Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1-тарау. Қылмыстың жалпы сипаты мен белгілері
1.1. Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қылмыстардың
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2 –тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi
2.1.Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, мақсаты мен
түрлері ... ... ... ... ... ...
2.2.Қылмыстық жауаптылық басталатын жас шамасы мен негіздері ... ... ... ...
3-тарау. Қылмыс жəне басқа да құқық бұзушылықтар
3.1. Қылмысқа дайындалу. Қылмыс жасауға
оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қылмыстық-құқықтық аспектісіндегі қасақаналық және оны қылмыс жасауда
табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.Қылмыстық жауаптылықтан босататын мән-жайлар
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қылмыс – қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік
дәрежесі басымырақ екенін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық
шаралар қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу – қылмыстық заңның негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-
әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) көрінісі болып табылады. Заң
шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның
нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап
көрсетеді.
Қылмыстың заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп
көрсетілген (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 9-бап). Қылмыстың
осы грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған
қылмыс туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу
процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Адам қандай да бір әрекетті бастар алдында нақты мақсаттар қойып,
өзінің ілгеріде жүзеге асыратын әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие.
Сонымен бірге қылмыстық әрекетті бастар алдында қылмыс субъектісі оның
нәтижесін көз алдына елестетеді. Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе
соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің қажетті сатысына айналған кезде қылмыс
субъектісінің санасында қылмыс істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады.
Белгілі бір жағдайда осындай қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша
немесе субъектінің өз ойын өзге әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі
болуы мүмкін. Қылмыстық ниет қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын
іске асыруға бағытталған әр түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа
дайындала бастайды және одан кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға
тікелей бағыттайды). Бірақ қандай да бір себептерге және жағдайларға
байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің туындамауы жиі кездеседі. Мысалы:
Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін құрал-жабдықтар сатып алады,
банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және дыбыс беру қондырғыларының
жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа қатысушыларды іздестіріп табады,
олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерінің оларды ұстауына байланысты қылмысты ақырына
дейін жеткізбейді.
Жоғарыда аталған әрекеттерді орындағаннан кейін қылмыскер банк ішіне
кіреді және ақшасы бар сейфті ашпақшы болады, бірақ осыны істей алмай,
қылмыс орнынан қашып кетеді.
Қылмыскер барлық әрекеттерді орындап, сейфті ашады және ақшаны алады.
Көрсетілген мысалдардан тұлғаның ең алдымен қылмыс істеу үшін қолайлы
жағдайлар жасайтынын, содан кейін қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге
тікелей қол сұғатын әр түрлі әрекеттерді орындайтынын және ең соңында
қылмыстық ниетін толығымен жүзеге асыратынын көруге болады.
Сонымен, қасақана қылмыстық әрекет өзінің қалыптасуында және дамуында
бірқатар кезеңдерден өтеді: қасақаналықтың қалыптасуы (табылуы) – қылмысқа
дайындалу – қылмыс жасауға оқталу – аяқталған қылмыс.
Бірақ нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге асырылмаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет,
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқықтың реттеу
саласына жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе бірауыздан осылай
тұжырым жасалған. Ал қылмыс ақырына дейін жеткізілгенге дейін өтетін
әрекеттер (қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) болса аяқталған
қылмыспен қатар нақты қоғамдық қауіпті туындатады. Бұл кезде заңмен
қорғалатын тұлғаның құқықтары мен мүдделеріне, меншікке, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікке, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
қауіпсіздігіне және өзге де заң қорғауындағы объектілерге зиян келтірілу,
оларды бұзу қаупі төнеді немесе осындай зиян ішінара келтіріледі1
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде тек
жүзеге асырылған қылмыс ғана емес, сонымен қатар кінәлінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмеген қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) те айыпты және жазалануға
жатады деп көрсетілген.
Қылмыстың мазмұны мен ерекшеліктерін зерттеу және талдау тек
теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да маңызды
және өзекті мәселе болып келеді. Оның ғылыми маңыздылығы қылмыскер
тұлғасының қасиеттері мен ерекшеліктерін ашудан, қылмыс істеуге
көмектесетін жағдайлар мен себептерді қалыптастыратын сыртқы әлеуметтік
ортаны ашудан және қылмыс істеу сатыларының мәнін анықтаудан көрінеді. Ал
тәжірибелік маңыздылығы – қылмыстың алдын алуға қажетті шараларды
анықтауда, құқық бұзушы тұлғаның көзқарасын өзгертуде, қылмыс істеген
кінәлінің ойластырған қылмыстық ниетінің орындалу дәрежесіне байланысты
қылмысты дұрыс саралауда анық көрінеді.
Сонымен қатар 1997 жылы 16-шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1-қаңтарда
күшіне енген жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бұрынғы
Қылмыстық Кодекстерге қарағанда, аяқталған қылмыс түсінігін және қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту, оның ішінде қылмысқа қатысушылардың өз
еркімен бас тартуын жаңадан ашып көрсеткен.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қылмыстың түсінігін ашу және қылмыстың
әрбір түрін жеке-жеке қарастыру және талдау.
Курстық жұмыстың міндеті – Қылмыстың жалпы сипаттамасын беру. Сонымен
қатар аяқталған қылмыс пен аяқталмаған қылмыс арасындағы, жазалануға
жатпайтын қасақаналықты табу және кейбір жағдайларда жазалануға жататын
қылмысқа дайындалу арасындағы, қылмысқа дайындалу сатысы мен қылмыс жасауға
оқталу сатысы арасындағы, қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту мен шын
жүректен өкіну, айыбын мойындап келу арасындағы айырмашылықтарына және
аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындалғанда ескерілетін жағдайларға көңіл
бөлу.
Қылмыстың туралы мәселені қарастырған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілері және оған түсініктемелер, қылмыстық істер
бойынша Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулылары, оқу
әдебиеттері, ғылыми еңбектер және мерзімді басылымдар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспе, үш тарау, жеті бөлімшелерден, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Қылмыстың жалпы сипаты мен белгілері
1.1. Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi
Қылмыс, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дəiрлерiнде
өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыс – бұл адам iс-əрекетiнiң бiр
түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екi анықтама
беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз
- қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр
əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн
заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл
əрекеттер қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi.
Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға
жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық анықтамасында
қылмыстың негiзгi сапасы – оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген
тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға
қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк
белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi
немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып
қылмыстың ұғымын бередi. ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық
кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет
(əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан
қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға
қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы
аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады.
Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк
қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс
деп танудың негiзi болып табылады. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен
заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы
анықталады.
Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше
жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет немесе əрекетсiздiк); қылмыстың
жасалу жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң жеке басының
ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты
мен мотивiне жəне т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн.
Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар:
- сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты,
- сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дəрежесi.
Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға қол
сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi),
ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне,
қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың
қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция
бойынша да анықталады.
Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның
қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, жасалған əрекеттiң
белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан
қоғамға қауiптi емес iс-əрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2-
бөлiгi).
Қылмыстың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгiлi бiр
əрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстың формальды
белгiсi. Қоғамға қауiптi iс-əрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей
қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады. Сондықтан əрекеттiң қылмыс
немесе қылмыс емес екендiгiн шешу кезiнде заңның аналогиясы қолданылмайды
деп көрсетiлген (ҚР ҚК 9- бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында
жекелеген қылмыс құралдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта
қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы iс-əрекет жасауды қылмыстық құқыққа
қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тыйым салмаған iс-
əрекеттердi жасауын қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы
ғана белгiлi бiр əрекеттi қылмыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның
мəндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-əрекеттiң қылмыстық құқыққа
қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-
əрекеттер қылмыс деп танылады.
Қылмыстың келесi белгiсi – кiнəлiлiк. Адамның өзi жасаған əрекетiне
немесе əрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның əрекетi
кiнəлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық
немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр əрекеттi қылмыс
деп тану үшiн онда кiнə орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден
айрылған нақты əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды (мысалы,
рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы
əрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын
тойтарылмайтын күш нəтижесiнде немесе күштеп мəжбүрлеу кезiнде адамның
жасаған əрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнəсiз қылмыс та, жаза
да жоқ деген сөз.
Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң
жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасау
қылмыс болып саналады. Мұның өзi қылмыс құрамы туралы сипаттама тек
қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн жəне осы iс-əрекет үшiн қылмыстық заңның
санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау
қатерiмен тыйым салу қылмыстың жазаланушылық белгiсi болып табылады.2
1.2. Қылмыстардың түрлерi
Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерий лерiне қарай
топтарға, түрлерге жəне санаттарға бөлу қарастырылған. Қылмыстарды белгiлi
бiр түрлерге бөлудiң негiзiнде əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен
сипаты немесе қылмыс құрамының бiр элементi жатуы мүмкiн. Қазақстан
қылмыстық заңындағы қылмыстарды шартты түрде мына түрлерге бөлуге болады:
Қол сұғушылықтың топтық объектiсiне қарай қылмыстарды он алты топқа
бөледi:
1) Жеке адамға қарсы қылмыстар,
2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар;
3)Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар;
4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар;
5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы
қылмыстар;
6) Меншiкке қарсы қылмыстар;
7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар;
8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстар;
9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар;
10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар;
11) Экологиялық қылмыстар;
12) Көлiктегi қылмыстар;
13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар;
14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар;
15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар;
16) Əскери қылмыстар.
Қоғамға қауiптiлiк сипаты бiртектi қылмыстарды қоғамға қауiптiлiк
дəрежесiне қарай үш түрге бөледi:
1) Жай қылмыстар ( ҚК 96-бабының 1-бөлiгi),
2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар (ҚК 96-бабының 2-бөлiгi);
3) Жеңiлдетiлген қылмыстар (ҚК 97-100- баптары).
Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi:
1) Абайсыз қылмыстар,
2) Қасақана қылмыстар.
Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды төрт
санатқа бөледi:
1) Ауырлығы онша емес қылмыстар,
2) Ауырлығы орташа қылмыстар;
3) Ауыр қылмыстар;
4) Аса ауыр қылмыстар.
Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай
санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы
мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады. ҚР ҚК 10-бабына сəйкес
ауырлығы онша емес қылмыстарға мына қылмыстар жатады:
а) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (мысалы, ҚК
112-бабы ″Қорқыту″ қылмысы);
б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған əрекет (ҚК 101-бабы
″Абайсызда адамға қаза келтiру″).
Ауырлығы орташа қылмыстарға мына қылмыстар жатады:
а) жасалғаны үшiн қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (ҚК 126-бабы
″Бас бостандығынан заңсыз айыру″);
б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылдан
астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда
жасалған əрекет (ҚК 296-бабының 3-бөлiгi
″Көлiк құралдарын жүргiзушi адамдардың жол қозғалысы жəне көлiк
құралдарын пайдалану ережелерiн бұзуы″).
Ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр
жаза он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза
қарастырылған қасақана əрекеттер жатады. (ҚК 125- бабы ″Адамды ұрлау″);
Аса ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте он екi жылдан
астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы
көзделген қасақана əрекеттер жатады (ҚК 161- бабы ″Экоцид″).
Қылмыстарды мұндай санаттарға бөлудiң теориялық жəне тəжiрибелiк
маңыздылығы жоғары. Өйткенi, ол қылмыс жасаған адамның қылмыстық
жауаптылығын анықтау, оның қылмысын саралау жəне қылмысы үшiн жаза
тағайындау немесе жазадан не жауаптылықтан босату туралы мəселелердi шешудi
қамтамасыз етуге көмектеседi.
Жалпы қылмыстарды санаттарға бөлудiң қылмыстық-құқықтық маңызын мына
жағдайлармен түсiндiруге болады:
1) Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту кезiнде қылмыс
санаты ескерiледi. Мысалы, Қылмыстық заң бойынша ауырлығы онша емес немесе
орташа ауырлықтағы қылмыстарға дайындалу үшiн қылмыстық жауаптылық
қарастырылмайды. Сонымен бiрге, ауырлығы онша емес қылмысқа оқталу да
жауаптылыққа əкеп соқпайды.
2) Қылмыс санаты қылмыскерге жаза тағайындау кезiнде ескерiледi.
Мысалы, ҚК 53-бабының 1-бөлiгi ″а″-тармағына сəйкес мəн-жайлардың кездейсоқ
тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау жауаптылық пен
жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылады. ҚК 58-баптың 2-бөлiгiне
сəйкес егер қылмыстар жиынтығында ауырлығы онша емес қылмыс қамтылса, онда
түпкiлiктi жаза жеңiлiрек жазаны ауырырақ жазаға сiңiру жолымен не
жазаларды iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бас
бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындау да осы қылмыстардың
санаттарына негiзделедi (ҚК 48-бабы).
3) Ол қылмыскердi жазадан немесе жауаптылықтан босату кезiнде де
ескерiледi. ҚК 65-бабы ″Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату″; 67-бабы ″Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату″; 68- бабы ″Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату″; 69-бабы ″Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату″ немесе ҚК 74- бабы ″Төтенше мəн-жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру″ жəне басқа да
нормаларды қолдану негiзiне қылмыстардың санаттары енгiзiлген.
2 –тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi
2.1.Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, мақсаты мен түрлері
Қоғам өз мүшелерiне белгiлi бiр əлеуметтiк талаптар қояды, мұндай
талаптарды орындамау жауаптылыққа тартады. Орындалмаған талаптың сипатына
қарай бұл жауаптылық моральдық немесе құқықтық болуы мүмкiн. Жалпы,
философия ғылымында жауаптылықң - деп жеке адамның қоғамға немесе жалпы
адамзатқа деген адамгершiлiк мiндетi мен құқықтық нормаларды орындауын
сипаттайтын жəне оның ерекше əлеуметтiк моральдық қатынасын бiлдiретiн
категорияны айтады. Жауаптылық - бiр жағынан сезiм, қоғамдық байланыс,
екiншi жағынан шара немесе санкция. Ол адамды белгiлi бiр əрекетке
ынталандырады немесе белгiлi бiр əр қылмыстардан бас тартқызады. Əрине,
жауаптылық субьектiге қойылатын əлеуметтiк талаптар болған кезде бұл
талаптарды өзi ұғынған жағдайда пайда болады. Осыған байланысты
жауаптылықты жүзеге асырунда көрiнедi: бiрi - əлеуметтiк талаптарды субьект
өз еркiмен орындайды, екiншiсi - əлеуметтiк талаптарды мәжбүрлеп орындайды.
Осы екiншi көрiнiс қылмыстық жауаптылыққа тəн келедi. Қылмыстық жауаптылық
азаматтық- құқықтық, əкiмшiлiк, тəртiптiк, материалдық жауаптылықтар соның
ішінде қылмыстық жауаптылықтың бiр түрi жəне ең қатал түрi.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық мəселесiнiң
зерттелуiне көп көңiл бөлiнгенiмен, анықтамасы төңiрегiнде əлi де болса
пiкiрталастар жетерлiк.
Қылмыстық жауаптылыққа түсiнiк беруге ұмтылыс жасаушы авторлар, көбiне
қылмыстық жауаптылықты белгілеу категориямен теңдестiру арқылы, мысалы
қылмыстық жауаптылықң жəне жазаның, қылмыстық жауаптылықтың, қылмыстық
жауаптылықтың жəне қылмыстық құқықтық қатынасының терминдерiмен
байланыстырып зерттеген жөн.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы қылмыстық заңда берiлмегенiмен, оқу жəне
ғылыми əдебиеттерде оған əр түрлі анықтамалар берiлген. Солардың iшiнде
негiзгi дегендерiн қарастырып көрелiк:
1) Қылмыстық жауаптылық адамның жасаған қылмысы үшiн қылмыстық заңның
тиiстi бабы санкция белгілеген белгiлi бiр жеке немесе мүлiктiк зардапты
шегу мiндетi.
2) Қылмыстық жауаптылық - бiр жағы, мемлекет өзiнiң өкiлеттi органдары
арқылы қылмыс жасағандарды қылмыстық жазалар түрiндегi ауыртпалықтар мен
мүмкiндiктерiн айыруларды өтеу мiндетiн жүктеу құқығын жүргізе отырып, ал
екiншi жағы, құқық бұзушы осы ауыртпалықтар мен мүмкiндiктердi айыруларды
өтеу мiндетті орындай дай отырып, қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне
еңбекпен түзеу құқықтық қатынастарға түсуi.
3) Қылмыстық жауаптылық қылмыстық заңның талаптарына негiзделген,
қоғамға қауiптi əрекетке жəне жасаған адамға мемлекет атынан сотпен
берiлетiн баға.
Қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған үшiн кiнəлi адамды соттаумен
байланысты туындайтын жағдайда құқықтық салдар.
Кез келген құқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзiне тəн
ерекшелiктерi бар:
Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттiк - мəжбүрлеу сипатын
иемденедi. Себебi, қылмыстылықты қылмыс жасаған адамға мемлекеттiң жағымсыз
реакциясы ретiнде қарастыруға болады. Қылмыстық жауаптылықтың əлеуметтiк
мазмұнын - қоғам мен мемлекеттiң қылмысты жəне қылмыскер тұлғасын ескеру,
оған терiс баға беру құраса, ал заңдық мазмұнын - қылмыс жасаған адамға
қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары құрайды.
Сондықтан, қылмыстық жауаптылық өзiнiң мазмұны бойынша əлеуметтiк,
нысаны бойынша нормативті биленушi қызметтердi атқарады жəне қоғамдағы
қатынастарды тəртiптеу мақсатында қолданылады. Сонымен, қылмыстық
жауаптылық деп қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар əрекеттi жасаған
адамға арнайы міндеттi мемлекеттiк органдар мен қолданылатын қылмыстық
заңда қарастырылған қылмыстық - құқықтық сипатта мәжбүрлеу шаралар
түрiндегi жағымсыз салдарды өтеу мiндетiн жүктеудi түсiну қажет.3
Бұл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негiзгi белгiлерiн ашып
көрсетуге болады:
1) Қылмыстық жауаптылықтың басталу сəтi болып қылмыс құрамының
белгiлерiн құрайтын əрекет танылады.
2) Қылмыстық жауаптылық кiнəлi адам үшiн жағымсыз салдарды өтеу мiндетi
жүктелгендiгiн бiлдiредi. Қылмыстық əрекет – себеп болса, қылмыстық
жауаптылық - салдар.
3) Заңда көрсетiлген жағымсыз салдар тек арнайы өкiлеттi мемлекеттiк
органдармен ғана қолданылады.
4) Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды iс-жүзiнде нақты өтеу ғана
емес, оны өтеу де мiндеттi.
5). Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне
қылмыстық - атқару заңдарында анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы , жүзеге асырылуы жəне тоқтатылуы
туралы мəселелердi қылмыстық-құқықтық қатынас шеңберiнде жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзiнiң бастауын қылмыс құқықтық қатынастан алып қана
қоймайды, ол оның бiр бөлiгi ретiнде танылып бiр – бiрiмен тығыз байланыста
тұрады.
Сондықтан, қылмыстық-құқықтық қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың
тууы мүмкiн емес.
Құрылымы бойынша қылмыстық-құқықтық қатынас обьектiден, субьектiден
жəне субьектiлердiң заңды құқықтары мен мiндеттерiн құрайтын мазмұнынан
тұрады.
Мұндай қатынастардың субьектiлерi ретiнде бiр жағынан, қылмыстық
жауаптылықты өтеуге мiндеттi, бiр жауаптылықтың заңмен бекiтiлген шегiн
жəне белгiленген тəртiбiн сақтауды талап етуге құқылы. Екiншi жағынан -
өзiнiң арнайы өкiлеттi органдары арқылы қылмыс жасау фактiсiн анықтауға,
оны жеке адамның кiнəсiн дəлелдеуге мiндеттi жəне қылмыстық iс жүргiзу
заңының нормаларын басшылыққа ала отырып қылмыстық заң нормалары негiзiнде
аталған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға құқылы мемлекет танылады.4
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың обьектiсi болып адамның қылмыс жасауы
нəтижесiнде құқықтық шектеулерге түсетiн жеке, мүлiктiк жəне өзге де
игiлiктер. Қылмыстық-құқықтық қорғаушылық қатынастардың актiсiне деген
мұндай көзқарас, яғни аталған қатынас қылмыстың жасалуымен байланысты
туындағанымен, қылмыс жасаған адамның түзелуi жəне қайта тəрбиеленуi үшiн
оның жеке немесе мүлiктiк игiлiктерiне əсер ету арқылы түзелуіне
ұмтылатындығымен негiзделедi.
Қылмыстық жауаптылықтың құқықтық табиғаты жөнiнде айтқанда, оны жазамен
теңестiруге болмайды, қылмыстық құқықтың екi негiзгi институттары, олар
қылмыстық заңның əртүрлi жеке нормаларымен қарастырылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, рухани, экономикалық шаралардың барлық
түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстылықтан қорғану мәселесіне ерекше
көңіл аударады. Сондықтан біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмыстылыққа
қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең басты күрес деп саналмайды, бұл
құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселе жоғарыда аталып өткен экономикалық,
ұйымдастыру, қоғам мүшелерінің белсенділігін, құқықтық сана-сезімін
жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан қылмыстық шара мемлекеттік
күштеу шарасы ретінде тек арнайы заңда көрсетілген жағдайларда ғана іске
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің
атқаратын фнукцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе, ауыр не аса
ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық құқықтық күштеу
шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттің күштеу
шаралары саналуан. Оларға тек қылмыстық құқықтық шаралар ғана емес,
азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шалара да жатады. Қылмыстық құқықтық шара
мемлекеттің күштеу шараларының бірі бола отырып, өз ерекшеліктерімен
сипатталады.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек қана
заңмен белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері
мен оны қолдану тәртіптері анықталған. Сот қылмыста кінәлі адамға қылмыстық
заңда көрсетілген шеңберде оның шегінен шықпай жаза тағайындайды. Тек
ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңіл шара
тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодекстің 38-бабында
жаза дегеніміз сот үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да күштеу шаралары
мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция қызметкері әкімшілік
жазаға, салық инспекциясының лауазымды адамы салық төлеуден бұлтарған
адамды заңда көрсетілген тәртіппен жазаға тартады немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқықбұзушыларды
жауапқа тарта алады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың
бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес, қылмыстық жазаны қолдану
тек сот құзыретінде ғана болады.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге
асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату
және жазасын жеңілдету Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа
жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек сот құзыреті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа күштеу шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде, ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жазаны тағайындауды қажет деп
табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды
тұлғалар арқылы емес, мемлекет арқылы жария түрде тағайындалады. Қылмыстық
жаза кінәлі адамға мемлекет атынан тағайындалады, жеке немесе лауазымды
адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне
енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, мекеме, ұйым, лауазымды және
адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолдануы
мүмкін. Яғни бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің
қылмыстық құқықтық салдары болып табылады. Сондықтан қылмыстық заңда адам
өз кінәлігі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуыға тиіс, - делінген. Сондай-ақ әрбір істелген қылмыс үшін жаза
тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізген немесе
істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруіне байланысты кінәлінің істеген
әрекеттерінің қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға қауіпті
емес деп танылса, қылмыс нысандары бар іс-әреекттер жасаған адамды
қылмыстық жауаптылықтан босату керек (68-бап).
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқықтық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқықтық баға болып табылады.
Бетіне басу мен кінәләудің дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің жеке
тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей
байланысты болады.5 Адам соларға қатысты өз кiнәсi анықталған қоғамдық
қауiптi әрекетi (iс-әрекет немесе әрекетсiздiгi) және пайда болған қоғамдық
қауiптi зардаптар үшiн ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Объективтi
айыптауға, яғни кiнәсiз зиян келтiргенi үшiн қылмыстық жауаптылыққа жол
берiлмейдi. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа
кiнәлi деп танылады. Абайсызда жасалған әрекет ол Кодекстiң Ерекше
бөлiмiнiң тиiстi бабында арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыс деп
танылады.
2.2.Қылмыстық жауаптылық басталатын жас шамасы мен негіздері
Қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауiптi әрекеттi жасаған кезде есi
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзгеде дертке ұшырауы
салдарынан өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен
қоғамдық қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес. Есi дұрыс емес деп танылған адамға
сот Қылмыстық Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануы мүмкiн. Қылмыс жасаған кезiнде психикасының бұзылуы салдарынан
өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипатымен қоғамдық
қауiптiлiгiн толық көлемiнде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есi
дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Есiнiң дұрыстығы жоққа
шығарылмайтын психиканың бұзылуын сот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдетушi
мән-жай ретiнде ескередi және ол Кодексте көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн негiз бола алады. Алкогольдi iшiмдiктi,
есiрткi заттарды немесе басқа да есеңгiрететiн заттарды пайдалану
салдарынан мас күйiнде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылмайды
Қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа
тартылады. Қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кiсi өлтiргенi
(96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi (103-бап), ауырлататын
мән-жайлар кезiнде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап
келтiргенi (104-бап, екiншi бөлiк), зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы
күштеу әрекеттерi (121-бап), адамды ұрлағаны (125-бап), ұрлық жасағаны (175-
бап, екінші, үшінші бөліктері), кiсi тонағаны (178-бап, екінші, үшінші
бөліктері), ұрып-соққаны (179-бап), қорқытып алғаны (181-бап, екінші,
үшінші бөліктері), ауырлататын мән-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге
де көлiк құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгенi (185-баптың
екiншi, үшiншi, төртiншi бөлiктерi), ауырлататын мән-жайлар кезiнде мүлiктi
қасақана жойғаны немесе бүлдiргенi (187-баптың екiншi, үшiншi бөлiктерi),
терроризм (233-бап), адамды кепiлге алуы (234-бап), террористік актi туралы
бiле тұра көрiнеу өтiрiк хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дәрiнi,
жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-
бап), ауырлататын мән-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың екiншi, үшiншi
бөлiгi), тағылық (258-бап), есiрткi заттарды немесе психотроптық заттарды
ұрлағаны не қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезiнде
қайтыс болған адамдардың мүрдесiн және олардың жерленген жерлерiн қорлағаны
(275-бап, екiншi бөлiгi), көлiк құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана
жарамсыз еткенi (299-бап) үшiн қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Егер
кәмелетке толмаған адам осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiгiнде
көзделген жасқа толса, бiрақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кiшiгiрiм немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезiндегi өзiнiң iс-әрекетiнiң
(әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн толық
көлемiнде түсiне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға
тиiс Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты
болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір
кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы,
мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасағанда кінәліге заңда
көрсетілген реттерде ерекше жаза - өлім жазасы да тағайындалуы мүмкін. Кез
келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам моральдық, материалдық,
мүліктік зардаптар шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні
жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқықтық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейде
қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ қылмысты
саралауға, жаза мөлшерін, жаза өтеудің колониясының режимінің түрін
анықтауға әсер етуі мүмкін. Сонымен қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы
мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген
қылмыстық шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстық шараның әкімшілік құқықбұзушылық үшін қолданатын жазадан
айырмашылығы мынадай: біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың
зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға теріс
әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазымды адамдар немесе соттар
тағайындайды. Үшіншіден, сот үкімі бойынша тағайындалған қылмыстық жаза
кінәліге сотталғандық атағын береді, ал әкімшілік жазалауға ұшырағандарда
ондай атақ болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының екінші бөлімінде
жазаның мақсаттары - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталғандарды түзеу, сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа
қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі аталған.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза
тағайындау және оны орындау арқылы түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс істеуден оны
сақтандыру жазаның арнайы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген
адамға әділ жаза тағайындау, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілігі,
келтірілген зиян мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәлінің
жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып, қылмысына сай келетін әділ жаза
тағайындау болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін
заңдылық қағидасын қатаң басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқықтық
баға және лайықты жаза тағайындау қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы
белгіленеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабындағы осы заңның міндеттері заң
қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе, ол міндеттерді іске асыру
үшін қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленіп, қылмыс ұғымы анықталады,
қылмыс істеген адамдарға қолдануға тиіс жазалар мен өзге де қылмыстық
құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнайы сақтандырудың иелері болып қылмыс істеп сотталғандар табылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеуі фактісінің
орын алмауы болып табылады. Жазаның осы көздеген мақсатына жетуінің құралы
– сотталғандарды түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлтіксіз
орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу дегеніміз қылмыс
істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік, психологиялық көзқарасын өзгертіп,
қылмыстық құбылысқа, қоғам ережелерін бұзуға, еңбексіз күнкөріс деген
пиғылдарын жазадан қорықса да өзгертіп, дұрыс жолға салу болып табылады.
Сондықтан қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны түзеу жазадан қорықса
да қылмыс істемейтін, заң талаптарын қалт жібермей мүлтіксіз орындайтын
адам ретінде қалыптастыру болып табылады. Жазаның басқа бір мақсаты – басқа
бір адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру болып табылады. Бұл қылмыс
істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарын бұзып, бейморальдық
күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін, тұрақсыз элементтерге
бағытталады. Мұндай әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта
көрсетілген жазалармен қорқыту арқылы және қылмыс істеген адамдарға жазаны
сөзсіз қолдануын ескерту, қылмыстан сақтандырудың жалпы түрі болып
табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтың тәрбиелік функциясының бір
көрінісі болып табылады. Қылмыстық құқық нормаларының жеке түрлерінің
санкцияларында көрсетілген жазаларда қылмыс істеген кінәлі адамдарға
қолданбақшы болып қорқыту арқылы қылмыстық заң барлық адамдарға, олардың
психологиялық санасына әсер ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті,
адам өмірінің қорғалуының, құқықтық тәртіпті нығайтудың қажеттілігі туралы
көзқарастарының қалыптасуына жағдайлар туғызады.
Сол сияқты жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына
тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың
адамгершілік қағидасы болып табылады. Осы жерде жазаның мақсаттары туралы
заң нормасының өзінде қарама-қайшылық жоқ па екен деген заңды сұрақ туады.
Жаза сотталғандардың құқықтары мен бостандықтарына шек қою арқылы, сөз жоқ,
оның жанын қинайды, адамгершілік намысына тиеді. Бұл жердегі қарама-
қайшылықты жою үшін жазаның мақсаты мен құрамын, мазмұнын дұрыс айыра
білген жөн. Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп,
қорлау мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамдардың құқықтары мен
бостандықтарына заңда көрсетілген шектерді қою жазаның мазмұнын, ал арнайы
және жалпы сақтандыруды іске асыру жазаның мақсатына жету құралын құрайды.
Сотталған адамның қоғамнан оқшауланып, түзеу мекемесінде жазасын өтеуі,
әрине, оның жанын жеуі сөзсіз, бұл жазаның жазалау элементтері болып
табылады.
Жаза жүйесі деп қолданыстағы қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін
міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі бір тәртіпте орналасқан
жаза түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын
жекелеген жазаларды қолдану шарттары, шектері мен тәртіптері анықталған.
Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында біркелкі
жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сотталған адамға
келтірілетін айырудың мәніне қарай жаза түрлері мынады түрлерге бөлінеді:
1.Сотталғандарға моральдық әсер ететін жазалар. Бұған жататындар:
қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградаларынан айыру.
2.Сотталған адамдардың құқықтарына шек қоюмен байланысты жаза түрлері:
белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру, әскери қызметі бойынша шектеу.
3.Сотталған адамдарды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар:
түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлкін тәркілеу.
4.Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жазалар: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік
әскери бөлімде ұстау.
Жаза түрлерін топтастырудың бұдан басқа да түрлері бар. Жаза жүйесіне
кіретін барлық жаза түрлерін негізінен үш топқа ажыратады. Бірінші топты
негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке дара
жаза ретінде жазаның мақсатын іске асыру үшін қолданылатын жаза түрлері.
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға келесі негізгі жазалар қолданылуы
мүмкін:
а) айыппұд салу;
б) белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызметі бойынша шектеу;
е) бас бостандығын шектеу;
ж) қамау;
з) тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
и) бас бостандығынан айыру;
к) өлім жазасы (39-баптың 1-бөлімі).
Екінші топқа қосымша жазалар жатады. Қосымша жазалар деп негізгі
жазаларға қоса тағайындалатын, жазаның мақсатын іске асыруда оған көмекші
роль атқаратын жазаларды айтамыз. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
Пленумының Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
1993-жылғы 24-маусымдағы № 3 қаулысының 16-тармағында соттардың қосымша
жаза тағайындау мәселелеріне баса назар аударғаны жөн, өйткені негізгі және
қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралай көрсету қағидасын
дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі, -
делінген. Сондықтан қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша
жазаларды қолдану немесе қолданбау мүмкіндігі көрсетілсе, онда соттардың
оны тағайындау туралы мәселені қарап, қолданған шешімнің тұжырымдарын
үкімде міндетті түрде көрсетуі керек. Ал қосымша жаза қолданылмағанда
үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылданбауына тұжырым
жасалмайды. Кінәлі сотталғанда ол жауапқа тартылған қылмыстық заңның
баптарында қосымша жаза қолдану міндетті деп көрсетілсе, сот оны Қылмыстық
кодекстің 55-бабында көрсетілген шарттар болған жағдайда ғана осы бапқа
сілтеме жасай отырып, қабылданған шешімінің дәлелдерін үкімде міндетті
түрде көрсете отырып, оған қосымша жазаны қолданбауы мүмкін.
Қосымша жазалар жеке өздері тағайындалмайды, ол тек негізгі жазаға қоса
тағайындалады.
Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар
тағайындалуы мүмкін: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық
шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан, мемлекеттік
наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеу (39-баптың 2-бөлімі).
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде тағайындала алатын
жазалар жатады: айыппұл салу, белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру.
Қылмыстық кодекстің 40-бабы бойынша: Айыпұл – осы Кодексте көрсетілген
шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген
айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір
кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп
алу(40-бап, 1-бөлігі).
Қылмыстық кодекстің 40-бабында көрсетілгендейайыппұл негізгі немесе
қосымша жаза қатарында қолданылуы мүмкін. Қылмыстық жаза шарасы ретінде
айыппұл төлеуге сотталған адам белгілі бір материалдық қиындыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1-тарау. Қылмыстың жалпы сипаты мен белгілері
1.1. Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қылмыстардың
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2 –тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi
2.1.Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, мақсаты мен
түрлері ... ... ... ... ... ...
2.2.Қылмыстық жауаптылық басталатын жас шамасы мен негіздері ... ... ... ...
3-тарау. Қылмыс жəне басқа да құқық бұзушылықтар
3.1. Қылмысқа дайындалу. Қылмыс жасауға
оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қылмыстық-құқықтық аспектісіндегі қасақаналық және оны қылмыс жасауда
табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.Қылмыстық жауаптылықтан босататын мән-жайлар
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қылмыс – қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік
дәрежесі басымырақ екенін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық
шаралар қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу – қылмыстық заңның негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-
әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) көрінісі болып табылады. Заң
шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның
нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап
көрсетеді.
Қылмыстың заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп
көрсетілген (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 9-бап). Қылмыстың
осы грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған
қылмыс туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу
процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Адам қандай да бір әрекетті бастар алдында нақты мақсаттар қойып,
өзінің ілгеріде жүзеге асыратын әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие.
Сонымен бірге қылмыстық әрекетті бастар алдында қылмыс субъектісі оның
нәтижесін көз алдына елестетеді. Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе
соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің қажетті сатысына айналған кезде қылмыс
субъектісінің санасында қылмыс істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады.
Белгілі бір жағдайда осындай қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша
немесе субъектінің өз ойын өзге әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі
болуы мүмкін. Қылмыстық ниет қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын
іске асыруға бағытталған әр түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа
дайындала бастайды және одан кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға
тікелей бағыттайды). Бірақ қандай да бір себептерге және жағдайларға
байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің туындамауы жиі кездеседі. Мысалы:
Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін құрал-жабдықтар сатып алады,
банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және дыбыс беру қондырғыларының
жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа қатысушыларды іздестіріп табады,
олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерінің оларды ұстауына байланысты қылмысты ақырына
дейін жеткізбейді.
Жоғарыда аталған әрекеттерді орындағаннан кейін қылмыскер банк ішіне
кіреді және ақшасы бар сейфті ашпақшы болады, бірақ осыны істей алмай,
қылмыс орнынан қашып кетеді.
Қылмыскер барлық әрекеттерді орындап, сейфті ашады және ақшаны алады.
Көрсетілген мысалдардан тұлғаның ең алдымен қылмыс істеу үшін қолайлы
жағдайлар жасайтынын, содан кейін қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге
тікелей қол сұғатын әр түрлі әрекеттерді орындайтынын және ең соңында
қылмыстық ниетін толығымен жүзеге асыратынын көруге болады.
Сонымен, қасақана қылмыстық әрекет өзінің қалыптасуында және дамуында
бірқатар кезеңдерден өтеді: қасақаналықтың қалыптасуы (табылуы) – қылмысқа
дайындалу – қылмыс жасауға оқталу – аяқталған қылмыс.
Бірақ нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге асырылмаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет,
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқықтың реттеу
саласына жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе бірауыздан осылай
тұжырым жасалған. Ал қылмыс ақырына дейін жеткізілгенге дейін өтетін
әрекеттер (қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) болса аяқталған
қылмыспен қатар нақты қоғамдық қауіпті туындатады. Бұл кезде заңмен
қорғалатын тұлғаның құқықтары мен мүдделеріне, меншікке, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікке, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
қауіпсіздігіне және өзге де заң қорғауындағы объектілерге зиян келтірілу,
оларды бұзу қаупі төнеді немесе осындай зиян ішінара келтіріледі1
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде тек
жүзеге асырылған қылмыс ғана емес, сонымен қатар кінәлінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмеген қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) те айыпты және жазалануға
жатады деп көрсетілген.
Қылмыстың мазмұны мен ерекшеліктерін зерттеу және талдау тек
теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да маңызды
және өзекті мәселе болып келеді. Оның ғылыми маңыздылығы қылмыскер
тұлғасының қасиеттері мен ерекшеліктерін ашудан, қылмыс істеуге
көмектесетін жағдайлар мен себептерді қалыптастыратын сыртқы әлеуметтік
ортаны ашудан және қылмыс істеу сатыларының мәнін анықтаудан көрінеді. Ал
тәжірибелік маңыздылығы – қылмыстың алдын алуға қажетті шараларды
анықтауда, құқық бұзушы тұлғаның көзқарасын өзгертуде, қылмыс істеген
кінәлінің ойластырған қылмыстық ниетінің орындалу дәрежесіне байланысты
қылмысты дұрыс саралауда анық көрінеді.
Сонымен қатар 1997 жылы 16-шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1-қаңтарда
күшіне енген жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бұрынғы
Қылмыстық Кодекстерге қарағанда, аяқталған қылмыс түсінігін және қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту, оның ішінде қылмысқа қатысушылардың өз
еркімен бас тартуын жаңадан ашып көрсеткен.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қылмыстың түсінігін ашу және қылмыстың
әрбір түрін жеке-жеке қарастыру және талдау.
Курстық жұмыстың міндеті – Қылмыстың жалпы сипаттамасын беру. Сонымен
қатар аяқталған қылмыс пен аяқталмаған қылмыс арасындағы, жазалануға
жатпайтын қасақаналықты табу және кейбір жағдайларда жазалануға жататын
қылмысқа дайындалу арасындағы, қылмысқа дайындалу сатысы мен қылмыс жасауға
оқталу сатысы арасындағы, қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту мен шын
жүректен өкіну, айыбын мойындап келу арасындағы айырмашылықтарына және
аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындалғанда ескерілетін жағдайларға көңіл
бөлу.
Қылмыстың туралы мәселені қарастырған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілері және оған түсініктемелер, қылмыстық істер
бойынша Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулылары, оқу
әдебиеттері, ғылыми еңбектер және мерзімді басылымдар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспе, үш тарау, жеті бөлімшелерден, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Қылмыстың жалпы сипаты мен белгілері
1.1. Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi
Қылмыс, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дəiрлерiнде
өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыс – бұл адам iс-əрекетiнiң бiр
түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екi анықтама
беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз
- қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр
əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн
заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл
əрекеттер қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi.
Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға
жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық анықтамасында
қылмыстың негiзгi сапасы – оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген
тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға
қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк
белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi
немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып
қылмыстың ұғымын бередi. ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық
кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет
(əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан
қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға
қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы
аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады.
Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк
қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс
деп танудың негiзi болып табылады. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен
заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы
анықталады.
Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше
жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет немесе əрекетсiздiк); қылмыстың
жасалу жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң жеке басының
ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты
мен мотивiне жəне т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн.
Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар:
- сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты,
- сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дəрежесi.
Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға қол
сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi),
ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне,
қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың
қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция
бойынша да анықталады.
Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның
қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, жасалған əрекеттiң
белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан
қоғамға қауiптi емес iс-əрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2-
бөлiгi).
Қылмыстың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгiлi бiр
əрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстың формальды
белгiсi. Қоғамға қауiптi iс-əрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей
қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады. Сондықтан əрекеттiң қылмыс
немесе қылмыс емес екендiгiн шешу кезiнде заңның аналогиясы қолданылмайды
деп көрсетiлген (ҚР ҚК 9- бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында
жекелеген қылмыс құралдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта
қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы iс-əрекет жасауды қылмыстық құқыққа
қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тыйым салмаған iс-
əрекеттердi жасауын қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы
ғана белгiлi бiр əрекеттi қылмыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның
мəндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-əрекеттiң қылмыстық құқыққа
қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-
əрекеттер қылмыс деп танылады.
Қылмыстың келесi белгiсi – кiнəлiлiк. Адамның өзi жасаған əрекетiне
немесе əрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның əрекетi
кiнəлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық
немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр əрекеттi қылмыс
деп тану үшiн онда кiнə орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден
айрылған нақты əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды (мысалы,
рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы
əрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын
тойтарылмайтын күш нəтижесiнде немесе күштеп мəжбүрлеу кезiнде адамның
жасаған əрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнəсiз қылмыс та, жаза
да жоқ деген сөз.
Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң
жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасау
қылмыс болып саналады. Мұның өзi қылмыс құрамы туралы сипаттама тек
қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн жəне осы iс-əрекет үшiн қылмыстық заңның
санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау
қатерiмен тыйым салу қылмыстың жазаланушылық белгiсi болып табылады.2
1.2. Қылмыстардың түрлерi
Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерий лерiне қарай
топтарға, түрлерге жəне санаттарға бөлу қарастырылған. Қылмыстарды белгiлi
бiр түрлерге бөлудiң негiзiнде əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен
сипаты немесе қылмыс құрамының бiр элементi жатуы мүмкiн. Қазақстан
қылмыстық заңындағы қылмыстарды шартты түрде мына түрлерге бөлуге болады:
Қол сұғушылықтың топтық объектiсiне қарай қылмыстарды он алты топқа
бөледi:
1) Жеке адамға қарсы қылмыстар,
2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар;
3)Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар;
4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар;
5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы
қылмыстар;
6) Меншiкке қарсы қылмыстар;
7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар;
8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстар;
9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар;
10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар;
11) Экологиялық қылмыстар;
12) Көлiктегi қылмыстар;
13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар;
14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар;
15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар;
16) Əскери қылмыстар.
Қоғамға қауiптiлiк сипаты бiртектi қылмыстарды қоғамға қауiптiлiк
дəрежесiне қарай үш түрге бөледi:
1) Жай қылмыстар ( ҚК 96-бабының 1-бөлiгi),
2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар (ҚК 96-бабының 2-бөлiгi);
3) Жеңiлдетiлген қылмыстар (ҚК 97-100- баптары).
Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi:
1) Абайсыз қылмыстар,
2) Қасақана қылмыстар.
Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды төрт
санатқа бөледi:
1) Ауырлығы онша емес қылмыстар,
2) Ауырлығы орташа қылмыстар;
3) Ауыр қылмыстар;
4) Аса ауыр қылмыстар.
Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай
санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы
мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады. ҚР ҚК 10-бабына сəйкес
ауырлығы онша емес қылмыстарға мына қылмыстар жатады:
а) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (мысалы, ҚК
112-бабы ″Қорқыту″ қылмысы);
б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған əрекет (ҚК 101-бабы
″Абайсызда адамға қаза келтiру″).
Ауырлығы орташа қылмыстарға мына қылмыстар жатады:
а) жасалғаны үшiн қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (ҚК 126-бабы
″Бас бостандығынан заңсыз айыру″);
б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылдан
астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда
жасалған əрекет (ҚК 296-бабының 3-бөлiгi
″Көлiк құралдарын жүргiзушi адамдардың жол қозғалысы жəне көлiк
құралдарын пайдалану ережелерiн бұзуы″).
Ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр
жаза он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза
қарастырылған қасақана əрекеттер жатады. (ҚК 125- бабы ″Адамды ұрлау″);
Аса ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте он екi жылдан
астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы
көзделген қасақана əрекеттер жатады (ҚК 161- бабы ″Экоцид″).
Қылмыстарды мұндай санаттарға бөлудiң теориялық жəне тəжiрибелiк
маңыздылығы жоғары. Өйткенi, ол қылмыс жасаған адамның қылмыстық
жауаптылығын анықтау, оның қылмысын саралау жəне қылмысы үшiн жаза
тағайындау немесе жазадан не жауаптылықтан босату туралы мəселелердi шешудi
қамтамасыз етуге көмектеседi.
Жалпы қылмыстарды санаттарға бөлудiң қылмыстық-құқықтық маңызын мына
жағдайлармен түсiндiруге болады:
1) Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту кезiнде қылмыс
санаты ескерiледi. Мысалы, Қылмыстық заң бойынша ауырлығы онша емес немесе
орташа ауырлықтағы қылмыстарға дайындалу үшiн қылмыстық жауаптылық
қарастырылмайды. Сонымен бiрге, ауырлығы онша емес қылмысқа оқталу да
жауаптылыққа əкеп соқпайды.
2) Қылмыс санаты қылмыскерге жаза тағайындау кезiнде ескерiледi.
Мысалы, ҚК 53-бабының 1-бөлiгi ″а″-тармағына сəйкес мəн-жайлардың кездейсоқ
тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау жауаптылық пен
жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылады. ҚК 58-баптың 2-бөлiгiне
сəйкес егер қылмыстар жиынтығында ауырлығы онша емес қылмыс қамтылса, онда
түпкiлiктi жаза жеңiлiрек жазаны ауырырақ жазаға сiңiру жолымен не
жазаларды iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бас
бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындау да осы қылмыстардың
санаттарына негiзделедi (ҚК 48-бабы).
3) Ол қылмыскердi жазадан немесе жауаптылықтан босату кезiнде де
ескерiледi. ҚК 65-бабы ″Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату″; 67-бабы ″Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату″; 68- бабы ″Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату″; 69-бабы ″Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату″ немесе ҚК 74- бабы ″Төтенше мəн-жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру″ жəне басқа да
нормаларды қолдану негiзiне қылмыстардың санаттары енгiзiлген.
2 –тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi
2.1.Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, мақсаты мен түрлері
Қоғам өз мүшелерiне белгiлi бiр əлеуметтiк талаптар қояды, мұндай
талаптарды орындамау жауаптылыққа тартады. Орындалмаған талаптың сипатына
қарай бұл жауаптылық моральдық немесе құқықтық болуы мүмкiн. Жалпы,
философия ғылымында жауаптылықң - деп жеке адамның қоғамға немесе жалпы
адамзатқа деген адамгершiлiк мiндетi мен құқықтық нормаларды орындауын
сипаттайтын жəне оның ерекше əлеуметтiк моральдық қатынасын бiлдiретiн
категорияны айтады. Жауаптылық - бiр жағынан сезiм, қоғамдық байланыс,
екiншi жағынан шара немесе санкция. Ол адамды белгiлi бiр əрекетке
ынталандырады немесе белгiлi бiр əр қылмыстардан бас тартқызады. Əрине,
жауаптылық субьектiге қойылатын əлеуметтiк талаптар болған кезде бұл
талаптарды өзi ұғынған жағдайда пайда болады. Осыған байланысты
жауаптылықты жүзеге асырунда көрiнедi: бiрi - əлеуметтiк талаптарды субьект
өз еркiмен орындайды, екiншiсi - əлеуметтiк талаптарды мәжбүрлеп орындайды.
Осы екiншi көрiнiс қылмыстық жауаптылыққа тəн келедi. Қылмыстық жауаптылық
азаматтық- құқықтық, əкiмшiлiк, тəртiптiк, материалдық жауаптылықтар соның
ішінде қылмыстық жауаптылықтың бiр түрi жəне ең қатал түрi.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық мəселесiнiң
зерттелуiне көп көңiл бөлiнгенiмен, анықтамасы төңiрегiнде əлi де болса
пiкiрталастар жетерлiк.
Қылмыстық жауаптылыққа түсiнiк беруге ұмтылыс жасаушы авторлар, көбiне
қылмыстық жауаптылықты белгілеу категориямен теңдестiру арқылы, мысалы
қылмыстық жауаптылықң жəне жазаның, қылмыстық жауаптылықтың, қылмыстық
жауаптылықтың жəне қылмыстық құқықтық қатынасының терминдерiмен
байланыстырып зерттеген жөн.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы қылмыстық заңда берiлмегенiмен, оқу жəне
ғылыми əдебиеттерде оған əр түрлі анықтамалар берiлген. Солардың iшiнде
негiзгi дегендерiн қарастырып көрелiк:
1) Қылмыстық жауаптылық адамның жасаған қылмысы үшiн қылмыстық заңның
тиiстi бабы санкция белгілеген белгiлi бiр жеке немесе мүлiктiк зардапты
шегу мiндетi.
2) Қылмыстық жауаптылық - бiр жағы, мемлекет өзiнiң өкiлеттi органдары
арқылы қылмыс жасағандарды қылмыстық жазалар түрiндегi ауыртпалықтар мен
мүмкiндiктерiн айыруларды өтеу мiндетiн жүктеу құқығын жүргізе отырып, ал
екiншi жағы, құқық бұзушы осы ауыртпалықтар мен мүмкiндiктердi айыруларды
өтеу мiндетті орындай дай отырып, қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне
еңбекпен түзеу құқықтық қатынастарға түсуi.
3) Қылмыстық жауаптылық қылмыстық заңның талаптарына негiзделген,
қоғамға қауiптi əрекетке жəне жасаған адамға мемлекет атынан сотпен
берiлетiн баға.
Қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған үшiн кiнəлi адамды соттаумен
байланысты туындайтын жағдайда құқықтық салдар.
Кез келген құқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзiне тəн
ерекшелiктерi бар:
Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттiк - мəжбүрлеу сипатын
иемденедi. Себебi, қылмыстылықты қылмыс жасаған адамға мемлекеттiң жағымсыз
реакциясы ретiнде қарастыруға болады. Қылмыстық жауаптылықтың əлеуметтiк
мазмұнын - қоғам мен мемлекеттiң қылмысты жəне қылмыскер тұлғасын ескеру,
оған терiс баға беру құраса, ал заңдық мазмұнын - қылмыс жасаған адамға
қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары құрайды.
Сондықтан, қылмыстық жауаптылық өзiнiң мазмұны бойынша əлеуметтiк,
нысаны бойынша нормативті биленушi қызметтердi атқарады жəне қоғамдағы
қатынастарды тəртiптеу мақсатында қолданылады. Сонымен, қылмыстық
жауаптылық деп қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар əрекеттi жасаған
адамға арнайы міндеттi мемлекеттiк органдар мен қолданылатын қылмыстық
заңда қарастырылған қылмыстық - құқықтық сипатта мәжбүрлеу шаралар
түрiндегi жағымсыз салдарды өтеу мiндетiн жүктеудi түсiну қажет.3
Бұл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негiзгi белгiлерiн ашып
көрсетуге болады:
1) Қылмыстық жауаптылықтың басталу сəтi болып қылмыс құрамының
белгiлерiн құрайтын əрекет танылады.
2) Қылмыстық жауаптылық кiнəлi адам үшiн жағымсыз салдарды өтеу мiндетi
жүктелгендiгiн бiлдiредi. Қылмыстық əрекет – себеп болса, қылмыстық
жауаптылық - салдар.
3) Заңда көрсетiлген жағымсыз салдар тек арнайы өкiлеттi мемлекеттiк
органдармен ғана қолданылады.
4) Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды iс-жүзiнде нақты өтеу ғана
емес, оны өтеу де мiндеттi.
5). Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне
қылмыстық - атқару заңдарында анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы , жүзеге асырылуы жəне тоқтатылуы
туралы мəселелердi қылмыстық-құқықтық қатынас шеңберiнде жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзiнiң бастауын қылмыс құқықтық қатынастан алып қана
қоймайды, ол оның бiр бөлiгi ретiнде танылып бiр – бiрiмен тығыз байланыста
тұрады.
Сондықтан, қылмыстық-құқықтық қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың
тууы мүмкiн емес.
Құрылымы бойынша қылмыстық-құқықтық қатынас обьектiден, субьектiден
жəне субьектiлердiң заңды құқықтары мен мiндеттерiн құрайтын мазмұнынан
тұрады.
Мұндай қатынастардың субьектiлерi ретiнде бiр жағынан, қылмыстық
жауаптылықты өтеуге мiндеттi, бiр жауаптылықтың заңмен бекiтiлген шегiн
жəне белгiленген тəртiбiн сақтауды талап етуге құқылы. Екiншi жағынан -
өзiнiң арнайы өкiлеттi органдары арқылы қылмыс жасау фактiсiн анықтауға,
оны жеке адамның кiнəсiн дəлелдеуге мiндеттi жəне қылмыстық iс жүргiзу
заңының нормаларын басшылыққа ала отырып қылмыстық заң нормалары негiзiнде
аталған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға құқылы мемлекет танылады.4
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың обьектiсi болып адамның қылмыс жасауы
нəтижесiнде құқықтық шектеулерге түсетiн жеке, мүлiктiк жəне өзге де
игiлiктер. Қылмыстық-құқықтық қорғаушылық қатынастардың актiсiне деген
мұндай көзқарас, яғни аталған қатынас қылмыстың жасалуымен байланысты
туындағанымен, қылмыс жасаған адамның түзелуi жəне қайта тəрбиеленуi үшiн
оның жеке немесе мүлiктiк игiлiктерiне əсер ету арқылы түзелуіне
ұмтылатындығымен негiзделедi.
Қылмыстық жауаптылықтың құқықтық табиғаты жөнiнде айтқанда, оны жазамен
теңестiруге болмайды, қылмыстық құқықтың екi негiзгi институттары, олар
қылмыстық заңның əртүрлi жеке нормаларымен қарастырылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, рухани, экономикалық шаралардың барлық
түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстылықтан қорғану мәселесіне ерекше
көңіл аударады. Сондықтан біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмыстылыққа
қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең басты күрес деп саналмайды, бұл
құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселе жоғарыда аталып өткен экономикалық,
ұйымдастыру, қоғам мүшелерінің белсенділігін, құқықтық сана-сезімін
жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан қылмыстық шара мемлекеттік
күштеу шарасы ретінде тек арнайы заңда көрсетілген жағдайларда ғана іске
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің
атқаратын фнукцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе, ауыр не аса
ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық құқықтық күштеу
шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттің күштеу
шаралары саналуан. Оларға тек қылмыстық құқықтық шаралар ғана емес,
азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шалара да жатады. Қылмыстық құқықтық шара
мемлекеттің күштеу шараларының бірі бола отырып, өз ерекшеліктерімен
сипатталады.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек қана
заңмен белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері
мен оны қолдану тәртіптері анықталған. Сот қылмыста кінәлі адамға қылмыстық
заңда көрсетілген шеңберде оның шегінен шықпай жаза тағайындайды. Тек
ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңіл шара
тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодекстің 38-бабында
жаза дегеніміз сот үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да күштеу шаралары
мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция қызметкері әкімшілік
жазаға, салық инспекциясының лауазымды адамы салық төлеуден бұлтарған
адамды заңда көрсетілген тәртіппен жазаға тартады немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқықбұзушыларды
жауапқа тарта алады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың
бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес, қылмыстық жазаны қолдану
тек сот құзыретінде ғана болады.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге
асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату
және жазасын жеңілдету Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа
жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек сот құзыреті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа күштеу шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде, ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жазаны тағайындауды қажет деп
табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды
тұлғалар арқылы емес, мемлекет арқылы жария түрде тағайындалады. Қылмыстық
жаза кінәлі адамға мемлекет атынан тағайындалады, жеке немесе лауазымды
адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне
енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, мекеме, ұйым, лауазымды және
адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолдануы
мүмкін. Яғни бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің
қылмыстық құқықтық салдары болып табылады. Сондықтан қылмыстық заңда адам
өз кінәлігі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуыға тиіс, - делінген. Сондай-ақ әрбір істелген қылмыс үшін жаза
тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізген немесе
істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруіне байланысты кінәлінің істеген
әрекеттерінің қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға қауіпті
емес деп танылса, қылмыс нысандары бар іс-әреекттер жасаған адамды
қылмыстық жауаптылықтан босату керек (68-бап).
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқықтық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқықтық баға болып табылады.
Бетіне басу мен кінәләудің дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің жеке
тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей
байланысты болады.5 Адам соларға қатысты өз кiнәсi анықталған қоғамдық
қауiптi әрекетi (iс-әрекет немесе әрекетсiздiгi) және пайда болған қоғамдық
қауiптi зардаптар үшiн ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Объективтi
айыптауға, яғни кiнәсiз зиян келтiргенi үшiн қылмыстық жауаптылыққа жол
берiлмейдi. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа
кiнәлi деп танылады. Абайсызда жасалған әрекет ол Кодекстiң Ерекше
бөлiмiнiң тиiстi бабында арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыс деп
танылады.
2.2.Қылмыстық жауаптылық басталатын жас шамасы мен негіздері
Қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауiптi әрекеттi жасаған кезде есi
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзгеде дертке ұшырауы
салдарынан өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен
қоғамдық қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес. Есi дұрыс емес деп танылған адамға
сот Қылмыстық Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануы мүмкiн. Қылмыс жасаған кезiнде психикасының бұзылуы салдарынан
өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипатымен қоғамдық
қауiптiлiгiн толық көлемiнде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есi
дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Есiнiң дұрыстығы жоққа
шығарылмайтын психиканың бұзылуын сот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдетушi
мән-жай ретiнде ескередi және ол Кодексте көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн негiз бола алады. Алкогольдi iшiмдiктi,
есiрткi заттарды немесе басқа да есеңгiрететiн заттарды пайдалану
салдарынан мас күйiнде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылмайды
Қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа
тартылады. Қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кiсi өлтiргенi
(96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi (103-бап), ауырлататын
мән-жайлар кезiнде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап
келтiргенi (104-бап, екiншi бөлiк), зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы
күштеу әрекеттерi (121-бап), адамды ұрлағаны (125-бап), ұрлық жасағаны (175-
бап, екінші, үшінші бөліктері), кiсi тонағаны (178-бап, екінші, үшінші
бөліктері), ұрып-соққаны (179-бап), қорқытып алғаны (181-бап, екінші,
үшінші бөліктері), ауырлататын мән-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге
де көлiк құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгенi (185-баптың
екiншi, үшiншi, төртiншi бөлiктерi), ауырлататын мән-жайлар кезiнде мүлiктi
қасақана жойғаны немесе бүлдiргенi (187-баптың екiншi, үшiншi бөлiктерi),
терроризм (233-бап), адамды кепiлге алуы (234-бап), террористік актi туралы
бiле тұра көрiнеу өтiрiк хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дәрiнi,
жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-
бап), ауырлататын мән-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың екiншi, үшiншi
бөлiгi), тағылық (258-бап), есiрткi заттарды немесе психотроптық заттарды
ұрлағаны не қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезiнде
қайтыс болған адамдардың мүрдесiн және олардың жерленген жерлерiн қорлағаны
(275-бап, екiншi бөлiгi), көлiк құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана
жарамсыз еткенi (299-бап) үшiн қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Егер
кәмелетке толмаған адам осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiгiнде
көзделген жасқа толса, бiрақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кiшiгiрiм немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезiндегi өзiнiң iс-әрекетiнiң
(әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн толық
көлемiнде түсiне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға
тиiс Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты
болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір
кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы,
мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасағанда кінәліге заңда
көрсетілген реттерде ерекше жаза - өлім жазасы да тағайындалуы мүмкін. Кез
келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам моральдық, материалдық,
мүліктік зардаптар шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні
жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқықтық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейде
қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ қылмысты
саралауға, жаза мөлшерін, жаза өтеудің колониясының режимінің түрін
анықтауға әсер етуі мүмкін. Сонымен қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы
мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген
қылмыстық шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстық шараның әкімшілік құқықбұзушылық үшін қолданатын жазадан
айырмашылығы мынадай: біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың
зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға теріс
әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазымды адамдар немесе соттар
тағайындайды. Үшіншіден, сот үкімі бойынша тағайындалған қылмыстық жаза
кінәліге сотталғандық атағын береді, ал әкімшілік жазалауға ұшырағандарда
ондай атақ болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының екінші бөлімінде
жазаның мақсаттары - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталғандарды түзеу, сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа
қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі аталған.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза
тағайындау және оны орындау арқылы түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс істеуден оны
сақтандыру жазаның арнайы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген
адамға әділ жаза тағайындау, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілігі,
келтірілген зиян мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәлінің
жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып, қылмысына сай келетін әділ жаза
тағайындау болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін
заңдылық қағидасын қатаң басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқықтық
баға және лайықты жаза тағайындау қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы
белгіленеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабындағы осы заңның міндеттері заң
қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе, ол міндеттерді іске асыру
үшін қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленіп, қылмыс ұғымы анықталады,
қылмыс істеген адамдарға қолдануға тиіс жазалар мен өзге де қылмыстық
құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнайы сақтандырудың иелері болып қылмыс істеп сотталғандар табылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеуі фактісінің
орын алмауы болып табылады. Жазаның осы көздеген мақсатына жетуінің құралы
– сотталғандарды түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлтіксіз
орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу дегеніміз қылмыс
істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік, психологиялық көзқарасын өзгертіп,
қылмыстық құбылысқа, қоғам ережелерін бұзуға, еңбексіз күнкөріс деген
пиғылдарын жазадан қорықса да өзгертіп, дұрыс жолға салу болып табылады.
Сондықтан қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны түзеу жазадан қорықса
да қылмыс істемейтін, заң талаптарын қалт жібермей мүлтіксіз орындайтын
адам ретінде қалыптастыру болып табылады. Жазаның басқа бір мақсаты – басқа
бір адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру болып табылады. Бұл қылмыс
істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарын бұзып, бейморальдық
күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін, тұрақсыз элементтерге
бағытталады. Мұндай әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта
көрсетілген жазалармен қорқыту арқылы және қылмыс істеген адамдарға жазаны
сөзсіз қолдануын ескерту, қылмыстан сақтандырудың жалпы түрі болып
табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтың тәрбиелік функциясының бір
көрінісі болып табылады. Қылмыстық құқық нормаларының жеке түрлерінің
санкцияларында көрсетілген жазаларда қылмыс істеген кінәлі адамдарға
қолданбақшы болып қорқыту арқылы қылмыстық заң барлық адамдарға, олардың
психологиялық санасына әсер ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті,
адам өмірінің қорғалуының, құқықтық тәртіпті нығайтудың қажеттілігі туралы
көзқарастарының қалыптасуына жағдайлар туғызады.
Сол сияқты жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына
тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың
адамгершілік қағидасы болып табылады. Осы жерде жазаның мақсаттары туралы
заң нормасының өзінде қарама-қайшылық жоқ па екен деген заңды сұрақ туады.
Жаза сотталғандардың құқықтары мен бостандықтарына шек қою арқылы, сөз жоқ,
оның жанын қинайды, адамгершілік намысына тиеді. Бұл жердегі қарама-
қайшылықты жою үшін жазаның мақсаты мен құрамын, мазмұнын дұрыс айыра
білген жөн. Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп,
қорлау мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамдардың құқықтары мен
бостандықтарына заңда көрсетілген шектерді қою жазаның мазмұнын, ал арнайы
және жалпы сақтандыруды іске асыру жазаның мақсатына жету құралын құрайды.
Сотталған адамның қоғамнан оқшауланып, түзеу мекемесінде жазасын өтеуі,
әрине, оның жанын жеуі сөзсіз, бұл жазаның жазалау элементтері болып
табылады.
Жаза жүйесі деп қолданыстағы қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін
міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі бір тәртіпте орналасқан
жаза түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын
жекелеген жазаларды қолдану шарттары, шектері мен тәртіптері анықталған.
Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында біркелкі
жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сотталған адамға
келтірілетін айырудың мәніне қарай жаза түрлері мынады түрлерге бөлінеді:
1.Сотталғандарға моральдық әсер ететін жазалар. Бұған жататындар:
қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградаларынан айыру.
2.Сотталған адамдардың құқықтарына шек қоюмен байланысты жаза түрлері:
белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру, әскери қызметі бойынша шектеу.
3.Сотталған адамдарды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар:
түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлкін тәркілеу.
4.Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жазалар: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік
әскери бөлімде ұстау.
Жаза түрлерін топтастырудың бұдан басқа да түрлері бар. Жаза жүйесіне
кіретін барлық жаза түрлерін негізінен үш топқа ажыратады. Бірінші топты
негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке дара
жаза ретінде жазаның мақсатын іске асыру үшін қолданылатын жаза түрлері.
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға келесі негізгі жазалар қолданылуы
мүмкін:
а) айыппұд салу;
б) белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызметі бойынша шектеу;
е) бас бостандығын шектеу;
ж) қамау;
з) тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
и) бас бостандығынан айыру;
к) өлім жазасы (39-баптың 1-бөлімі).
Екінші топқа қосымша жазалар жатады. Қосымша жазалар деп негізгі
жазаларға қоса тағайындалатын, жазаның мақсатын іске асыруда оған көмекші
роль атқаратын жазаларды айтамыз. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
Пленумының Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
1993-жылғы 24-маусымдағы № 3 қаулысының 16-тармағында соттардың қосымша
жаза тағайындау мәселелеріне баса назар аударғаны жөн, өйткені негізгі және
қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралай көрсету қағидасын
дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі, -
делінген. Сондықтан қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша
жазаларды қолдану немесе қолданбау мүмкіндігі көрсетілсе, онда соттардың
оны тағайындау туралы мәселені қарап, қолданған шешімнің тұжырымдарын
үкімде міндетті түрде көрсетуі керек. Ал қосымша жаза қолданылмағанда
үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылданбауына тұжырым
жасалмайды. Кінәлі сотталғанда ол жауапқа тартылған қылмыстық заңның
баптарында қосымша жаза қолдану міндетті деп көрсетілсе, сот оны Қылмыстық
кодекстің 55-бабында көрсетілген шарттар болған жағдайда ғана осы бапқа
сілтеме жасай отырып, қабылданған шешімінің дәлелдерін үкімде міндетті
түрде көрсете отырып, оған қосымша жазаны қолданбауы мүмкін.
Қосымша жазалар жеке өздері тағайындалмайды, ол тек негізгі жазаға қоса
тағайындалады.
Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар
тағайындалуы мүмкін: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық
шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан, мемлекеттік
наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеу (39-баптың 2-бөлімі).
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде тағайындала алатын
жазалар жатады: айыппұл салу, белгілі бір лауазым орнына ие болу немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру.
Қылмыстық кодекстің 40-бабы бойынша: Айыпұл – осы Кодексте көрсетілген
шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген
айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір
кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп
алу(40-бап, 1-бөлігі).
Қылмыстық кодекстің 40-бабында көрсетілгендейайыппұл негізгі немесе
қосымша жаза қатарында қолданылуы мүмкін. Қылмыстық жаза шарасы ретінде
айыппұл төлеуге сотталған адам белгілі бір материалдық қиындыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz