Ғұндар
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты-жаугерліктің, қаталдық пен тағылықың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған Еуропа елдеріне жортауыл-жорық жасап, оларды құлазытып кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа тарихынан таныс оқиғалар. Ал б.з дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген Азиялық ғұндар татйпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар ғунну немесе сунну деген атпен белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым-қатынас жасағаны жайлы мәліметтер сақталған.
55-жылы аса құдыретті ғұн мемлекетті –оңтүстік және солтүстік болып-екі елге бөлінеді. Солтүстік Батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр-көліне таяу жерден теріскен ғұндардың билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да жауығып, ала көз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушісі қытай шенеунігі мен елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергенен кейін, бұл қатынас мүлде ұшығып кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісірасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түседі. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін жайлаған мелекеті иесін Үйсін мемлекеттеріне қарсы одақтасып, бірге күресу жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінеде жасалған ұсыныс болды. Ол Чжичжиді өзінің Шығыстағы иелігіне-Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне қолбасшылық құқын берді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын әйелдікке беріп, оған бірнеше мың түйе мен жылқыны, есекті сыйға тартқанда, қаңлы билеушісі:Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле мен Шуалқабын басып, алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете алмайды. Сол себепті де кесілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында тартыс туады. Бұлар ат құйрығының кесіседі. Шежірешілер сөзіне қарағанда, шанью, қааңлы лардың әдет-ғұрыпын мойындаудан бастартады да, ашу үстінде қаңлы бекзатының қызын өлтіреді, бұған қоса бірнеше атақты кісілерді
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым-қатынас жасағаны жайлы мәліметтер сақталған.
55-жылы аса құдыретті ғұн мемлекетті –оңтүстік және солтүстік болып-екі елге бөлінеді. Солтүстік Батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр-көліне таяу жерден теріскен ғұндардың билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да жауығып, ала көз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушісі қытай шенеунігі мен елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергенен кейін, бұл қатынас мүлде ұшығып кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісірасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түседі. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін жайлаған мелекеті иесін Үйсін мемлекеттеріне қарсы одақтасып, бірге күресу жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінеде жасалған ұсыныс болды. Ол Чжичжиді өзінің Шығыстағы иелігіне-Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне қолбасшылық құқын берді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын әйелдікке беріп, оған бірнеше мың түйе мен жылқыны, есекті сыйға тартқанда, қаңлы билеушісі:Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле мен Шуалқабын басып, алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете алмайды. Сол себепті де кесілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында тартыс туады. Бұлар ат құйрығының кесіседі. Шежірешілер сөзіне қарағанда, шанью, қааңлы лардың әдет-ғұрыпын мойындаудан бастартады да, ашу үстінде қаңлы бекзатының қызын өлтіреді, бұған қоса бірнеше атақты кісілерді
Ғұндар
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты-
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған
Еуропа елдеріне жортауыл-жорық жасап, оларды құлазытып кетеді, олар
халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа тарихынан таныс
оқиғалар. Ал б.з дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы
ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген Азиялық
ғұндар татйпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар ғунну немесе сунну
деген атпен белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым-қатынас жасағаны жайлы
мәліметтер сақталған.
55-жылы аса құдыретті ғұн мемлекетті –оңтүстік және солтүстік болып-екі
елге бөлінеді. Солтүстік Батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр-көліне таяу жерден
теріскен ғұндардың билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол
үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да
жауығып, ала көз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушісі қытай шенеунігі мен
елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергенен кейін, бұл қатынас мүлде ұшығып
кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісірасындағы бәсеке-тартыс та
күшейе түседі. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін
жайлаған мелекеті иесін Үйсін мемлекеттеріне қарсы одақтасып, бірге күресу
жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінеде жасалған ұсыныс болды. Ол Чжичжиді
өзінің Шығыстағы иелігіне-Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне
қолбасшылық құқын берді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын әйелдікке беріп,
оған бірнеше мың түйе мен жылқыны, есекті сыйға тартқанда, қаңлы
билеушісі:Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле
мен Шуалқабын басып, алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете
алмайды. Сол себепті де кесілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында
тартыс туады. Бұлар ат құйрығының кесіседі. Шежірешілер сөзіне қарағанда,
шанью, қааңлы лардың әдет-ғұрыпын мойындаудан бастартады да, ашу үстінде
қаңлы бекзатының қызын өлтіреді, бұған қоса бірнеше атақты кісілерді,
жүздеген қаймана халықты қырып салады, яки оларды далай өзеніне лақытырып
тастайды. Бұл үшін Чжичжи қаңлы билеушісінің қосыннан қуылып таластың
жоғарғы жағына кетеді, сол жақтан өзіне Шаһар сала бастайды.
Чжичжидің күшейе түсуі және үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық жасай
бергені қытай империяясының төзімі таусылды. Чжичжиді елшілік жолмен
бейтарап қалдыру әрекетінен ештеңе шықпайды да, қытайлар соғысқа дайындала
бастады.
Ұзамай қытай әскері жорыққа шықты. Ол екі жолмен жүреді.Үш қол оңтүстік
жолмен, Қашғар мен Ферғана арқылы Шапқал қыратындағы Шанаш ауылын және
Талас тауындағы Қарабура асуын басып өтеді; үш қол Шығыс Түркістаннан
шығып, солтүстік жолымен, шамасы Бедел асуы арқылы үйсіндер ордасы бар
Чигучен шаһары тұрған Ыссық көл алқабына шығып, сосын Шу алқабы мен
Таласқа барады. Қалың қол бір-брімен Чжичжи қаласының түбінде қосылады.
Ғұндардың қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы
ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға
басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжичжи төңірегіндегі көптеген ағайын-
туыстарымен, қамалды алады. Чжичжи төңірегіндегі көтеген ағайын-
туыстарымен, бала-шаға, қатын-қалашымен, текті бекзаттарымен бірге-небәрі
1518 адам-тұтқынға алынады. Олардың түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з 93 жылы басталады. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б.з.
VI–ғасырда олар Европадан бой көрсетеді.
Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің
арғы ата- бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты,
шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І мыңжылдығының
бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың өмір-тіршілігінде мал өсіру, әсіресе
жылқы өсіру басты рөл атқарған. Жылқы болмаса, көшпелі мал шаруашылығының
өзі өмір сүре алмас еді, әскери жортауыл-жорықтарда ат әскердің өзін ғана
алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған. Ғұндардың аттарының
көпшілігінің шоқтығы аласа, жатаған, дене бітімі тығызда дөрекілеу, басы
үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлауыт тау қыраттарына емін-
еркін шығып, өзен-сулардан қиналмаай өте беретін болған. Тау жоталарына
шығып, олардан түсерде, тау өзендерінен көктей өтіп, олардан шығарда Кіндік
патшалықтың аттары сюннулар аттарына ілесе алмай қалады-деп жазған қытай
бекзаты Час Ко.
Ғұндардың қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған.
Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экстенсивті мал
шарашылығы деп атауға болады. Оларда отырықшылық пен егіншілік те болған.
Деректерде терістік жерлерінде ызғар ерте түседі, бірақ тары себу қанша
қолайсыз болғанымен, ғұн жеріндегілер оны сеуіп отырады-деп хабарлайды.
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде деректерде:
Балалардың қойға мініп, садақ тартып, құстар мен тышқандаарды атуына
болады; біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып, олардың
етімен ауқаттанады. Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері малын
жайып келе жатып, жолай аң мен құстары атып тіршілік қажетіне жаратады-деп
жазады.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндардың арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдардың
көп табылатыны белгілі.
Қабырғаларда кездесетін қолдан немесе шеңберінде жасалған керамика,
құмыралар мен көзелер, саптыаяқтар-құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде
өркендегенінің дәлелі. Қазба жұмыстары кезнде ғұндар қабырларынан
жергілікті өндіріс заттарымен бірге, шетелдік заттар да кездескен. Олардың
бір бөлегі:жібек маталары, қытайдың ағаштан, лактеп жаасалған қымбат
мүліктері, айналар мен нефриттен бұйымдар сауда-саттық арқылы келген.
Ғұндардың қоғамы. Ғұндар қоғамындадаа патриархалды-рулық қарым-
қатынастардың белгілері өте күшті болған. Деректердегі мәліметтерге
қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, олардың басында ұрпақ ұлықтары
(ағамандар) тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген.
Деректер: Ғұндардың жыл сайын үш рет Лунциде бас қосатын әдеті бар еді,
онда жылдың бірінші, бесінші және тоғызынша айында сюй деп аталатын күні
тәңірі рухына құрбандық шалған... осындай жиналыстарда ұрпақ ұлықтары
мемлекет істері жөнінде кең отырып кеңескен, ат жарыс пен түйе бәйгелерін
қызықта көңілдерін көтерген-деп хабарлайды. Алайда рулық құрылым
шеңберінде жаңа қоғамдық қатынас белгілері пісіп, жетіліп келе жатады. Бұл
процестің негізінде өндріс пен өндірістік қатынастың өркендеуі жатқан
болатын.Оның бір себебі айырбас пен сауданың дамығаны-тұғын. Қазбалардан
табылған алтыннан жасалған бұйымдар, шетелдік қымбат тауарлары қоғам
басындағылардың тұтыну қажетінің өскендігін көрсетеді. Деректер ғұндаардың
арасындаа малға жеке-отбасының және жекебас меншігінің болғанын білдіреді.
Малға деген жеккеменшікпен бірге, деректер жер-суға да жеке бас меншгі
болғандығын мегзейді. Сол сияқты әркімнің де бөлініп берілген тоқымдай
жері болады,-делінген деректе, кейбір зерттеушілердің ойынша, сол жер
сөзсіз жеке шаруашылыққа жатады.
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құлдары және
қоластындағы облыстар халқы болған. Олар үй ішінің дәйекшілері ретінде,
бақташы, кәсіпқой және егінші ретінде пайдалаанылған.
Жазба деректер сол сияқты ғұндар қоғамындағы өкметтің тұрпаты туралы
мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған, ол шексіз билеуші болған,
оған іле-шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бекзаттар жүреді. Жазба
деректер куәлігіне қарасақ, оларда шаньюйдң ұлдары, аға-інілері немесе
жақын ағайын-туыстары болған. Түменбасылар саны небәрі 24 екен, оларда
әрқайсысының меншігінде көшіп-қонатын жер-сулары болған. Деректерде қара
халықтарды қанау құралы ретінде, алым-салықтың да болғаны жөнінде
мәліметтер бар.
Ғұндар арасында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұрпайы
бюрократтық аппараттың құрылуы, қанаудың бір түрі ретінде алым-салықты
енгізу, жазу-сызудың таралуы сияқты құбылыстар өзімен бірге жаңа кезеңге
–татық қоғам мен мемлекетке өту кезеңін ала келеді.
Үйсіндер туралы деректер. Қоныс тепкен жері.
Үйсіндер ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Қазақ халқының
қалыптасуынан негіз болған тайпалар қатарына жатады. Қытай жазбаларында
усун атаулы б.з.д. II ғ. бастап кездеседі.
Ғұндардын күшеюінен қорыққан Хань әулетінің билеушісі У.Ди өзіне
одақтас іздеп Батыс елдеріне Чжан Цзань бастаған елшілік жіберді. Ол
үйсіндер туралы толық мәлімет жинауға және олармен тату көршілік қатынас
орнатып қайту үшін келді. Б.з.д. 138-126 жж.б.з.д. 115жж. екі рет
үйсіндерге келген бұл елшілік олардың жерімен ететін Ұлы Жібек жолындағы
керуендердің де қауіпсіз болуын көздеді.
Чжан Цзань жинаған деректерде үйсіндердің адам саны 630 мың, тұрақты
әскері, 30 мың атты жауынгер. Соғыс болған кезде 180 мыңдай жауынгер шығара
алады делінген. Қытай дерегі үйсіндердің көзі көздесе, археологиялық
деректер олардың европоидтық нәсілге жататындығын дәлелдеп отыр. Іле
өзенінің бойында қазылған обалардан табылған 50 адамның бас сүйегінің 44-
інде европоңдтық, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты-
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған
Еуропа елдеріне жортауыл-жорық жасап, оларды құлазытып кетеді, олар
халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа тарихынан таныс
оқиғалар. Ал б.з дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы
ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген Азиялық
ғұндар татйпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар ғунну немесе сунну
деген атпен белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым-қатынас жасағаны жайлы
мәліметтер сақталған.
55-жылы аса құдыретті ғұн мемлекетті –оңтүстік және солтүстік болып-екі
елге бөлінеді. Солтүстік Батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр-көліне таяу жерден
теріскен ғұндардың билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол
үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да
жауығып, ала көз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушісі қытай шенеунігі мен
елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергенен кейін, бұл қатынас мүлде ұшығып
кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісірасындағы бәсеке-тартыс та
күшейе түседі. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін
жайлаған мелекеті иесін Үйсін мемлекеттеріне қарсы одақтасып, бірге күресу
жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінеде жасалған ұсыныс болды. Ол Чжичжиді
өзінің Шығыстағы иелігіне-Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне
қолбасшылық құқын берді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын әйелдікке беріп,
оған бірнеше мың түйе мен жылқыны, есекті сыйға тартқанда, қаңлы
билеушісі:Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле
мен Шуалқабын басып, алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете
алмайды. Сол себепті де кесілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында
тартыс туады. Бұлар ат құйрығының кесіседі. Шежірешілер сөзіне қарағанда,
шанью, қааңлы лардың әдет-ғұрыпын мойындаудан бастартады да, ашу үстінде
қаңлы бекзатының қызын өлтіреді, бұған қоса бірнеше атақты кісілерді,
жүздеген қаймана халықты қырып салады, яки оларды далай өзеніне лақытырып
тастайды. Бұл үшін Чжичжи қаңлы билеушісінің қосыннан қуылып таластың
жоғарғы жағына кетеді, сол жақтан өзіне Шаһар сала бастайды.
Чжичжидің күшейе түсуі және үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық жасай
бергені қытай империяясының төзімі таусылды. Чжичжиді елшілік жолмен
бейтарап қалдыру әрекетінен ештеңе шықпайды да, қытайлар соғысқа дайындала
бастады.
Ұзамай қытай әскері жорыққа шықты. Ол екі жолмен жүреді.Үш қол оңтүстік
жолмен, Қашғар мен Ферғана арқылы Шапқал қыратындағы Шанаш ауылын және
Талас тауындағы Қарабура асуын басып өтеді; үш қол Шығыс Түркістаннан
шығып, солтүстік жолымен, шамасы Бедел асуы арқылы үйсіндер ордасы бар
Чигучен шаһары тұрған Ыссық көл алқабына шығып, сосын Шу алқабы мен
Таласқа барады. Қалың қол бір-брімен Чжичжи қаласының түбінде қосылады.
Ғұндардың қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы
ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға
басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжичжи төңірегіндегі көптеген ағайын-
туыстарымен, қамалды алады. Чжичжи төңірегіндегі көтеген ағайын-
туыстарымен, бала-шаға, қатын-қалашымен, текті бекзаттарымен бірге-небәрі
1518 адам-тұтқынға алынады. Олардың түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з 93 жылы басталады. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б.з.
VI–ғасырда олар Европадан бой көрсетеді.
Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің
арғы ата- бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты,
шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І мыңжылдығының
бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың өмір-тіршілігінде мал өсіру, әсіресе
жылқы өсіру басты рөл атқарған. Жылқы болмаса, көшпелі мал шаруашылығының
өзі өмір сүре алмас еді, әскери жортауыл-жорықтарда ат әскердің өзін ғана
алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған. Ғұндардың аттарының
көпшілігінің шоқтығы аласа, жатаған, дене бітімі тығызда дөрекілеу, басы
үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлауыт тау қыраттарына емін-
еркін шығып, өзен-сулардан қиналмаай өте беретін болған. Тау жоталарына
шығып, олардан түсерде, тау өзендерінен көктей өтіп, олардан шығарда Кіндік
патшалықтың аттары сюннулар аттарына ілесе алмай қалады-деп жазған қытай
бекзаты Час Ко.
Ғұндардың қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған.
Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экстенсивті мал
шарашылығы деп атауға болады. Оларда отырықшылық пен егіншілік те болған.
Деректерде терістік жерлерінде ызғар ерте түседі, бірақ тары себу қанша
қолайсыз болғанымен, ғұн жеріндегілер оны сеуіп отырады-деп хабарлайды.
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде деректерде:
Балалардың қойға мініп, садақ тартып, құстар мен тышқандаарды атуына
болады; біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып, олардың
етімен ауқаттанады. Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері малын
жайып келе жатып, жолай аң мен құстары атып тіршілік қажетіне жаратады-деп
жазады.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндардың арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдардың
көп табылатыны белгілі.
Қабырғаларда кездесетін қолдан немесе шеңберінде жасалған керамика,
құмыралар мен көзелер, саптыаяқтар-құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде
өркендегенінің дәлелі. Қазба жұмыстары кезнде ғұндар қабырларынан
жергілікті өндіріс заттарымен бірге, шетелдік заттар да кездескен. Олардың
бір бөлегі:жібек маталары, қытайдың ағаштан, лактеп жаасалған қымбат
мүліктері, айналар мен нефриттен бұйымдар сауда-саттық арқылы келген.
Ғұндардың қоғамы. Ғұндар қоғамындадаа патриархалды-рулық қарым-
қатынастардың белгілері өте күшті болған. Деректердегі мәліметтерге
қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, олардың басында ұрпақ ұлықтары
(ағамандар) тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген.
Деректер: Ғұндардың жыл сайын үш рет Лунциде бас қосатын әдеті бар еді,
онда жылдың бірінші, бесінші және тоғызынша айында сюй деп аталатын күні
тәңірі рухына құрбандық шалған... осындай жиналыстарда ұрпақ ұлықтары
мемлекет істері жөнінде кең отырып кеңескен, ат жарыс пен түйе бәйгелерін
қызықта көңілдерін көтерген-деп хабарлайды. Алайда рулық құрылым
шеңберінде жаңа қоғамдық қатынас белгілері пісіп, жетіліп келе жатады. Бұл
процестің негізінде өндріс пен өндірістік қатынастың өркендеуі жатқан
болатын.Оның бір себебі айырбас пен сауданың дамығаны-тұғын. Қазбалардан
табылған алтыннан жасалған бұйымдар, шетелдік қымбат тауарлары қоғам
басындағылардың тұтыну қажетінің өскендігін көрсетеді. Деректер ғұндаардың
арасындаа малға жеке-отбасының және жекебас меншігінің болғанын білдіреді.
Малға деген жеккеменшікпен бірге, деректер жер-суға да жеке бас меншгі
болғандығын мегзейді. Сол сияқты әркімнің де бөлініп берілген тоқымдай
жері болады,-делінген деректе, кейбір зерттеушілердің ойынша, сол жер
сөзсіз жеке шаруашылыққа жатады.
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құлдары және
қоластындағы облыстар халқы болған. Олар үй ішінің дәйекшілері ретінде,
бақташы, кәсіпқой және егінші ретінде пайдалаанылған.
Жазба деректер сол сияқты ғұндар қоғамындағы өкметтің тұрпаты туралы
мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған, ол шексіз билеуші болған,
оған іле-шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бекзаттар жүреді. Жазба
деректер куәлігіне қарасақ, оларда шаньюйдң ұлдары, аға-інілері немесе
жақын ағайын-туыстары болған. Түменбасылар саны небәрі 24 екен, оларда
әрқайсысының меншігінде көшіп-қонатын жер-сулары болған. Деректерде қара
халықтарды қанау құралы ретінде, алым-салықтың да болғаны жөнінде
мәліметтер бар.
Ғұндар арасында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұрпайы
бюрократтық аппараттың құрылуы, қанаудың бір түрі ретінде алым-салықты
енгізу, жазу-сызудың таралуы сияқты құбылыстар өзімен бірге жаңа кезеңге
–татық қоғам мен мемлекетке өту кезеңін ала келеді.
Үйсіндер туралы деректер. Қоныс тепкен жері.
Үйсіндер ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Қазақ халқының
қалыптасуынан негіз болған тайпалар қатарына жатады. Қытай жазбаларында
усун атаулы б.з.д. II ғ. бастап кездеседі.
Ғұндардын күшеюінен қорыққан Хань әулетінің билеушісі У.Ди өзіне
одақтас іздеп Батыс елдеріне Чжан Цзань бастаған елшілік жіберді. Ол
үйсіндер туралы толық мәлімет жинауға және олармен тату көршілік қатынас
орнатып қайту үшін келді. Б.з.д. 138-126 жж.б.з.д. 115жж. екі рет
үйсіндерге келген бұл елшілік олардың жерімен ететін Ұлы Жібек жолындағы
керуендердің де қауіпсіз болуын көздеді.
Чжан Цзань жинаған деректерде үйсіндердің адам саны 630 мың, тұрақты
әскері, 30 мың атты жауынгер. Соғыс болған кезде 180 мыңдай жауынгер шығара
алады делінген. Қытай дерегі үйсіндердің көзі көздесе, археологиялық
деректер олардың европоидтық нәсілге жататындығын дәлелдеп отыр. Іле
өзенінің бойында қазылған обалардан табылған 50 адамның бас сүйегінің 44-
інде европоңдтық, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz