Дегенмен,
Конституция заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін
мүліктен айыру мүмкіндігін қарастырады. Мұндай айыру тек мүліктің құны
тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.4
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпкерлік қызметке кеңінен жол ашты.
Нарықтық экономика жағдайында жеке тұлғаларды ынталандыру мақсатында
Қазақатан Республикасының Конституциясында әркімнің кәсіпкерлікт қызмет
еркіндігіне, сондай-ақ өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін
еркін пайдалану құқығы белгіленген. Бұл жағдайда Конституцияға сәйкес
монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі. Жосықсыз бәсекеге
тыйым салынады. Еңбек саласындағы адамның конституциялық құқығының маз-
мұны едәуір өзгерістерге ұшырады. Егер бұрынғы конституцияларда еңбек ету
құқығы Конституциялық түрде бекітілсе, қазіргі конституцияда тек әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқығы
барлығы ғана бекітілген (24-6.). Бұл ең алдымен мемлекеттің барлық
азаматтарды еңбекке орналастыруға жағдайы жоқтығын білдіреді. Ол
объективтік себеп-термен негізделеді: мемлекет қазірде өндірістің барлық
құралдарының бірден-бір иесі емес, соған сай бұрынырақтағыдай кепілдікті
жұмыс алуды қамтамасыз етуші бірден-бір жұмыс беруші де емес. Соған
қарамастан әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына жауап беретін
еңбек жағдайына құқығы конституциялық түрде бекітілген. Конституция
әркімнің еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына сондай-ақ
жұмыссыздық-тан әлеуметтік қорғалуға құқығы барлығына кепілдік береді.
Ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді қолдана
отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы мойындалады. Еңбек
саласындағы құқықтармен тынығуға деген конституциялық құқық тығыз
байланысты (24-6. 4-т.). Ең алдымен еңбек шарты бойынша істейтіндерге
заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке
күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі. Кез келген
қоғамның түпкі негізінде отбасы жатады. Сондықтан да қашанда
конституциялық түрде неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің
қорғауында болады. Конституция балаларға қамқорлық жасау және оларды
тәрбиелеу жөніндегі табиғи құқықты паш етеді (27-6.). Қазақстан
Республикасының заңдылықтарында ананың хәне баланың материалдық
кепілдіктері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының азаматтарына әлеуметтік қамсыздандырылуға
конституциялық құқық беріледі. Қазақстан Республикасының азаматы жасына
келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
және өзге де заңды негіздерде оған ең теменгі жалақы мен зейнетақының
мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Республика
бұл құқықты жүзеге асыруды әлеуметтік сақтандыру және басқа әлеуметтік
шаралар жолымен қамтамасыз етеді. Мемлекет мемлекетік зейнетақы және
әлеуметтік жәрдемақы алуға кепілдік береді, со-нымен қоса ерікті
әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын
жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады. 4,5,6
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар
(29-6.). Оның ішінде Республика азаматтары заңмен белгіленген кепілді
медициналық көмекті тегін алуға құқылы. Осымен бір мезгілде әркім
мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке
медициналық практикамен айналысушы адамдардан заңда белгіленген негіздер
мен тәртіп бойынша ақылы медициналық жәрдем алуға құқылы. Жеке меншік
емдеу мекемелері мен жеке медициналық практикамен айналы-сушы адамдардың
қызметі заңмен реттеліп отырады. Денсаулықты сақтау құқығымен адамның
өмір сүруі мен денсаулығы үшін қолайлы айналадағы ортаны қорғау құқығы
тығыз байланысты. Адамдардың табиғатқа орынсыз араласып, негізсіз балта
шабуының кесірінен бүгінде табиғатты қорғау заңдылықтарын жетілдіру
проблемасы алдыңғы қатарға шығыр отыр. Конституция сондай-ақ, адамдардың
өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды
лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғатыны
жөнінде де баса айтады.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтарға азаматтардың мемлекеттік оқу
орындарында тегін орта білім алуларына кепілдік берілу құқығы жатады (30-
б.). Бұл ретте орта білім алу міндетті. Ата-аналар орта білім алуды
қамтамасыз етуге міндетті. Қазақстан Республикасы азаматтарының жоғары
оқу орындарында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар.
Конституция жеке меншік оқу орындарына және ақылы білім алуға қолдау
білдіреді. Сонымен бірге мемлекет білім берудің жалпыға міндетті
қалыптарын белгілейді. Кез келген оқу орнының қызметі сол қалыптарға сай
болуы керек.
Саяси құқықтар мен бостандықтар мемлекеттік билікті жүзеге асыру
процесінде қоғамдық қатынастар жүйесіндегі азаматтың құқықтық жағдайын
белгілейді. Бұл ретте саяси құқықтар мен бостандықтардың табиғи сипаты
Қазақстан Республикасында биліктің бірден-бір бастауы Қазақстан халқы
болып табылады деген қағидадан келіп шығады. Азаматтарға кең ауқымды
саяси құқықтар мен бостандықтар берілген. Саяси құқықтардың ең маңыздысы
азаматтардың белсенді және бәсең сайлау құқығынан тұратын сайлаушылық
құқық субъектісі болып табылады. Белсенді сайлау құқығы мынадан көрінеді:
Республика азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын сайлауға және республикалық референдумға қатысу
жолымен сайлауға құқығы бар (ЗЗ-б. 2-т.). Бәсең сайлау құқығы мемлекеттік
органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлануға құқығы
барлығынан көрінеді. Сайлау құқығына тек сот әрекетке қабылетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында
отырған азаматтар ие емес. Саяси құқықтар қатарына азаматтардың мемлекет
ісін басқаруға қатысу құқығы жатады (ЗЗ-б. 1-т.). Азаматтар бұл құқықты
әрқилы жүзеге асырады. Ең алдымен олар оны тікелей, басқаша айтқанда
республикалық референдумға, мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша
жалпыхалықтық дауыс беруге, сайлауға қатысу жолымен жүзеге асырады.
Сонымен бірге мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығы өкілді органдардың
қызметінен де өз орнын табады: азаматтар сайлаушылар ретінде өз
депутатгарына ықпал ете алады.
Азаматтардың белсенділігін танытудың, қоғам мүдделеріне ынтасын
арттырудың бір құралы олардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық
өтініштер жолдауға құқығы барлығы болып табылады. Республика
азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар (ЗЗ-б. 4-т.).
Конституцияда мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын
талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және
заңмен белгіленеді деп атап керсетілген. Мемлекеттік қызметтен өту
Республика заңдылықтарымен реттеліп отырады. Мемлекеттік қызметшінің жасы
Конституцияға сәйкес алпыс жастан, ал ерекше жағдайларда алпыс бес жастан
аспауы керек. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады.
Әркімнің заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға
және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы
болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. Конституция
Республиканың конституциялық қүрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын
бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ
қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге
жол бермейді (20-6. 3-т.). Саяси құқықтар қатарына жатқызылатын Қазақстан
Республикасы азаматтарының маңызды конституциялық құқықтарының бірі
бірлесу бостандығы құқығы болып табылады (23-б). Қоғамдық бірлестіктерді
азаматтар белгілі бір міндеттерді жүзеге асыру үшін өз күштерін біріктіру
мақсатында құрады. Дегенмен әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік
органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар үшін
шектеулер бар, олар партияларда, кәсіптік одақтарда болмауға, қандай да
бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс (23-6. 2-т.). Республика
конституциясы азаматтардың бейбіт жиналуға, жиналыстар, митинтер мен
демонстрациялар өткізуге құқығын таниды (32-6.) және оларды еркін
өткізуді қамтамасыз етеді. Деген-мен бұл құқықты пайдалану мемлекеттік
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін
екендігі ескертіледі.6,8
Конституцияда адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бастандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін деп белгіленген.
Ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп
танылады. Бір қарағанда конституциялық міндеттер соншалықты көп емес
сияқты көрінуі мүмкін, дегенмен олар қоғам мен мемлекеттің қалыпты дамуы
үшін қажетті негізгі, маңызды салаларды қамтиды. Заңдылық режимі құқықтық
деп танылған мемлекеттің тұрақтылығы, тәртібінің бұлжымайтын негізі болып
табылады. Осыған байланысты әркімнің Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдарын сақтауы конституциялық түрде бектітілген (34-6.). Кез келген
қоғамдағы құқық тәртібінің негізі Республика аумағында тұрып жатқан
азаматтардың және басқа кез келген адамдардың құқыққа сай мінез-құлық
әрекеті екендігі даусыз. Құқық мәдениетіне тәрбиелеуге басқа тұлғалардың
құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу жөніндегі
конституциялық талап ықпал етеді.
Өркениетті қоғамның өзіндік бір ерекшелігі баршаның өздерінің салықтық
міндеттерін ерікті түрде орындауы болып табылады. Нарықтық қатынастарға
көшу, кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызмет нысандарына кең жол
ашу мемлекет есебінде болмайтын көптеген кіріс кездерінің пайда болуына
әкеп соғады. Аталған себептерге орай заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді төлеу міндетіне
конституциялық мәртебе берілген (35-6.). Әркімнің конституциялық
міндетіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеу
міндеті жатады (34-6. 2-т.).
Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық міндеттері Отанды
қорғауда көрініс тапқан, ол оның әрбір азаматының қасиетті борышы және
парызы болып табылады. Республика азаматтары әркери қызметті заңда
белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша атқарады. Республикада азаматтардың
міндеттеріне табиғатты сақтау және табиғат байлықтарына ұқыпты қарау
міндеті де енгізіледі (38-6.). Табиғатты қорғау заңдылықтары азаматтардың
табиғат байлықтарын пайдалану кезіндегі мінез-құлықтарын белгілейді.
Аталған конституциялық-құқықтық норманың мазмұнына зарарлы және есепсіз
пайдалану салдарынан апатты жағдайға жеткен қоршаған ортаны қалыпқа
келтіру жөніндегі мемлекеттің міндеттері де кіреді. Бұған мысал ретінде
мақта атыраптарын суару үшін Амудария мен Сырдария өзендерін жосықсыз
пайдалану кесірінен тартылып қалған Арал теңізін, сондай-ақ сандаған
жылдар сорабында мыңдаған гектар жерді жарамсыз еткен, Сарыарқаның қақ
ортасына орнаған ядролық полигонды айтуға болар. Табиғатты қалпына
келтіру қомақты материалдық шығындарды қажет етеді, дегенмен әрбір
азаматтың табиғатты сақтау процесіне қатысуы Республика табиғат
байлықтарының сақталуына сөзсіз елеулі ықпал ететін болады. 9
Қазақстан Республикасының қызметі принциперінің бірі қазақстандық
патриотизм болып табылады, ол Қазақстан тарихын білу, Республиканың
мәдени мұраларын зерттеп-тану міндетін алдыға тартады. Қазақстандық
патриотизммен тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасау,
тарихи және мәдениет ескерткіштерін қорғау жөніндегі азаматтардың
конституциялық міндеттері тығыз байланысты (37-6.).
Қазақстан Республикасының аумағында республиканың азаматтарымен қатар
шетелдіктер және азаматтығы жоқ тұлғалар тұрады. Шетелдіктердің және
азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19
маусымдағы "Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы" заң күші бар Жарлығымен реттеледі. Қазақстан
Республикасында шетелдік азаматтар деп Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылмайтын және басқа мемлекеттің азаматтығына тиесілілігі жөнінде
дәлелдемесі бар тұлғалар танылады (Жарлықтың 2-бабы). Шетелдіктердің
мәртебесі белгілі дәрежеде әрқилы болып келеді. Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын мен Қазақстан Республикасы аумағында уақытша тұрақтаған
шетелдіктердің құқықтық режимдері ерекшеленеді. Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы принциптері
демократиялылығымен сипатталады.
Негізгі принциптер теңдік және қолайлылық принципі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар, Конститу-цияда және
Республика заңдылықтарында көзделгендерден басқа реттерде, Конституцияда
белгіленген құқықтар мен бостандықтарға ие болып, міндеттер атқарады.
Сонымен қатар шетелдік азаматтардың өзінің құқықтары мен бостандықтарын
пайдалануы Қазақстан Республикасының мүдделеріне, оның азаматтарының
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс. Қазақстан
Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар еңбек қызметін
заңдылықтарға сәйкес жүзеге асыра алады. Олар Қазақстан Республикасының
азаматтарымен тең дәрежеде денсаулығын сақтауға, әлеуметтік
қамсыздандыруға, білім алуға, мәдениет жетістіктерін пайдалануға,
қоғамдық бірлестіктерге қатысуға, ар-ождан бостандығына хақылы. Қазақстан
Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар тұрғын үйді
меншікке алуға құқылы. Шетелдік азаматтар Қазақстан Республикасы
азаматтарымен және басқа тұлғалармен некеге отыра және оны бұза алады.
Олар Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар некелік және отбасылық
қатынастарда құқықтарды пайдаланып, міндеттерді атқарады. Шетелдік
азаматтарға тұрғын үйге, адамның абыройы мен қадір-қасиетіне қол
сұғылмайтындығына кепілдік беріледі. Шетелдік азаматтар Республика
аумағында еркін жүріп-тұрады және Қазақстан Республикасының
заңдылықтарына сәйкес тұрғылықты жерді өз қалауынша таңдап ала алады.
Мемлекетгік қауіпсіздікті және қоғамдық тәртіпті сақтауды қамтамасыз ету
мақсатында олардың жүріп-тұруы мен тұрғылықты жерді таңдап алуына
шектеулер белгіленуі мүмкін. Шетелдік азаматтар әскери қызметті атқаруға
міндетті емес. Олар сайлау құқығына ие емес және егер бұл Қазақстан
Республикасының халықаралық және басқа шарттарында келісілмесе,
мемлекеттік қызметке қабылданбайды.1,10,12
Белгіленген ережелерді сақтай отырып, шетелдік азаматтар Республикадан
тыс жерлерге кетіп және қайта орала алады. Қазақстан Республикасы
аумағында шетелдік азаматтар қылмыс жасаған, әкімшілік және басқа құқық
бұзушылық жасаған кезде олар, халықаралық шарттармен белгіленгеннен басқа
реттерде, Қазақстан Республикасы азаматтарымен бірге, жалпы негіз-де
жауапты болады. Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқ тұлғаларға,
егер заңдылықтарда басқаша белгіленбесе, жоғарыда келтірілген барлық
ережелер жатады. Азаматтығы жоқ тұлғалар деп Қазақстан Республикасының
азаматы болып табылмайтын және басқа мемлекеттің азаматтығына
тиесілілігіне дәлелдемесі жоқ адамдар танылады. Қазақстан Республикасының
адам құқықтарын бұзудың құрбаны болған шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ тұлғаларға баспана беру құқығы бар. Саяси баспана беру туралы
мәселені Қазақстан Республикасының Президенті шешеді.

2. Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
Өмір сүру құқығы осы саладағы қалыптасатын басқа барлық құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін қалайды. Ол әлемдік өркениеттің ең
жоғарғы құндылығы болып табылады, өйткені адам мерт болған жағдайда басқа
құқықтардың барлығының маңызы жойылады. Бұл іргелі құқықты жеке адамның
мемлекет, оның өкілдері немесе жеке адамдар тарапынан болатын кез келген
заңсыз қол сұғудан азат болу құқығы ретінде қарауға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен қамтамасыз етіледі: қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
келетін еңбек шарты құқығымен (ҚР Конституциясының 24-бабының 2 тармағы);
жасы бойынша және ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған
жағдайда әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын қорғау және
мемлекеттік және жеке денсаулық сақтау емдеу мекемелерінде медициналық
көмек алу құқығымен (29-бап) және басқа да кепілдіктермен.
Істің мәнісінде қалған құқықтардың барлығы қалай болғанда да өмір сүру
құқығының айналасына бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалу, қолайлы
қоршаған орта, лайықты өмір сүру құқықтары қарым-қатынас пен жазаның
қатыгез түрлерінен еркін болу құқығы сияқты оның тиімді іске асуын
қамтамасыз ететін қосымша құрал болып табылады. Мемлекет бұл құқықтарды
мойындауға және қолда бардың бәрін пайдаланып адам өмірі үшін қолайлы
жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
жасалған қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын әрекет санатын
құрайтыны кездейсоқ емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабында адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды деп белгіленген. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Аталған конституциялық ұйғарым Қазақстан Республикасы 1998 жылы
ратификациялаған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне
қарсы конвенцияға толықтай сәйкес келетінін атап өткен маңызды.
Азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмауы, жеке басының және отбасының
құпиясы конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында кедендік жеке
тұлғалардың мүліктерін алып шығу және алып кіру ережелерін реттейтін
заңға тәуелді актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясының,
заңдарының нормаларына және оның адам құқықтары саласындағы халықаралық
міндеттемелеріне сәйкестілігі тексерілсін, жеке тұлғалардың мүліктерін
кедендік ресімдеу процедурасы жалпыға ортақ танылған халықаралық
стандарттарға сәйкестендірілсін. 11
Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы заңдылық
пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері
Біз көші-қон (миграция, migration - қоныс аудару, орын ауыстыру)
туралы айтқанымызда адамдардың үлкен тобының ел ішіндегі (әртүрлі ішкі
көші-қон) немесе елдің шекарасын қиып өткен (елге уақытша кіру немесе
шығу, көшіп кету, көшіп келу, еңбек көші-қоны, қудалаудан паналау,
босқындар) орын ауыстыруларын ұғынамыз.
Адам құқықтарына қолданғанда оның барлық орын ауыстыру процестері,
соның ішінде көші-қондары оның еркін жүріп-тұру құқығына (freedom of
movement) негізделген, оның үш құраушы бөлігі бар:
а) елдің ішінде еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдап алу
құқығы;
б) кез келген елден еркін шығып кету құқығы;
в) өз еліне еркін кіру құқығы.
Еркін жүріп-тұрудың халықаралық стандарттары мынадай негізгі
принциптерге негізделген:
- елдің ішінде еркін жүріп-тұру оның аумағында заңды түрде жүрген
әрбір адамның биліктен ерекше рұқсат сұрау қажетінсіз еркін жүріп-тұру
және тұрғылық мекенді таңдап алу құқығын көздейді. Бұл құқық елдің
азаматтарына, шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындар мен
заңды көшіп келушілерге бірдей қатысты;
- өз елінен кету құқығы және өз еліне қайтып кіру құқығы адамның жеке
құқықтары болып табылады және заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- кіруге-кетуге, сондай-ақ елдің ішінде еркін жүріп-тұруға шектеу
қоюды ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау,
денсаулықты, имандылық пен адамгершілікті қорғау, басқа да адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мүддесі үшін тек заңмен енгізуге
болады. Бұл шектеулер өзге халықаралық деңгейде танылған құқықтар мен
бостандықтарға сәйкес келуі, айқын мақсатқа қызмет етуі және парасатты
болуы, қажет және жеткілікті болуы тиіс;
- босқындарға немесе пана іздеген адамдарға қатысты негізгі принцип
елден шығарып жібермеу принципі, яғни мемлекеттердің елден шығармау және
нәсілдік, діни, әлеуметтік тегі, азаматтығы немесе саяси көзқарастары
себепті олардың өміріне немесе бостандығына қатер төнетін елдің
шекарасына қайтармау міндеттемесі болып табылады. 13
Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы КСРО
тарағаннан кейін қалыптаса бастады. Осы саладағы негізгі заңнамалық
актілер нақ 90-шы жылдардың басында-ортасында қабылданды. 1991 жылғы
желтоқсанда ҚР азаматтығы туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы маусымда Шетел
азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР
Президентінің Заң күші бар Жарлығы қабылданды. Көші-қон заңнамасының
негізін 1995 жылғы тамызда қабылданған ҚР Конституциясы құрап, 21-бабында
еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдау құқығын, ал 12-баптың 4
тармағында Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарының және
бостандықтарының Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең
дәрежелілігін бекітті. 1997 жылғы желтоқсанда Халықтың көші-қоны туралы
ҚР Заңы қабылданды.
Алайда көші-қон мәселелерінің ауқымды бөлігі қабылданған заңнамаларда
қамтылмай қалған. ҚР-на кіру, болу, ҚР-нан шығу, республикада уақытша
және тұрақты болу және басқа көптеген мәселелер Үкімет қаулыларымен, Ішкі
істер министрлігінің бұйрықтарымен, түрлі министрліктер мен
ведомстволардың нұсқаулықтарымен реттеледі. Солардың ішінде Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы Шетелдік азаматтардың
Қазақстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жеке мәселелері атты
қаулысы; Шетелдік азаматтардың ҚР аумағына кіруі және болуы, сондай-ақ
олардың ҚР-нан кетуі ережелерін қолдану тәртібі туралы нұсқаулық, Ішкі
істер органдарының ҚР-нан тыс жерге тұрғылықты мекенге көшіп кетуге
рұқсат беруі туралы нұсқаулық және басқа да көптеген құжаттар. Ең жуық
есептеулер бойынша көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін заңға
тәуелді құжаттардың саны 200-ден асады. Кейбір заңға тәуелді актілерде
шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мен
бостандықтарына шектеулер бар, бұл ҚР Конституциясының 39-бабын бұзу
болып табылады: Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін. 1,10,12
Қазақстандағы қазіргі кеңестік төлқұжаттық жүйеден және тіркеу
режимінен мұраға қалған тұрғылықты мекенінде міндетті түрде тіркелу
институты Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу болып
қалуда. Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, сайлау құқықтарын жүзеге
асыру, Қазақстаннан кету құқықтары және басқа мәселелер тіркеу
институтына тәуелді екенін атап өткен маңызды.

3. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы

Ар-ождан бостандығы мен дін бостандығы проблемасы көп конфессиялы
Қазақстан үшін қашан да өзекті болатын.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан соң жағдай түзелді. Дінге
өркениетті көзқарас демократиялық өзгерістердің бір бөлігіне айналды.
1992 жылы Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы ҚР
Заңының қабылдануы маңызды оқиға болды.
Қазақстанда түрлі конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруі үшін қажетті
құқықтық және ұйымдық жағдайлар жасалған, конфессияаралық қатынастарды
үндестіруге бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат қалыптасқан.
Қазақстан Республикасындағы дін аясы бірқатар заңнамалық актілермен:
Конституциямен, Азаматтық кодекспен, Діни сенім бостандығы және діни
бірлестіктер туралы Заңмен, басқа да нормативтік құқықтық актілермен
реттеледі.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, демократиялық және зайырлы
мемлекет ретінде орнықтыра отырып, адамның дін бостандығы құқығының
сақталуына үнемі көңіл бөліп отырады.
Қазақ жері тарихи жағдайлармен ұлы өркениеттердің - ислам, христиан,
буддизм, конфуциандық өркениеттерінің өзара іс-қимыл орнына айналды.
Біздің шексіз кең байтақ даламыз өзіне алуан түрлі өркениет пен
мәдениетті сіңірді. Сондықтан қазіргі полиэтностық және поликонфессиялы
Қазақстан - ғасырлар бойғы рухани және мәдени дәстүрлердің мұрагері.
Қазақстанда 45 діни конфессия жұмыс істейді. Республикада олардың
тұрақты диалог негізінде бейбіт қатар өмір сүруіне жағдай жасалған.
Мемлекет бұл процесте бастамашылық жасайды және қолдайды. Қазақстанның
тәуелсіз дамуы жылдарындағы алғашқы қадамдардың бірі қазақстандықтардың
дін бостандығына кепілдік беретін діни бірлестіктер туралы Заңның
қабылдануы болды. Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір
жобасы шеңберіндегі әлеуметтанушылық зерттеулердің мәліметтері
азаматтардың діни наным мен дін бостандығы құқықтарының сақталуына
респонденттердің 78,2% оң баға бергенін көрсетеді, бұл азаматтардың діни
сенім бостандығының конституциялық құқықтарын қорғау саласындағы
мемлекеттің қолданып жүрген шараларының дұрыстығын дәлелдейді. Сұрақ
берілгендердің тек 6,6% азаматтардың діни сенім бостандығын қорғаудың
мемлекеттік тетіктеріне теріс баға берген. Сұрақ берілгендердің 15,1%
жауап беруге қиналған. 15
Қазақстан Республикасы дін мен өркениеттер диалогын ұйымдастыру
саласындағы бірқатар маңызды халықаралық бастамалардың авторы болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен
Қазақстанда әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының 2 съезі
өткізілді. Съезде әлемдік дәстүрлі діни сенімдер өркениеттер диалогында
байланыстырушы буын бола алады және қазіргі әлемдік тәртіптің тірегін
бұзуға тырысқан радикал бірлестіктердің
Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарымен 2004 жылғы 6
мамырдағы кездесуінде сөз сөйлеген АҚШ-тың Діни және қоғамдық саясат
институтының президенті Джозеф Грибоски мырза Қазақстанның полиэтностық
мемлекеттегі ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығын сақтаудағы қызметіне
жоғары баға берді және Қазақстан конфессияаралық келісімнің моделі болып
табылады деп атап өтті.
Қазақстан Республикасының Конституциясы елдің әрбір азаматына ар-ождан
бостандығы құқығына кепілдік береді. ҚР Конституциясының 22-бабының 2
тармағына сәйкес ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық
және азаматтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.