Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 179 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 179 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 4
I. Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
II. Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы
заңдылық пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері ... ... ... ... ... ... . 12
III. Адам саудасының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
IV. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
V. Бірлесу құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
VI. Бейбіт жиналыстар мен митингтер бостандығы құқығы ... ... ... ... ... .. 47
VII. Мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы (еркін және әділ сайлау)
... . 52
VIII. Сөз, наным және оларды еркін білдіру құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... 62
IX. Еңбек қатынастары саласындағы адамның құқығы ... ... ... ... ... ... ... . 68
X. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
XI. Денсаулықты сақтау, медициналық көмек алу құқығы ... ... ... ... ... ... ..87
XII. Оралмандар құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
XIII. Бала құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 04
XIV. Аз ұлттар құқықтары: жай-күйі мен перспективалары ... ... ... ... ... 116
XV. Халықты құқықтық ағарту, жаңа құқықтық сананы қалыптастыру ... . 128
XVІ. Әділ сот ісін жүргізу құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 135
XVІІ. Сот шешімдерінің атқарылуы процесіндегі адамның құқықтары ... .. 165
XVIII. Сотталғандар құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 170
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 179
КІРІСПЕ
Бұл Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы базалық
ақпараттық-талдау баяндаманы (бұдан әрі - Базалық баяндама) 2006 жылғы 17
сәуірдегі Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы 2008-2011
жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау үшін базалық баяндама
әзірлеуге арналған халықаралық дөңгелек үстел қарарына сәйкес құрылған
жұмыс тобы дайындап, құрастырған.
Базалық баяндаманың мақсаты Мемлекет басшысын, Қазақстан Республикасының
Парламенті мен Үкіметін Қазақстандағы адамның және азаматтың құқықтарының
ахуалы туралы хабардар ету, адамның құқықтық қорғалуының деңгейін, адамның
құқығын қорғау саласындағы түйінді проблемаларды және олардың шешу жолдарын
айқындау; соның негізінде Адам құқықтары саласындағы 2008-2011 жылдарға
арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу болып табылады.
Базалық баяндаманы дайындау кезінде мемлекеттік органдар, Қазақстан
Республикасының үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары (әрі қарай - ҚР ҮЕҰ),
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, Қазақстанда аккредиттелген халықаралық
ұйымдар ұсынған мәліметтер, сондай-ақ Қазақстандағы БҰҰ Даму
Бағдарламасының тапсырысы бойынша Әлеуметтанушылардың халықаралық
ассоциациясының (ISA) тұрақты мүшесі болып табылатын Қазақстан
әлеуметтанушыларының тәуелсіз ассоциациясы 2006 жылғы қазанда жүргізген
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір атты әлеуметтанушылық
зерттеудің нәтижелері пайдаланылды. Базалық баяндамада сол сияқты жұмыс
тобы мүшелерінің түзету жүйелері, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау,
білім беру, мәдениет мекемелерінде, құрылыс нысандары мен басқа да
ұйымдарда болуы нәтижесінде алған мәліметтері; Адам құқықтары жөніндегі
комиссияның адам құқықтары саласындағы 2000 және 2006 жылдар аралығында
мемлекеттік органдармен және ҚР ҮЕҰ-мен, адам құқықтары саласындағы
халықаралық ұйымдармен бірлесіп өткізген халықаралық конференциялардың,
дөңгелек үстелдердің, семинарлардың, тренингтердің материалдары; жеке
және заңды тұлғалардың Адам құқықтары жөніндегі комиссияға жазған
шағымдарын қорытындылап, талдау нәтижелері пайдаланылды.
Базалық баяндаманы дайындау процесінде 2005 жылғы 12 сәуірдегі және 2006
жылғы 17 сәуірдегі Базалық баяндаманы және Қазақстандағы адам құқықтары
саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау мәселелері жөніндегі
халықаралық дөңгелек үстелдердің ұсынымдары ескерілді.
Базалық баяндамада адамның және азаматтың азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтарының сақталуы мәселелері талданады.
Бірінші бөлімде адамның өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау, еркін
жүріп-тұру, ар-ождан мен діни сенім бостандығы, бірлесу, бейбіт жиналыстар
мен митингтер бостандығы, мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін және
әділ сайлау), сөз және наным, денсаулық сақтау мен медициналық көмек алу
құқықтарының сақталуы мәселелері егжей-тегжейлі талданады. Азаматтық,
әлеуметтік және экономикалық құқықтардың сақталуы тұрғысында жұмыс тобының
көші-қон және еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтарының сақталуы мен
заңдылықтың қамтамасыз етілуінің өзекті мәселелеріне арналған арнайы
зерттеулерінің нәтижелері ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде бала,
оралмандар, аз ұлттар құқықтары сақталуының, халықты құқықтық ағарту және
қазақстандықтардың жаңа құқықтық санасын қалыптастырудың өзекті мәселелері
көрсетілген.
Базалық баяндаманың екінші бөлімінде алдын ала тергеу мен анықтау
барысындағы; қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот
төрелігін іске асыру саласындағы; атқарушылық сот ісін жүргізу кезеңіндегі;
түзеу жүйесіндегі адамның және азаматтың құқықтарының сақталуы талданады.
Атап өтетін жәйт, Қазақстан Республикасы адам құқықтары саласындағы 40-
тан астам көпжақты әмбебап халықаралық шарттардың, соның ішінде Азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Азаптауларға және басқа
да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер
мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның, Нәсілдік кемсітудің барлық
нысандарын жою туралы халықаралық конвенцияның, Бала құқықтары туралы
конвенцияның, Әйелдерге қатысты кемсітулердің барлық нысандарын жою туралы
конвенцияның, Босқындар мәртебесі туралы конвенцияның және оның
Хаттамасының қатысушысы болып табылады.
Жоғарыда аталған ратификацияланған халықаралық шарттар тұрғысында
Базалық баяндаманың барлық тарауларында адам құқықтары саласын реттейтін
ұлттық заңнаманы оның халықаралық стандарттарға сәйкестілігі тұрғысынан
салыстырмалы-құқықтық талдау, сондай-ақ адам құқықтары саласындағы ұлттық
заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі қорытындылар мен
ұсынымдар келтірілген.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы шеңберіндегі
мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен БАҚ-тардың адам құқықтарын қорғау
саласындағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін бағалау жөніндегі
әлеуметтанушылық зерттеулерді ахуалдық талдау Базалық баяндаманың барлық
тарауларында адам құқықтарының нақты түрлері тұрғысында келтірілген.
Қорытындыда жұмыстың жалпы нәтижелері қорытылып, Қазақстандағы құқық
қорғау тетіктерін жетілдіру жөніндегі алдағы перспективалар тұжырымдалады.
Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
Өмір сүру құқығы осы саладағы қалыптасатын басқа барлық құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін қалайды. Ол әлемдік өркениеттің ең жоғарғы
құндылығы болып табылады, өйткені адам мерт болған жағдайда басқа
құқықтардың барлығының маңызы жойылады. Бұл іргелі құқықты жеке адамның
мемлекет, оның өкілдері немесе жеке адамдар тарапынан болатын кез келген
заңсыз қол сұғудан азат болу құқығы ретінде қарауға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен қамтамасыз етіледі: қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
келетін еңбек шарты құқығымен (ҚР Конституциясының 24-бабының 2 тармағы);
жасы бойынша және ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын қорғау және мемлекеттік
және жеке денсаулық сақтау емдеу мекемелерінде медициналық көмек алу
құқығымен (29-бап) және басқа да кепілдіктермен.
Істің мәнісінде қалған құқықтардың барлығы қалай болғанда да өмір сүру
құқығының айналасына бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалу, қолайлы
қоршаған орта, лайықты өмір сүру құқықтары қарым-қатынас бен жазаның
қатыгез түрлерінен еркін болу құқығы сияқты оның тиімді іске асуын
қамтамасыз ететін қосымша құрал болып табылады. Мемлекет бұл құқықтарды
мойындауға және қолда бардың бәрін пайдаланып адам өмірі үшін қолайлы
жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын әрекет санатын құрайтыны кездейсоқ
емес.
Бұл саладағы бөлек проблема - мемлекеттің ерекше ауыр қылмыс жасаған
адамдарға ең ауыр жаза ретінде өлім жазасын қолдану құқығы. Өмір сүру
құқығы өлім жазасын шектеуші болып табылады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі -
Конституция) 15-бабында былай бекітілген:
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар деген
тұжырым Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (бұдан
әрі - АСҚХП) 6-бабының 2 тармағына және БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі
комитетінің жалпы реттегі №6 Ескертуінің 7 тармағында келтірілген осы
баптың түсініктемесіне сәйкес келеді.
Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі -
ҚР Қылмыстық кодексі) 49-бабында одан сайын нақтыланған, онда өлім жазасы
- адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс
кезінде немесе ұрыс жағдайында мемлекеттік сатқындық, бейбітшілікке және
адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар
жасағаны үшін ғана қолданылуы мүмкін деп бекітілген.
Бұл ретте аталған баптың 2 бөлігіне сәйкес өлім жазасы әйелдерге,
сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім
шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды, бұл
АСҚХП 6-бабының 5 тармағына сәйкес келеді.
ҚР Қылмыстық кодексінің 6-бабының 5 бөлігіне сәйкес өлім жазасы
рақымшылық жасау тәртібімен өмір бойы бас бостандығынан айырумен немесе
айрықша режимдегі түзеу колониясында жазасын өтеуге жиырма бес жыл бас
бостандығынан айырумен алмастырылуы мүмкін, бұл АСҚХП 6-бабының 4 тармағына
сәйкес келеді.
2003 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы
Жарлыққа қол қойды. Бұл Жарлыққа Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы
Конституциясының әркімнің өмір сүру құқығын бекітетін 15-бабының 1-
тармағына сәйкес қол қойған, ол Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы құқықтық саясат тұжырымдамасының
қағидаларын жүзеге асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектеуге
бағытталған бағдарының заңды жалғасы болып табылады.
Көптеген әлеуметтанушылық сауалдамалар еліміздің халқының көпшілігі өлім
жазасын толық жоюды әлі ертерек деп санайтынын көрсетеді. Қоғамның пікірін
ескермеуге болмайды, сондықтан ең ауыр жазаны қолдануды одан әрі шектеуге
жасалған кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий жариялау
таңдалды.
Жарлық соттардың өлім жазасы туралы үкімді орындауды тоқтата тұруын
көздейді. Өлім жазасына балама ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
енгізу өзін-өзі ақтайды деп ойлаймыз. Бұл ретте өлім жазасының өзі
қылмыстық жазалау түрі ретінде жойылмайды, тек соттардың өлімге кесуді
орындауын тоқтатады. Мораторийдің мерзімі шектелмейді, тек қажет кезінде
күші жойылады.
Өмір бойы қамауға алу институтының пайда болуы соттардың өлім жазасын
кесу жағдайларын барынша азайтады, бұл өлім жазасынан толықтай бас тарту
үшін нақты алғышарттар жасайды деп ойлауға әбден болады.
Өлім жазасына мораторий енгізілген мерзім ішінде республикада қылмыстың
өршуі байқалған жоқ және криминогендік жағдай салыстырмалы түрде тұрақты
сақталуда. Статистикалық мәліметтерге сәйкес тіркелген қылмыстардың жалпы
саны мен елдегі қылмыс жасау деңгейі 90-шы жылдардың ортасынан бастап
төмендеген. 2000 жылы республикада 150790 қылмыс тіркелген болса, 2003 жылы
олардың саны 118485 болған. 2004 жылы 143550 қылмыс, 2005 жылы 146347
қылмыс тіркелген.
Қазіргі таңда Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес тиісті мемлекеттік
органдар тұрақты мониторинг жүргізіп, оның нәтижелері бойынша алдағы
уақытта өлім жазасын толық жоюдың мүмкіндіктері туралы мәселе шешілетін
болады.
Қазақстанда құқық қорғау органдарының немесе ұлттық қауіпсіздік
органдарының сотсыз немесе өз бетінше жазалауы немесе адамдардың із-түссіз
жоғалып кетуі практикасы жоқ.
Дегенмен де АСҚХП ережелерін жүзеге асыру кезінде, соның ішінде БҰҰ-ның
Адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы реттегі №6 Ескертуінің 5
тармағына сәйкес өмір сүру құқығын түсіндіруге барынша кең ауқыммен келу
қажет, бұл құқықты қорғау кең мағынасында әртүрлі салаларда, мысалға
балалар өлімін азайту және өмір сүру ұзақтығын арттыру, кедейлік пен
ауруларға қарсы күресу және т.б. үшін сындарлы шешімдер қабылдауды талап
етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабында адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды деп белгіленген. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Аталған конституциялық ұйғарым Қазақстан Республикасы 1998 жылы
ратификациялаған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне
қарсы конвенцияға толықтай сәйкес келетінін атап өткен маңызды.
Алайда алдын ала тергеу және анықтау органдарының, түзеу мекемелерінің
лауазымды тұлғаларының азаптау элементтерін қолдануы фактілері бар.
Мысалға, кәмелетке толмаған У.-ды жазықсыз соққыға жыққаны үшін Атырау
қаласы сотының 2004 жылғы 25 маусымдағы үкімі бойынша полиция бөлімінің
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі учаскелік инспекторы Б. сотталған.
ҚР Бас прокуратурасы мен ҚР ҰҚК мәліметтері бойынша кейбір әскери
бөлімшелерде казармалық бұзақылық, дедовщина, әскери қызметкерлер
құқығының бұзылуы, бопсалау, жекелеген кіші командирлердің, прапорщиктер
мен офицерлердің сарбаздардың құқықтарын бұзу фактілері бар.
Мысалға, 2005 жылғы шілдеде Ақтөбе гарнизонының Әскери соты өзінің
қызметтестерін соққыға жыққан фактілері бойынша 41433 әскери бөлімшенің
(Атырау қаласы) контрактілік қызметтегі әскери қызметшілер сержант О. және
кіші сержант К.-ні ҚР ҚК 368-371, 375, 384 баптарында қарастырылған
қылмысты жасады деп танып, 5 және 4 жылға бас бостандығынан айыруға
соттаған. Алматы гарнизонының Әскери соты әскери қызметшілерді соққыға жығу
фактілері бойынша капитан П. және лейтенант М-ді. айыпты деп танып, әскери
қызмет бойынша 6 және 9 жылға шектеуге үкім шығарған.
Әскери қызметшілер арасындағы бейжарғылық қатынастардың негізгі
себептері жеке тәртіпсіздік, бөлімдер мен құрамалардың жекелеген
командирлерінің төмен басқару және тәрбиелік рөлі, бөлімшелердің тәрбиелік
және әлеуметтік-құқықтық жұмыс жөніндегі лауазымды тұлғаларының өзінің
лауазымдық міндеттеріне қанағаттанарлықсыз көзқарасы, әскери полиция мен
әскери прокуратура тарапынан тиісті шаралар қабылданбауы болып табылады.
Құқық қорғау органдарының жекелеген қызметкерлері тергеу мен анықтаудың
рұқсат етілмейтін әдістерін қолдана отырып, азаматтар құқығын оларды заңсыз
ұстау, тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін пайдалану жолымен бұзу
фактілеріне жол береді.
Қылмыстық процесс жүргізетін органдар қызметіндегі адам құқықтарының
сақталуы ахуалына жасалған талдау көрсеткеніндей, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің қылмыстық қудалау аясына түскен адамдарға қатысты күш
қолданып зорлауды, азаптауды, дәлелдемелеррді бұрмалауды қолдану практикасы
әлі жойылған жоқ.
Бұрынғысынша азаматтарды заңсыз ұстау мен тұтқындау және оларды ішкі
істер органдарына жеткізу, оларды қызметтік кабинеттер мен басқа да орын-
жайларда ұстау фактілері кең тараған. Мысалға, Қазақстан
әлеуметтанушыларының ассоциациясы 261 респондент арасында Сіздің
құқықтарыңыз нақты немен бұзылды? деген сұрақ бойынша жүргізген сауалдама
көрсеткеніндей, құқықтары бұзылды деп санаған респонденттердің үштен бір
бөлігінен астамы - 35,2% нақты қалай бұзылды деген сұраққа жауап беруге
қиналған. Бұл сұраққа алынған жауаптардан шығатын қорытынды, азаматтар
көбінесе олардың құқықтары: полицияның заңсыз ұстауымен, құжаттарды
тексеруімен - 8,0%, жалақының, өтемақының өз уақытында төленбеуімен - 7,7%,
жұмыс алу құқықтарына қысым жасалуымен - 6,5%, зейнетақыны ең төменгі
көрсеткіштермен тағайындаумен - 4,6%, еңбек заңнамасының бұзылуымен - 3,8%,
сайлауда адамның сайлаушылар тізімінде болмауымен - 3,1% бұзылды деп
есептейді. Әлеуметтанушылық зерттеудің алынған мәліметтері ҚР Бас
прокуратурасынан алынған ресми мәліметтермен корреспонденцияланады.
2005 жылы прокурорлар тергеу изоляторларынан 54 заңсыз ұсталған
адамдарды айқындап, босатқан. 2006 жылы прокурорлар 62 азаматты ұстауды
заңсыз деп мойындаған, соның ішінде 47 азамат - ҚР Ішкі істер министрлігі
желісі бойынша.
Мысалға, 2004 жылғы сәуірде Қазақстан Республикасының азаматы К.
Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға шағым
жасаған, онда оны заңсыз тұтқындағаны және айып тақпай ҚР Әділетмині ҚАЖК-
нің ЕЦ-1661 мекемесінде бір айдан артық ұстағаны туралы хабардар еткен. К.-
нің Украина аумағында жасалған қылмысқа қатысы жоқтығы туралы оның Астана
қаласының ІІД мен прокуратурасына бірнеше қайтара шағымдануы оң нәтиже бере
қоймаған.
Тек Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
араласуынан кейін ғана К. Украина аумағында басқа адам жасаған қылмысқа
ешқандай қатысы жоқ ретінде заңсыз тұтқыннан босатылған. ҚР Президенті
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Қазақстанның Бас прокуроры мен
Украинаның Бас прокурорына атқарылған жедел жұмыстары үшін алғыс білдірді,
олар Комиссияның үндеуіне жедел шара қабылдап, К.-ны заңсыз тұтқындаудан
босатуға көмек көрсетті.
Жоғарыда көрсетілген тұлғаға қарсы қылмыстарды жасаудың себептері кейбір
лауазымды адамдардың (тергеушілердің, анықтаушының) төмен біліктілігі болып
табылады, олар көрсеткіш қуалап заңсыз әдістермен қандай да бір
күдіктінің айыбының дәлелдері жоқ кезде олардан мойындайтын айғақ алуға
әрекеттенеді немесе дәлелдемелеррді бұрмалау жолымен қызметтегі жағдайын
жақсы етіп көрсете отырып, өзінің қателіктерін жасыруға тырысады (толығырақ
осы баяндаманың XVIII тарауынан қараңыз).
Жеке адамның қадір-қасиетін қорғау туралы конституциялық норма
қылмыстық, азаматтық, әкімшілік жауапкершілік белгілеу арқылы жүзеге асады.
ҚР Қылмыстық кодексінде қорлау мен жала жабу үшін және азаптауды қолданғаны
үшін қылмыстық жауапкершілік белгіленген. ҚР Азаматтық кодексінде жеке
адамның қадір-қасиеті материалдық емес игілікке жатады және заңмен
қорғалады деп белгіленген. Азаматтық заңнама бойынша қорғау амалдарының
ішінде моральдық зиянды өтеу, адамның қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
мәліметтерді сот арқылы теріске шығару мүмкіндігі бар.
2005 жылы прокурорлар пошталық-телеграфтық корреспонденцияларға 36
заңсыз тұтқындауды, 5 мүлікті заңсыз тұтқындауды және бір алуды айқындаған.
ҚР Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша интернат-үйлері
әкімшілігінің онда тұратындардың жеке басына қол сұғылмау құқықтарын бұзған
фактілері бар. Мысалға, Алматы облысының прокуратурасы психикалық ауруы жоқ
азаматша З.-ны Панфилов ауданының психоневралогиялық диспансеріне заңсыз
орналастыру фактісін анықтаған. Бұл факті бойынша интернат-үйінің дәрігері
И.-ге ҚР ҚК 127-бабының 2 бөлігінің б тармағы бойынша және аудандық
аурухананың психоневрологиялық бөлімшесінің дәрігері Б.-ға ҚР ҚК 325
бабының 1 бөлігі бойынша қылмыстық іс қозғалған.
Қазақстан Республикасының кеден органдарының азаматтардың жеке өміріне
қол сұғылмау, жеке басының және отбасының құпиясы құқығын бұзуы фактілері
практикада жиі кездесетінін ерекше атап өткен жөн. Атап айтқанда олар
азаматтардың алып шығатын бейнекассеталарды, аудиокассеталарды, дискілер
мен фототаспаларды оларда тыйым салынған ақпараттың бар-жоғын тексеру үшін
міндетті түрде алдын ала қарауға ұсынуы туралы қолданыстағы кедендік
ережеге сілтеме жасайды.
Жұмыс тобының пікірінше кеден органдарының талаптары оларды орындаудың
күрделілігінен азаматтардың негізделген жазғыруын тудырады және кеден
органдары қызметкерлері тарапынан жемқорлық құқық бұзушылыққа жағдай
жасайды.
Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы 1500 респондент арасында
жүргізген сауалдама жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғау саласындағы
ахуалға сұрақ берілгендердің 19% теріс баға бергенін көрсетіп отыр. Сұрақ
берілгендердің 65,3% жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік
тетіктеріне оң баға берген. Сұрақ берілгендердің 15,7% жауап беруге
қиналған. Тұтас алғанда, жеке адамның өміріне қол сұғылмау құқығын қорғау
ахуалына жасалған әлеуметтанушылық талдау нәтижелері жеке өмірге қол
сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктері кейбір жеке лауазымды
адамдардың, басқа да адамдардың заңдылық пен адам құқықтарын бұзу
фактілерін есепке алмағанда, Қазақстанның адам құқықтары саласындағы
халықаралық міндеттемелерін ескере отырып жетіліп келеді деп қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
ҰСЫНЫМДАР
1. Қазақстан Республикасында адамның және азаматтардың құқықтарын
қорғаудың ұлттық тетіктерін жетілдіру және адамның құқықтарын қорғаудың
халықаралық тетіктерін күшейту мақсатында БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі
комитетінің Қазақстан азаматтарының жеке шағымдарын қарау құзырын
мойындауға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық
пактінің Бірінші Факультативтік хаттамасы ратификациялансын.
2. Қазақстанда өлім жазасын толықтай жою үшін 1989 жылғы 15
желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің
өлім жазасын жоюға бағытталған Екінші Факультативтік хаттамасы
ратификациялансын (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1989 жылғы 15 желтоқсандағы
44128 қарары).
3. Қазақстан Республикасының Барша адамдарды зорлықпен жоғалып кетуден
қорғауға арналған халықаралық конвенцияға қосылуы мәселесі пысықталсын.
4. Азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмауы, жеке басының және отбасының
құпиясы конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында кедендік жеке
тұлғалардың мүліктерін алып шығу және алып кіру ережелерін реттейтін заңға
тәуелді актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының
нормаларына және оның адам құқықтары саласындағы халықаралық
міндеттемелеріне сәйкестілігі тексерілсін, жеке тұлғалардың мүліктерін
кедендік ресімдеу процедурасы жалпыға ортақ танылған халықаралық
стандарттарға сәйкестендірілсін.
Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы заңдылық
пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері
Біз көші-қон (миграция, migration - қоныс аудару, орын ауыстыру) туралы
айтқанымызда адамдардың үлкен тобының ел ішіндегі (әртүрлі ішкі көші-қон)
немесе елдің шекарасын қиып өткен (елге уақытша кіру немесе шығу, көшіп
кету, көшіп келу, еңбек көші-қоны, қудалаудан паналау, босқындар) орын
ауыстыруларын ұғынамыз.
Адам құқықтарына қолданғанда оның барлық орын ауыстыру процестері, соның
ішінде көші-қондары оның еркін жүріп-тұру құқығына (freedom of movement)
негізделген, оның үш құраушы бөлігі бар:
а) елдің ішінде еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдап алу
құқығы;
б) кез келген елден еркін шығып кету құқығы;
в) өз еліне еркін кіру құқығы.
Еркін жүріп-тұрудың халықаралық стандарттары мынадай негізгі
принциптерге негізделген:
- елдің ішінде еркін жүріп-тұру оның аумағында заңды түрде жүрген әрбір
адамның биліктен ерекше рұқсат сұрау қажетінсіз еркін жүріп-тұру және
тұрғылық мекенді таңдап алу құқығын көздейді. Бұл құқық елдің азаматтарына,
шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындар мен заңды көшіп
келушілерге бірдей қатысты;
- өз елінен кету құқығы және өз еліне қайтып кіру құқығы адамның жеке
құқықтары болып табылады және заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- кіруге-кетуге, сондай-ақ елдің ішінде еркін жүріп-тұруға шектеу қоюды
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау, денсаулықты,
имандылық пен адамгершілікті қорғау, басқа да адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мүддесі үшін тек заңмен енгізуге болады. Бұл
шектеулер өзге халықаралық деңгейде танылған құқықтар мен бостандықтарға
сәйкес келуі, айқын мақсатқа қызмет етуі және парасатты болуы, қажет және
жеткілікті болуы тиіс;
- босқындарға немесе пана іздеген адамдарға қатысты негізгі принцип
елден шығарып жібермеу принципі, яғни мемлекеттердің елден шығармау және
нәсілдік, діни, әлеуметтік тегі, азаматтығы немесе саяси көзқарастары
себепті олардың өміріне немесе бостандығына қатер төнетін елдің шекарасына
қайтармау міндеттемесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы КСРО
тарағаннан кейін қалыптаса бастады. Осы саладағы негізгі заңнамалық актілер
нақ 90-шы жылдардың басында-ортасында қабылданды. 1991 жылғы желтоқсанда
ҚР азаматтығы туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы маусымда Шетел азаматтарының
Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң
күші бар Жарлығы қабылданды. Көші-қон заңнамасының негізін 1995 жылғы
тамызда қабылданған ҚР Конституциясы құрап, 21-бабында еркін жүріп-тұру
және тұрғылықты мекенді таңдау құқығын, ал 12-баптың 4 тармағында
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарының және
бостандықтарының Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең дәрежелілігін
бекітті. 1997 жылғы желтоқсанда Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы
қабылданды.
Алайда көші-қон мәселелерінің ауқымды бөлігі қабылданған заңнамаларда
қамтылмай қалған. ҚР-на кіру, болу, ҚР-нан шығу, республикада уақытша және
тұрақты болу және басқа көптеген мәселелер Үкімет қаулыларымен, Ішкі істер
министрлігінің бұйрықтарымен, түрлі министрліктер мен ведомстволардың
нұсқаулықтарымен реттеледі. Солардың ішінде Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы Шетелдік азаматтардың Қазақстан
Республикасында болуын құқықтық реттеудің жеке мәселелері атты қаулысы;
Шетелдік азаматтардың ҚР аумағына кіруі және болуы, сондай-ақ олардың ҚР-
нан кетуі ережелерін қолдану тәртібі туралы нұсқаулық, Ішкі істер
органдарының ҚР-нан тыс жерге тұрғылықты мекенге көшіп кетуге рұқсат беруі
туралы нұсқаулық және басқа да көптеген құжаттар. Ең жуық есептеулер
бойынша көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін заңға тәуелді
құжаттардың саны 200-ден асады. Кейбір заңға тәуелді актілерде
шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мен
бостандықтарына шектеулер бар, бұл ҚР Конституциясының 39-бабын бұзу болып
табылады: Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Қазақстандағы қазіргі кеңестік төлқұжаттық жүйеден және тіркеу режимінен
мұраға қалған тұрғылықты мекенінде міндетті түрде тіркелу институты
Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу болып қалуда.
Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, сайлау құқықтарын жүзеге асыру,
Қазақстаннан кету құқықтары және басқа мәселелер тіркеу институтына тәуелді
екенін атап өткен маңызды.
Босқындар құқықтары туралы
Қазақстан Республикасы соңғы жылдары босқындар мәселесімен бетпе-бет
келуде. 2007 жылғы 1 қаңтарда республикада босқындардың 279 отбасы (582
адам) ресми тіркелген. Босқын мәртебесін алған адамдар (580 адам) негізінен
Ауғанстаннан келгендер.
Босқындар проблемасымен шұғылданатын мемлекеттік органдар қызметі
Босқындар мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967
жылғы Хаттамасының, 1995 жылғы 19 маусымдағы Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң күші бар
Жарлығының баптарына негізделеді.
1998 жылғы 15 желтоқсанда Қазақстан Республикасы халықаралық қоғамдастық
алдында босқындарға қатысты белгілі бір міндеттемелер ала отырып, Босқындар
мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967 жылғы
Хаттамасына ресми қосылды. Бірінші кезекте бұл елден шығармау принциптері,
процедураға қол жетімдігі, хабардар болу, істі қарау мерзімінде шешімдерге
шағымдалу мен оны тіркеу мүмкіндігін беру және апелляция. Қазақстанның
Конвенцияға қосылуына ресми билік пен БҰҰ босқындар істері жөніндегі Жоғары
Комиссары Басқармасының (БҰҰ БЖКБ) Қазақстандағы кеңсесі арасындағы
сындарлы ынтымақтастық едәуір дәрежеде ықпал етті.
Халықтың көші-қоны туралы Заңға сәйкес босқын деп тану туралы өтініш
жасаған адамдармен жұмыс істеу және олардың Қазақстан Республикасындағы
мәртебесін айқындау жөніндегі процедуралар, оларды тіркеу 1998 жылы
басталды.
Қазақстан Республикасында босқындар деп Қазақстан Республикасының
алдында өздерін босқындар деп тану туралы өтініш жасаған, саяси
көзқарастары, нәсілі, діні, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа
жатуы белгілері бойынша құрбан болуы қаупінің негізі болуы себепті өздері
азаматтары болып табылатын елден тыс болуға мәжбүр болғандар мен азаматтығы
жоқ адамдар және өз елінің тарапынан қорғау құқығына ие емес немесе оған
осындай себептер салдарынан қайта оралғысы келмейтін шетелдіктер танылады.
Босқындардың үлкен бөлігі 93,3% Алматы қаласында, қалғандары Оңтүстік
Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады. Білімі бойынша 95 адам жоғары
және аяқталмаған жоғары, 28 адам орта арнаулы, 209 адам жалпы орта (толық
және орталау) білімге ие, 37 адам - сауатсыз.
Босқын мәртебесі бір жылға беріледі және бір жылдан кейін мәртебесі
қайта қаралып, ұзартылады немесе мәртебені созудан бас тартылады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің
талаптарына сәйкес босқындардың тұру ережелерінің сақталуына үнемі бақылау
жасалады, ай сайын қоғамдық ұйымдармен босқындарды құқықтық қорғау
мәселелері жөнінде консультативтік-кеңесші кездесулер өткізіліп тұрады
Босқындарға қатысты ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын
жетілдіру мақсатында Босқындар туралы Қазақстан Республикасының Заңын
қабылдаған жөн деп санаймыз.
Адам саудасының алдын алу
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Ұлттық қауіпсіздік
комитетімен және Ішкі істер министрлігімен бірлесіп 2006 жылғы адам
саудасымен байланысты қылмыстық істерді қарау нәтижелерін талдады.
Талдау соңғы жылдары қылмыстың бұл түрінің шапшаң өсіп келе жатқанын
көрсетіп отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Көші-қон жөніндегі халықаралық
ұйымның сарапшыларының бағалаулары бойынша адам саудасының құрбаны
болғандар саны бүкіл дүние жүзінде жүз мыңдап және тіпті миллиондап
есептеледі (американдық сарапшылар мәліметтері бойынша ол жыл сайын 700 мың
адамды құрайды, басқа сараптамалық бағалар бойынша - 2 млн. адамға жетеді).
Жас әйелдер Еуропаға, Америкаға, Канадаға, Африка, Азия және Таяу Шығыс
елдеріне әкетіледі. Пайда көретіндер - саудагерлер мен жеңгетайлардың
трансұлттық ұйымдары. Адам саудасының қылмыстық бизнесіне тек әйелдер ғана
тартылмаған, қылмыстық экономиканың бұл секторының елеулі бөлігін балаларды
сату құрайды.
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғары Комиссары Басқармасының мәліметтері
бойынша ТМД елдерінен 500 мыңнан астам әйел сатылған. Адамдарды, әсіресе
әйелдер мен балаларды сату Қазақстан мен басқа да бірқатар елдер үшін аса
маңызды құбылыс болып отырғандығы соншалық, ол қауіпсіздік пен ұлттық
генофондға қауіп төнгізіп отыр. Адам саудасына ұлты мен азаматтығына
қарамастан қылмыскерлердің ұйымдасқан желісі жағдай жасап отыр.
Проблеманың әбден түсіндіруге болатын, объективті себептері бар
екендігін көрсететін көптеген белгілердің бар екенін атап өту керек.
Біріншіден, бұл Қазақстанның ТМД елдерімен шекарасының ашықтығы; екіншіден,
мемлекеттер арасындағы және Қазақстанның ішіндегі көші-қон ағынының күшеюі;
үшіншіден, экономикадағы игілікті жағдай және бұрынғы кеңестік елдермен
салыстырғандағы жоғары жалақы; төртіншіден, ұйымдасқан қылмыстың
жаһандануы, тірі тауарлар жеткізудің орнықты арнасын ұйымдастырудағы оның
мүмкіндіктерін кеңейту, ол біздің елімізге жеткізуші ғана емес, сонымен
бірге сатып алушы, транзиттік дәліз ретінде де қарайды.
Адам саудасының өсіп келе жатқан жағдайында біздің елімізде қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға аталған құқыққа қарсы әрекет түрі үшін қылмыстық
жауапкершілікті көздейтін арнайы құқықтық нормалар енгізілген.
ҚР Қылмыстық Кодексіне 2006 жылғы 2 наурызда адам трафиктерімен
байланысты қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін барлық
баптарына (ҚР ҚК 113, 125, 128, 133 баптарына) өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Қабылданған Заң осы санаттағы қылмыстар құрамын біліктеу
белгілерін едәуір кеңейтіп, оларды жасағандарға санкцияларды қатайта түсті.
Оған қоса ҚР Қылмыстық кодексінде алғаш рет адам мәйітінен заңсыз ағза
немесе ұлпа алғаны үшін жауапкершілік көзделген (275-1 бап).
Адам саудасына негізделген криминалдық бизнеске қарсы күресте 2000 жылғы
5 мамырдағы Қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау
туралы Заң сөзсіз маңызды рөл атқарады, онда Заңның 1 бабына сәйкес
мәлімдеушілер, көрген адамдар және қылмыс құрбандары болып табылатын
қорғалатын адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылатын шаралар кешені көзделген.
Заңда адам саудасының құрбандары мен олардың отбасы мүшелерін қорғау
үшін оларды жаңа тұрғылықты мекенге көшіру; құжаттарды алмастыру; сырт
пішінін өзгерту; жеке басын күзету, тұрғын жайы мен мүлкін күзету; арнайы
жеке қорғаныс, байланыс және төнген қауіп туралы хабарлау құралдарын беру;
қорғалатын адам туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамасыз ету; жұмыс
немесе оқу орнын өзгерту; уақытша қауіпсіз жерге орналастыру жолымен
нормативтік және құқықтық база жасалған (Заңның 7 бабы). Бұл ретте жәбір
көргендердің де, олардың отбасыларының да қорғалуы көзделген.
Заңсыз көші-қон, адам саудасы және құл еңбегін пайдалану саласындағы
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеуді әдістемелік қамтамасыз ету
мақсатында ҚР Ішкі істер министрлігінде мамандандырылған бөлімше құрылған.
Адам саудасын тергеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар әзірленген.
Әдістемеде қылмыстық-құқықтық біліктілік, адам саудасын ашу және тергеу
әдістері мен амалдары, өзара іс-қимыл мәселелері, жекелеген бастапқы тергеу
іс-қимылдары ісін жүргізудің тактикалық ерекшеліктері көрсетілген.
Адам саудасы саласындағы қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер
мынандай: 2006 жылы ҚР аумағында 16 қылмыс тіркелген, бұл 2005 жылғы
тіркелгеннен 77,8%-ға артық. Іс жүргізуде сотқа 4 іс жіберілген, 8
қылмыстық іс тоқтатылған және 8 іс әртүрлі себептермен уақытша тоқтатылған.
Республика соттары осы санаттағы 3 істі қарап, оның ішінде біреуі
бойынша ҚР ҚК 128 -бабы бойынша 1 адам сотталған. Басқа адамдардың
әрекеттері ҚР ҚК 128-бабынан ҚР Қылмыстық кодексінің басқа баптарына қайта
сараланған.
Талдау көрсеткеніндей, бұл қылмыстар: нәсіпқұмарлықпен және еңбекпен
қанау мақсатында жасалған боп екі бөлікке бөлінеді. Қылмыстың бірінші тобы
бойынша жәбір көргендердің басым бөлігін 16 мен 25 жас аралығындағы әйелдер
құрайды.
Екіншісі бойынша - 20 мен 35 жас аралығындағы еркектер, көп жағдайда ТМД-
ның орта азиялық азаматтары.
Жалпылау нәтижелері бойынша 2006 жылдың бірінші жартысында ҚР Бас
прокуратурасы ҚР Ішкі істер министрлігіне заңдылықтың бұзылуын жою туралы
ұсыныс енгізді, облыс прокурорлары құқық қорғау органдарының заңсыз адам
саудасымен байланысты айқындау және тосқауыл қою жөніндегі қызметін
жандандыру туралы ақпараттық хат жіберді.
Сонымен бірге, адам саудасына қарсы күресті үйлестіру еліміздің құқық
қорғау органдары мен басқа да органдарын қылмысты жасауға жағдай жасайтын
себептер мен шарттарды айқындауға бағыттауға негізделген.
Адам саудасының трансшекаралық сипатын ескере отырып, ҚР Бас прокуроры
шетелдік мемлекеттермен халықаралық-шарттық базаны кеңейту жөніндегі
жұмыстар жүргізілуде.
Контрагенттердің қарауында Египетпен, Израильмен, Сауд Арабиясымен,
Біріккен Араб Әмірліктерімен және Латвия Республикасымен қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету және адамдарды беру туралы халықаралық
шарттардың жобалары жатыр. ҚР Бас прокуратурасы сол сияқты Катар
Мемлекетімен, Таиланд Корольдігімен, Польша Республикасымен, Чех және
Венгер республикаларымен қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету
және қылмыс жасаған адамдарды беру туралы келісімдер мен шарттар әзірленді,
олар мүдделі мемлекеттік органдармен келісілген және Әділет министрлігінде
сәтті заңгерлік сараптамадан өткен.
Қазіргі таңда Франциямен, Германиямен, Бельгиямен, Грециямен және
Румыниямен осындай шарттардың жобалары мүдделі мемлекеттік органдармен
келісілуде.
Іс жүзінде шетел азаматтарының, Қазақстан азаматтарының және азаматтығы
жоқ адамдардың, сондай-ақ лауазымды адамдардың республиканың көші-қон
заңнамасын бұзу фактілері көптеп кездеседі.
Заңсыз көші-қон проблемасы бүкіл әлем жұртшылығы үшін тұрақтылық пен
қауіпсіздікке қатер төндіре отырып, әлемдегі жүріп жатқан процестер аясында
барған сайын айқын, дәл көріністерге ие болуда.
Бұл ретте Қазақстан заңсыз көші-қонның трансұлттық арналарының түйінді
аралық буыны болып табылады, бұл бірінші кезекте республиканың тікелей
Еуропа елдеріне барар жолда орналасқан ерекше географиялық жағдайымен;
соңғы жылдары жаңа халықаралық әуе, темір жол рейстерінің ашылуымен;
мемлекетаралық экономикалық, гуманитарлық, мәдени және діни алмасудың жан-
жақты дамуымен; еліміздің мемлекеттік органдарының кейбір өкілдерінің
жемқорлануымен; көшіп келуді бақылау жүйесінің жетілдірілмегендігіне,
сондай-ақ шекараның айтарлықтай ұзақтығы және мөлдірлігімен, ТМД
елдерімен еркін жүріп-тұру режимінің сақталуымен байланысты. Сонымен бірге,
заңсыз көшіп келушілерді экспорттаушы елдердегі әлеуметтік-саяси жағдайдың
тұрақсыздығы, кейбір Азия, Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі соғыс, әскери
қақтығыстар, ішкі саяси күрес зардаптары; лаңкестік, діни-экстремистік
ұйымдар белсенділігінің өсуі айтарлықтай маңызды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасында заңсыз көші-қон
процестері әлі орын алып жатқандығын атап өткен жөн. Үшінші елдердің
азаматтары, пәкістандықтар, бангладештіктер, ланкийлер, ауғандықтар және
басқалар Ресейге Қазақстан арқылы өткізу қосындарын айналып, қазақстан-
ресей шекарасын заңсыз кесіп өтеді.
Қазіргі уақытта оңтүстік шекара жағынан, әсіресе Қырғызстан мен
Тәжікстаннан заңсыз көшіп келушілер ағынының арта түсу қаупі сақталып тұр.
Қолда бар мәліметтер бойынша аталған мемлекеттер аумағында Қазақстан аумағы
арқылы Ресейге және Батыс Еуропа елдеріне көшіп барғысы келетін Ауғанстан,
Пәкістан, Бангладеш азаматтарының едәуір бөлігі шоғырланған. Олардың заңсыз
көшіп-қонуына жағдай жасайтын шарттардың бірі Орталық Азия мемлекеттерінде
төлқұжат пен кейіннен Қазақстан аумағына кіру үшін виза алудың салыстырмалы
түрде қол жетімдігі, ТМД елдерінің ішкі шекараларының ашықтығы, сондай-ақ
аталған мемлекеттердегі заңсыз көші-қон арналарын ұйымдастырғаны үшін
қылмыстық жауапкершілікті көздейтін құқықтық база жоқтығы болып табылады.
Заңсыз көші-қон арналарын анықтау және жолын кесуге бағытталған
қабылданған жедел-іздестіру шаралары заңсыз көші-қонды ұйымдастырушылардың
Қазақстан аумағынан өтудің жаңа әдістері мен маршруттарын іздестіру
әрекеттерін әлі тоқтатпай жүргендігін дәлелдейді. Жемқорланған туристік
фирмалар басшыларының, көші-қон, жол полициясы мен көліктегі ішкі істер
органдарының желілік бөлімдерінің кейбір қызметкерлерінің бұған қатысы
болған жағдайлары тіркелген.
Қолда бар мәліметтер бойынша шетелдіктердің Қазақстанға кіру арналарын
бақылайтын жекелеген мемлекеттік қызметкерлердің нақ осы жемқорлануы заңсыз
көші-қон арналарын ұйымдастырумен айналысатын қылмыстық топтар өкілдері
үшін аталған санаттағы адамдармен байланыс орнатуға және дамытуға, олардың
заңсыз көшіп-қонушылардың Қазақстан аумағына кедергісіз кіруі, жүріп-тұруы
және болуы үшін олардың қолдаушылығын пайдалануға ынталандырушы фактор
болып табылады. Құқық қорғау және кеден органдары қызметкерлері арасындағы
осыған ұқсас құқыққа қарсы қызметтерді айқындау және жолын кесу процесінде
бірқатар қылмыстық іс қозғалды.
Қазақстанға маусымдық жұмысшылар деп аталатын заңсыз еңбек көші-
қонының өсу үрдісі байқалады. Бұл бірінші кезекте экономиканың даму
қарқынының әлсіздігі, өмір сүру деңгейінің төмендігі, әлеуметтік-саяси
ахуалдың шиеленістігі атап өтілетін ТМД-ның орта азиялық елдерінің -
Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның азаматтарына қатысты. Осы
факторларды ескере отырып, халықтың аз қамтылған бөлігі жұмыс пен жақсы
өмір сүру жағдайын іздеп, соның ішінде Қазақстанға елді тастап шығуға
ұмтылады. Бірқатар объективтік және субъективтік себептермен шетелдерге
заңсыз шығып, еңбекке орналасуға мәжбүр, сол арқылы олар көбінесе
жергілікті еңбек нарығында жұмыс орны тапшылығы мен жұмыссыздық сияқты
құбылыстарды дамытуға алғы шарттар жасайды. Бұл ретте арзан жұмысшы қолына
мүдделі қазақстандық жұмыс берушілер заңсыз көшіп келушілерді қуана
қабылдап, еңбек нарығындағы ахуалды шиеленістіреді және елдің бюджетіне
салықты едәуір аз төлейді. Тәжікстан, Өзбекстан және Қырғызстан азаматтары
жұмыс іздеп Қазақстанға келіп, жұмыс берушілер тарапынан алдаудың,
алаяқтылықтың және қанаудың құрбаны болып жататыны сирек құбылыс емес. Бұл
азаматтар тиісті лицензиялары жоқ адамдармен контракт немесе шарт жасаспай
қандай да бір жұмысты орындауға келісе отырып және Қазақстанда заңсыз жүріп
әлеуетті құрбандарға айналады және осы сияқты қылмыстық қол сұғушылыққа
бастарын тігеді.
Көшіп келуші жұмысшылардың, яғни Қазақстанға жұмыс істеуге келген
адамдардың құқықтары сақталады ма? деген сұраққа 1500 респонденттің тек
18% оң жауап берген. Дегенмен де респонденттердің 42,5% көшіп келуші
жұмысшылардың құқықтары ішінара сақталады, ал 16,8% көшіп келуші
жұмысшылардың құқықтары мүлде сақталмайды деп есептейді. Бұл мәліметтер
көшіп келуші жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелеріне қатысты ұлттық
заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру қажеттігін дәлелдейді.
ҚР Ішкі істер министрлігінің мәліметтері бойынша 2006 жылы Қазақстанға
жұмыс істеуге, қызметтік және жеке істерімен, сондай-ақ турист ретінде
128673 алыс шетелдік келіп, ішкі істер органдарында тіркелген. Әртүрлі
құқық бұзушылықтар үшін 7462, соның ішінде көші-қон заңнамасын бұзғаны үшін
6873 алыс шетелдік әкімшілік жауапкершілікке тартылған, олардың 2001-і
өрескел заң бұзғаны үшін Қазақстаннан сыртқа шығарылған. ТМД елдерінен
уақытша келген азаматтардан 1858812 адам тіркеліп, олардың 93461-і әртүрлі
құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылған.
Іс-әрекеттерінде ҚР ҚК 330, 330-1, 330-2, 330-3 баптарында көзделген
қылмыстардың белгілері көрінген шетелдік азаматтардың көші-қон заңнамасын
бұзғаны үшін заңсыз көші-қонның ұйымдастырушылары мен сыртқа шығару туралы
сот қаулысын орындамаған адамдарға қатысты 273 қылмыстық іс қозғалған.
Ішкі істер органдары Солтүстік Кавказ өңірінен келген адамдардың
Қазақстанда жүріп-тұруын бақылау жөніндегі мақсатты жұмыстар жүргізуде.
Олардың ішіндегі заңсыз қарулы жасақтар мен лаңкестік ұйымдарды айқындау
мақсатында келгендерге дактоесеп, Интерпол, Ресей ІІМ Ақпараттық-талдау
орталығының есебі бойынша қосымша тексерулер жүргізіледі. Мақсатты жедел-
іздестіру іс-шаралары жүргізілуде.
Заңсыз көші-қон арналарын айқындау мен жолын кесу жөніндегі жұмыстар
жалғасуда. ҚР Ішкі істер министрлігінің 2006 жылға арналған негізгі
ұйымдастыру іс-шаралары жоспарының 4.8 тармағын орындау үшін көші-қон
полициясы бөлімшелері ҚР Қаржы министрлігінің Кеден бақылау комитетімен,
ҰҚК-мен бірлесіп Құқық тәртібі, Гастарбайтер, Мигрант арнайы жедел-
алдын алу іс-шараларын өткізді.
Ұйымдасқан қылмысқа, лаңкестік пен заңсыз көші-қонның көрініс табуына
қарсы әрекет ету жөніндегі іс-шараларды жандандыру шеңберінде 2006 жылғы 20
мамыр мен 5 маусым аралығында Ұжымдық Қауіпсіздік Шарты Ұйымына мүше
мемлекеттер аумағында заңсыз көші-қон арналарын, сондай-ақ үшінші елдерден
шетелдік азаматтардың ҰҚШҰ-на мүше мемлекеттерге кіріп-шығуының барынша
қарқынды маршруттарындағы трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топтардың
қызметін айқындау және жолын кесу жөніндегі бірлескен операция өтті.
Жедел-алдын алу іс-шараларының нәтижесінде Жүріп-тұру ережелерін бұзғаны
үшін 10717 шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар әкімшілік жауапкершілікке
тартылған, олардың 704 - алыс шетелден және 10013 - ТМД елдерінен
келгендер. Соттардың шешімі бойынша елден 1569 адам шығарылған, олардың 144
алыс шетелдіктер және 1425 ТМД-дан келгендер.
Іздеуде жүрген 184 адам, соның ішінде 168 Қазақстан Республикасының
азаматы және 16 шетелдік анықталып, ұсталған. Кісі өлтіргені үшін
іздестіріліп жүрген 4 қылмыскер анықталған.
Мемлекет басшысының Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауындағы
тапсырмасына сәйкес Заңсыз еңбек көші-қонын заңдастыруға байланысты
кешірім жасау туралы Заң қабылданды. Аталған заңды орындау шеңберінде ішкі
істер органдары 2006 жылғы 1 тамыз бен 31 желтоқсан аралығындағы мерзімде
республика аумағында еңбек етуге заңсыз көшіп келушілерді заңдастыру
жөніндегі акция жүргізіліп, соның нәтижесінде еңбек етуге заңсыз көшіп
келген 164586 адам заңдастырылды. Шетелдік жұмысшы күшін заңсыз тартқаны
және пайдаланғаны үшін 922 жұмыс беруші әкімшілік жауапкершілікке
тартылған.
Еңбек көші-қонын реттеу мақсатында 2004 жылғы 29 қарашада Шымкент
қаласында Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссия ЕҚЫҰ ДИАҚБ, ЕҚЫҰ-ның Алматыдағы Орталығымен,
Әлеуметтанушылық ресурстық орталық ҮЕҰ-мен, Оңтүстік Қазақстан облысы
әкімдігімен бірлесіп Қазақстандағы заңсыз еңбек көші-қоны: адам құқықтарын
сақтаудың перспективалары атты халықаралық дөңгелек үстел өткізді.
Жоғарыда аталған форумның жұмысына Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасының мемлекеттік органдарының, білім беру ұйымдарының және құқық
қорғаушы ҮЕҰ өкілдері қатысты.
Дөңгелек үстелдің көші-қон қарым-қатынастары саласындағы заңнама мен
құқық қорғау практикасын жетілдіру, Өзбекстанмен және Тәжікстанмен екі
жақты келісім негізінде мемлекетаралық ынтымақтастық орнату жөніндегі
дайындалған ұсынымдарын Қазақстан Республикасының Үкіметі қолдады.
Заңсыз еңбек көші-қоны және оны реттеудің тиімді жолдарын іздестіру
Қазақстанның көшіп келу саласындағы саясатының аса маңызды проблемаларының
бірі болып табылады. Көшіп келу ағынының ел экономикасының дамуына,
демографиялық ахуалына және көші-қон қауіпсіздігін қамтамасыз етуге оң
ықпал етуі көп жағдайда бұл саладағы дер кезіндегі және дұрыс шешімдерді
қабылдауға байланысты. Бұл саладағы негізгі міндеттер заңсыз көші-қонның
жолын кесу жөніндегі шараларды күшейту ғана емес, сонымен бірге заңды еңбек
көші-қонын ұлғайту және жұмыс істеп жүрген көшіп келушілерді заңдастыру
болып табылады.
Тұтас алғанда көші-қон процестері барысындағы адам құқықтарының ахуалын
талдау жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан мемлекеттік органдардың және
лауазымды адамдардың заңдылық пен адам құқықтарын бұзуының жеке фактілері
кездесетінін көрсетіп отыр.
ҰСЫНЫМДАР
Ел ішінде еркін жүріп-тұру бойынша:
1. Ел ішіндегі еркін жүріп-тұруды реттейтін заңнамалық актілер мен
ведомстволық нұсқаулықтар арасындағы қарама-қайшылықтар жойылсын.
2. Қазақстан Республикасының аумағында заңды жүрген азаматтар мен басқа
да адамдарды сәйкестендіру мен есепке алудың бірыңғай тетіктері мен
рәсімдері әзірленіп, енгізілсін.
Қазақстан Республикасынан еркін шығу бойынша:
3. Сыртқа көшіп шығуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 4
I. Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
II. Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы
заңдылық пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері ... ... ... ... ... ... . 12
III. Адам саудасының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
IV. Ар-ождан және дін бостандығы құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
V. Бірлесу құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
VI. Бейбіт жиналыстар мен митингтер бостандығы құқығы ... ... ... ... ... .. 47
VII. Мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы (еркін және әділ сайлау)
... . 52
VIII. Сөз, наным және оларды еркін білдіру құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... 62
IX. Еңбек қатынастары саласындағы адамның құқығы ... ... ... ... ... ... ... . 68
X. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
XI. Денсаулықты сақтау, медициналық көмек алу құқығы ... ... ... ... ... ... ..87
XII. Оралмандар құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
XIII. Бала құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 04
XIV. Аз ұлттар құқықтары: жай-күйі мен перспективалары ... ... ... ... ... 116
XV. Халықты құқықтық ағарту, жаңа құқықтық сананы қалыптастыру ... . 128
XVІ. Әділ сот ісін жүргізу құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . 135
XVІІ. Сот шешімдерінің атқарылуы процесіндегі адамның құқықтары ... .. 165
XVIII. Сотталғандар құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 170
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 179
КІРІСПЕ
Бұл Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы базалық
ақпараттық-талдау баяндаманы (бұдан әрі - Базалық баяндама) 2006 жылғы 17
сәуірдегі Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары саласындағы 2008-2011
жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау үшін базалық баяндама
әзірлеуге арналған халықаралық дөңгелек үстел қарарына сәйкес құрылған
жұмыс тобы дайындап, құрастырған.
Базалық баяндаманың мақсаты Мемлекет басшысын, Қазақстан Республикасының
Парламенті мен Үкіметін Қазақстандағы адамның және азаматтың құқықтарының
ахуалы туралы хабардар ету, адамның құқықтық қорғалуының деңгейін, адамның
құқығын қорғау саласындағы түйінді проблемаларды және олардың шешу жолдарын
айқындау; соның негізінде Адам құқықтары саласындағы 2008-2011 жылдарға
арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу болып табылады.
Базалық баяндаманы дайындау кезінде мемлекеттік органдар, Қазақстан
Республикасының үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары (әрі қарай - ҚР ҮЕҰ),
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, Қазақстанда аккредиттелген халықаралық
ұйымдар ұсынған мәліметтер, сондай-ақ Қазақстандағы БҰҰ Даму
Бағдарламасының тапсырысы бойынша Әлеуметтанушылардың халықаралық
ассоциациясының (ISA) тұрақты мүшесі болып табылатын Қазақстан
әлеуметтанушыларының тәуелсіз ассоциациясы 2006 жылғы қазанда жүргізген
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір атты әлеуметтанушылық
зерттеудің нәтижелері пайдаланылды. Базалық баяндамада сол сияқты жұмыс
тобы мүшелерінің түзету жүйелері, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау,
білім беру, мәдениет мекемелерінде, құрылыс нысандары мен басқа да
ұйымдарда болуы нәтижесінде алған мәліметтері; Адам құқықтары жөніндегі
комиссияның адам құқықтары саласындағы 2000 және 2006 жылдар аралығында
мемлекеттік органдармен және ҚР ҮЕҰ-мен, адам құқықтары саласындағы
халықаралық ұйымдармен бірлесіп өткізген халықаралық конференциялардың,
дөңгелек үстелдердің, семинарлардың, тренингтердің материалдары; жеке
және заңды тұлғалардың Адам құқықтары жөніндегі комиссияға жазған
шағымдарын қорытындылап, талдау нәтижелері пайдаланылды.
Базалық баяндаманы дайындау процесінде 2005 жылғы 12 сәуірдегі және 2006
жылғы 17 сәуірдегі Базалық баяндаманы және Қазақстандағы адам құқықтары
саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспарын дайындау мәселелері жөніндегі
халықаралық дөңгелек үстелдердің ұсынымдары ескерілді.
Базалық баяндамада адамның және азаматтың азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтарының сақталуы мәселелері талданады.
Бірінші бөлімде адамның өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау, еркін
жүріп-тұру, ар-ождан мен діни сенім бостандығы, бірлесу, бейбіт жиналыстар
мен митингтер бостандығы, мемлекет істерін басқаруға қатысу (еркін және
әділ сайлау), сөз және наным, денсаулық сақтау мен медициналық көмек алу
құқықтарының сақталуы мәселелері егжей-тегжейлі талданады. Азаматтық,
әлеуметтік және экономикалық құқықтардың сақталуы тұрғысында жұмыс тобының
көші-қон және еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтарының сақталуы мен
заңдылықтың қамтамасыз етілуінің өзекті мәселелеріне арналған арнайы
зерттеулерінің нәтижелері ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде бала,
оралмандар, аз ұлттар құқықтары сақталуының, халықты құқықтық ағарту және
қазақстандықтардың жаңа құқықтық санасын қалыптастырудың өзекті мәселелері
көрсетілген.
Базалық баяндаманың екінші бөлімінде алдын ала тергеу мен анықтау
барысындағы; қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот
төрелігін іске асыру саласындағы; атқарушылық сот ісін жүргізу кезеңіндегі;
түзеу жүйесіндегі адамның және азаматтың құқықтарының сақталуы талданады.
Атап өтетін жәйт, Қазақстан Республикасы адам құқықтары саласындағы 40-
тан астам көпжақты әмбебап халықаралық шарттардың, соның ішінде Азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Азаптауларға және басқа
да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер
мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның, Нәсілдік кемсітудің барлық
нысандарын жою туралы халықаралық конвенцияның, Бала құқықтары туралы
конвенцияның, Әйелдерге қатысты кемсітулердің барлық нысандарын жою туралы
конвенцияның, Босқындар мәртебесі туралы конвенцияның және оның
Хаттамасының қатысушысы болып табылады.
Жоғарыда аталған ратификацияланған халықаралық шарттар тұрғысында
Базалық баяндаманың барлық тарауларында адам құқықтары саласын реттейтін
ұлттық заңнаманы оның халықаралық стандарттарға сәйкестілігі тұрғысынан
салыстырмалы-құқықтық талдау, сондай-ақ адам құқықтары саласындағы ұлттық
заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі қорытындылар мен
ұсынымдар келтірілген.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы шеңберіндегі
мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен БАҚ-тардың адам құқықтарын қорғау
саласындағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін бағалау жөніндегі
әлеуметтанушылық зерттеулерді ахуалдық талдау Базалық баяндаманың барлық
тарауларында адам құқықтарының нақты түрлері тұрғысында келтірілген.
Қорытындыда жұмыстың жалпы нәтижелері қорытылып, Қазақстандағы құқық
қорғау тетіктерін жетілдіру жөніндегі алдағы перспективалар тұжырымдалады.
Өмір сүру және жеке басына қол сұғылмау құқығы
Өмір сүру құқығы осы саладағы қалыптасатын басқа барлық құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін қалайды. Ол әлемдік өркениеттің ең жоғарғы
құндылығы болып табылады, өйткені адам мерт болған жағдайда басқа
құқықтардың барлығының маңызы жойылады. Бұл іргелі құқықты жеке адамның
мемлекет, оның өкілдері немесе жеке адамдар тарапынан болатын кез келген
заңсыз қол сұғудан азат болу құқығы ретінде қарауға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен қамтамасыз етіледі: қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
келетін еңбек шарты құқығымен (ҚР Конституциясының 24-бабының 2 тармағы);
жасы бойынша және ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын қорғау және мемлекеттік
және жеке денсаулық сақтау емдеу мекемелерінде медициналық көмек алу
құқығымен (29-бап) және басқа да кепілдіктермен.
Істің мәнісінде қалған құқықтардың барлығы қалай болғанда да өмір сүру
құқығының айналасына бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалу, қолайлы
қоршаған орта, лайықты өмір сүру құқықтары қарым-қатынас бен жазаның
қатыгез түрлерінен еркін болу құқығы сияқты оның тиімді іске асуын
қамтамасыз ететін қосымша құрал болып табылады. Мемлекет бұл құқықтарды
мойындауға және қолда бардың бәрін пайдаланып адам өмірі үшін қолайлы
жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын әрекет санатын құрайтыны кездейсоқ
емес.
Бұл саладағы бөлек проблема - мемлекеттің ерекше ауыр қылмыс жасаған
адамдарға ең ауыр жаза ретінде өлім жазасын қолдану құқығы. Өмір сүру
құқығы өлім жазасын шектеуші болып табылады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі -
Конституция) 15-бабында былай бекітілген:
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар деген
тұжырым Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (бұдан
әрі - АСҚХП) 6-бабының 2 тармағына және БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі
комитетінің жалпы реттегі №6 Ескертуінің 7 тармағында келтірілген осы
баптың түсініктемесіне сәйкес келеді.
Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі -
ҚР Қылмыстық кодексі) 49-бабында одан сайын нақтыланған, онда өлім жазасы
- адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс
кезінде немесе ұрыс жағдайында мемлекеттік сатқындық, бейбітшілікке және
адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар
жасағаны үшін ғана қолданылуы мүмкін деп бекітілген.
Бұл ретте аталған баптың 2 бөлігіне сәйкес өлім жазасы әйелдерге,
сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім
шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды, бұл
АСҚХП 6-бабының 5 тармағына сәйкес келеді.
ҚР Қылмыстық кодексінің 6-бабының 5 бөлігіне сәйкес өлім жазасы
рақымшылық жасау тәртібімен өмір бойы бас бостандығынан айырумен немесе
айрықша режимдегі түзеу колониясында жазасын өтеуге жиырма бес жыл бас
бостандығынан айырумен алмастырылуы мүмкін, бұл АСҚХП 6-бабының 4 тармағына
сәйкес келеді.
2003 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы
Жарлыққа қол қойды. Бұл Жарлыққа Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы
Конституциясының әркімнің өмір сүру құқығын бекітетін 15-бабының 1-
тармағына сәйкес қол қойған, ол Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы құқықтық саясат тұжырымдамасының
қағидаларын жүзеге асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектеуге
бағытталған бағдарының заңды жалғасы болып табылады.
Көптеген әлеуметтанушылық сауалдамалар еліміздің халқының көпшілігі өлім
жазасын толық жоюды әлі ертерек деп санайтынын көрсетеді. Қоғамның пікірін
ескермеуге болмайды, сондықтан ең ауыр жазаны қолдануды одан әрі шектеуге
жасалған кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий жариялау
таңдалды.
Жарлық соттардың өлім жазасы туралы үкімді орындауды тоқтата тұруын
көздейді. Өлім жазасына балама ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыруды
енгізу өзін-өзі ақтайды деп ойлаймыз. Бұл ретте өлім жазасының өзі
қылмыстық жазалау түрі ретінде жойылмайды, тек соттардың өлімге кесуді
орындауын тоқтатады. Мораторийдің мерзімі шектелмейді, тек қажет кезінде
күші жойылады.
Өмір бойы қамауға алу институтының пайда болуы соттардың өлім жазасын
кесу жағдайларын барынша азайтады, бұл өлім жазасынан толықтай бас тарту
үшін нақты алғышарттар жасайды деп ойлауға әбден болады.
Өлім жазасына мораторий енгізілген мерзім ішінде республикада қылмыстың
өршуі байқалған жоқ және криминогендік жағдай салыстырмалы түрде тұрақты
сақталуда. Статистикалық мәліметтерге сәйкес тіркелген қылмыстардың жалпы
саны мен елдегі қылмыс жасау деңгейі 90-шы жылдардың ортасынан бастап
төмендеген. 2000 жылы республикада 150790 қылмыс тіркелген болса, 2003 жылы
олардың саны 118485 болған. 2004 жылы 143550 қылмыс, 2005 жылы 146347
қылмыс тіркелген.
Қазіргі таңда Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес тиісті мемлекеттік
органдар тұрақты мониторинг жүргізіп, оның нәтижелері бойынша алдағы
уақытта өлім жазасын толық жоюдың мүмкіндіктері туралы мәселе шешілетін
болады.
Қазақстанда құқық қорғау органдарының немесе ұлттық қауіпсіздік
органдарының сотсыз немесе өз бетінше жазалауы немесе адамдардың із-түссіз
жоғалып кетуі практикасы жоқ.
Дегенмен де АСҚХП ережелерін жүзеге асыру кезінде, соның ішінде БҰҰ-ның
Адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы реттегі №6 Ескертуінің 5
тармағына сәйкес өмір сүру құқығын түсіндіруге барынша кең ауқыммен келу
қажет, бұл құқықты қорғау кең мағынасында әртүрлі салаларда, мысалға
балалар өлімін азайту және өмір сүру ұзақтығын арттыру, кедейлік пен
ауруларға қарсы күресу және т.б. үшін сындарлы шешімдер қабылдауды талап
етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабында адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды деп белгіленген. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Аталған конституциялық ұйғарым Қазақстан Республикасы 1998 жылы
ратификациялаған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне
қарсы конвенцияға толықтай сәйкес келетінін атап өткен маңызды.
Алайда алдын ала тергеу және анықтау органдарының, түзеу мекемелерінің
лауазымды тұлғаларының азаптау элементтерін қолдануы фактілері бар.
Мысалға, кәмелетке толмаған У.-ды жазықсыз соққыға жыққаны үшін Атырау
қаласы сотының 2004 жылғы 25 маусымдағы үкімі бойынша полиция бөлімінің
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі учаскелік инспекторы Б. сотталған.
ҚР Бас прокуратурасы мен ҚР ҰҚК мәліметтері бойынша кейбір әскери
бөлімшелерде казармалық бұзақылық, дедовщина, әскери қызметкерлер
құқығының бұзылуы, бопсалау, жекелеген кіші командирлердің, прапорщиктер
мен офицерлердің сарбаздардың құқықтарын бұзу фактілері бар.
Мысалға, 2005 жылғы шілдеде Ақтөбе гарнизонының Әскери соты өзінің
қызметтестерін соққыға жыққан фактілері бойынша 41433 әскери бөлімшенің
(Атырау қаласы) контрактілік қызметтегі әскери қызметшілер сержант О. және
кіші сержант К.-ні ҚР ҚК 368-371, 375, 384 баптарында қарастырылған
қылмысты жасады деп танып, 5 және 4 жылға бас бостандығынан айыруға
соттаған. Алматы гарнизонының Әскери соты әскери қызметшілерді соққыға жығу
фактілері бойынша капитан П. және лейтенант М-ді. айыпты деп танып, әскери
қызмет бойынша 6 және 9 жылға шектеуге үкім шығарған.
Әскери қызметшілер арасындағы бейжарғылық қатынастардың негізгі
себептері жеке тәртіпсіздік, бөлімдер мен құрамалардың жекелеген
командирлерінің төмен басқару және тәрбиелік рөлі, бөлімшелердің тәрбиелік
және әлеуметтік-құқықтық жұмыс жөніндегі лауазымды тұлғаларының өзінің
лауазымдық міндеттеріне қанағаттанарлықсыз көзқарасы, әскери полиция мен
әскери прокуратура тарапынан тиісті шаралар қабылданбауы болып табылады.
Құқық қорғау органдарының жекелеген қызметкерлері тергеу мен анықтаудың
рұқсат етілмейтін әдістерін қолдана отырып, азаматтар құқығын оларды заңсыз
ұстау, тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін пайдалану жолымен бұзу
фактілеріне жол береді.
Қылмыстық процесс жүргізетін органдар қызметіндегі адам құқықтарының
сақталуы ахуалына жасалған талдау көрсеткеніндей, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің қылмыстық қудалау аясына түскен адамдарға қатысты күш
қолданып зорлауды, азаптауды, дәлелдемелеррді бұрмалауды қолдану практикасы
әлі жойылған жоқ.
Бұрынғысынша азаматтарды заңсыз ұстау мен тұтқындау және оларды ішкі
істер органдарына жеткізу, оларды қызметтік кабинеттер мен басқа да орын-
жайларда ұстау фактілері кең тараған. Мысалға, Қазақстан
әлеуметтанушыларының ассоциациясы 261 респондент арасында Сіздің
құқықтарыңыз нақты немен бұзылды? деген сұрақ бойынша жүргізген сауалдама
көрсеткеніндей, құқықтары бұзылды деп санаған респонденттердің үштен бір
бөлігінен астамы - 35,2% нақты қалай бұзылды деген сұраққа жауап беруге
қиналған. Бұл сұраққа алынған жауаптардан шығатын қорытынды, азаматтар
көбінесе олардың құқықтары: полицияның заңсыз ұстауымен, құжаттарды
тексеруімен - 8,0%, жалақының, өтемақының өз уақытында төленбеуімен - 7,7%,
жұмыс алу құқықтарына қысым жасалуымен - 6,5%, зейнетақыны ең төменгі
көрсеткіштермен тағайындаумен - 4,6%, еңбек заңнамасының бұзылуымен - 3,8%,
сайлауда адамның сайлаушылар тізімінде болмауымен - 3,1% бұзылды деп
есептейді. Әлеуметтанушылық зерттеудің алынған мәліметтері ҚР Бас
прокуратурасынан алынған ресми мәліметтермен корреспонденцияланады.
2005 жылы прокурорлар тергеу изоляторларынан 54 заңсыз ұсталған
адамдарды айқындап, босатқан. 2006 жылы прокурорлар 62 азаматты ұстауды
заңсыз деп мойындаған, соның ішінде 47 азамат - ҚР Ішкі істер министрлігі
желісі бойынша.
Мысалға, 2004 жылғы сәуірде Қазақстан Республикасының азаматы К.
Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға шағым
жасаған, онда оны заңсыз тұтқындағаны және айып тақпай ҚР Әділетмині ҚАЖК-
нің ЕЦ-1661 мекемесінде бір айдан артық ұстағаны туралы хабардар еткен. К.-
нің Украина аумағында жасалған қылмысқа қатысы жоқтығы туралы оның Астана
қаласының ІІД мен прокуратурасына бірнеше қайтара шағымдануы оң нәтиже бере
қоймаған.
Тек Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
араласуынан кейін ғана К. Украина аумағында басқа адам жасаған қылмысқа
ешқандай қатысы жоқ ретінде заңсыз тұтқыннан босатылған. ҚР Президенті
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Қазақстанның Бас прокуроры мен
Украинаның Бас прокурорына атқарылған жедел жұмыстары үшін алғыс білдірді,
олар Комиссияның үндеуіне жедел шара қабылдап, К.-ны заңсыз тұтқындаудан
босатуға көмек көрсетті.
Жоғарыда көрсетілген тұлғаға қарсы қылмыстарды жасаудың себептері кейбір
лауазымды адамдардың (тергеушілердің, анықтаушының) төмен біліктілігі болып
табылады, олар көрсеткіш қуалап заңсыз әдістермен қандай да бір
күдіктінің айыбының дәлелдері жоқ кезде олардан мойындайтын айғақ алуға
әрекеттенеді немесе дәлелдемелеррді бұрмалау жолымен қызметтегі жағдайын
жақсы етіп көрсете отырып, өзінің қателіктерін жасыруға тырысады (толығырақ
осы баяндаманың XVIII тарауынан қараңыз).
Жеке адамның қадір-қасиетін қорғау туралы конституциялық норма
қылмыстық, азаматтық, әкімшілік жауапкершілік белгілеу арқылы жүзеге асады.
ҚР Қылмыстық кодексінде қорлау мен жала жабу үшін және азаптауды қолданғаны
үшін қылмыстық жауапкершілік белгіленген. ҚР Азаматтық кодексінде жеке
адамның қадір-қасиеті материалдық емес игілікке жатады және заңмен
қорғалады деп белгіленген. Азаматтық заңнама бойынша қорғау амалдарының
ішінде моральдық зиянды өтеу, адамның қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
мәліметтерді сот арқылы теріске шығару мүмкіндігі бар.
2005 жылы прокурорлар пошталық-телеграфтық корреспонденцияларға 36
заңсыз тұтқындауды, 5 мүлікті заңсыз тұтқындауды және бір алуды айқындаған.
ҚР Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша интернат-үйлері
әкімшілігінің онда тұратындардың жеке басына қол сұғылмау құқықтарын бұзған
фактілері бар. Мысалға, Алматы облысының прокуратурасы психикалық ауруы жоқ
азаматша З.-ны Панфилов ауданының психоневралогиялық диспансеріне заңсыз
орналастыру фактісін анықтаған. Бұл факті бойынша интернат-үйінің дәрігері
И.-ге ҚР ҚК 127-бабының 2 бөлігінің б тармағы бойынша және аудандық
аурухананың психоневрологиялық бөлімшесінің дәрігері Б.-ға ҚР ҚК 325
бабының 1 бөлігі бойынша қылмыстық іс қозғалған.
Қазақстан Республикасының кеден органдарының азаматтардың жеке өміріне
қол сұғылмау, жеке басының және отбасының құпиясы құқығын бұзуы фактілері
практикада жиі кездесетінін ерекше атап өткен жөн. Атап айтқанда олар
азаматтардың алып шығатын бейнекассеталарды, аудиокассеталарды, дискілер
мен фототаспаларды оларда тыйым салынған ақпараттың бар-жоғын тексеру үшін
міндетті түрде алдын ала қарауға ұсынуы туралы қолданыстағы кедендік
ережеге сілтеме жасайды.
Жұмыс тобының пікірінше кеден органдарының талаптары оларды орындаудың
күрделілігінен азаматтардың негізделген жазғыруын тудырады және кеден
органдары қызметкерлері тарапынан жемқорлық құқық бұзушылыққа жағдай
жасайды.
Қазақстан әлеуметтанушылары ассоциациясы 1500 респондент арасында
жүргізген сауалдама жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғау саласындағы
ахуалға сұрақ берілгендердің 19% теріс баға бергенін көрсетіп отыр. Сұрақ
берілгендердің 65,3% жеке өмірге қол сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік
тетіктеріне оң баға берген. Сұрақ берілгендердің 15,7% жауап беруге
қиналған. Тұтас алғанда, жеке адамның өміріне қол сұғылмау құқығын қорғау
ахуалына жасалған әлеуметтанушылық талдау нәтижелері жеке өмірге қол
сұғылмау құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктері кейбір жеке лауазымды
адамдардың, басқа да адамдардың заңдылық пен адам құқықтарын бұзу
фактілерін есепке алмағанда, Қазақстанның адам құқықтары саласындағы
халықаралық міндеттемелерін ескере отырып жетіліп келеді деп қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
ҰСЫНЫМДАР
1. Қазақстан Республикасында адамның және азаматтардың құқықтарын
қорғаудың ұлттық тетіктерін жетілдіру және адамның құқықтарын қорғаудың
халықаралық тетіктерін күшейту мақсатында БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі
комитетінің Қазақстан азаматтарының жеке шағымдарын қарау құзырын
мойындауға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық
пактінің Бірінші Факультативтік хаттамасы ратификациялансын.
2. Қазақстанда өлім жазасын толықтай жою үшін 1989 жылғы 15
желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің
өлім жазасын жоюға бағытталған Екінші Факультативтік хаттамасы
ратификациялансын (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1989 жылғы 15 желтоқсандағы
44128 қарары).
3. Қазақстан Республикасының Барша адамдарды зорлықпен жоғалып кетуден
қорғауға арналған халықаралық конвенцияға қосылуы мәселесі пысықталсын.
4. Азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмауы, жеке басының және отбасының
құпиясы конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында кедендік жеке
тұлғалардың мүліктерін алып шығу және алып кіру ережелерін реттейтін заңға
тәуелді актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының
нормаларына және оның адам құқықтары саласындағы халықаралық
міндеттемелеріне сәйкестілігі тексерілсін, жеке тұлғалардың мүліктерін
кедендік ресімдеу процедурасы жалпыға ортақ танылған халықаралық
стандарттарға сәйкестендірілсін.
Еркін жүріп-тұру құқығы және көші-қон процестері барысындағы заңдылық
пен адам құқықтарының сақталуы мәселелері
Біз көші-қон (миграция, migration - қоныс аудару, орын ауыстыру) туралы
айтқанымызда адамдардың үлкен тобының ел ішіндегі (әртүрлі ішкі көші-қон)
немесе елдің шекарасын қиып өткен (елге уақытша кіру немесе шығу, көшіп
кету, көшіп келу, еңбек көші-қоны, қудалаудан паналау, босқындар) орын
ауыстыруларын ұғынамыз.
Адам құқықтарына қолданғанда оның барлық орын ауыстыру процестері, соның
ішінде көші-қондары оның еркін жүріп-тұру құқығына (freedom of movement)
негізделген, оның үш құраушы бөлігі бар:
а) елдің ішінде еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді таңдап алу
құқығы;
б) кез келген елден еркін шығып кету құқығы;
в) өз еліне еркін кіру құқығы.
Еркін жүріп-тұрудың халықаралық стандарттары мынадай негізгі
принциптерге негізделген:
- елдің ішінде еркін жүріп-тұру оның аумағында заңды түрде жүрген әрбір
адамның биліктен ерекше рұқсат сұрау қажетінсіз еркін жүріп-тұру және
тұрғылық мекенді таңдап алу құқығын көздейді. Бұл құқық елдің азаматтарына,
шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындар мен заңды көшіп
келушілерге бірдей қатысты;
- өз елінен кету құқығы және өз еліне қайтып кіру құқығы адамның жеке
құқықтары болып табылады және заңмен кепілдік берілуге тиіс;
- кіруге-кетуге, сондай-ақ елдің ішінде еркін жүріп-тұруға шектеу қоюды
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау, денсаулықты,
имандылық пен адамгершілікті қорғау, басқа да адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мүддесі үшін тек заңмен енгізуге болады. Бұл
шектеулер өзге халықаралық деңгейде танылған құқықтар мен бостандықтарға
сәйкес келуі, айқын мақсатқа қызмет етуі және парасатты болуы, қажет және
жеткілікті болуы тиіс;
- босқындарға немесе пана іздеген адамдарға қатысты негізгі принцип
елден шығарып жібермеу принципі, яғни мемлекеттердің елден шығармау және
нәсілдік, діни, әлеуметтік тегі, азаматтығы немесе саяси көзқарастары
себепті олардың өміріне немесе бостандығына қатер төнетін елдің шекарасына
қайтармау міндеттемесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы КСРО
тарағаннан кейін қалыптаса бастады. Осы саладағы негізгі заңнамалық актілер
нақ 90-шы жылдардың басында-ортасында қабылданды. 1991 жылғы желтоқсанда
ҚР азаматтығы туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы маусымда Шетел азаматтарының
Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң
күші бар Жарлығы қабылданды. Көші-қон заңнамасының негізін 1995 жылғы
тамызда қабылданған ҚР Конституциясы құрап, 21-бабында еркін жүріп-тұру
және тұрғылықты мекенді таңдау құқығын, ал 12-баптың 4 тармағында
Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарының және
бостандықтарының Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең дәрежелілігін
бекітті. 1997 жылғы желтоқсанда Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы
қабылданды.
Алайда көші-қон мәселелерінің ауқымды бөлігі қабылданған заңнамаларда
қамтылмай қалған. ҚР-на кіру, болу, ҚР-нан шығу, республикада уақытша және
тұрақты болу және басқа көптеген мәселелер Үкімет қаулыларымен, Ішкі істер
министрлігінің бұйрықтарымен, түрлі министрліктер мен ведомстволардың
нұсқаулықтарымен реттеледі. Солардың ішінде Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы Шетелдік азаматтардың Қазақстан
Республикасында болуын құқықтық реттеудің жеке мәселелері атты қаулысы;
Шетелдік азаматтардың ҚР аумағына кіруі және болуы, сондай-ақ олардың ҚР-
нан кетуі ережелерін қолдану тәртібі туралы нұсқаулық, Ішкі істер
органдарының ҚР-нан тыс жерге тұрғылықты мекенге көшіп кетуге рұқсат беруі
туралы нұсқаулық және басқа да көптеген құжаттар. Ең жуық есептеулер
бойынша көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін заңға тәуелді
құжаттардың саны 200-ден асады. Кейбір заңға тәуелді актілерде
шетелдіктердің Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мен
бостандықтарына шектеулер бар, бұл ҚР Конституциясының 39-бабын бұзу болып
табылады: Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Қазақстандағы қазіргі кеңестік төлқұжаттық жүйеден және тіркеу режимінен
мұраға қалған тұрғылықты мекенінде міндетті түрде тіркелу институты
Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу болып қалуда.
Әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, сайлау құқықтарын жүзеге асыру,
Қазақстаннан кету құқықтары және басқа мәселелер тіркеу институтына тәуелді
екенін атап өткен маңызды.
Босқындар құқықтары туралы
Қазақстан Республикасы соңғы жылдары босқындар мәселесімен бетпе-бет
келуде. 2007 жылғы 1 қаңтарда республикада босқындардың 279 отбасы (582
адам) ресми тіркелген. Босқын мәртебесін алған адамдар (580 адам) негізінен
Ауғанстаннан келгендер.
Босқындар проблемасымен шұғылданатын мемлекеттік органдар қызметі
Босқындар мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967
жылғы Хаттамасының, 1995 жылғы 19 маусымдағы Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің Заң күші бар
Жарлығының баптарына негізделеді.
1998 жылғы 15 желтоқсанда Қазақстан Республикасы халықаралық қоғамдастық
алдында босқындарға қатысты белгілі бір міндеттемелер ала отырып, Босқындар
мәртебесі туралы 1951 жылғы Женева конвенциясы мен оның 1967 жылғы
Хаттамасына ресми қосылды. Бірінші кезекте бұл елден шығармау принциптері,
процедураға қол жетімдігі, хабардар болу, істі қарау мерзімінде шешімдерге
шағымдалу мен оны тіркеу мүмкіндігін беру және апелляция. Қазақстанның
Конвенцияға қосылуына ресми билік пен БҰҰ босқындар істері жөніндегі Жоғары
Комиссары Басқармасының (БҰҰ БЖКБ) Қазақстандағы кеңсесі арасындағы
сындарлы ынтымақтастық едәуір дәрежеде ықпал етті.
Халықтың көші-қоны туралы Заңға сәйкес босқын деп тану туралы өтініш
жасаған адамдармен жұмыс істеу және олардың Қазақстан Республикасындағы
мәртебесін айқындау жөніндегі процедуралар, оларды тіркеу 1998 жылы
басталды.
Қазақстан Республикасында босқындар деп Қазақстан Республикасының
алдында өздерін босқындар деп тану туралы өтініш жасаған, саяси
көзқарастары, нәсілі, діні, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа
жатуы белгілері бойынша құрбан болуы қаупінің негізі болуы себепті өздері
азаматтары болып табылатын елден тыс болуға мәжбүр болғандар мен азаматтығы
жоқ адамдар және өз елінің тарапынан қорғау құқығына ие емес немесе оған
осындай себептер салдарынан қайта оралғысы келмейтін шетелдіктер танылады.
Босқындардың үлкен бөлігі 93,3% Алматы қаласында, қалғандары Оңтүстік
Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады. Білімі бойынша 95 адам жоғары
және аяқталмаған жоғары, 28 адам орта арнаулы, 209 адам жалпы орта (толық
және орталау) білімге ие, 37 адам - сауатсыз.
Босқын мәртебесі бір жылға беріледі және бір жылдан кейін мәртебесі
қайта қаралып, ұзартылады немесе мәртебені созудан бас тартылады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің
талаптарына сәйкес босқындардың тұру ережелерінің сақталуына үнемі бақылау
жасалады, ай сайын қоғамдық ұйымдармен босқындарды құқықтық қорғау
мәселелері жөнінде консультативтік-кеңесші кездесулер өткізіліп тұрады
Босқындарға қатысты ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын
жетілдіру мақсатында Босқындар туралы Қазақстан Республикасының Заңын
қабылдаған жөн деп санаймыз.
Адам саудасының алдын алу
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Ұлттық қауіпсіздік
комитетімен және Ішкі істер министрлігімен бірлесіп 2006 жылғы адам
саудасымен байланысты қылмыстық істерді қарау нәтижелерін талдады.
Талдау соңғы жылдары қылмыстың бұл түрінің шапшаң өсіп келе жатқанын
көрсетіп отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Көші-қон жөніндегі халықаралық
ұйымның сарапшыларының бағалаулары бойынша адам саудасының құрбаны
болғандар саны бүкіл дүние жүзінде жүз мыңдап және тіпті миллиондап
есептеледі (американдық сарапшылар мәліметтері бойынша ол жыл сайын 700 мың
адамды құрайды, басқа сараптамалық бағалар бойынша - 2 млн. адамға жетеді).
Жас әйелдер Еуропаға, Америкаға, Канадаға, Африка, Азия және Таяу Шығыс
елдеріне әкетіледі. Пайда көретіндер - саудагерлер мен жеңгетайлардың
трансұлттық ұйымдары. Адам саудасының қылмыстық бизнесіне тек әйелдер ғана
тартылмаған, қылмыстық экономиканың бұл секторының елеулі бөлігін балаларды
сату құрайды.
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғары Комиссары Басқармасының мәліметтері
бойынша ТМД елдерінен 500 мыңнан астам әйел сатылған. Адамдарды, әсіресе
әйелдер мен балаларды сату Қазақстан мен басқа да бірқатар елдер үшін аса
маңызды құбылыс болып отырғандығы соншалық, ол қауіпсіздік пен ұлттық
генофондға қауіп төнгізіп отыр. Адам саудасына ұлты мен азаматтығына
қарамастан қылмыскерлердің ұйымдасқан желісі жағдай жасап отыр.
Проблеманың әбден түсіндіруге болатын, объективті себептері бар
екендігін көрсететін көптеген белгілердің бар екенін атап өту керек.
Біріншіден, бұл Қазақстанның ТМД елдерімен шекарасының ашықтығы; екіншіден,
мемлекеттер арасындағы және Қазақстанның ішіндегі көші-қон ағынының күшеюі;
үшіншіден, экономикадағы игілікті жағдай және бұрынғы кеңестік елдермен
салыстырғандағы жоғары жалақы; төртіншіден, ұйымдасқан қылмыстың
жаһандануы, тірі тауарлар жеткізудің орнықты арнасын ұйымдастырудағы оның
мүмкіндіктерін кеңейту, ол біздің елімізге жеткізуші ғана емес, сонымен
бірге сатып алушы, транзиттік дәліз ретінде де қарайды.
Адам саудасының өсіп келе жатқан жағдайында біздің елімізде қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға аталған құқыққа қарсы әрекет түрі үшін қылмыстық
жауапкершілікті көздейтін арнайы құқықтық нормалар енгізілген.
ҚР Қылмыстық Кодексіне 2006 жылғы 2 наурызда адам трафиктерімен
байланысты қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін барлық
баптарына (ҚР ҚК 113, 125, 128, 133 баптарына) өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Қабылданған Заң осы санаттағы қылмыстар құрамын біліктеу
белгілерін едәуір кеңейтіп, оларды жасағандарға санкцияларды қатайта түсті.
Оған қоса ҚР Қылмыстық кодексінде алғаш рет адам мәйітінен заңсыз ағза
немесе ұлпа алғаны үшін жауапкершілік көзделген (275-1 бап).
Адам саудасына негізделген криминалдық бизнеске қарсы күресте 2000 жылғы
5 мамырдағы Қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау
туралы Заң сөзсіз маңызды рөл атқарады, онда Заңның 1 бабына сәйкес
мәлімдеушілер, көрген адамдар және қылмыс құрбандары болып табылатын
қорғалатын адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылатын шаралар кешені көзделген.
Заңда адам саудасының құрбандары мен олардың отбасы мүшелерін қорғау
үшін оларды жаңа тұрғылықты мекенге көшіру; құжаттарды алмастыру; сырт
пішінін өзгерту; жеке басын күзету, тұрғын жайы мен мүлкін күзету; арнайы
жеке қорғаныс, байланыс және төнген қауіп туралы хабарлау құралдарын беру;
қорғалатын адам туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамасыз ету; жұмыс
немесе оқу орнын өзгерту; уақытша қауіпсіз жерге орналастыру жолымен
нормативтік және құқықтық база жасалған (Заңның 7 бабы). Бұл ретте жәбір
көргендердің де, олардың отбасыларының да қорғалуы көзделген.
Заңсыз көші-қон, адам саудасы және құл еңбегін пайдалану саласындағы
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеуді әдістемелік қамтамасыз ету
мақсатында ҚР Ішкі істер министрлігінде мамандандырылған бөлімше құрылған.
Адам саудасын тергеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар әзірленген.
Әдістемеде қылмыстық-құқықтық біліктілік, адам саудасын ашу және тергеу
әдістері мен амалдары, өзара іс-қимыл мәселелері, жекелеген бастапқы тергеу
іс-қимылдары ісін жүргізудің тактикалық ерекшеліктері көрсетілген.
Адам саудасы саласындағы қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер
мынандай: 2006 жылы ҚР аумағында 16 қылмыс тіркелген, бұл 2005 жылғы
тіркелгеннен 77,8%-ға артық. Іс жүргізуде сотқа 4 іс жіберілген, 8
қылмыстық іс тоқтатылған және 8 іс әртүрлі себептермен уақытша тоқтатылған.
Республика соттары осы санаттағы 3 істі қарап, оның ішінде біреуі
бойынша ҚР ҚК 128 -бабы бойынша 1 адам сотталған. Басқа адамдардың
әрекеттері ҚР ҚК 128-бабынан ҚР Қылмыстық кодексінің басқа баптарына қайта
сараланған.
Талдау көрсеткеніндей, бұл қылмыстар: нәсіпқұмарлықпен және еңбекпен
қанау мақсатында жасалған боп екі бөлікке бөлінеді. Қылмыстың бірінші тобы
бойынша жәбір көргендердің басым бөлігін 16 мен 25 жас аралығындағы әйелдер
құрайды.
Екіншісі бойынша - 20 мен 35 жас аралығындағы еркектер, көп жағдайда ТМД-
ның орта азиялық азаматтары.
Жалпылау нәтижелері бойынша 2006 жылдың бірінші жартысында ҚР Бас
прокуратурасы ҚР Ішкі істер министрлігіне заңдылықтың бұзылуын жою туралы
ұсыныс енгізді, облыс прокурорлары құқық қорғау органдарының заңсыз адам
саудасымен байланысты айқындау және тосқауыл қою жөніндегі қызметін
жандандыру туралы ақпараттық хат жіберді.
Сонымен бірге, адам саудасына қарсы күресті үйлестіру еліміздің құқық
қорғау органдары мен басқа да органдарын қылмысты жасауға жағдай жасайтын
себептер мен шарттарды айқындауға бағыттауға негізделген.
Адам саудасының трансшекаралық сипатын ескере отырып, ҚР Бас прокуроры
шетелдік мемлекеттермен халықаралық-шарттық базаны кеңейту жөніндегі
жұмыстар жүргізілуде.
Контрагенттердің қарауында Египетпен, Израильмен, Сауд Арабиясымен,
Біріккен Араб Әмірліктерімен және Латвия Республикасымен қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету және адамдарды беру туралы халықаралық
шарттардың жобалары жатыр. ҚР Бас прокуратурасы сол сияқты Катар
Мемлекетімен, Таиланд Корольдігімен, Польша Республикасымен, Чех және
Венгер республикаларымен қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету
және қылмыс жасаған адамдарды беру туралы келісімдер мен шарттар әзірленді,
олар мүдделі мемлекеттік органдармен келісілген және Әділет министрлігінде
сәтті заңгерлік сараптамадан өткен.
Қазіргі таңда Франциямен, Германиямен, Бельгиямен, Грециямен және
Румыниямен осындай шарттардың жобалары мүдделі мемлекеттік органдармен
келісілуде.
Іс жүзінде шетел азаматтарының, Қазақстан азаматтарының және азаматтығы
жоқ адамдардың, сондай-ақ лауазымды адамдардың республиканың көші-қон
заңнамасын бұзу фактілері көптеп кездеседі.
Заңсыз көші-қон проблемасы бүкіл әлем жұртшылығы үшін тұрақтылық пен
қауіпсіздікке қатер төндіре отырып, әлемдегі жүріп жатқан процестер аясында
барған сайын айқын, дәл көріністерге ие болуда.
Бұл ретте Қазақстан заңсыз көші-қонның трансұлттық арналарының түйінді
аралық буыны болып табылады, бұл бірінші кезекте республиканың тікелей
Еуропа елдеріне барар жолда орналасқан ерекше географиялық жағдайымен;
соңғы жылдары жаңа халықаралық әуе, темір жол рейстерінің ашылуымен;
мемлекетаралық экономикалық, гуманитарлық, мәдени және діни алмасудың жан-
жақты дамуымен; еліміздің мемлекеттік органдарының кейбір өкілдерінің
жемқорлануымен; көшіп келуді бақылау жүйесінің жетілдірілмегендігіне,
сондай-ақ шекараның айтарлықтай ұзақтығы және мөлдірлігімен, ТМД
елдерімен еркін жүріп-тұру режимінің сақталуымен байланысты. Сонымен бірге,
заңсыз көшіп келушілерді экспорттаушы елдердегі әлеуметтік-саяси жағдайдың
тұрақсыздығы, кейбір Азия, Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі соғыс, әскери
қақтығыстар, ішкі саяси күрес зардаптары; лаңкестік, діни-экстремистік
ұйымдар белсенділігінің өсуі айтарлықтай маңызды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасында заңсыз көші-қон
процестері әлі орын алып жатқандығын атап өткен жөн. Үшінші елдердің
азаматтары, пәкістандықтар, бангладештіктер, ланкийлер, ауғандықтар және
басқалар Ресейге Қазақстан арқылы өткізу қосындарын айналып, қазақстан-
ресей шекарасын заңсыз кесіп өтеді.
Қазіргі уақытта оңтүстік шекара жағынан, әсіресе Қырғызстан мен
Тәжікстаннан заңсыз көшіп келушілер ағынының арта түсу қаупі сақталып тұр.
Қолда бар мәліметтер бойынша аталған мемлекеттер аумағында Қазақстан аумағы
арқылы Ресейге және Батыс Еуропа елдеріне көшіп барғысы келетін Ауғанстан,
Пәкістан, Бангладеш азаматтарының едәуір бөлігі шоғырланған. Олардың заңсыз
көшіп-қонуына жағдай жасайтын шарттардың бірі Орталық Азия мемлекеттерінде
төлқұжат пен кейіннен Қазақстан аумағына кіру үшін виза алудың салыстырмалы
түрде қол жетімдігі, ТМД елдерінің ішкі шекараларының ашықтығы, сондай-ақ
аталған мемлекеттердегі заңсыз көші-қон арналарын ұйымдастырғаны үшін
қылмыстық жауапкершілікті көздейтін құқықтық база жоқтығы болып табылады.
Заңсыз көші-қон арналарын анықтау және жолын кесуге бағытталған
қабылданған жедел-іздестіру шаралары заңсыз көші-қонды ұйымдастырушылардың
Қазақстан аумағынан өтудің жаңа әдістері мен маршруттарын іздестіру
әрекеттерін әлі тоқтатпай жүргендігін дәлелдейді. Жемқорланған туристік
фирмалар басшыларының, көші-қон, жол полициясы мен көліктегі ішкі істер
органдарының желілік бөлімдерінің кейбір қызметкерлерінің бұған қатысы
болған жағдайлары тіркелген.
Қолда бар мәліметтер бойынша шетелдіктердің Қазақстанға кіру арналарын
бақылайтын жекелеген мемлекеттік қызметкерлердің нақ осы жемқорлануы заңсыз
көші-қон арналарын ұйымдастырумен айналысатын қылмыстық топтар өкілдері
үшін аталған санаттағы адамдармен байланыс орнатуға және дамытуға, олардың
заңсыз көшіп-қонушылардың Қазақстан аумағына кедергісіз кіруі, жүріп-тұруы
және болуы үшін олардың қолдаушылығын пайдалануға ынталандырушы фактор
болып табылады. Құқық қорғау және кеден органдары қызметкерлері арасындағы
осыған ұқсас құқыққа қарсы қызметтерді айқындау және жолын кесу процесінде
бірқатар қылмыстық іс қозғалды.
Қазақстанға маусымдық жұмысшылар деп аталатын заңсыз еңбек көші-
қонының өсу үрдісі байқалады. Бұл бірінші кезекте экономиканың даму
қарқынының әлсіздігі, өмір сүру деңгейінің төмендігі, әлеуметтік-саяси
ахуалдың шиеленістігі атап өтілетін ТМД-ның орта азиялық елдерінің -
Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның азаматтарына қатысты. Осы
факторларды ескере отырып, халықтың аз қамтылған бөлігі жұмыс пен жақсы
өмір сүру жағдайын іздеп, соның ішінде Қазақстанға елді тастап шығуға
ұмтылады. Бірқатар объективтік және субъективтік себептермен шетелдерге
заңсыз шығып, еңбекке орналасуға мәжбүр, сол арқылы олар көбінесе
жергілікті еңбек нарығында жұмыс орны тапшылығы мен жұмыссыздық сияқты
құбылыстарды дамытуға алғы шарттар жасайды. Бұл ретте арзан жұмысшы қолына
мүдделі қазақстандық жұмыс берушілер заңсыз көшіп келушілерді қуана
қабылдап, еңбек нарығындағы ахуалды шиеленістіреді және елдің бюджетіне
салықты едәуір аз төлейді. Тәжікстан, Өзбекстан және Қырғызстан азаматтары
жұмыс іздеп Қазақстанға келіп, жұмыс берушілер тарапынан алдаудың,
алаяқтылықтың және қанаудың құрбаны болып жататыны сирек құбылыс емес. Бұл
азаматтар тиісті лицензиялары жоқ адамдармен контракт немесе шарт жасаспай
қандай да бір жұмысты орындауға келісе отырып және Қазақстанда заңсыз жүріп
әлеуетті құрбандарға айналады және осы сияқты қылмыстық қол сұғушылыққа
бастарын тігеді.
Көшіп келуші жұмысшылардың, яғни Қазақстанға жұмыс істеуге келген
адамдардың құқықтары сақталады ма? деген сұраққа 1500 респонденттің тек
18% оң жауап берген. Дегенмен де респонденттердің 42,5% көшіп келуші
жұмысшылардың құқықтары ішінара сақталады, ал 16,8% көшіп келуші
жұмысшылардың құқықтары мүлде сақталмайды деп есептейді. Бұл мәліметтер
көшіп келуші жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелеріне қатысты ұлттық
заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру қажеттігін дәлелдейді.
ҚР Ішкі істер министрлігінің мәліметтері бойынша 2006 жылы Қазақстанға
жұмыс істеуге, қызметтік және жеке істерімен, сондай-ақ турист ретінде
128673 алыс шетелдік келіп, ішкі істер органдарында тіркелген. Әртүрлі
құқық бұзушылықтар үшін 7462, соның ішінде көші-қон заңнамасын бұзғаны үшін
6873 алыс шетелдік әкімшілік жауапкершілікке тартылған, олардың 2001-і
өрескел заң бұзғаны үшін Қазақстаннан сыртқа шығарылған. ТМД елдерінен
уақытша келген азаматтардан 1858812 адам тіркеліп, олардың 93461-і әртүрлі
құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылған.
Іс-әрекеттерінде ҚР ҚК 330, 330-1, 330-2, 330-3 баптарында көзделген
қылмыстардың белгілері көрінген шетелдік азаматтардың көші-қон заңнамасын
бұзғаны үшін заңсыз көші-қонның ұйымдастырушылары мен сыртқа шығару туралы
сот қаулысын орындамаған адамдарға қатысты 273 қылмыстық іс қозғалған.
Ішкі істер органдары Солтүстік Кавказ өңірінен келген адамдардың
Қазақстанда жүріп-тұруын бақылау жөніндегі мақсатты жұмыстар жүргізуде.
Олардың ішіндегі заңсыз қарулы жасақтар мен лаңкестік ұйымдарды айқындау
мақсатында келгендерге дактоесеп, Интерпол, Ресей ІІМ Ақпараттық-талдау
орталығының есебі бойынша қосымша тексерулер жүргізіледі. Мақсатты жедел-
іздестіру іс-шаралары жүргізілуде.
Заңсыз көші-қон арналарын айқындау мен жолын кесу жөніндегі жұмыстар
жалғасуда. ҚР Ішкі істер министрлігінің 2006 жылға арналған негізгі
ұйымдастыру іс-шаралары жоспарының 4.8 тармағын орындау үшін көші-қон
полициясы бөлімшелері ҚР Қаржы министрлігінің Кеден бақылау комитетімен,
ҰҚК-мен бірлесіп Құқық тәртібі, Гастарбайтер, Мигрант арнайы жедел-
алдын алу іс-шараларын өткізді.
Ұйымдасқан қылмысқа, лаңкестік пен заңсыз көші-қонның көрініс табуына
қарсы әрекет ету жөніндегі іс-шараларды жандандыру шеңберінде 2006 жылғы 20
мамыр мен 5 маусым аралығында Ұжымдық Қауіпсіздік Шарты Ұйымына мүше
мемлекеттер аумағында заңсыз көші-қон арналарын, сондай-ақ үшінші елдерден
шетелдік азаматтардың ҰҚШҰ-на мүше мемлекеттерге кіріп-шығуының барынша
қарқынды маршруттарындағы трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топтардың
қызметін айқындау және жолын кесу жөніндегі бірлескен операция өтті.
Жедел-алдын алу іс-шараларының нәтижесінде Жүріп-тұру ережелерін бұзғаны
үшін 10717 шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар әкімшілік жауапкершілікке
тартылған, олардың 704 - алыс шетелден және 10013 - ТМД елдерінен
келгендер. Соттардың шешімі бойынша елден 1569 адам шығарылған, олардың 144
алыс шетелдіктер және 1425 ТМД-дан келгендер.
Іздеуде жүрген 184 адам, соның ішінде 168 Қазақстан Республикасының
азаматы және 16 шетелдік анықталып, ұсталған. Кісі өлтіргені үшін
іздестіріліп жүрген 4 қылмыскер анықталған.
Мемлекет басшысының Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауындағы
тапсырмасына сәйкес Заңсыз еңбек көші-қонын заңдастыруға байланысты
кешірім жасау туралы Заң қабылданды. Аталған заңды орындау шеңберінде ішкі
істер органдары 2006 жылғы 1 тамыз бен 31 желтоқсан аралығындағы мерзімде
республика аумағында еңбек етуге заңсыз көшіп келушілерді заңдастыру
жөніндегі акция жүргізіліп, соның нәтижесінде еңбек етуге заңсыз көшіп
келген 164586 адам заңдастырылды. Шетелдік жұмысшы күшін заңсыз тартқаны
және пайдаланғаны үшін 922 жұмыс беруші әкімшілік жауапкершілікке
тартылған.
Еңбек көші-қонын реттеу мақсатында 2004 жылғы 29 қарашада Шымкент
қаласында Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссия ЕҚЫҰ ДИАҚБ, ЕҚЫҰ-ның Алматыдағы Орталығымен,
Әлеуметтанушылық ресурстық орталық ҮЕҰ-мен, Оңтүстік Қазақстан облысы
әкімдігімен бірлесіп Қазақстандағы заңсыз еңбек көші-қоны: адам құқықтарын
сақтаудың перспективалары атты халықаралық дөңгелек үстел өткізді.
Жоғарыда аталған форумның жұмысына Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасының мемлекеттік органдарының, білім беру ұйымдарының және құқық
қорғаушы ҮЕҰ өкілдері қатысты.
Дөңгелек үстелдің көші-қон қарым-қатынастары саласындағы заңнама мен
құқық қорғау практикасын жетілдіру, Өзбекстанмен және Тәжікстанмен екі
жақты келісім негізінде мемлекетаралық ынтымақтастық орнату жөніндегі
дайындалған ұсынымдарын Қазақстан Республикасының Үкіметі қолдады.
Заңсыз еңбек көші-қоны және оны реттеудің тиімді жолдарын іздестіру
Қазақстанның көшіп келу саласындағы саясатының аса маңызды проблемаларының
бірі болып табылады. Көшіп келу ағынының ел экономикасының дамуына,
демографиялық ахуалына және көші-қон қауіпсіздігін қамтамасыз етуге оң
ықпал етуі көп жағдайда бұл саладағы дер кезіндегі және дұрыс шешімдерді
қабылдауға байланысты. Бұл саладағы негізгі міндеттер заңсыз көші-қонның
жолын кесу жөніндегі шараларды күшейту ғана емес, сонымен бірге заңды еңбек
көші-қонын ұлғайту және жұмыс істеп жүрген көшіп келушілерді заңдастыру
болып табылады.
Тұтас алғанда көші-қон процестері барысындағы адам құқықтарының ахуалын
талдау жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан мемлекеттік органдардың және
лауазымды адамдардың заңдылық пен адам құқықтарын бұзуының жеке фактілері
кездесетінін көрсетіп отыр.
ҰСЫНЫМДАР
Ел ішінде еркін жүріп-тұру бойынша:
1. Ел ішіндегі еркін жүріп-тұруды реттейтін заңнамалық актілер мен
ведомстволық нұсқаулықтар арасындағы қарама-қайшылықтар жойылсын.
2. Қазақстан Республикасының аумағында заңды жүрген азаматтар мен басқа
да адамдарды сәйкестендіру мен есепке алудың бірыңғай тетіктері мен
рәсімдері әзірленіп, енгізілсін.
Қазақстан Республикасынан еркін шығу бойынша:
3. Сыртқа көшіп шығуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz