Қылмыс құрамының түсінігі және белгілері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ___________________________________ _________________________ 3
І ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және
белгілері__________________________ __ 4
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны____________________________ __
ІІ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
______________________________ 11
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
____________________ 13
2.3.Қылмыс субъектісі, арнайы субъектісі бар қылмысты саралау
_____________ 15
2.4.Қылмыстың субъективтiк жағының түсiнiгi мен маңызы
__________________ 20
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ____________________ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ________________________________ 33
КІРІСПЕ
Қылмыс дегеніміз жаза мен қауіп төндіру арқылы тиым салынған қоғамға
қатерлі жасалған әрекет не әрекетсіздік. Бұл қылмыс анықтамасы көптеген
Европа елдерінде формальды түрде қолданылады. Ал отанымызда қылмыстық құқық
материалды – формальды анықтамаға ие, яғни формальды анықтамада әрекеттің
құқыққа қарсы екендігіне баса назар аударылса, ал материалды – формальды
анықтамада әрекеттің құқыққа қарсылығымен бірге оның қоғамға қауіптілігіне
көңіл бөлінеді. Жоғарыда айтылған сөздерден байқайтынымыз – қылмыстың өзіне
тән міндетті бірнеше белгілерінің бар екендігі. Оларға тоқталып кететін
болсақ, қылмыс анықтамасының мәні ашылады. Сонымен қылмыстың өзіне тән төрт
белгісі бар:
1. қоғамға қатерлі әрекет;
2. құқыққа қайшылық, яғни қылмыстық заңмен тиым салынған әрекеттер;
3. кінәлілік;
4. қылмыстық жазалылық.
Қоғамдық қатер дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға шынайы түрде зиян келтіретін не сол зияндарды жоюға кедергі
келтіретін әрекет не әрекетсіздік. Жасалған әрекет не әрекетсіздікке жаза
тағайындау үшін, оның қоғамға қатері ақиқат екеніне тура көз жеткізуіміз
керек.
Қоғамдық қатері бар әрекетті тек қана қылмыс деп тану қате көзқарас.
Сонымен бірге ол әкімшілік құқық бұзушылық болу да әбден мүмкін. Бұнда да
тұлғаға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келеді. Бірақ олардың қоғамға
қауіптілігінің мөлшері анағұрлым төмен болады. Егер әрекет салдарынан
тұлғаға, қоғамға ауыр не орташа ауыртпалықтағы залалдар келтірілмесе, ол
әрекетке әкімшілік тәртіпте жауапкершілік жүктеледі. Мысалы, жол қозғалыс
ережелерін бұзу салдарынан адам денсаулығына жеңіл түрдегі зиян келтірілсе.
Қылмыстың екінші бір міндетті белгісі болып қылмыстық құқыққы қайшылық
табылады. Қайшылық – жоғарыда айтылғандай қылмыстың формальды белгісі.
Қылмыс туралы тек тиым қылмыстық заңмен бекітілген жағдайларда ғана сөз
болуы керек. Басқа құқық салаларына қайшы келген жағдайлар оларды қылмыс
деп тануға негіз бола алмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен шартқа отыруға валюталық реттеу заңымен
тиым салынған, бірақ қылмыстық құқықта бұндай жағдайлар
қарастырылмағандықтан, бұл әрекеттер қылмыс деп санамайды. Сонымен қылмыс
туралы қылмыстық заңда көрсетілмесе, өылмыс жоқ деп саналады.
Жоғарыда айтылған қылмыстық құқыққа қарсылық белгісімен өте тығыз
байланысты екі белгі – кінәлілік және жазалылық.
Қылмыстық кодекстің 19-бап 2-тармақшасына сәйкес қылмыстық жауапкершілік
кінәсіз келтірілген зияндар үшін жүктелмейді.
Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болғандықтан,
субъектінің әрекетінде кінәнің жоқтығы оның әрекетін және қылмыстық құқыққа
қайшылық белгісін де жоққа шығарады.
Жазалылық – бұл атынан-ақ айтылып тұрғандай әрбір заңға қайшы, қоғамға,
қауіпті әрекет не әрекетсіздіктер заңмен міндетті түрде жазалануы тиіс.
Кейбір жағдайларда қоғамға қауіпті, заңмен тиым салынған әрекетті жасаушы
кінәлі тұлға жазаға тартылмауы да мүмкін, яғни қылмыстық жауапкершілікке
тартуға ескіру мерзімі өтіп кетсе, амнистия, рақымшылық және т.б.
жағдайлармен, бәрақ бұдан жасалған әрекет не әрекетсіздік қылмыс болып қоса
береді.
Міне біз қылмыс белгілерімен танысып өттік. Енді осы қылмыстың құрамына,
квалификациялануына негізгі бөлімде қарастырып шығамыз.
Қылмыс құрамының қылмыс саралаудағы маңызы
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және белгілері
Қылмыс түсінігінің жалпы анықтамасы – заңдық абстракция, шын әрекетте
орын таппаған. Бұл түсінікте барлық қылмысқа тән белгілер мазмұндалады.
Дегенмен қылмыс жасауға мүлдем болмайды, жасаған күннің өзінде қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар жазаланады (кісі өлтіру, ұрлық, тонау және с.с.).
Бұл көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлім баптарында орын алған.
Қылмыстық Кодекстің 3-бабында жазылғандай қылмыстық жауапкершіліктің
негізгі болып қылмыстың жасалуы, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыс
құрамының барлық белгісі болуы керек — делінген.
Қылмыс өздігінен танылмайды, ол қылмыс құрамы белгілерінің сәйкес
келуімен ғана қылмыс болады. Заң шығарушы қылмыстық–құқықтық нормада қылмыс
құрамының анықтамасын былай бекіткен.
Қылмыс ретінде нақты қауіпті әрекетті сипаттаушы қылмыстық заңмен
бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын қылмыстық
құқықта қылмыс құрамы деп аталады. Қылмыс пен қылмыс құрамы деп ұқсас,
бірақ бірдей түсініктер емес.[1]
Қылмыс бұл объективті шындықта нақты тұлғамен жасалған әрекет не
әрекетсіздік.
Ал қылмыс құрамы бұл белгілі бір қылмыстық әрекеттің белгілерін бекітуші
нормативтік категория. Егер қылмыс, яғни оның жасалуы қылмыстық
жауапкершіліктің фактілік негізгі болса, ол қылмыс құрамы оның заңдық
негізі. Бұл екі негіз бір-бірімен тығыз байланысты және бүтін бір бірлікті
құрайды: заңдық бекітілген қылмыс құрамынсыз қоғамдық қауіпті әрекет қылмыс
болып табылмайды, қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік жүзеге аспайды.
Сонымен қатар тек қылмыс құрамының негізінде ғана қылмыстың сапалық
дәрежесін анықтау процесі іске асады. Қылмыс құрамынан басқа жағдайлар
қылмыстық жауаптылық негізгі бола алмайды. Ал негізсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Ал егер қылмыстық қудалау басталған күннің
өзінде, қылмыс құрамының жоқ екені анықталған сәтте, ол іс қысқартылып
тасталады.
Заңдық әдебиеттерде дұрыс көрсетілген, яғни жасалған әрекет қылмыс
құрамының барлық белгісінен тұратын болса, бұл қылмыстық жауаптыққа
жеткілікті негіз болып табылады. Басқа барлық жағдайлар жүргізілген іске
қатысы бар болса, сот жаза тағайындағанда есепке алынады. Бұдан
түсінетініміз қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік іске аспайды.
Сонымен қатар қылмыс құрамы басқа да маңызды, аса қажетті міндеттерді
атқарады. Тек қылмыс құрамы негізінде қылмысты саралау процесі жүзеге
асады, яғни қылмыс құрамы құқық қолданушыға жасалған қылмыстың мазмұнын
толық және нақты белгілеп көрсететін ең қажетті қылмыстық – құқықтық
үлгі.[2]
Қылмысты квалификациялау – қылмыстық құқықта өте күрделі және маңызы зор
мәселенің бірі. Бұл қылмысты квалификациялау процесі теория жүзінде ғана
емес, практика жүзінде де маңызы зор. Қылмыстық заңның тиімді пайдалануы
және осы заңға тәуелді адамның тағдыры – қылмыстық дұрыс
квалификациялануына байланысты шешіледі. Квалификация термині латынның
екі сөзінен құралған gualis — сапа және facere — істеу, яғни сапалы
істеу дегеннен шыққан. Қылмыстық құқық тілінен айтқанда – қоғамға қауіпті
әрекетке сапалы баға қою дегенді білдіреді. Басқа сөзбен қылмысты
квалификациялау – қылмыстық – құқықтық нормада қарастырылған нақты фактілік
белгілерге сәйкес қылмыс құрамын әрекеттердің заңды түрде бағасын бекіту.
Қылмысты дұрыс квалификациялау – бұл қоғамға қауіпті әрекет қылмыс
құрамының барлық белгілеріне ие болған жағдайда ғана болуы мүмкін. Қылмысты
квалификациялау кезінде Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің берілген
әрекетке сәйкес қылмыс құрамы бар баптар не баптың бөлімдері нақты
көрсетілуі керек, ол аяқталмаған қылмыста, сыбайластықта.
[1] Н.Ф.Кузнецова. Преступление преступника. Москва 1969. 66-67беттер
[2] Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Москва ИНФРА – М – Норма, 1997. 116-бет.
Қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінің сәйкес баптарына сілтеме жасалады.
Қылмысты квалификациялау нәтижесі іс жүргізу құжаттарында сипатталады
(қылмыстық істі қорғау туралы қаулылар, айыпкер ретінде жазаға тарту туралы
қаулылар, үкімді және т.с.с.).
Қылмысты квалификациялаудың мәні – оның қылмыс құрамының барлық белгілері
бар қоғамға қауіпті жасалған әрекетті заңды түрде есепке алып, кінәлі
тұлғаға әділ жазасын беру болып табылады. Осы айтылған сөздерден қылмысты
дұрыс квалификациялау қоғамға қауіпті әрекетке нақты әлеуметтік-құқықтық
талдау жүргізуді қамтамасыз ететінін аңғарамыз. [3]
Әрекетті дұрыс квалификациялау үшін және қылмыстық заңды дұрыс қолдану
үшін істің фактілік жағдайларын, қылмыс құрамының барлық белгілерін жақсы
білуіміз керек.
Сонымен, құқық қолданушы органдар қылмысты қаншалықты дұрыс
квалификацияласа, қоғамдағы заңдылықтың жағдайы соншалықты әділетті болады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық құқықтық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыс туралы ұғым Қылмыстық
кодекстің 9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамада көрінгеніндей, қылмыс
дегеніміз адамның әлеуметтік құқықтық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы
секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып
табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі сол қылмыстың заңдық сипаттамасын беріп қана
қоймай, оның әлеуметтік саяси сипатын да ашып көрсетеді. өмірде қылмыстық
құбылыстар әртүрлі нысандарда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан, қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігмен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі – барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни, қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы – бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол нақты қылмыстың заңдық
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдық нысаны. Егер қылмыстың түсінігінде
барлық қылмыстарға тән белгілер – қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстық құқықтық
түсініктерінің бағыты да әртүрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқықтық,
әлеуметтік саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы түсініктері
кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыс құрамының түсінігі жалпы
қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты құрамының
жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық
қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап көрсетеді. Нақты
қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп жоғарыда атап
өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың құрамына тән,
жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген
қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық
құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті элементтерді:
қылмыстың объектісін, объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін
атап көрсетеді. Осы белгілерге орай кез келген қылмыс құрамы осындай төрт
түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. әрбір қылмыс құрамында оның
объектісін, объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін бейнелейтін
белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы қылмыстың
[3] Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы. Жеті-Жарғы, 1998 №11.12 тарау.
құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан осы элементтердің біреуінің жоқ
болуы қылмыс
құрамының мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін
көрсетеді. Қылмыс құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы
төрт түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа
элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс құрамының элементтерін сипаттау деп
аталады. Мысалы қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс
құрамының субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын, оның
қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз. Қылмыстың
объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып бөлінеді.
Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін дұрыс
анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу үшін
және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінін, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын сипаттайды. Объективтік жағының белгісіне, ең
алдымен, қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі – адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әртүрлі және жан-жақты
(мүлікті жою немесе бүлдіру, қаза келтіру, қауіпті жағдайда қалдыру және
т.б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздтен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті
байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілі де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жағының осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет, мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: қасақаналылық және абайсыздық түрінде көрініс
табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналылықпен (ұрлық), екінші
біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісіге қаза келтіру), үшіншілері
қасақаналықпен де, абайсызда да жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының көпшілігі
қылмыстық заңның өзінде ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамдарының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатында кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік жағының
белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмыстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң
бойынша қылмыстың субъектісі болып қылмыстық жауаптылыққа тартылуда кез
келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс. Қылмыс жасаған
уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 14, 18-ге толған жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері болып
жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады. Қайсыбір
қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен қосымша
белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте мұндай қосымша белгілер
осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді. Мысалы,
пара алудың субъектісі болып тек мемлекеттік органдардың адамдары ғана, ал
әскери қылмыстардың субъектісі болып тек әскери қызметкерлердің болуы
қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты саралау үшін,
қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін анықтауда маңызы
зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың құрамының
қажетті міндетті белгілері және факультативтік белгілері болып
өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмыстық
іс-әрекетті дұрыс саралауға көмектеседі. Қылмыс құрамының қажетті, міндетті
белгілері дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлдем
болмауының көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет
немесе әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы, оның белгілі
бір жасқа толуы.
Қылмыс құрамының факультативтік нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс құрамын сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, ниет,
мақсат, қылмыс заты, арнайы субъект, қылмыс зардабы, себептік байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап көрсетілсе,
онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті міндетті белгісіне
айналады. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда тонаудың
тәсілі – мүлікті ашықтан-ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қылмыстық құқықтық жаза тағайындалғанда ғана
ескеріледі. Мысалы, қызметкердің құжаттарды қолдан жасауы қылмысын
саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен жасағаны есепке алынбайды.
Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат жаза тағайындалғанда ескеріледі. Қылмыс
құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда және оны
нығайтудағы маңызы ерекше.
Қылмысты дұрыс саралау үшін нақты қылмыс құрамдарының белгілерін тиісінше
дұрыс түсіну керек. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін білуге
жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын ашу, олардың белгілерін анықтауды
жеңілдету, нақты істелген іс-әрекеттерді дұрыс саралау мақсатымен қылмыс
құрамының түрлері нақты белгілері бойынша өзара бөлінуі мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критериясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
құрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамдарына бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі бір түрі бойынша онда негізгі тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмыстың ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлары көрсетілмейді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің
96-бабының 1-бөліміндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің
жай түрі ғана аталған, ауыр не жеңіл түрлері көрсетілмеген.
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар да көрсетілсе, онда ондай қылмыс
құрамын жеңілдетілген қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге жауаптылықты
ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы сараланған қылмыс құрамы
деп аталды. Сондай-ақ құрам қатарында 129-баптың 3-бөлімінде көрсетілген
адамды ауыр қылмыс істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-
,3-бөлімдерінде қарастырылған құрамдар жатады. Қылмыс құрамының сипатталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы және баламалы
қылмыс құрамы түрлеріне бөлінеді. Жай қылмыс құрамы дегеніміз қылмыс
құрамының белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір
ғана объективтік жағының болуы. Бұған мысалы, 125-баптың 1-бөлімінде
қарастырылған адамды ұрлау жатады. Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы
элементтерінің бірінің күрделенуін айтамыз. Мысалы, екі объектіге бірдей
қол сұғуын (қарақшылық). Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар. Балама
құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында көрсетілген
әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, 259-бап есірткі заттарды
немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау,
тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс құрамының құрылысына қарай құрамды
түрге бөлудің де практикалық маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс
құрамы материалдық, формальдық және келте қылмыс құрамдарына бөлінеді. Іс-
әрекеттің нәтижесінен болатын зардап қылмыс құрамында көрсетілсе, ондай
қылмысты материалдық қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет
немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген
қылмыс зардабы болған уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы,
қызмет өкілеттігін пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады.
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық қылмысқа жататындар: пара беру, қызмет жөніндегі жалғандық. Пара
беру, параны кез келген нысанда берген уақыттан бастап белгілі бір
зардаптың болуына қарамастан, аяқталған қылмыс деп саналады. Кейде заң
шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмыстық әрекет сатысына
көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп атаймыз. Мысалы,
адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру қаупінде қалдыру. Бұл құрам бойынша
заң шығарушы аяқтау уақытын оның зияндылығына байланысты оқталу сатысына
көшірген. Яғни бұл қылмыс деп аталған адамның жәбірленушіге осы ауруды
жұқтырған уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған
уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де
жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс
деп есептелінеді.
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны
Заңдық әдебиеттерде қылмыс құрамының жалпыға танылған, міндетті төрт
элементі көрсетілген: объект, объективтік жоқ; субъект, субъективтік жоқ.
Қылмыс құрамының элементтері бір-бірімен тығыз байланысты. Егер бұл
элементтерінің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамынын жоқ болғаны, яғни
қылмыстық жауапкершілікке негіз жоқ.
Қылмыс объектінің астарынан түсінетініміз – қылмыс арқылы зиян
келтірілген заңмен қорғалатын игілік, әлеуметтік құндылық.[4]
Бұндай игілік ретінде отандық қылмыстық құқық ғылым қылмыс заңымен
қорғалатын қоғамдық қатынастарды таниды.
Адамның мінез – құқының сыртқы жағын сипаттаушы белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Бұл белгілерге тұлғаның қоғамдық
қауіпті әрекеті (активті мінез-құлық) не әрекетсіздік (пассивті мінез-
құлық). Мысалы: ұрлық – біреудің мүлкін жасырын ұрлау, қызметі бойынша
әрекетсіздік. Кей жағдайларда қылмыс құрамының объективті жағына әрекет не
әрекетсіздіктен басқа қылмыстық салдарды, себепті байланысты да жатқызады.
Мысалы: ұрлықтың құрамы, осы әрекет арқылы меншік иесіне зиян келуі. Бұдан
басқа объективті жоқ қылмысты жасау жағдайы, орны, уақыт, тәсілі, қаруы
және құрал-жабдықтары жатады.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған және қылмыстық заңмен
қарастырылған белгілерге ие физикалық тұлға табылады белгілері: есі дұрыс,
анықталған жасқа толу және кей жағдайларда арнайы белгілері болады
(мамандығы, лауазымы және т.б.).
Қылмыстың субъективтік жағын адамның мінез-құлқының ішкі психикалық жағын
сипаттаушы белгілер құрайды: кінә, себеп және қылмыс мақсаты.
Теорияда қылмыс құрамының белгілерін екіге бөледі: негізгі және арнайы.
Негізгі белгілері (міндеттеуші не жалпы) – бұл әрбір қылмыс құрамында
болатын белгілер. Осы белгілердің білгілердің біреуінің болмауы қылмыс
құрамының жоқ екенін білдіреді. Негізгі белгілерге жататындар: қылмыс
объектісінде – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар; қылмыс
объективті жағында — әрекет не әрекетсіздік; қылмыс субъектісінде физикалық
тұлға, есі дұрыстық, жасы, қылмыстың субъективті жағында – кінә.
Арнайы белгілер (факультативті, толықтырушы) – бұл белгілер заң
шығарушының барлық елес тек қана қылмыс құрамының бір бөлігін негізгі
белгілерге толықтыру ретінде пайдаланатын белгілері. Арнайы белгілері
жататындар: қылмыстың объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыстың
объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыс пәні, қылмыстық
объективті жағында – салдар, себепті байланыс, қылмыс жасаудағы жағдай,
уақыт, орын әдіс, қару және құрал-жабдық;
[4]Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы,
2000
Қылмыс субъектісінде лауазымды не қызметтік жағдайы, соттылығы және т.б.;
қылмыстың субъективті жағына ол – себеп мақсат.
Қылмыс құрамының негізгі және арнайы болып бөлінуі тек қана теориялық
мәнге ие, ең бастысы қылмыстық–құқықты оқытқанда қолданылады. Практикада
бұндай бөлу құқық қолданушының нақты қылмыс құрамымен жұмыс істейтіндіктен,
оларға қылмыстық-құқықтық нормада көрсетілген белгілердің барлығы міндетті
болғандықтан шартты сипатқа ие болады. Мысалы: ұрлықта біреудің мүлкін
жасырын ұрлау әдісі міндетті белгі ретінде танылады.
Кейбір жағдайларда арнайы белгілер қылмысты квалификацияғанда есепке
алынады. Егер арнайы белгі қылмыс құрамына кірмесе, онда ол қылмысты
квалификациялауға әсер етпейді және жаза бекіткенде есепке алынады.
Қылмыс құрылымының жалпы түсінігі – қоғамға қауіпті әрекетінің қылмыс
ретінде сипат алуы, оны қылмыс не қылмыс емес екенін тану немесе оны дұрыс
квалификациялауға қажетті элементтер жиынтығы. Осы жоғарыда қараған
жағдайларды практика жүзінде қолданғандақылмыс құрамын жіктеудің маңызды
зор, яғни қылмыс құрамын анықталған түрлнрге бөлеміз. Қылмыс құрамын
жіктеудің негізіне жататындар: әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі –
заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты, қылмыстың объективтік
жағының жіктелуіне байланысты.
Әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты қылмыс құрамы:
а) негізгі;
б) квалификациялық (ауырлатушы);
в) артықшылықты (жеңілдетуші) болып бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы – бұл белгілі бір әрекеттің негізгі, тұрақты
белгілерінің жиынтығынан тұратын құрам. Толықтырушы белгілерді, яғни
жасаған әрекеттің қоғамдық қауіптігінің дәрежесін көтеруші, төмендетуші
белгілерін қарастырмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқының
96-бап 1-тармақшасында қарастырылған кісі өлтіру құрамы. Егер қылмыс
құрамында негізгі белгілерден басқа жауапкершілікті не жазаны ауырлатушы
жағдайлар болса, онда ол қылмыс құрамының квалификациялық түріне жатады.
Бұндай квалификациялық белгілерге әр түрлі жағдайлар жатады: қылмыстың
қайталануы, әдісі (ерекше қатігездік, зорлау және т.б.), соттылығы,
ұйымдасқан топ болуы, қаскүнемдік пиғылы, мақсаты және тағы сол сияқтылар.
[5]
Квалификациялық қылмыс құрамы Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің
баптарының әртүрлі тармақтарында мазмұндалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің
96-бап ІІ-тармақшасындағы кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жеңілдетуші белгілер
болса, онда ол артықшылықты қылмыс құрамына жатады. Бұл белгілі қылмыс
құрамының ерекше бөлімінің бір бабының әр түрлі тармақтарында немесе жеке
бапта болуы мүмкін. Мысалы, артықшылығы бар кісі өлтіру құрамдары бар
баптар: жаңа туған баласын анасының өлтіру (96-бап); аффект жағдайында кісі
өлтіру (98-бап); қажетті қорғаныс шегінен шығып кісі өлтіру (99-бап);
қылмыс жасаған тұлғаны ұстау кезіндегі шараларды шегінен тыс қолдану (100-
бап).
Заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты жай немесе күрделі
болып бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы – бұл құрам элементтерінің қиындық жоқ құрал. Онда
ерікті қылмыс құрмайтын бір ғана әрекетті, тарауды не сатыны сипаттайды,
яғни құрам элементтерінің барлығы тек бір-біреуден тұрады.
Қандайда болсын құрам элементтерінің қиындығы бар болса, ол күрделі қылмыс
құрамы. Мысалы, қарақшылық (яғни бұнда меншікке және меншік иесіне зиян
келеді); зорлау (бірнеше әрекеттермен: психикалық не физикалық күш көрсету
арқылы, не тұлғаның дәрмен сіз халін қолданып жыныстық әрекет жасау);
кінәнің екі түрімен (адамның дене мүше
[5] В.Д.Филимонов. Понятие и цель наказания, новое уголовное право РФ.
Общая часть, учеб. пос. М.,1995 96бет
лерін трансплантация үшін не басқа жағдайларға пайдалануға мәжбүрлеп
көндіру салдарымен абайсызда кісі өліміне әкеп соқса).
Күрделі қылмыс құрамының әр түрлілігі альтернативті қылмыс құрамы деп
аталады, онда қылмыстық әрекеттің (әрекетсіздіктің) бәрнеше нұсқалары
көзделеді, олардың әрқайсысы өз алдына қылмыстық жауапкершілікке негіз бола
алады, мысалы, заңдылық кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау, заңсыз
кәсіпкерлік, тұтынушыларды алдау.
Қылмыстың объективті жағының жіктелуі практикада маңызды орын алады.
Сондықтан қылмыс құрамын объективтік жағына қарай үшке бөлеміз: материалды,
формальды және келтелік.
Салдарлар қылмыстың аяқталуының қажетті белгісі шығатын құрал материалдық
қылмыс құрамы деп аталады.
Егер жасаған әрекеттен салдарлар пайда болмаса, онда ол қылмыс деп
танылмайды (мысалы абайсыз әрекеттер) не қол сұғушылық не қылмысқа дайындық
деп сараланады (көздеген салдарлар туғызуға бағытталған қасақаналық
әрекеттер).
Формальды қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған
әрекеттіжасау қылмыс аяқталды деп санауға жетерлік құрам. Бұл жерде
салдарлар қылмыстық міндетті белгісіне жетпейді. Мысалы, мемлекеттік
сатқындық, зорлау. Егер қоғамға қауіпті салдар тұтас болса, олар формальды
құрам не квалификациялау белгілерінің қызметін атқарып, жаза тағайындау
кезінде есепке алынады. Мысалы, зорлау салдарынан жәбірленуші
венералогиялық аурулар жұқтырса.
Заң шығарушы көп жағдайларда қылмысты аяқтау қылмыстық әрекеттің алдын
ала сатысына, яғни дайындау не қастандыққа жатқызады. Бұндай қылмыстың
аяқталуы үшін қылмыстық салдардың да, әрекетті соңына дейін жеткізудің де
қажеті жоқ. Бұндай келтелік қылмыс құрамы деп аталады. Мысалы, қарақшылық,
бандитизм.
Басқа жағдайларда қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші және үшінші бөлімдерінде осы
қылмыстың ауыр және аса ауыр түрлері қарастырылған.
Ерекше бөлімнің ьаптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмыстық әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші)
әрекеттерін сол немесе басқа қылмыс құрамының барлық белгілері болмайды.
Мысалы, әйелді зорлауға оқталған онымен зорлап жыныстық қатынас жасау
орындалмайды немесе кісі өлтіруге оқталғанда қылмыстың зардабы – адам өлімі
жоқ. Бірақ осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше бөлімдерде
аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің болмауы олардың
іс-әрекеттерінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл жағдайда да
қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол сияқты Жалпы
бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға
оқталғанда кінәлінің әрекеттерінде Қылмыстық кодекстің 120 және 24-
баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау,
бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты.
Заңдылық қағидасын сақтау құқық қорғау органының қызметкерлерінің қасиетті
борышы. Бұл азаматтардың конституциялық құқықығың, бостандықтарын жүзуге
асырудың негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру
қылмыс істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай
баға беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды
шарттардың бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет
немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талбына сай баға беріп
саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөлімдеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
керек. Егер адамның іс-әрекеттерінде бірнеше қылмыс құрамының белгілері
болса, онда олар заңның бірнеше баптары немесе баптың бірнеше бөлімдері
бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол
заңдылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне
нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін
қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең зерттей білу,
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау керек, сондай-ақ қылмысты қылмыс
еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді
анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты
саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің
құқықтық мемлекетімізде бірде бір адам, егер оның істеген іс-әрекеттерінде
қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес.
өйткені жаңа қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауап пен жазаға
тек қана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті
іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту
болып табылады
ІІ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан
объектіміз заңмен қарастырылған қылмыс ретінде қоғамдық қауіпті әрекет
белгілі бір объектіге қол сұғады. Қылмыстық қол сұғу кезінде осы объектіге
мәнді зиян-залал келтіреді. Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқытық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық
жауапкершіліктің шегі мен үлгілерін түсінуге көмектеседі.
Қылмыстың объектісін белгілеу қылмыстың құрамының бір-бірімен ұқсастығын
ажыратуға, қылмыстық әрекеттің қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң
шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелендіреді және
кодификацияландырады.
Көптеген теоретик ғалымдардың ойы бойынша қылмыс объектісі болып қоғамдық
қатынастар шығады. Қоғамдық қатынастар – жалпы қатынастардың жан-жақты,
күрделі түрлерінің бірі. Қатынастар әдістемеде барлық құбылыстардың
қатынасқа түсу кезеңі, — деп түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастардың ерекше
сипаты, онда әлеуметтік жол ретінде адамның танылуы. Қоғамдық қатынастардың
өзі сипаты бойынша да, құрылымы бойынша да өте күрделі құбылыс болып
табылады. Бірақ қоғамдық қатынастардың басты элементтері болып: қоғам,
мемлекет және олардың бекітулері, құрылулар және олардың өкілдері,
адамдардың бірлестіктері мен ұжымдары, жеке бөлек тұлғалар, материалдық
әлемнің пәндерімен әртүрлі үлгіде көрінетін қоғамдық қатынастардың
арасындағы байланыстар табылады. [6]
Барлық қоғамдық қатынастар ылмыстық заңмен қорғала бермейді. Тек қана заң
шығарушының көзқарасымен қарағандағы ең құнды деген қоғамдық қатынастарға
ғана қорғалады және олардың шеңбері әрқашанда қозғалыста болады. Бұл шеңбер
бірқатар жағдайларға байланысты өзгереді (ерекше тарихи шарттар, нақты
жағдайлар, уақыт, қоғамға қарсы әрекет не әрекетсіздіктің қауіптілік
дәрежесі т.с.с.).
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғанатын маңызды қоғамдық
қатынастар шеңбері қамтыған. Сондай-ақ Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінің 7-
бабының мазмұнында да қоғамдық қатынастардың қатары айқын көрсетіген, яғни
онда қылмыс деп қоғамдық құрылысқа, саяси және экономикалық жүйеге,
меншікке, жеке тұлғаға, жеке тұлғаның саяси, еңбектік, мүліктік және
басқа да құқықтары мен бостандықтарына, сонымен бірге қоғамдағы құқықтық
тәртіпке қарсы қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік —
[6] Философиялық сөздік М.1980, 268-бет.
делінген. Осы айтылған маңызды қоғамдық қатынастарды қорғау қылмыстық
заңның міндеті деп көрсетілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 2-бабында былай деп бекітілген: Осы кодекстің міндеттері: адам
және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін, меншігін
қорғау, ұйымдардың құқығын және заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қоршаған ортаның қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасының территориясының бүтіндігін қорғау, заңмен қорғалатын қоғам
мен мемлекеттің мүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен
адамзаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қылмысты ескерту. Осы норма
мазмұнынан қылмысқа қол сұғушылықтан қорғалатын объектілердің ауқымының кең
екенін байқадық. Әрине, болашақта қылмыстық кодексте қылмыстық құқықтың
объектілері туралы өз алдына бөлек норма шығарса жақсы болар еді. Мысалы:
жеке тұлғаларды қорғау, ұжымдық, қоғамдық, мемлекеттік және халықаралық
мүдделерді қорғау туралы. Қылмыс объектісін қылмыстық құқықтық реттеу
объектісінен ажырата білу керек. Қылмыстық құқық басқа құқық салалары
секілді ең алдымен құқықтық реттеу объектісі арқылы өз алдына сала болып
танылады. Құқықтық реттеу объектісіне мемлекет атынан қызмет ететін
өкілетті органдар мен есі дұрыс белгілі жасқа толған азамат арасындағы
қылмыспен жазаланатын әрекет пайда болатын қоғамдық қатынастар жатады.
Қылмыс объектісі болып әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда,
адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын
қоғамдық қатынастар табылады. [7]
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің сипаты қылмыс объектісінің жіктеу
мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыс объектісін үш түріге жіктеген: жалпы,
топтық және тікелей.
Жалпы объектіге қылмыстық заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы жатады. Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстың әлеуметтік мазмұнын
және оның қоғамғажәне мемлекетке деген қоғамдық қауіптілігін сипаттайды.
Топтық объект бұл бір немесе барлық қылмысқа емес, тек қылмыстар тобына
тән объект. Топтық объект қылмыстар тобы қол сұғатын біртекті қоғамдық
қатынастар. Мысалы, топтық объектіге мыналар жатады: ұрлық, тонау,
қарақшылық, яғни меншікке қарсы қылмыстар; тұлғаның өміріне, денсаулығына
бостандығына, ар-намысы мен абыройына қарсы қылмыстар, яғни жеке тұлғаға
қарсы қымыстар тобы болып табылады. Бұл топтық объект қылмыстық құқықтың
ерекше бөлімінің тарауларында орын алған.
Тікелей объект бұл бөлек бір қылмыстың нақты қоғамдық қатынасқа
бағытталуы. Тікелей объект қылмысты саралап, жазасын анықтағанда, бір
қылмыстан екінші қылмысты ажыратқанда үлкен маңызға ие.
Қылмыстың тікелей объектісінде нақты қоғамдық қатынастың сипаты ретінде
мүддені алсақ қателесеміз.
Мүдде қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінуі, яғни субъектілердің
арақатынасы және мүддесі болмаса, қоғамдық қатынаста жоқ. Қоғамдық
қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы көп түрлі байланыстар жиынтығы. Бұл
байланыстар материалды (өндірістік), адамгершілікті, құқықтық және басқа да
қатынастар болып келеді. Ол қатынастар әлеуметтік топтар немесе белгілі бір
адамдардың мүддесін бейнелейді. Мүдденің тұлғасы ғана емес, сонымен бірге
өз объектісі — әлеуметтік құнды игілігі де бар.
Қылмыстық құқық теориясында объектісінің негізгі, толықтырушы және
факультативті деп үшке бөледі.
Негізгі объектісі – бұл қылмыстық норманың қорғау үшін қалыптыстырылған
объектісі. Бұндай объект қылмыстық кодексінің ерекше бөлімдегі норманың
орнын анықтау үшін қажетті критерий болып табылады.
Толықтырушы объект – бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмысты
жасау жолында залалға ұшыраған объект. Мысалы, толықтырушы объект – нақты
тұлғаның денсаулығы.
[7] Глистин В.К. Проблемы уголовно - правовой охраны общественных
отношений. Л., 1979
Қылмыстың факультативті объектісі – бұл бір қылмыс мүмкін қатынастар.
Мысалы, бұзақылық негізінде тұлғаның мүддесіне зиян келеді. Бірақ негізгі
объект қоғамдық тәртіп болып табылады.
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
Қылмыс құрамының келесі бір маңызды элементі болып қылмыстың қылмыстың
объективтік жағы табылады. Қылмыста осы объективтік жақтың белгілері жоқ
болса, онда қылмыс құрамы да жоқ деп саналады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстың құқық диспозициясында
көрсетілген құқықтық әрекеттің сыртқы белгілерінің жиынтығы, яғни қылмыстық
объективтік жағы адамның ішкі жан дүниесі, сезімі көңіл-күйінен емес, оның
сыртқы салалы түрдегі іс-қимылымен сипатталады.
Сонымен бірге қылмыстың объективтік жағы қоғамға қауіпті салдарды және
әрекет немесе әрекетсіздіктің себепті байланысында қамтиды.
Қылмыстың объективті жағын сипаттағанда, қоғамдық қауіптілігін, өзіндік
ерекшеліктерін, мәнін ашатын белгілерді бекіткен. Нақты қылмыс құрамының
объективтік жағы тек қана қылмыстық қарсы және қоғамдық қауіпті белгілерге
ие. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы-бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, зорлық-
физикалық күш қолдану арқылы немесе дәрменсіз жағдайын қолданып,
жәбірленушіні жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу (120 б), бұзақылық-дөрекі түрде
қоғамдық тәртіпті бұзу (257 б) және т.б.
Қылмыстық объективтік жағына жататын белгілер: әрекет немесе
әрекетсіздік, қоғамға қауіпті салдар, әрекет не әрекетсіздік арасындағы
себепті байланыс, уақыт, орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қылмыс жасау құралы.
Адамның әрекет немесе әрекетсіздігі кез келген қылмыс құрамының міндетті
белгісі болып табылады. Ал қоғамға қауіпті салдар, себепті байланыс, уақыт,
орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қару және қылмыс жасау құралы қылмыс құрамының
факультативті белгілері деп аталады.
Егер осы аталған белгілер қылмыстық құқық нормасының диспозициясында атап
көрсетілмеген жағдайда, міндетті белгілер қатарына жатпайды.
Қылмыстық объективтік жағын жете түсінуіміз үшін осы жоғарыда аталған
белгілерге тоқталып өтейік.
Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік.
Әрекет – бұл активті мінез-құлық. Қылмыстық кодексте қарастырылған
қылмыстардың басын көпшілігі тек қана әрекет арқылы жасалады.
Қылмыстық мінез-құлықтың нақты үлгісі әр түрлі болып келеді. Қылмыс
құралының барлығы дерлік бір-бірімен қоғамдық қауіпті мінез-құлық үлгісі
арқылы ажыратылады. Мысалы, ұрлық біреудің мүлкін жасырын ұрлау; тонау-
біреудің мүлкін ашық түрде ұрлау, қарақшылық-тұлғаның өміріне және
денсаулығына зиян келетін физикалық күш көрсету арқылы меншігіне қол сұғу;
алаяқтық-сенімге кіріп, біреудің мүлкін пайдалану.
Адам әрекеті оның сыртқы еркінің көрінісі. Сондықтан ол саналы және
белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған. Әрекетті ерікті мінез-құлық
сипатында көру тұлғалы кінәсіз деп тануға себеп емес.
Әрекетке адамның рефлекстік дене қозғалысы, сондай-ақ ауру адамның
сандырақтау жағдайындағы әрекеті немесе өз санасын бақылай алмайтын
жағдайлары жатпайды. Сонымен бірге адамның саналы мінез-құлқы, егер ол
табиғаттың дүлей күшінің әсерінен болатын болса, бұндай әрекеттер қылмыстық
құқықтық мәнсіз келеді.
Әрекет немесе әрекетсіздік осы жоғарыда аталған жағдайда жасалса, бұл
қылмыстар қылмыс болып табылмайды. Сондықтан тұлғаның әрекет немесе
әрекетсіздігі оның еркінен тыс жасалған деп есептеледі.
Егер күш көрсету арқылы қоғамға қауіпті әрекет жасалғанда, күш
көрсетілген тұлғаның қарсылық білдіруге мүмкіндігі болмаған жағдайға ғана
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Сондықтан тұлғаның қоғамға қауіпті әрекеттерді ұру арқылы жасауы
қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды, себебі бұл жерде тұлғаның өз
бетімен әрекет ету мүмкіндігін жоққа шығара алмайды.
Психикалық мәжбүрлеу басқаша мәнге ие. Әрекетті психикалық мәжбүрлеу
арқылы жасау жалпы түрде қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Психикалық мәжбүрлеу анықталған жағдайларда қауіпті қажеттілік жағдайына
ауысуы мүмкін. Мысалы, кассир өзіне сеніп тапсырылған ақша сомаларын,
өлтірумен қорқытып тұрған қарақшыға берген жағдайда қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. [8]
Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның міндетті және мүмкін болатын
әрекеттерді жасамауынан көрінетін пассивті мінез-құлық. Әрекетсіздікті
қарастырушы қылмыстық құрамы көп емес. Мысалы, қауіптілікке қалдыру, ауруға
көмек көрсетпеу және т.б.
Әрекетсіздіктің енді бір тобын аралас әрекетсіздіктер құрайды. Мысалы,
қоймашы өзіне сеніп тапсырылған мүлікке ұқыпсыз қарау салдарынан заттардың
бұзылуы. Бұл жерде қылмыс құрамы үшін тұлғаның әрекетсіздігінен зиянды
салдарлар пайда болады, яғни әрекетсіздік қылмыстық-құқықтық маңызға ие
болады.
Активті әрекеттер жасауға міндеттейтін әр түрлі негіздер бар. Бұндай
міндеттемелерді бірқатар жағдайларды қылмыстық заң бекітеді. Мысалы, әскери
міндетті тұлға әскери комиссариатқа шақырылған уақытында баруға міндетті;
жүргізуші жол көлік оқиғасынан кейін жәбірлеушіге алғашқы дәрігерлік көмек
беруге міндетті. Бұл міндеттер заңды бұйрық немесе қызметтік ережемен
негізделуі мүмкін. Мысалы, жолда жүру ережелерін сақтау, жұмыскер
бастығының айтқанын орындау және т.с.с.
Сонымен бірге кейбір әрекеттер келісім шартқа негізделуі мүмкін. Мысалы,
бір тұлға екінші тұлғаны тау асуларынан өткізуге міндеттеніп, қажет
жағдайда көмек көрсетпесе, міндеттерін орындамаған болып есептеледі.
Әрекетсіздікке жауапқа тарту үшін тұлғаның әрекет ету мүкіндігінің болған,
болмағандығын анықтау қажет. Көп жағдайда міндетті орындау белгілі бір
сыртқы жағдайларға тәуелді болады. Жекелеген жағдайларда заңды әрекет етуді
шектейтін жағдайлар бекітіледі. Сондай-ақ өмірге қауіпті жағдайда тұрған
тұлғаға көмек көрсету міндеті, осы міндетті орындау мүмкіндігімен тығыз
байланысты.
Қылмыстық заң қылмыс құралын әрекетті немесе әрекетсіздік тікелей
жасаумен байланыстырады және осыдан белгілі бір қылмыстық салдар пайда
болуыменде байланыстырады. Қылмыстық салдар деп қылмыс құрамының
объективті белгілеріне жататын және тұлға әрекетімен (әрекетсіздігімен)
негізделген қоршаған ортадағы өзгерістерді айтамыз. Әрбір қылмыстық әрекет
немесе әрекетсіздік қылмыстық заңмен қорғалатын тұлғалардың, қоғамның,
мемлекеттің мүдделеріне қол сұғады. Бірақ қол сұғу объектіге келтірілген
зиян материалды емес болуы мүмкін. Өйткені ол заттар әлеміне емес, адамдар
арасындағы қатынасқа жатады. Қол сұғу объектісіне келтірілген зиян әр түрлі
үлгіде көрінуі мүмкін.[9] Мысалы, материалдық залал келтіру (біреудің
мүлкін ұрлау, бүлдіру), физикалық зиян келтіру (денсаулығына зиян келтіру).
Қылмыстық нәтиже материалдық емес сипатқа да ие болуы ықтимал. Мысалы,
азаматтық мүліктік емес субъективті құқықтарын бұзу (саяси, еңбектің және
басқа да ұйымдар мен мекемелердің қалыпты жұмысын бұзу).
Заң шығарушы зиянды салдарларды жазу кезінде әр түрлі техникалық тәсілдер
қолданады. Соның біреуін алатын болсақ, қылмыс құрамының қасақаналығы
заңдағы сипаты бойынша құрамның аяқталуына белгілі бір қылмыстық салдарлар
пайда болуы керек. Мысалы, қасақана кісі өлтіру, ұрлау және т.б. Заңда
көрсетілген салдарлар жоқ болса, қылмыс жасау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ___________________________________ _________________________ 3
І ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және
белгілері__________________________ __ 4
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны____________________________ __
ІІ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
______________________________ 11
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
____________________ 13
2.3.Қылмыс субъектісі, арнайы субъектісі бар қылмысты саралау
_____________ 15
2.4.Қылмыстың субъективтiк жағының түсiнiгi мен маңызы
__________________ 20
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ____________________ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ________________________________ 33
КІРІСПЕ
Қылмыс дегеніміз жаза мен қауіп төндіру арқылы тиым салынған қоғамға
қатерлі жасалған әрекет не әрекетсіздік. Бұл қылмыс анықтамасы көптеген
Европа елдерінде формальды түрде қолданылады. Ал отанымызда қылмыстық құқық
материалды – формальды анықтамаға ие, яғни формальды анықтамада әрекеттің
құқыққа қарсы екендігіне баса назар аударылса, ал материалды – формальды
анықтамада әрекеттің құқыққа қарсылығымен бірге оның қоғамға қауіптілігіне
көңіл бөлінеді. Жоғарыда айтылған сөздерден байқайтынымыз – қылмыстың өзіне
тән міндетті бірнеше белгілерінің бар екендігі. Оларға тоқталып кететін
болсақ, қылмыс анықтамасының мәні ашылады. Сонымен қылмыстың өзіне тән төрт
белгісі бар:
1. қоғамға қатерлі әрекет;
2. құқыққа қайшылық, яғни қылмыстық заңмен тиым салынған әрекеттер;
3. кінәлілік;
4. қылмыстық жазалылық.
Қоғамдық қатер дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастарға шынайы түрде зиян келтіретін не сол зияндарды жоюға кедергі
келтіретін әрекет не әрекетсіздік. Жасалған әрекет не әрекетсіздікке жаза
тағайындау үшін, оның қоғамға қатері ақиқат екеніне тура көз жеткізуіміз
керек.
Қоғамдық қатері бар әрекетті тек қана қылмыс деп тану қате көзқарас.
Сонымен бірге ол әкімшілік құқық бұзушылық болу да әбден мүмкін. Бұнда да
тұлғаға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келеді. Бірақ олардың қоғамға
қауіптілігінің мөлшері анағұрлым төмен болады. Егер әрекет салдарынан
тұлғаға, қоғамға ауыр не орташа ауыртпалықтағы залалдар келтірілмесе, ол
әрекетке әкімшілік тәртіпте жауапкершілік жүктеледі. Мысалы, жол қозғалыс
ережелерін бұзу салдарынан адам денсаулығына жеңіл түрдегі зиян келтірілсе.
Қылмыстың екінші бір міндетті белгісі болып қылмыстық құқыққы қайшылық
табылады. Қайшылық – жоғарыда айтылғандай қылмыстың формальды белгісі.
Қылмыс туралы тек тиым қылмыстық заңмен бекітілген жағдайларда ғана сөз
болуы керек. Басқа құқық салаларына қайшы келген жағдайлар оларды қылмыс
деп тануға негіз бола алмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен шартқа отыруға валюталық реттеу заңымен
тиым салынған, бірақ қылмыстық құқықта бұндай жағдайлар
қарастырылмағандықтан, бұл әрекеттер қылмыс деп санамайды. Сонымен қылмыс
туралы қылмыстық заңда көрсетілмесе, өылмыс жоқ деп саналады.
Жоғарыда айтылған қылмыстық құқыққа қарсылық белгісімен өте тығыз
байланысты екі белгі – кінәлілік және жазалылық.
Қылмыстық кодекстің 19-бап 2-тармақшасына сәйкес қылмыстық жауапкершілік
кінәсіз келтірілген зияндар үшін жүктелмейді.
Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болғандықтан,
субъектінің әрекетінде кінәнің жоқтығы оның әрекетін және қылмыстық құқыққа
қайшылық белгісін де жоққа шығарады.
Жазалылық – бұл атынан-ақ айтылып тұрғандай әрбір заңға қайшы, қоғамға,
қауіпті әрекет не әрекетсіздіктер заңмен міндетті түрде жазалануы тиіс.
Кейбір жағдайларда қоғамға қауіпті, заңмен тиым салынған әрекетті жасаушы
кінәлі тұлға жазаға тартылмауы да мүмкін, яғни қылмыстық жауапкершілікке
тартуға ескіру мерзімі өтіп кетсе, амнистия, рақымшылық және т.б.
жағдайлармен, бәрақ бұдан жасалған әрекет не әрекетсіздік қылмыс болып қоса
береді.
Міне біз қылмыс белгілерімен танысып өттік. Енді осы қылмыстың құрамына,
квалификациялануына негізгі бөлімде қарастырып шығамыз.
Қылмыс құрамының қылмыс саралаудағы маңызы
1.1. Қылмыс құрамының түсінігі және белгілері
Қылмыс түсінігінің жалпы анықтамасы – заңдық абстракция, шын әрекетте
орын таппаған. Бұл түсінікте барлық қылмысқа тән белгілер мазмұндалады.
Дегенмен қылмыс жасауға мүлдем болмайды, жасаған күннің өзінде қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар жазаланады (кісі өлтіру, ұрлық, тонау және с.с.).
Бұл көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлім баптарында орын алған.
Қылмыстық Кодекстің 3-бабында жазылғандай қылмыстық жауапкершіліктің
негізгі болып қылмыстың жасалуы, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыс
құрамының барлық белгісі болуы керек — делінген.
Қылмыс өздігінен танылмайды, ол қылмыс құрамы белгілерінің сәйкес
келуімен ғана қылмыс болады. Заң шығарушы қылмыстық–құқықтық нормада қылмыс
құрамының анықтамасын былай бекіткен.
Қылмыс ретінде нақты қауіпті әрекетті сипаттаушы қылмыстық заңмен
бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын қылмыстық
құқықта қылмыс құрамы деп аталады. Қылмыс пен қылмыс құрамы деп ұқсас,
бірақ бірдей түсініктер емес.[1]
Қылмыс бұл объективті шындықта нақты тұлғамен жасалған әрекет не
әрекетсіздік.
Ал қылмыс құрамы бұл белгілі бір қылмыстық әрекеттің белгілерін бекітуші
нормативтік категория. Егер қылмыс, яғни оның жасалуы қылмыстық
жауапкершіліктің фактілік негізгі болса, ол қылмыс құрамы оның заңдық
негізі. Бұл екі негіз бір-бірімен тығыз байланысты және бүтін бір бірлікті
құрайды: заңдық бекітілген қылмыс құрамынсыз қоғамдық қауіпті әрекет қылмыс
болып табылмайды, қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік жүзеге аспайды.
Сонымен қатар тек қылмыс құрамының негізінде ғана қылмыстың сапалық
дәрежесін анықтау процесі іске асады. Қылмыс құрамынан басқа жағдайлар
қылмыстық жауаптылық негізгі бола алмайды. Ал негізсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Ал егер қылмыстық қудалау басталған күннің
өзінде, қылмыс құрамының жоқ екені анықталған сәтте, ол іс қысқартылып
тасталады.
Заңдық әдебиеттерде дұрыс көрсетілген, яғни жасалған әрекет қылмыс
құрамының барлық белгісінен тұратын болса, бұл қылмыстық жауаптыққа
жеткілікті негіз болып табылады. Басқа барлық жағдайлар жүргізілген іске
қатысы бар болса, сот жаза тағайындағанда есепке алынады. Бұдан
түсінетініміз қылмыс құрамынсыз қылмыстық жауапкершілік іске аспайды.
Сонымен қатар қылмыс құрамы басқа да маңызды, аса қажетті міндеттерді
атқарады. Тек қылмыс құрамы негізінде қылмысты саралау процесі жүзеге
асады, яғни қылмыс құрамы құқық қолданушыға жасалған қылмыстың мазмұнын
толық және нақты белгілеп көрсететін ең қажетті қылмыстық – құқықтық
үлгі.[2]
Қылмысты квалификациялау – қылмыстық құқықта өте күрделі және маңызы зор
мәселенің бірі. Бұл қылмысты квалификациялау процесі теория жүзінде ғана
емес, практика жүзінде де маңызы зор. Қылмыстық заңның тиімді пайдалануы
және осы заңға тәуелді адамның тағдыры – қылмыстық дұрыс
квалификациялануына байланысты шешіледі. Квалификация термині латынның
екі сөзінен құралған gualis — сапа және facere — істеу, яғни сапалы
істеу дегеннен шыққан. Қылмыстық құқық тілінен айтқанда – қоғамға қауіпті
әрекетке сапалы баға қою дегенді білдіреді. Басқа сөзбен қылмысты
квалификациялау – қылмыстық – құқықтық нормада қарастырылған нақты фактілік
белгілерге сәйкес қылмыс құрамын әрекеттердің заңды түрде бағасын бекіту.
Қылмысты дұрыс квалификациялау – бұл қоғамға қауіпті әрекет қылмыс
құрамының барлық белгілеріне ие болған жағдайда ғана болуы мүмкін. Қылмысты
квалификациялау кезінде Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің берілген
әрекетке сәйкес қылмыс құрамы бар баптар не баптың бөлімдері нақты
көрсетілуі керек, ол аяқталмаған қылмыста, сыбайластықта.
[1] Н.Ф.Кузнецова. Преступление преступника. Москва 1969. 66-67беттер
[2] Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Москва ИНФРА – М – Норма, 1997. 116-бет.
Қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінің сәйкес баптарына сілтеме жасалады.
Қылмысты квалификациялау нәтижесі іс жүргізу құжаттарында сипатталады
(қылмыстық істі қорғау туралы қаулылар, айыпкер ретінде жазаға тарту туралы
қаулылар, үкімді және т.с.с.).
Қылмысты квалификациялаудың мәні – оның қылмыс құрамының барлық белгілері
бар қоғамға қауіпті жасалған әрекетті заңды түрде есепке алып, кінәлі
тұлғаға әділ жазасын беру болып табылады. Осы айтылған сөздерден қылмысты
дұрыс квалификациялау қоғамға қауіпті әрекетке нақты әлеуметтік-құқықтық
талдау жүргізуді қамтамасыз ететінін аңғарамыз. [3]
Әрекетті дұрыс квалификациялау үшін және қылмыстық заңды дұрыс қолдану
үшін істің фактілік жағдайларын, қылмыс құрамының барлық белгілерін жақсы
білуіміз керек.
Сонымен, құқық қолданушы органдар қылмысты қаншалықты дұрыс
квалификацияласа, қоғамдағы заңдылықтың жағдайы соншалықты әділетті болады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық құқықтық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыс туралы ұғым Қылмыстық
кодекстің 9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамада көрінгеніндей, қылмыс
дегеніміз адамның әлеуметтік құқықтық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы
секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып
табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі сол қылмыстың заңдық сипаттамасын беріп қана
қоймай, оның әлеуметтік саяси сипатын да ашып көрсетеді. өмірде қылмыстық
құбылыстар әртүрлі нысандарда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан, қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігмен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі – барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни, қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы – бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол нақты қылмыстың заңдық
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдық нысаны. Егер қылмыстың түсінігінде
барлық қылмыстарға тән белгілер – қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстық құқықтық
түсініктерінің бағыты да әртүрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқықтық,
әлеуметтік саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы түсініктері
кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыс құрамының түсінігі жалпы
қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты құрамының
жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық
қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап көрсетеді. Нақты
қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп жоғарыда атап
өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың құрамына тән,
жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген
қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық
құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті элементтерді:
қылмыстың объектісін, объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін
атап көрсетеді. Осы белгілерге орай кез келген қылмыс құрамы осындай төрт
түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. әрбір қылмыс құрамында оның
объектісін, объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін бейнелейтін
белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы қылмыстың
[3] Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы. Жеті-Жарғы, 1998 №11.12 тарау.
құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан осы элементтердің біреуінің жоқ
болуы қылмыс
құрамының мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негіздің де жоқ екендігін
көрсетеді. Қылмыс құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы
төрт түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа
элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс құрамының элементтерін сипаттау деп
аталады. Мысалы қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс
құрамының субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттың неге бағытталғанын, оның
қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз. Қылмыстың
объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып бөлінеді.
Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін дұрыс
анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу үшін
және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінін, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын сипаттайды. Объективтік жағының белгісіне, ең
алдымен, қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі – адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әртүрлі және жан-жақты
(мүлікті жою немесе бүлдіру, қаза келтіру, қауіпті жағдайда қалдыру және
т.б.). Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе
әрекетсіздтен басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті
байланысын көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір
қатынастардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт,
орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілі де жатады. Қылмыстарды ажыратып
жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты
саралауда объективтік жағының осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың
субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері,
яғни адам істеген қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас
сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет, мақсат жатады.
Кінә екі түрлі нысанда: қасақаналылық және абайсыздық түрінде көрініс
табады. Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналылықпен (ұрлық), екінші
біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісіге қаза келтіру), үшіншілері
қасақаналықпен де, абайсызда да жасалуы мүмкін. Кінәнің нысанының көпшілігі
қылмыстық заңның өзінде ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамдарының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатында кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік жағының
белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмыстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін аса маңызды болып табылады. Қылмыстық заң
бойынша қылмыстың субъектісі болып қылмыстық жауаптылыққа тартылуда кез
келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс. Қылмыс жасаған
уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 14, 18-ге толған жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері болып
жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады. Қайсыбір
қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен қосымша
белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте мұндай қосымша белгілер
осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді. Мысалы,
пара алудың субъектісі болып тек мемлекеттік органдардың адамдары ғана, ал
әскери қылмыстардың субъектісі болып тек әскери қызметкерлердің болуы
қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты саралау үшін,
қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін анықтауда маңызы
зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың құрамының
қажетті міндетті белгілері және факультативтік белгілері болып
өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмыстық
іс-әрекетті дұрыс саралауға көмектеседі. Қылмыс құрамының қажетті, міндетті
белгілері дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлдем
болмауының көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет
немесе әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы, оның белгілі
бір жасқа толуы.
Қылмыс құрамының факультативтік нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс құрамын сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, ниет,
мақсат, қылмыс заты, арнайы субъект, қылмыс зардабы, себептік байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап көрсетілсе,
онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті міндетті белгісіне
айналады. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда тонаудың
тәсілі – мүлікті ашықтан-ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қылмыстық құқықтық жаза тағайындалғанда ғана
ескеріледі. Мысалы, қызметкердің құжаттарды қолдан жасауы қылмысын
саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен жасағаны есепке алынбайды.
Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат жаза тағайындалғанда ескеріледі. Қылмыс
құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты сақтауда және оны
нығайтудағы маңызы ерекше.
Қылмысты дұрыс саралау үшін нақты қылмыс құрамдарының белгілерін тиісінше
дұрыс түсіну керек. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін білуге
жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын ашу, олардың белгілерін анықтауды
жеңілдету, нақты істелген іс-әрекеттерді дұрыс саралау мақсатымен қылмыс
құрамының түрлері нақты белгілері бойынша өзара бөлінуі мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критериясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
құрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамдарына бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі бір түрі бойынша онда негізгі тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмыстың ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлары көрсетілмейді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің
96-бабының 1-бөліміндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің
жай түрі ғана аталған, ауыр не жеңіл түрлері көрсетілмеген.
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар да көрсетілсе, онда ондай қылмыс
құрамын жеңілдетілген қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге жауаптылықты
ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы сараланған қылмыс құрамы
деп аталды. Сондай-ақ құрам қатарында 129-баптың 3-бөлімінде көрсетілген
адамды ауыр қылмыс істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-
,3-бөлімдерінде қарастырылған құрамдар жатады. Қылмыс құрамының сипатталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы және баламалы
қылмыс құрамы түрлеріне бөлінеді. Жай қылмыс құрамы дегеніміз қылмыс
құрамының белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір
ғана объективтік жағының болуы. Бұған мысалы, 125-баптың 1-бөлімінде
қарастырылған адамды ұрлау жатады. Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы
элементтерінің бірінің күрделенуін айтамыз. Мысалы, екі объектіге бірдей
қол сұғуын (қарақшылық). Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар. Балама
құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында көрсетілген
әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, 259-бап есірткі заттарды
немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау,
тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс құрамының құрылысына қарай құрамды
түрге бөлудің де практикалық маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс
құрамы материалдық, формальдық және келте қылмыс құрамдарына бөлінеді. Іс-
әрекеттің нәтижесінен болатын зардап қылмыс құрамында көрсетілсе, ондай
қылмысты материалдық қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет
немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген
қылмыс зардабы болған уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы,
қызмет өкілеттігін пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады.
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық қылмысқа жататындар: пара беру, қызмет жөніндегі жалғандық. Пара
беру, параны кез келген нысанда берген уақыттан бастап белгілі бір
зардаптың болуына қарамастан, аяқталған қылмыс деп саналады. Кейде заң
шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмыстық әрекет сатысына
көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп атаймыз. Мысалы,
адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру қаупінде қалдыру. Бұл құрам бойынша
заң шығарушы аяқтау уақытын оның зияндылығына байланысты оқталу сатысына
көшірген. Яғни бұл қылмыс деп аталған адамның жәбірленушіге осы ауруды
жұқтырған уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған
уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де
жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс
деп есептелінеді.
1.2. Қылмыс құрамының түрлерінің мазмұны
Заңдық әдебиеттерде қылмыс құрамының жалпыға танылған, міндетті төрт
элементі көрсетілген: объект, объективтік жоқ; субъект, субъективтік жоқ.
Қылмыс құрамының элементтері бір-бірімен тығыз байланысты. Егер бұл
элементтерінің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамынын жоқ болғаны, яғни
қылмыстық жауапкершілікке негіз жоқ.
Қылмыс объектінің астарынан түсінетініміз – қылмыс арқылы зиян
келтірілген заңмен қорғалатын игілік, әлеуметтік құндылық.[4]
Бұндай игілік ретінде отандық қылмыстық құқық ғылым қылмыс заңымен
қорғалатын қоғамдық қатынастарды таниды.
Адамның мінез – құқының сыртқы жағын сипаттаушы белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Бұл белгілерге тұлғаның қоғамдық
қауіпті әрекеті (активті мінез-құлық) не әрекетсіздік (пассивті мінез-
құлық). Мысалы: ұрлық – біреудің мүлкін жасырын ұрлау, қызметі бойынша
әрекетсіздік. Кей жағдайларда қылмыс құрамының объективті жағына әрекет не
әрекетсіздіктен басқа қылмыстық салдарды, себепті байланысты да жатқызады.
Мысалы: ұрлықтың құрамы, осы әрекет арқылы меншік иесіне зиян келуі. Бұдан
басқа объективті жоқ қылмысты жасау жағдайы, орны, уақыт, тәсілі, қаруы
және құрал-жабдықтары жатады.
Қылмыс субъектісі болып қылмыс жасаған және қылмыстық заңмен
қарастырылған белгілерге ие физикалық тұлға табылады белгілері: есі дұрыс,
анықталған жасқа толу және кей жағдайларда арнайы белгілері болады
(мамандығы, лауазымы және т.б.).
Қылмыстың субъективтік жағын адамның мінез-құлқының ішкі психикалық жағын
сипаттаушы белгілер құрайды: кінә, себеп және қылмыс мақсаты.
Теорияда қылмыс құрамының белгілерін екіге бөледі: негізгі және арнайы.
Негізгі белгілері (міндеттеуші не жалпы) – бұл әрбір қылмыс құрамында
болатын белгілер. Осы белгілердің білгілердің біреуінің болмауы қылмыс
құрамының жоқ екенін білдіреді. Негізгі белгілерге жататындар: қылмыс
объектісінде – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар; қылмыс
объективті жағында — әрекет не әрекетсіздік; қылмыс субъектісінде физикалық
тұлға, есі дұрыстық, жасы, қылмыстың субъективті жағында – кінә.
Арнайы белгілер (факультативті, толықтырушы) – бұл белгілер заң
шығарушының барлық елес тек қана қылмыс құрамының бір бөлігін негізгі
белгілерге толықтыру ретінде пайдаланатын белгілері. Арнайы белгілері
жататындар: қылмыстың объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыстың
объектісінде – оның құрылымы, мазмұны және қылмыс пәні, қылмыстық
объективті жағында – салдар, себепті байланыс, қылмыс жасаудағы жағдай,
уақыт, орын әдіс, қару және құрал-жабдық;
[4]Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы,
2000
Қылмыс субъектісінде лауазымды не қызметтік жағдайы, соттылығы және т.б.;
қылмыстың субъективті жағына ол – себеп мақсат.
Қылмыс құрамының негізгі және арнайы болып бөлінуі тек қана теориялық
мәнге ие, ең бастысы қылмыстық–құқықты оқытқанда қолданылады. Практикада
бұндай бөлу құқық қолданушының нақты қылмыс құрамымен жұмыс істейтіндіктен,
оларға қылмыстық-құқықтық нормада көрсетілген белгілердің барлығы міндетті
болғандықтан шартты сипатқа ие болады. Мысалы: ұрлықта біреудің мүлкін
жасырын ұрлау әдісі міндетті белгі ретінде танылады.
Кейбір жағдайларда арнайы белгілер қылмысты квалификацияғанда есепке
алынады. Егер арнайы белгі қылмыс құрамына кірмесе, онда ол қылмысты
квалификациялауға әсер етпейді және жаза бекіткенде есепке алынады.
Қылмыс құрылымының жалпы түсінігі – қоғамға қауіпті әрекетінің қылмыс
ретінде сипат алуы, оны қылмыс не қылмыс емес екенін тану немесе оны дұрыс
квалификациялауға қажетті элементтер жиынтығы. Осы жоғарыда қараған
жағдайларды практика жүзінде қолданғандақылмыс құрамын жіктеудің маңызды
зор, яғни қылмыс құрамын анықталған түрлнрге бөлеміз. Қылмыс құрамын
жіктеудің негізіне жататындар: әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі –
заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты, қылмыстың объективтік
жағының жіктелуіне байланысты.
Әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне байланысты қылмыс құрамы:
а) негізгі;
б) квалификациялық (ауырлатушы);
в) артықшылықты (жеңілдетуші) болып бөлінеді.
Негізгі қылмыс құрамы – бұл белгілі бір әрекеттің негізгі, тұрақты
белгілерінің жиынтығынан тұратын құрам. Толықтырушы белгілерді, яғни
жасаған әрекеттің қоғамдық қауіптігінің дәрежесін көтеруші, төмендетуші
белгілерін қарастырмайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқының
96-бап 1-тармақшасында қарастырылған кісі өлтіру құрамы. Егер қылмыс
құрамында негізгі белгілерден басқа жауапкершілікті не жазаны ауырлатушы
жағдайлар болса, онда ол қылмыс құрамының квалификациялық түріне жатады.
Бұндай квалификациялық белгілерге әр түрлі жағдайлар жатады: қылмыстың
қайталануы, әдісі (ерекше қатігездік, зорлау және т.б.), соттылығы,
ұйымдасқан топ болуы, қаскүнемдік пиғылы, мақсаты және тағы сол сияқтылар.
[5]
Квалификациялық қылмыс құрамы Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің
баптарының әртүрлі тармақтарында мазмұндалады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің
96-бап ІІ-тармақшасындағы кісі өлтіру құрамы.
Егер қылмыс құрамында негізгі белгілерден басқа жеңілдетуші белгілер
болса, онда ол артықшылықты қылмыс құрамына жатады. Бұл белгілі қылмыс
құрамының ерекше бөлімінің бір бабының әр түрлі тармақтарында немесе жеке
бапта болуы мүмкін. Мысалы, артықшылығы бар кісі өлтіру құрамдары бар
баптар: жаңа туған баласын анасының өлтіру (96-бап); аффект жағдайында кісі
өлтіру (98-бап); қажетті қорғаныс шегінен шығып кісі өлтіру (99-бап);
қылмыс жасаған тұлғаны ұстау кезіндегі шараларды шегінен тыс қолдану (100-
бап).
Заңдағы қылмыс құрамын сипаттау тәсіліне байланысты жай немесе күрделі
болып бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы – бұл құрам элементтерінің қиындық жоқ құрал. Онда
ерікті қылмыс құрмайтын бір ғана әрекетті, тарауды не сатыны сипаттайды,
яғни құрам элементтерінің барлығы тек бір-біреуден тұрады.
Қандайда болсын құрам элементтерінің қиындығы бар болса, ол күрделі қылмыс
құрамы. Мысалы, қарақшылық (яғни бұнда меншікке және меншік иесіне зиян
келеді); зорлау (бірнеше әрекеттермен: психикалық не физикалық күш көрсету
арқылы, не тұлғаның дәрмен сіз халін қолданып жыныстық әрекет жасау);
кінәнің екі түрімен (адамның дене мүше
[5] В.Д.Филимонов. Понятие и цель наказания, новое уголовное право РФ.
Общая часть, учеб. пос. М.,1995 96бет
лерін трансплантация үшін не басқа жағдайларға пайдалануға мәжбүрлеп
көндіру салдарымен абайсызда кісі өліміне әкеп соқса).
Күрделі қылмыс құрамының әр түрлілігі альтернативті қылмыс құрамы деп
аталады, онда қылмыстық әрекеттің (әрекетсіздіктің) бәрнеше нұсқалары
көзделеді, олардың әрқайсысы өз алдына қылмыстық жауапкершілікке негіз бола
алады, мысалы, заңдылық кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау, заңсыз
кәсіпкерлік, тұтынушыларды алдау.
Қылмыстың объективті жағының жіктелуі практикада маңызды орын алады.
Сондықтан қылмыс құрамын объективтік жағына қарай үшке бөлеміз: материалды,
формальды және келтелік.
Салдарлар қылмыстың аяқталуының қажетті белгісі шығатын құрал материалдық
қылмыс құрамы деп аталады.
Егер жасаған әрекеттен салдарлар пайда болмаса, онда ол қылмыс деп
танылмайды (мысалы абайсыз әрекеттер) не қол сұғушылық не қылмысқа дайындық
деп сараланады (көздеген салдарлар туғызуға бағытталған қасақаналық
әрекеттер).
Формальды қылмыс құрамы – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған
әрекеттіжасау қылмыс аяқталды деп санауға жетерлік құрам. Бұл жерде
салдарлар қылмыстық міндетті белгісіне жетпейді. Мысалы, мемлекеттік
сатқындық, зорлау. Егер қоғамға қауіпті салдар тұтас болса, олар формальды
құрам не квалификациялау белгілерінің қызметін атқарып, жаза тағайындау
кезінде есепке алынады. Мысалы, зорлау салдарынан жәбірленуші
венералогиялық аурулар жұқтырса.
Заң шығарушы көп жағдайларда қылмысты аяқтау қылмыстық әрекеттің алдын
ала сатысына, яғни дайындау не қастандыққа жатқызады. Бұндай қылмыстың
аяқталуы үшін қылмыстық салдардың да, әрекетті соңына дейін жеткізудің де
қажеті жоқ. Бұндай келтелік қылмыс құрамы деп аталады. Мысалы, қарақшылық,
бандитизм.
Басқа жағдайларда қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші және үшінші бөлімдерінде осы
қылмыстың ауыр және аса ауыр түрлері қарастырылған.
Ерекше бөлімнің ьаптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмыстық әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші)
әрекеттерін сол немесе басқа қылмыс құрамының барлық белгілері болмайды.
Мысалы, әйелді зорлауға оқталған онымен зорлап жыныстық қатынас жасау
орындалмайды немесе кісі өлтіруге оқталғанда қылмыстың зардабы – адам өлімі
жоқ. Бірақ осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше бөлімдерде
аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің болмауы олардың
іс-әрекеттерінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл жағдайда да
қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол сияқты Жалпы
бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға
оқталғанда кінәлінің әрекеттерінде Қылмыстық кодекстің 120 және 24-
баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау,
бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты.
Заңдылық қағидасын сақтау құқық қорғау органының қызметкерлерінің қасиетті
борышы. Бұл азаматтардың конституциялық құқықығың, бостандықтарын жүзуге
асырудың негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру
қылмыс істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай
баға беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды
шарттардың бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, әрекет
немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талбына сай баға беріп
саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөлімдеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету
керек. Егер адамның іс-әрекеттерінде бірнеше қылмыс құрамының белгілері
болса, онда олар заңның бірнеше баптары немесе баптың бірнеше бөлімдері
бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол
заңдылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне
нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін
қылмыстық заңды дұрыс қолданып, істің мән-жайын терең зерттей білу,
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау керек, сондай-ақ қылмысты қылмыс
еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді
анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты
саралаудағы, заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің
құқықтық мемлекетімізде бірде бір адам, егер оның істеген іс-әрекеттерінде
қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес.
өйткені жаңа қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауап пен жазаға
тек қана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті
іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту
болып табылады
ІІ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қылмыс объектінің ұғымы және түрлері
Объект құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан
объектіміз заңмен қарастырылған қылмыс ретінде қоғамдық қауіпті әрекет
белгілі бір объектіге қол сұғады. Қылмыстық қол сұғу кезінде осы объектіге
мәнді зиян-залал келтіреді. Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік және құқытық табиғатын, жасалған қылмыс үшін қылмыстық
жауапкершіліктің шегі мен үлгілерін түсінуге көмектеседі.
Қылмыстың объектісін белгілеу қылмыстың құрамының бір-бірімен ұқсастығын
ажыратуға, қылмыстық әрекеттің қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар қылмыс объектісінің белгісі бойынша заң
шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелендіреді және
кодификацияландырады.
Көптеген теоретик ғалымдардың ойы бойынша қылмыс объектісі болып қоғамдық
қатынастар шығады. Қоғамдық қатынастар – жалпы қатынастардың жан-жақты,
күрделі түрлерінің бірі. Қатынастар әдістемеде барлық құбылыстардың
қатынасқа түсу кезеңі, — деп түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастардың ерекше
сипаты, онда әлеуметтік жол ретінде адамның танылуы. Қоғамдық қатынастардың
өзі сипаты бойынша да, құрылымы бойынша да өте күрделі құбылыс болып
табылады. Бірақ қоғамдық қатынастардың басты элементтері болып: қоғам,
мемлекет және олардың бекітулері, құрылулар және олардың өкілдері,
адамдардың бірлестіктері мен ұжымдары, жеке бөлек тұлғалар, материалдық
әлемнің пәндерімен әртүрлі үлгіде көрінетін қоғамдық қатынастардың
арасындағы байланыстар табылады. [6]
Барлық қоғамдық қатынастар ылмыстық заңмен қорғала бермейді. Тек қана заң
шығарушының көзқарасымен қарағандағы ең құнды деген қоғамдық қатынастарға
ғана қорғалады және олардың шеңбері әрқашанда қозғалыста болады. Бұл шеңбер
бірқатар жағдайларға байланысты өзгереді (ерекше тарихи шарттар, нақты
жағдайлар, уақыт, қоғамға қарсы әрекет не әрекетсіздіктің қауіптілік
дәрежесі т.с.с.).
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғанатын маңызды қоғамдық
қатынастар шеңбері қамтыған. Сондай-ақ Қазақ ССР-ң қылмыстық кодексінің 7-
бабының мазмұнында да қоғамдық қатынастардың қатары айқын көрсетіген, яғни
онда қылмыс деп қоғамдық құрылысқа, саяси және экономикалық жүйеге,
меншікке, жеке тұлғаға, жеке тұлғаның саяси, еңбектік, мүліктік және
басқа да құқықтары мен бостандықтарына, сонымен бірге қоғамдағы құқықтық
тәртіпке қарсы қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік —
[6] Философиялық сөздік М.1980, 268-бет.
делінген. Осы айтылған маңызды қоғамдық қатынастарды қорғау қылмыстық
заңның міндеті деп көрсетілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 2-бабында былай деп бекітілген: Осы кодекстің міндеттері: адам
және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін, меншігін
қорғау, ұйымдардың құқығын және заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қоршаған ортаның қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасының территориясының бүтіндігін қорғау, заңмен қорғалатын қоғам
мен мемлекеттің мүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен
адамзаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қылмысты ескерту. Осы норма
мазмұнынан қылмысқа қол сұғушылықтан қорғалатын объектілердің ауқымының кең
екенін байқадық. Әрине, болашақта қылмыстық кодексте қылмыстық құқықтың
объектілері туралы өз алдына бөлек норма шығарса жақсы болар еді. Мысалы:
жеке тұлғаларды қорғау, ұжымдық, қоғамдық, мемлекеттік және халықаралық
мүдделерді қорғау туралы. Қылмыс объектісін қылмыстық құқықтық реттеу
объектісінен ажырата білу керек. Қылмыстық құқық басқа құқық салалары
секілді ең алдымен құқықтық реттеу объектісі арқылы өз алдына сала болып
танылады. Құқықтық реттеу объектісіне мемлекет атынан қызмет ететін
өкілетті органдар мен есі дұрыс белгілі жасқа толған азамат арасындағы
қылмыспен жазаланатын әрекет пайда болатын қоғамдық қатынастар жатады.
Қылмыс объектісі болып әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарда,
адамдардың өндірістік, қоғамдық, ішкі және өмірлік процесінде құрылатын
қоғамдық қатынастар табылады. [7]
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігінің сипаты қылмыс объектісінің жіктеу
мәселесіне келіп тіреледі, яғни қылмыс объектісінің түрлеріне тоқталайық.
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыс объектісін үш түріге жіктеген: жалпы,
топтық және тікелей.
Жалпы объектіге қылмыстық заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы жатады. Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстың әлеуметтік мазмұнын
және оның қоғамғажәне мемлекетке деген қоғамдық қауіптілігін сипаттайды.
Топтық объект бұл бір немесе барлық қылмысқа емес, тек қылмыстар тобына
тән объект. Топтық объект қылмыстар тобы қол сұғатын біртекті қоғамдық
қатынастар. Мысалы, топтық объектіге мыналар жатады: ұрлық, тонау,
қарақшылық, яғни меншікке қарсы қылмыстар; тұлғаның өміріне, денсаулығына
бостандығына, ар-намысы мен абыройына қарсы қылмыстар, яғни жеке тұлғаға
қарсы қымыстар тобы болып табылады. Бұл топтық объект қылмыстық құқықтың
ерекше бөлімінің тарауларында орын алған.
Тікелей объект бұл бөлек бір қылмыстың нақты қоғамдық қатынасқа
бағытталуы. Тікелей объект қылмысты саралап, жазасын анықтағанда, бір
қылмыстан екінші қылмысты ажыратқанда үлкен маңызға ие.
Қылмыстың тікелей объектісінде нақты қоғамдық қатынастың сипаты ретінде
мүддені алсақ қателесеміз.
Мүдде қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінуі, яғни субъектілердің
арақатынасы және мүддесі болмаса, қоғамдық қатынаста жоқ. Қоғамдық
қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы көп түрлі байланыстар жиынтығы. Бұл
байланыстар материалды (өндірістік), адамгершілікті, құқықтық және басқа да
қатынастар болып келеді. Ол қатынастар әлеуметтік топтар немесе белгілі бір
адамдардың мүддесін бейнелейді. Мүдденің тұлғасы ғана емес, сонымен бірге
өз объектісі — әлеуметтік құнды игілігі де бар.
Қылмыстық құқық теориясында объектісінің негізгі, толықтырушы және
факультативті деп үшке бөледі.
Негізгі объектісі – бұл қылмыстық норманың қорғау үшін қалыптыстырылған
объектісі. Бұндай объект қылмыстық кодексінің ерекше бөлімдегі норманың
орнын анықтау үшін қажетті критерий болып табылады.
Толықтырушы объект – бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмысты
жасау жолында залалға ұшыраған объект. Мысалы, толықтырушы объект – нақты
тұлғаның денсаулығы.
[7] Глистин В.К. Проблемы уголовно - правовой охраны общественных
отношений. Л., 1979
Қылмыстың факультативті объектісі – бұл бір қылмыс мүмкін қатынастар.
Мысалы, бұзақылық негізінде тұлғаның мүддесіне зиян келеді. Бірақ негізгі
объект қоғамдық тәртіп болып табылады.
2.2. Қылмыс объективтік жағының түсінігі мен белгілері
Қылмыс құрамының келесі бір маңызды элементі болып қылмыстың қылмыстың
объективтік жағы табылады. Қылмыста осы объективтік жақтың белгілері жоқ
болса, онда қылмыс құрамы да жоқ деп саналады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы қылмыстың құқық диспозициясында
көрсетілген құқықтық әрекеттің сыртқы белгілерінің жиынтығы, яғни қылмыстық
объективтік жағы адамның ішкі жан дүниесі, сезімі көңіл-күйінен емес, оның
сыртқы салалы түрдегі іс-қимылымен сипатталады.
Сонымен бірге қылмыстың объективтік жағы қоғамға қауіпті салдарды және
әрекет немесе әрекетсіздіктің себепті байланысында қамтиды.
Қылмыстың объективті жағын сипаттағанда, қоғамдық қауіптілігін, өзіндік
ерекшеліктерін, мәнін ашатын белгілерді бекіткен. Нақты қылмыс құрамының
объективтік жағы тек қана қылмыстық қарсы және қоғамдық қауіпті белгілерге
ие. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы-бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, зорлық-
физикалық күш қолдану арқылы немесе дәрменсіз жағдайын қолданып,
жәбірленушіні жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу (120 б), бұзақылық-дөрекі түрде
қоғамдық тәртіпті бұзу (257 б) және т.б.
Қылмыстық объективтік жағына жататын белгілер: әрекет немесе
әрекетсіздік, қоғамға қауіпті салдар, әрекет не әрекетсіздік арасындағы
себепті байланыс, уақыт, орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қылмыс жасау құралы.
Адамның әрекет немесе әрекетсіздігі кез келген қылмыс құрамының міндетті
белгісі болып табылады. Ал қоғамға қауіпті салдар, себепті байланыс, уақыт,
орын, жағдай, әдіс-тәсіл, қару және қылмыс жасау құралы қылмыс құрамының
факультативті белгілері деп аталады.
Егер осы аталған белгілер қылмыстық құқық нормасының диспозициясында атап
көрсетілмеген жағдайда, міндетті белгілер қатарына жатпайды.
Қылмыстық объективтік жағын жете түсінуіміз үшін осы жоғарыда аталған
белгілерге тоқталып өтейік.
Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік.
Әрекет – бұл активті мінез-құлық. Қылмыстық кодексте қарастырылған
қылмыстардың басын көпшілігі тек қана әрекет арқылы жасалады.
Қылмыстық мінез-құлықтың нақты үлгісі әр түрлі болып келеді. Қылмыс
құралының барлығы дерлік бір-бірімен қоғамдық қауіпті мінез-құлық үлгісі
арқылы ажыратылады. Мысалы, ұрлық біреудің мүлкін жасырын ұрлау; тонау-
біреудің мүлкін ашық түрде ұрлау, қарақшылық-тұлғаның өміріне және
денсаулығына зиян келетін физикалық күш көрсету арқылы меншігіне қол сұғу;
алаяқтық-сенімге кіріп, біреудің мүлкін пайдалану.
Адам әрекеті оның сыртқы еркінің көрінісі. Сондықтан ол саналы және
белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған. Әрекетті ерікті мінез-құлық
сипатында көру тұлғалы кінәсіз деп тануға себеп емес.
Әрекетке адамның рефлекстік дене қозғалысы, сондай-ақ ауру адамның
сандырақтау жағдайындағы әрекеті немесе өз санасын бақылай алмайтын
жағдайлары жатпайды. Сонымен бірге адамның саналы мінез-құлқы, егер ол
табиғаттың дүлей күшінің әсерінен болатын болса, бұндай әрекеттер қылмыстық
құқықтық мәнсіз келеді.
Әрекет немесе әрекетсіздік осы жоғарыда аталған жағдайда жасалса, бұл
қылмыстар қылмыс болып табылмайды. Сондықтан тұлғаның әрекет немесе
әрекетсіздігі оның еркінен тыс жасалған деп есептеледі.
Егер күш көрсету арқылы қоғамға қауіпті әрекет жасалғанда, күш
көрсетілген тұлғаның қарсылық білдіруге мүмкіндігі болмаған жағдайға ғана
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Сондықтан тұлғаның қоғамға қауіпті әрекеттерді ұру арқылы жасауы
қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды, себебі бұл жерде тұлғаның өз
бетімен әрекет ету мүмкіндігін жоққа шығара алмайды.
Психикалық мәжбүрлеу басқаша мәнге ие. Әрекетті психикалық мәжбүрлеу
арқылы жасау жалпы түрде қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Психикалық мәжбүрлеу анықталған жағдайларда қауіпті қажеттілік жағдайына
ауысуы мүмкін. Мысалы, кассир өзіне сеніп тапсырылған ақша сомаларын,
өлтірумен қорқытып тұрған қарақшыға берген жағдайда қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. [8]
Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның міндетті және мүмкін болатын
әрекеттерді жасамауынан көрінетін пассивті мінез-құлық. Әрекетсіздікті
қарастырушы қылмыстық құрамы көп емес. Мысалы, қауіптілікке қалдыру, ауруға
көмек көрсетпеу және т.б.
Әрекетсіздіктің енді бір тобын аралас әрекетсіздіктер құрайды. Мысалы,
қоймашы өзіне сеніп тапсырылған мүлікке ұқыпсыз қарау салдарынан заттардың
бұзылуы. Бұл жерде қылмыс құрамы үшін тұлғаның әрекетсіздігінен зиянды
салдарлар пайда болады, яғни әрекетсіздік қылмыстық-құқықтық маңызға ие
болады.
Активті әрекеттер жасауға міндеттейтін әр түрлі негіздер бар. Бұндай
міндеттемелерді бірқатар жағдайларды қылмыстық заң бекітеді. Мысалы, әскери
міндетті тұлға әскери комиссариатқа шақырылған уақытында баруға міндетті;
жүргізуші жол көлік оқиғасынан кейін жәбірлеушіге алғашқы дәрігерлік көмек
беруге міндетті. Бұл міндеттер заңды бұйрық немесе қызметтік ережемен
негізделуі мүмкін. Мысалы, жолда жүру ережелерін сақтау, жұмыскер
бастығының айтқанын орындау және т.с.с.
Сонымен бірге кейбір әрекеттер келісім шартқа негізделуі мүмкін. Мысалы,
бір тұлға екінші тұлғаны тау асуларынан өткізуге міндеттеніп, қажет
жағдайда көмек көрсетпесе, міндеттерін орындамаған болып есептеледі.
Әрекетсіздікке жауапқа тарту үшін тұлғаның әрекет ету мүкіндігінің болған,
болмағандығын анықтау қажет. Көп жағдайда міндетті орындау белгілі бір
сыртқы жағдайларға тәуелді болады. Жекелеген жағдайларда заңды әрекет етуді
шектейтін жағдайлар бекітіледі. Сондай-ақ өмірге қауіпті жағдайда тұрған
тұлғаға көмек көрсету міндеті, осы міндетті орындау мүмкіндігімен тығыз
байланысты.
Қылмыстық заң қылмыс құралын әрекетті немесе әрекетсіздік тікелей
жасаумен байланыстырады және осыдан белгілі бір қылмыстық салдар пайда
болуыменде байланыстырады. Қылмыстық салдар деп қылмыс құрамының
объективті белгілеріне жататын және тұлға әрекетімен (әрекетсіздігімен)
негізделген қоршаған ортадағы өзгерістерді айтамыз. Әрбір қылмыстық әрекет
немесе әрекетсіздік қылмыстық заңмен қорғалатын тұлғалардың, қоғамның,
мемлекеттің мүдделеріне қол сұғады. Бірақ қол сұғу объектіге келтірілген
зиян материалды емес болуы мүмкін. Өйткені ол заттар әлеміне емес, адамдар
арасындағы қатынасқа жатады. Қол сұғу объектісіне келтірілген зиян әр түрлі
үлгіде көрінуі мүмкін.[9] Мысалы, материалдық залал келтіру (біреудің
мүлкін ұрлау, бүлдіру), физикалық зиян келтіру (денсаулығына зиян келтіру).
Қылмыстық нәтиже материалдық емес сипатқа да ие болуы ықтимал. Мысалы,
азаматтық мүліктік емес субъективті құқықтарын бұзу (саяси, еңбектің және
басқа да ұйымдар мен мекемелердің қалыпты жұмысын бұзу).
Заң шығарушы зиянды салдарларды жазу кезінде әр түрлі техникалық тәсілдер
қолданады. Соның біреуін алатын болсақ, қылмыс құрамының қасақаналығы
заңдағы сипаты бойынша құрамның аяқталуына белгілі бір қылмыстық салдарлар
пайда болуы керек. Мысалы, қасақана кісі өлтіру, ұрлау және т.б. Заңда
көрсетілген салдарлар жоқ болса, қылмыс жасау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz