Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу негіздері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Курстық жұмыстың жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 3
1.1.Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...3
1.2.Міндеттемені орындау: жалпы тәртібі, мерзімдері, жері мен
орындаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3.Мiндеттеменiң орындалғанын
куәландыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Міндеттеменің түрлері
2.1.Ақшалай
мiндеттеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 7
2.2.Балама мiндеттеме. Ортақтасқан
мiндеттеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 8
2.3.Субсидиялық мiндеттеме. Регрестiк
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
3.1.Жалпы ережелер: әдістері,
санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3.2.Айып
төлеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.3.Кепіл: жалпы ұғымы мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
3.4.Кепiлдi
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
4. Кепілдік және кепіл болушылық
4.1.Кепiлдiк. Кепiл болушылық: негiзi мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...19
4.2.Кепiлдiк берушiнiң және кепiл болушының
жауапкершiлiгi ... ... ... ... ... . ... ...19
4.3. Кепiлдiк берушiнiң құқықтары мен
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 20
4.4.Кепiлдiктiң және кепiл болушылықтың
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 20
4.5.Кепілпұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
5. Ұстап қалу
5.1.Ұстап қалу туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
6. Міндеттемедегі адамдардың ауыстырылуы
6.1.Несие берушi құқықтарының басқа адамға ауысу негiздерi мен
тәртiбi ... ... .22
6.2.Талап етудi беру шарттары мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 23
7. Міндеттеменің бұзылғандығы үшін жауаптылық
7.1.Мiндеттеменiң бұзылғандығы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
7.2.Жауапкершiлiк және мiндеттеменi заттай
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
7.3.Мiндеттеменi борышқордың есебiнен орындау. Субсидиялық
жауапкершiлiк ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
7.4.Мiндеттемелер жөнiндегi
жауапкершiлiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
8. Міндеттемені тоқтату
8.1.Мiндеттеменi тоқтату негiздерi мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
9. Шарт туралы жалпы ережелер
9.1.Шарт ұғымы және оның
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
9.2.Шарт жағдайларын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...30
9.3.Шарттың қолданылуы мен
бағасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
9.4.Жария
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
9.5.Қосылу шарты. Алдын ала жасалатын
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .31
9.6.Үшiншi жақтың пайдасына жасалатын
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
9.7.Шарттың елеулi ережелерi. Шарттың нысан Шарт жасасу
тәртiбi ... ... ... ... ..32
10. Шартты өзгерту және бұзу
10.1.Шартты өзгерту және бұзу
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34.
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Кіріспе
Азаматтық құқықтық институттарының бірі – міндеттемелік құқық. Яғни,
міндеттеме – азаматтық құқықтық қатынастардан туындайды. Бұл күрделі
тақырыптың бірі. Сондықтан, алдымен міндеттеменің субъектісін анықтағаным
жөн. Міндеттемелік қатынасқа қатысушылар – борышқор мен несие беруші.
Борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан түрлі
себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан
мойнындағы міедеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттарында
өзгеше көрсетілмесе, бұлар – азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің
міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік атаулармен нұсқауланады.
Жазылғанға сәйкес былай тұжырымдаса болады: Міндеттеме дегеніміз –
екіжақты құқықты қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке
шақыруға, яғни, талап етуге құқықты туындатады. Өзге де құқықтық
қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу негіздері белгілі бір заңдық
фактілерге байланысты және сол негіздерден көрінеді. Олар: шарттан, зиян
келтіру салдарынан, конкурстық жағдайладдан, негізсіз баю салдарынан пайда
болады. Міндеттеменің пайда болу негізіне құқыққа қайшы нақты әрекеттер де
жататыны байқалады. Атап өтсем – біреудің мүлкін кездейсоқ не қасақана
иелену, залал келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзу.
Міндеттеменың тараптары мен талаптары мазмұнында айқындалады. Өзінің
мазмұнына, объектілерінің салалық ерекшеліктеріне және субъектілерінің
сипатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Жағымды және жағымсыз мазмұнды;
2. Біржақты және өзара ортақ;
3. Борышқор әрекетін нақты айқындайтын және балама;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы;
5. Басты және тәуелді;
6. Шартқа негізделген немесе шарттан тыс және біржақты еркін құжат
түрлеріндегі міндеттемелер.
1.1.Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу негіздері
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi.
Мiндеттемеде оның әр тарабы - несие берушi немесе борышқор ретiнде бiр
мезгiлде бiрнеше адам қатыса алады. Мұндай реттерде осы Кодексте
белгiленген ережелерге сәйкес үлестi, ынтымақты немесе жәрдем берушiлiк
мiндеттеме пайда болады.
Борышқор жағынан мiндеттемеге қатысушы адамдардың бiрiне несие берушi
қойған талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқты мұндай адамға қойылатын талап
бойынша талап қою мерзiмiнiң өтiп кетуi несие берушiнiң өзге да осындай
адамдарға қоятын талаптарына өздiгiнен әсер етпейдi.
Егер мiндеттемеге сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына
мiндет алса, бұл оның пайдасына жасауға мiндеттi басқа тараптың борышқоры
және сонымен бiрге оған талап қоюға құқығы бар оның несие берушiсi болып
есептеледi. Тараптар (борышқор мен несие берушi) және үшiншi жақ
мiндеттемеге қатысушылар болып табылады. Үшiншi жақ ретiнде мiндеттеме
тараптарының бiреуiне мiндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы
байланысты жақтар қатысады. Мiндеттеме үшiншi жақ үшiн мiндеттер
туғызбайды. Заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген реттерде
мiндеттеме үшiншi жақтар үшiн мiндеттеменiң бiр немесе екi тарапына да
қатысты құқықтар туғызуы мүмкiн.2
1.2.Міндеттемені орындау: жалпы тәртібі, мерзімдері, жері мен
орындаушылар
Мiндеттеме - мiндеттеме шарттары мен заң талаптарына сәйкес тиiсiнше
орындалуға тиiс, ал мұндай шарттар мен талаптар болмаған жағдайда -
iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтарға немесе әдетте қойылатын өзге
де талаптарға сәйкес орындалуға тиiс. Мiндеттеменi орындаудан бiржақты бас
тартуға жол берiлмеуiЗаңдарда немесе шартта көзделгеннен басқа реттерде
мiндеттеменi орындаудан бiржақты бас тартуға және оның шарттарын бiржақты
өзгертуге жол берiлмейдi.
Егер мiндеттеме шарттарында, заңдарда өзгеше белгiленбесе немесе
iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен
өзгеше туындамаса, несие берушi мiндеттеменi бөлшектеп орындауды
қабылдамауға құқылы.
Егер тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе және iскерлiк қызмет
өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен өзгеше
туындамаса, борышқор мiндеттеменi орындау кезiнде несие берушiнiң өзi
немесе бұған ол уәкiлдiк берген адам орындауға қабылдайтын нәрсенi талап
етуге құқылы және мұндай талап жасалмауының зардабын тартуға тәуекел етедi.
Егер заңдарда немесе шартта көзделсе, сол сияқты үшiншi жақ тиiстi шарт
арқылы тараптардың бiрiмен байланысты болса, мiндеттеменi орындау түгелдей
немесе бөлшектеп үшiншi жаққа жүктелуi мүмкiн. Егер заңдардан, мiндеттеме
шарттарынан немесе оның мәнiнен борышқордың мiндеттеменi жеке өзi орындау
мiндетi туындамаса, несие берушi борышқор үшiн үшiншi жақ ұсынған орындау
iсiн қабылдауға мiндеттi. Несие берушiнiң борышқор мүлкiнен ақы өндiрiп
алуы салдарынан өзiнiң бұл мүлiкке құқығынан (иелену, пайдалану, кепiлге
салу құқығы және басқа құқықтары) айрылу қаупi төнген үшiншi жақ несие
берушiнiң талабын борышқордың келiсiмiнсiз өз есебiнен қанағаттандыра
алады. Бұл ретте мiндеттеме бойынша несие берушiнiң құқығы үшiншi жаққа
көшедi және Азаматтық Кодекстiң талапқа көну туралы ережелерi қолданылады.
Егер мiндеттемеде ол орындалатын күн немесе ол орындалуға тиiстi уақыт
кезеңi көзделсе немесе анықтауға мүмкiндiк берсе, мiндеттеме сол күнi
немесе тиiсiнше сол кезең iшiнде кез келген уақытта орындалуға тиiс.
Мiндеттемеде ол орындалатын мерзiм көзделмесе және бұл мерзiмдi анықтауға
мүмкiндiк беретiн шарттар болмаса, ол мiндеттеме пайда болғаннан кейiн
ақылға қонымды мерзiмде орындалуға тиiс. Ақылға қонымды мерзiмде
орындалмаған, сол сияқты орындалу мерзiмi талап етiлетiн кезбен белгiленген
мiндеттеменi, егер заңдардан, мiндеттеме шарттарынан, iскерлiк қызмет
өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен басқа мерзiмде
орындау мiндетi туындамаса, борышқор несие берушi оның орындалуын талап
еткен күннен бастап жетi күн мерзiмде орындауға мiндеттi.
Ұзақ мерзiмде орындалатын болып есептелген мiндеттемелер, егер заңдарда
немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, не мiндеттеме мәнiнен
немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан туындамаса,
бiрқалыпты, мiндеттеменiң осы түрi үшiн ақылға қонымды кезеңдерде (күн,
онкүндiк, ай, тоқсан және т.б.) орындалуға тиiс.
Егер заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, және оның
мәнiнен туындамаса, борышқор мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындауға құқылы.
Кәсiпкерлiк қызметке байланысты мiндеттемелердi мерзiмiнен бұрын
орындауға мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындау мүмкiндiгi заңдарда немесе
мiндеттеме шарттарында көзделген, не iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi
құқықтардан немесе мiндеттеменiң мәнiн туындаған реттерде ғана жол
берiледi.
Заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында борышқордың несие берушiге
мiндеттеменiң орындалу барысы туралы хабарлап отыру мiндетi көзделуi
мүмкiн.
Егер мiндеттеме орындалатын жер заңдарда немесе оның шарттарында
белгiленбесе немесе мiндеттеме мәнiнен немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi
әдеттегi құқықтардан көрiнбесе, ол:
1) мiндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлiктi беру - мүлiк орналасқан
жерде;
2) мiндеттеме бойынша тауарды немесе өзге де мүлiктi тасымалдауды
пайдалана отырып беру - мүлiктi несие берушiге жеткiзу үшiн оны бiрiншi
тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
3) егер бұл жер мiндеттеме пайда болған кезде несие берушiге белгiлi
болса, кәсiпкердiң басқа мiндеттемелерi бойынша тауар немесе өзге де
мүлiктi беру - мүлiк дайындалған немесе сақталатын жерде;
4) ақшалай мiндеттеме бойынша - несие берушiнiң мiндеттеме пайда болған
кездегi тұрғылықты жерiнде, ал егер несие берушi заңды тұлға болса -
мiндеттеме пайда болған кезде оның болған жерiнде; егер несие берушi
мiндеттеменiң орындалу кезiнде тұрғылықты жерiн немесе тұрған жерiн
өзгертiп, бұл туралы борышқорға хабарласа орындалатын жердiң өзгертiлуiне
байланысты барлық шығындарды соның есебiне жатқыза отырып, оның жаңа
тұрғылықты жерiнде немесе тұрған жерiнде;
5) басқа да барлық мiндеттемелер бойынша - борышқордың тұрғылықты
жерiнде, ал егер борышқор заңды тұлға болса - оның орналасқан жерiнде
орындалуға тиiс.3
1.3.Мiндеттеменiң орындалғанын куәландыру
Мiндеттеменiң орындалғанын қабылдай отырып, несие берушi борышқордың
талап етуi бойынша оның толық немесе бiр бөлiгi орындалғаны жөнiнде оған
қолхат беруге мiндеттi. Егер борышқор мiндеттеменi куәландыру үшiн несие
берушiге борыш құжатын берсе, несие берушi оның орындалғанын қабылдай
отырып, құжатты борышқорға қайтаруға тиiс. Қайтарып беру мүмкiн болмаған
жағдайда ол мұны өзi беретiн қолхатта көрсетуге мiндеттi.
Қолхат борышқорға қайтарылған борыш құжатындағы жазумен алмастырылуы
мүмкiн. Борышқорда борыш құжатының болуы, өзгеше дәлелденгенге дейiн
мiндеттеменiң тоқтатылғанын куәландырады.. Несие берушi мiндеттеменiң
орындалғаны туралы қолхат беруден, борыш құжатын қайтарудан немесе оны
қайтарудың мүмкiн еместiгiн қолхатта атап көрсетуден бас тартқан жағдайда
борышқор оны орындауды кiдiрте тұруға құқылы. Бұл ретте несие берушi
мерзiмiн өткiзiп алушы деп есептеледi.
Егер борышқор:
1) несие берушiнiң немесе орындалған iстi қабылдауға өзi уәкiлдiк берген
адамның мiндеттеме орындалуға тиiстi жерде болмауы;
2) несие берушiнiң әрекет қабiлетсiздiгi және оның өкiлiнiң болмауы;
3) мiндеттеме бойынша атап айтқанда, бұл мәселе жөнiнде несие берушi мен
басқа адамдар арасындағы дауға байланысты несие берушiнiң кiм екенi жайында
анық айқындық болмауы;
4) несие берушiнiң орындалған iстi қабылдаудан жалтаруы немесе оның
тарапынан өзге мерзiмiн өткiзiп алушылық салдарынан борышқор мiндеттеменi
орындай алмаса, борышқор мiндеттемелерiн орындау үшiн өзiнен алынатын
ақшаны депозит шарттарында, ал бағалы қағаздарды нотариустың атына сақтау
шарттарында, ал заң құжаттарымен белгiленген жағдайларда соттың атына
орналастыруға құқылы.
Ақша сомасын немесе бағалы қағаздарды депозит шарттарында салу немесе
нотариустың немесе соттың атына сақтау мiндеттеменiң орындалғаны болып
есептеледi. Ақша немесе бағалы қағаздар атына салынған нотариус немесе сот
бұл туралы несие берушiлерге хабарлайды.
Міндеттеменің түрлері
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың тендігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен
реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет,
сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Азаматтық заңдардағы белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек
қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастарға азаматтық заңдар бұл қатынастар тиісінше отбасылық,
еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны
қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.
Шарттық міндеттемелерді тоқтатудың негізгі себептеріне олардың тиісінше
орындалуы, қарсы талапты қанағаттандыруы, несие беруші мен борышқордың бір
адам ретінде үйлесуі, тараптардың келісуі, орындауды атқарудың мүмкін
еместігі, борышқордың немесе берушінің өлімі жатады. Міндеттемені
тоқтатудың басты және мейлінше, кең тараған тәсілі оның тиісті деңгейде
орындалуы болып табылады. Борышқордың талап етуімен орындау несие берушінің
қолхатымен куәландырылуы мүмкін
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән- маңызы
айрықша күшейеді. Тауарлық- ақшалық (мүліктік) және басқару қарым-
қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің маңызы одан әрі нығая түспек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары
мен ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың
мағынасы мен мазмұнын қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес. Сатып алу-сату
ауқымын реттеуде Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінің кейбір нормаларының,
мысалы, мәмілелер туралы, мүліктің кездейсоқ жойылу қаупі туралы, сондай-
ақ, Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңы мен т.б. маңызы ерекше. Осы заңдардың негізінде сатып
алу-сату шартының мәселелерін реттейтін нұсқаулар, ережелер қабылданған.
Азаматтық айналымда сан алуан шарттар бар. Шарттар бір-бірінен келесі
негіздер бойынша ажыратылады:
- Шарттың пәні;
- Шарттың талаптары;
- Шарттың субьектілері;
- Шартқа қатысушы тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- Шарттың мерзімдері мен нысаны;
- Шарттың мазмұны;
- Шарттан туындайтын жауаптылық.т.б.с.с
Бірақ, бұлардың барлығына ортақ бір негіз бар. Ол шартпен адам және
азаматтардың бостандықтары мен құқықтары реттеледі. Егер шарттың тараптары
талаптарды орындамаса, бұзса бұл жағдайда сот арқылы адамдар жоққа
шығарылған не бұзылған бостандықтары мен құқықтарын қалпына келтіруге
құқылы. Сотта жауапкерден моральдық немесе материалдық талап қою, оларды
өтеу жүзеге асырылады.
Осыған байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және қоғамдық
өмірінің құқықтық негіздерін нығайту, мейлінше, маңызды екендігі
сөзсіз.3,4,5
2.1.Ақшалай мiндеттеме
Ақшалай міндеттемеге байланысты бір адам (борышкер) екінші адамға
(кредиторға) ақша төлеуге міндетті, ал кредитордың борышкерден ақша төлеу
жөніндегі міндеттерін (ақша қарызы және басқа да міндеттемелер) орындауын
талап етуге құқығы бар. Өтеу туралы шарт, залалды өтеу және тұрақсыздық
айыппұлын төлеу туралы міндеттемелер, сондай-ақ зиян келтіру не негізсіз
баю салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша ақша төлеу жөніндегі
міндеттерге, егер Азаматтық Кодексте, Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде өзгеше белгіленбесе немесе міндеттеме мәнінен туындамаса,
ақшалай міндеттемелер туралы ереже қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағында ақшалай міндеттемелер
теңгемен көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының аумағында міндеттемелер бойынша есеп айырысуды
жүзеге асыру кезінде шетел валютасын, сондай-ақ шетел валютасындағы төлем
құжаттарын пайдалануға Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
айқындалған жағдайларда және шарттарда немесе оларда белгіленген тәртіппен
жол беріледі.
Төлемдер мен аударымдарды жүзеге асыру тәртібі мен тәсілдері Қазақстан
Республикасының ақша төлемдері мен аударымдары туралы заңнамасында
белгіленеді және оларды тараптар тиісті шартта айқындайды.
Ақшалай мiндеттеменi орындау үшiн жеткiлiксiз төленген төлемнiң сомасы
тараптардың өзге келiсiмi болмаған жағдайда ең алдымен несие берушiнiң
орындау жөнiндегi шығындарын, сонан соң айыпақы мен сыйақыны (мүдденi), ал
қалған бөлiгiнде - борыштың негiзгi сомасын өтейдi. Егер Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерде тараптар келіскен шарттарда төлемдi индекстеу көзделуi
мүмкiн. Ақшалай мiндеттеме бойынша азаматты асырауға тiкелей төленетiн сома
(өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянның орнын толтыру үшiн, өмiр
бойы асырау шарты бойынша және басқалары) ең төменгi жалақының ресми түрде
өсуiне қарай арттырылып отырады.
Егер заңдардан, iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан,
мiндеттеме шарттарынан немесе оның мәнiнен өзгеше туындамайтын болса,
тараптар өзара мiндеттердi бiр мезгiлде орындауға тиiс. Тараптардың бiрiнiң
мiндеттеменi орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы өзара мiндеттердi
орындау және қарсы талаптарды қанағаттандыру кезiнде, егер заң құжаттарында
немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше белгiленбесе, екiншi тарапты өз
мiндеттерiн орындаудан босатады.
2.2.Балама мiндеттеме. Ортақтасқан мiндеттеме
Екi немесе бiрнеше әрекеттiң бiрiн жасауға мiндеттi борышқорға, егер
заңдардан немесе мiндеттеменiң шарттарынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы
берiледi.
Егер мiндеттемеге бiрнеше несие берушi немесе бiрнеше борышқор қатысса
(адамдар көп болған мiндеттеме), несие берушiлердiң әрқайсысы мiндеттеменi
орындауды талап етуге құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы заңдардан немесе
мiндеттеме шарттарынан өзгеше туындамайтындықтан, басқалармен тең үлестi
орындауға мiндеттi (үлестi мiндеттеме).
Несие берушiлердiң әрқайсысы мiндеттеменi толық атқаруды талап етуге
құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы орындауға мiндеттi болуына сәйкес көп
жақтар қатысатын мiндеттеме ортақтасқан мiндеттеме деп танылады. Егер бұл
шартта көзделмесе немесе заң құжаттарында белгiленбесе, соның iшiнде
мiндеттеменiң мәнi бөлiнбейтiн кезде ортақтасқан мiндеттеме немесе
ортақтасқан талап пайда болады. Кәсiпкерлiк қызметпен байланысты мiндеттеме
бойынша бiрнеше борышқордың мiндеттерi, сол сияқты мұндай мiндеттемелердегi
бiрнеше несие берушiнiң талаптары егер заңдарда немесе мiндеттеме
шарттарында өзгеше көзделмесе, ортақтасқан мiндет болып табылады.
Борышқорлар ортақтасып мiндеттi болған жағдайда несие берушi барлық
борышқорлардан да, жеке-жеке алғанда олардың кез келгенiн де оның үстiне
борышты түгелдей де, бөлшектеп те орындауды талап етуге құқылы. Ортақтас
борышқорлардың бiрiнен толық қанағаттанбаған несие берушi алынбағанды
ортақтас борышқорлардың қалғандарынан талап етуге құқылы. Ортақтас
борышқорлар мiндеттеме толық орындалғанға дейiн мiндеттi болып қала бередi.
Борышқорлардың бiрiншi ортақтастық мiндеттi толық орындауы қалған
борышқорларды несие берушi үшiн орындаудан босатады. Талаптар ортақ болған
жағдайда ортақтас несие берушiлердiң кез келгенi борышқорға толық көлемiнде
талап қоюға құқылы. Ортақтас несие берушiлердiң бiреуiне мiндеттеменi толық
орындау борышқорды өзге несие берушiлерге оны орындаудан босатады.
Ортақтасқан мiндет болған ретте борышқордың несие берушiнiң талаптарына
қарсы басқа борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын несие берушiге осындай
қатынастарына негiзделген қарсылық бiлдiруге құқығы жоқ. Талаптар ортақ
болған жағдайда борышқордың ортақтас несие берушiлердiң бiреуiнiң талабына
қарсы осы несие берушi қатыспайтын борышқордың басқа ортақтас несие
берушiмен осындай қатынастарына негiзделген қарсылық бiлдiруiне құқығы жоқ.
2.3.Субсидиялық мiндеттеме. Регрестiк талаптар
Негiзгi борышқор несие берушiнiң мiндеттеменi орындау туралы талабын
қанағаттандырмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлiгiнде басқа
борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлiмдеуi мүмкiн екендiгi заң
құжаттарында немесе несие берушi мен борышқордың арасындағы мiндеттеме
ережелерiнде көзделуi мүмкiн.
Басқа адамның мiндеттемесiн орындаған борышқор орындалған мiндеттеме
мөлшерiнде сол адамға керi талап (регресс) қоюға құқылы. Үшiншi адамның
әрекеттерi салдарынан мiндеттеменi орындамаған борышқор осы адамнан
залалдарын талап етуге құқылы. Ортақтасқан мiндеттеменi орындаған борышқор
қалған борышқорлардың әрқайсысына оның өзiне тиесiлi үлесiн шегерiп, тең
үлеспен керi талап қоюға құқылы. Борышқорлардың бiреуi ортақтасқан мiндеттi
орындаған борышқорға төлемегенi осы борышқорға және қалған борышқорларға
тең үлесте түседi. Осы тармақтың ережелерi борышқорлардың бiреуiнiң қарсы
талабы есептеле отырып, тиiсiнше ортақтасқан мiндеттемелердi тоқтату
кезiнде қолданылады. Борышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие
берушi басқа несие берушiлерге, егер олардың арасындағы қатынастардан
өзгеше туындамаса, оларға тиесiлi үлестерiн өтеуге мiндеттi.3
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
3.1.Жалпы ережелер: әдістері, санкциялары
Мiндеттеменi орындау, заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету,
кепiл, борышқордың мүлкiн алып қалу, аманат, кепiлдiк, кепiлпұл және басқа
да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Бағалы қағаздар бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету тәсiлдерi Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы қызметтi реттейтiн заң
актiлерiнде белгiленедi. Мiндеттеменi қамтамасыз ету туралы келiсiмнiң
жарамсыздығы бұл мiндеттеменiң (негiзгi мiндеттеменiң) жарамсыздығына
әкелiп соқтырмайды. Негiзгi мiндеттеменiң жарамсыздығы оны қамтамасыз
ететiн мiндеттеменi жарамсыз етедi.
3.2.Айып төлеу
Борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте,
атап айтқанда, орындау мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге
мiндеттi, заңдармен немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу
(айыппұл, өсiм) деп танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi
оған келтiрiлген залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес.
Айып төлеу туралы келiсiм, негiзгi мiндеттеменiң нысанына қарамастан,
жазбаша түрде жасалуға тиiс. Жазбаша нысанның сақталмауы айып төлеу туралы
келiсiмнiң жарамсыздығына әкелiп соқтырады. Несие берушi тараптардың
келiсiмiнде айып төлеу мiндетi көзделген-көзделмегенiне қарамастан,
заңдарда белгiленген айып төлеудi (заңды айып төлеудi) талап етуге құқылы.
Егер заңдарда тыйым салынбаса, тараптардың келiсiмiмен заңды айып төлеу
мөлшерi көбейтiлуi мүмкiн.
Айып төлеу мөлшерi нақты ақша сомасында немесе орындалмаған не тиiсiнше
орындалмаған мiндеттеме сомасына шаққандағы процентпен белгiленедi. Егер
төленуге тиiстi айып (айыппұл, өсiм) несие берушiнiң шеккен залалдарымен
салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың мiндеттеменi орындау дәрежесiн
және борышқор мен несие берушiнiң назар аударуға лайықты мүдделерiн ескере
отырып, айып төлеу мөлшерiн (айыппұлды, өсiмдi) азайтуға құқылы.
Мiндеттеменi бұзғаны үшiн борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған
кезде мiндеттеменiң орындалмағаны немесе тиiсiнше орындалмағаны үшiн айып
өндiрiп алынады.17
3.3.Кепіл: жалпы ұғымы мен жағдайлары
Мiндеттемеге сәйкес несие берушiнiң (кепiл ұстаушының) борышқор кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған ретте кепiлге салынған мүлiк
құнынан осы Кодексте белгiленген алып тасталатындарды қоспай, осы мүлiк
тиесiлi адамның (кепiл берушiнiң) басқа несие берушiлердiң алдында
артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар мiндеттеменi атқаруының осындай
әдiсi кепiл деп танылады. Кепiл ұстаушының кепiлге салынған мүлiк, кiмнiң
пайдасына сақтандырылғанына қарамастан, оның жоғалғаны немесе бүлiнгенi
үшiн, егер жоғалу немесе бүлiну кепiл ұстаушы жауап беретiн себептер
бойынша болмаса, сақтандыру өтемiнен сол бұрынғы негiзде қанағаттандырылуға
құқығы бар. Кәсiпорындар, үйлер, ғимараттар, пәтерлер, жер учаскелерiне
және басқа қозғалмайтын мүлiкке құқықтар (ипотека) кепiлi қозғалмайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен реттеледi. Ипотека
туралы Қазақстан Республикасының Заңында өзгеше ережелер белгiленбеген
реттерде ипотекаға осы Кодекстегi кепiл туралы жалпы ережелер қолданылады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелерінің, ішкі суда жүзетін
кемелердің, "өзен-теңізде" жүзетін кемелердің кепілі (кемелер ипотекасы)
Қазақстан Республикасының арнайы заң актілерімен реттеледі. Осы Кодекстегі
кепіл туралы жалпы ережелер Қазақстан Республикасының арнайы заң
актілерінде өзге ережелер көзделмеген жағдайда кемелер ипотекасына
қолданылады. Осы тармақтың бірінші бөлігіндегі талаптар жасалып жатқан
теңіз кемелеріне, ішкі суда жүзетін кемелерге, "өзен-теңізде" жүзетін
кемелерге де қолданылады.
Кепiл шартқа сәйкес пайда болады. Кепiл заң құжаттарының негiзiнде,
егер заң құжаттарында қандай мүлiк және қандай мiндеттеменiң орындалуын
қамтамасыз ету үшiн кепiлде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларды
көрсетiлген мiндеттемелердiң пайда болуы кезiнде де туындайды. Осы
Кодекстiң шартқа сәйкес пайда болатын кепiл туралы ережелерi, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, тиiсiнше заң құжаттары негiзiнде пайда
болған кепiлге сәйкес қолданылады. Кез келген мүлiк, соның iшiнде
айналымнан алып тасталған заттар, несие берушiнiң жеке басымен тығыз
байланысты талаптар, атап айтқанда алименттер, өмiрiне немесе денсаулығына
келтiрiлген зиянды өтеу туралы талаптар және заң құжаттарымен оларды басқа
тұлғаға беруге тыйым салынған өзге құқықтар, заттар мен мүлiктiк құқықтар
(талаптар) кепiл мәнi бола алады. Кепiл құқығы болашақта кепiлге салушының
меншiгiне немесе шаруашылық иелiгiне түсетiн мүлiкке шарт бойынша
қолданылуы мүмкiн. Мүлiктiң, соның iшiнде азаматтардың ақы өндiрiп алуға
жол берiлмейтiн мүлкiнiң жекелеген түрлерiн кепiлге салуға заң құжаттарымен
тыйым салынуы немесе шектелуi мүмкiн.
Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепiл талапты
оның нақты қанағаттандырылатын кезiндегi көлемдi сыйақыны (мүдденi) қоса
алғанда, орындау мерзiмiн өткiзiп алу арқылы келтiрiлген шығындардың
өтелуiн, айып (айыппұл, өсiм) салуды, кепiлге салынған мүлiктi ұстау
жөнiндегi қажеттi шығындарды, сондай-ақ өндiрiп алу жөнiндегi шығындарды
өтеудi қамтамасыз етедi. Егер тараптар мұндай талаптарды кепiл арқылы
қамтамасыз ету мөлшерi туралы уағдаласқан жағдайда кепiл болашақта пайда
болатын тараптарға қатысты белгiленуi мүмкiн.
Кепiл түрлерi
Ипотека - кепiлге салынған мүлiк кепiл салушының немесе үшiншi бiр
жақтың иелiгiнде және пайдалануында қалатын кепiл түрi. Кәсiпорындар,
құрылыстар, үйлер, ғимараттар, көп пәтерлi үйдегi пәтерлер, көлiк
құралдары, ғарыш объектiлерi, айналымдағы тауарлар және азаматтық
айналымнан алынбаған басқа да мүлiк ипотека мәнi бола алады. Бөлiнетiн
жемiстер бөлген кезден бастап үшiншi жақтың құқықтарының объектiсi
болмайтын жағдайда ғана олар ипотека мәнi бола алады. Кәсiпорындар,
құрылыстар, үйлер, ғимараттар, көп пәтерлi үйдегi пәтерлер, көлiк құралдары
мен ғарыш объектiлерi ипотекасы осындай объектiлердi тiркеудi жүзеге
асыратын органдарда тiркелуге тиiс.
Кепiлзат - кепiлге салынған мүлiктi кепiл берушi кепiл ұстаушының
иелiгiне беретiн кепiл түрi. Кепiл ұстаушының келiсiмiмен кепiлге салынған
зат кепiл ұстаушының құлпы салынып, мөрi басылып, кепiл салушыда қалдырылуы
мүмкiн. Кепiл мәнi кепiл туралы куәландырылатын белгiлер салынып (анық
кепiл), кепiл берушiнiң иелiгiнде қалдырылуы мүмкiн. Құқықтарды кепiлге
салу кезiнде иелiктен айырылуы мүмкiн мүлiктiк құқықтар, атап айтқанда,
кәсiпорындарды, құрылыстарды, үйлердi, ғимараттарды жалға беру құқықтары,
шаруашылық серiктестiк мүлкiндегi үлеске құқық, борыштық талап қою,
авторлық, өнертапқыштық және өзге де мүлiктiк құқықтар кепiл мәнi болып
табылады.
Жер учаскесiне құқықтарды, сондай-ақ өзге табиғи ресурстарға құқықтарды
кепiлге беруге, жер және өзге табиғи ресурстық заңдарда белгiленген шектер
мен ережелер бойынша жол берiледi. Мерзiмдi құқық оның әрекет жасау мерзiмi
бiткенге дейiн ғана кепiл мәнi бола алады.
Егер кепiлге салынатын құқық құжатпен расталатын болса, кепiл шарты
құқық белгiлеушi құжатты беру арқылы ресiмделуi мүмкiн. Бағалы қағаздар
кепiлi бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарға сәйкес жүзеге асырылады. Егер
кепіл туралы шартта өзгеше көзделмесе, кепіл нысанасы болып табылатын ақша
банкке орналастырылады. Осы ақша үшін алынатын сыйақы (мүдде) кепіл
ұстаушыға тиесілі болады. Ақша кепіл ұстаушыға немесе өзге тұлға кепіл
ақшаны пайдалану мүмкіндігін шектейтін шарттарды сақтаған кезде (банк
сейфіне, сейфтің ұяшығына, сақтауға арналған жеке үй-жайда сақтауға беру)
осы тұлғаға берілуі мүмкін. Осындай тұлғаның кепіл ақшаны пайдалану
жөніндегі шектеулерді орындамауы оның ақша берілген кезден бастап негізсіз
байығаны үшін жауаптылығына негіз болып табылады.
Ортақ меншiктегi мүлiктi кепiлге беру
Ортақ меншiктi құрайтын мүлiк кепiлге барлық меншiк иелерiнiң келiсуiмен
ғана берiлуi мүмкiн. Ортақ мүлiктегi үлеске құқық кепiлдiң дербес мәнi бола
алады.
Кепiл берушi
Борышқордың өзi де, үшiншi жақ та кепiл берушi болуы мүмкiн. Егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, заттың меншiк иесi не меншiк иесiнiң
келiсiмiмен оған шаруашылық жүргiзу құқығы бар адам заттың кепiл берушiсi
бола алады. Кепiлге салынатын құқыққа ие адам құқықты кепiлге берушi бола
алады. Жалға беру құқығын немесе бөтен адамның затына өзге құқықты оны
меншiктенушiнiң немесе оған шаруашылық жүргiзу құқығы бар жақтың
келiсiмiнсiз, егер заң құжаттарында немесе шартта аталған жақтардың
келiсiмiнсiз бұл құқықты иелiктен айыруға тыйым салынған болса, кепiлге
салуға жол берiлмейдi.
Кепiлге салынған мүлiктi сақтандыру
Кепiл ұстаушыға оның иеленуiне берiлген кепiлге салынған мүлiктi
сақтандыру мiндетi шартпен немесе заң құжаттарымен жүктелуi мүмкiн. Кепiл
берушiнiң пайдалануында қалатын кепiлге салынған мүлiктi сақтандыру кепiл
берушiге жүктеледi. Сақтандыру жағдайы туған кезде кепiл берушiнiң кепiлге
салынған мүлiктi сақтандыру шарты бойынша талап ету құқығы одан кепiл
ұстаушы бас тартқан ретте ғана пайда болады. Егер сақтандыру төлемінің
сомасы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме сомасынан асып кетсе, кепiл
ұстаушы оны алған кезден бастап банктiк үш күннiң iшiнде кепiл берушiге
айырмасын аударуға мiндеттi.
Кепiл туралы шарттың мазмұны мен нысаны
Кепiл туралы шартта кепiлдiң нысанасы мен оны бағалау, кепiлмен
қамтамасыз етiлетiн мiндеттеменiң мәнi, мөлшерi және орындалу мерзiмi
көрсетiлуге тиiс. Сондай-ақ онда кепiлге қойылған мүлiк тараптардың
қайсысында екендiгi және оны пайдалануға болатындығы көрсетiлуге тиiс. Егер
Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, кепіл нысанасын
бағалау теңгемен көрсетіледі және тараптардың келісімімен айқындалуы
мүмкін. Міндеттемені шетел валютасында қамтамасыз ететін кепіл нысанасын
бағалау теңгемен және кепіл туралы шарт жасалған күнгі валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы бойынша міндеттеме валютасымен көрсетіледі. Кепiл туралы
шарт жазбаша нысанда жасалуға тиiс.
Кепiлдi тiркеу
Мемлекеттiк тiркелуге тиiстi мүлiктi кепiлге салу осы мүлiктiң тiркелуiн
жүзеге асыратын органда тiркелуге тиiс. Тiркеудi жүзеге асыратын орган
кепiлдердi тiркеу реестрiн жүргiзуге және кепiл ұстаушылардың мүдделерiн
қорғау жөнiнде шаралар қолдануға, кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының
келiсiмiнсiз иелiктен айыруға жол бермеуге мiндеттi. Кепiлмен қамтамасыз
етiлген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде, банктік
қарыз шартының тараптары шарт бойынша сыйақы мөлшерін немесе есептеу
тәртібін, сондай-ақ осыған байланысты іс-әрекеттерді өзгерту және өтеу
мерзімін өзгертуді қоса алғанда, төлем кестесін өзгерту мүмкіндігі
көзделген жағдайларды қоспағанда, қосымша тiркеу жүргiзiледi. Кепiлге
салынған мүлiкке меншiк құқығы басқа адамға көшкен жағдайда реестрге
кепiлдi жаңа меншiк иесiне ауыстыру туралы жазба жасалады. Кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындаған кепiл берушi реестрдегi кепiл
туралы жазбаның жойылуын талап етуге құқылы. Кепiл берушiнiң талабы бойынша
кепiл ұстаушы тiркеудi жүргiзетiн органға қажеттi құжаттар мен жазбаша
арыздарды табыс етуге мiндеттi. Кепiл ұстаушы бұл мiндеттемелердi
орындамаған немесе мерзiмiнде орындамаған жағдайда кепiл берушi өзiне
келтiрiлген залалдардың өтелуiн талап етуге құқылы.
Кепiл ұстаушының құқығы қолданылатын мүлiк
Кепiл мәнi болып табылатын затқа кепiл ұстаушының құқығы (кепiл құқығы),
егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, оның керек-жарақтары
мен бөлiнбейтiн жемiстерiне де қолданылады. Кепiлге салынған мүлiктi
пайдалану нәтижесiнде алынған бөлiнетiн жемiске, өнiмге және табысқа кепiл
құқығы шартта немесе заң құжаттарында көзделген реттерде қолданылады.
Кәсiпорынның немесе өзге мүлiк кешенiнiң ипотекасы жағдайында жалпы кепiл
құқығы, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, талап ету,
соның iшiнде ипотека кезiнде сатып алынған құқықтары мен ерекше құқықтарды
қоса алғанда, оның барлық қозғалмалы және қозғалмайтын мүлкiне қолданылады.
Үй немесе ғимарат ипотекасына осы үй немесе ғимарат тұрған жер учаскесiне
не осы учаскенiң кепiлге салынатын объектiнiң қызметiн қамтамасыз ететiн
бөлiгiне құқық нақ сол шарт бойынша бiр мезгiлде жасалатын ипотека арқылы
жол берiледi.
Кепiл құқығының пайда болуы
Кепiл туралы шартта өзгеше көзделмегендiктен, кепiл құқығы кепiлi
тiркелуге жататын мүлiк жөнiндегi шартты тiркеу кезiнен бастап, басқа мүлiк
жөнiнен - бұл мүлiктi кепiл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер ол
беруге жатпаса, кепiл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады.
Айналымдағы тауарларға кепiл құқығы ережелерiне сәйкес пайда болады.
Кейiнгi кепiл (кепiлдi қайталап салу)
Егер кепiлге салынған мүлiк басқа талаптарды қамтамасыз ететiн басқа бiр
кепiлдiң нысанасы болса (кепiлдi қайталап салу), кейiнгi кепiл ұстаушының
талабы алдыңғы кепiл ұстаушылардың талаптары қанағаттандырылғаннан кейiн
кепiл мәнiнiң құнынан қанағаттандырылады.
Егер кепiл туралы бұрынғы шарттарда тыйым салынбаса, қайтадан кепiл
салуға жол берiледi. Кепiл берушi келесi кепiл ұстаушысының әрқайсысына осы
мүлiктiң бұрыннан бар барлық кепiлдерi жөнiндегi мәлiметтердi хабарлауға
мiндеттi және осы мiндеттiң орындалмауы себептi кепiл ұстаушыларға
келтiрiлген залалдар үшiн жауап бередi.
Кепiлге салынған мүлiктi күтiп ұстау мен сақтау
Кепiл берушi немесе кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiк олардың
қайсысында екенiне қарай, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше
көзделмесе:
1) кепiлге салынған мүлiктiң сақталуын қамтамасыз ету үшiн, соның iшiнде
оған үшiншi жақтар тарапынан қол сұғылып, талаптар қойылуынан қорғау үшiн
қажеттi шаралар қолдануға;
2) кепiлге салынған мүлiктiң жоғалу немесе бүлiну қаупiнiң пайда болуы
туралы екiншi тарапқа дереу хабарлауға мiндеттi.
Кепiл ұстаушы және кепiл берушi басқа тарапта тұрған кепiлге салынған
мүлiктi құжаттар бойынша және оның iс жүзiнде бар екендiгiн, көлемiн, жай-
күйiн және сақталу жағдайын тексеруге құқылы. Кепiлге салынған мүлiктiң
жоғалу немесе бүлiну қаупi туып, кепiл ұстаушы осы баптың 1-тармағында
көрсетiлген мiндеттердi өрескел бұзған жағдайда кепiл берушi кепiлдiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуын талап етуге құқылы.
Кепiлге салынған мүлiктiң жоғалу немесе бүлiну салдары
Егер кепiл туралы шартта өзгеше көзделмесе, кепiл берушi кепiлге
салынған мүлiктiң кездейсоқ қирау немесе бүлiну тәуекелiн мойнына алады.
Кепiл ұстаушы, егер жауапкершiлiктен босатыла алатынын дәлелдей алмаса,
өзiне кепiлге берiлген нәрсенiң толық немесе iшiнара жоғалуы немесе бүлiнуi
үшiн жауап бередi. Кепiл ұстаушы кепiлге салынған нәрсенiң жоғалғаны үшiн
оның нақты құны мөлшерiнде, ал оның зақымданғаны үшiн кепiлге салынған
нәрсенiң кепiл ұстаушыға оны берген кезде бағаланған сомасына қарамастан,
осы құн төмендеген сома мөлшерiнде жауап бередi. Егер кепiлге салынған
нәрсенiң бүлiнуi салдарынан ол өзiнiң тiкелей мақсатында пайдаланыла
алмайтындай болып өзгерiп кетсе, кепiл берушi одан бас тартуға және оны
жоғалтқаны үшiн өтем талап етуге құқылы. Шартта кепiл ұстаушының кепiлге
салынған нәрсенiң жоғалуы немесе зақымдануы арқылы келтiрiлген өзге де
шығындарды өтеуi көзделуi мүмкiн. Кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме
бойынша борышқор болып табылатын кепiл берушi кепiл ұстаушыға кепiлге
салынған нәрсенiң жоғалуынан немесе бүлiнуiнен келтiрiлген шығындарды өтеу
туралы талапты кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындауға қоса
есептеуге құқылы.
Кепiлге салынған нәрсенi ауыстыру және қалпына келтiру
Кепiлге салынған нәрсенi ауыстыруға, егер заң құжаттарында немесе шартта
өзгеше көзделмесе, кепiл ұстаушының келiсiмiмен жол берiледi. Егер кепiлге
салынатын нәрсе жойылса немесе бүлiнсе не оған меншiк немесе шаруашылық
жүргiзу құқығы заң құжаттарында белгiленген негiздер бойынша тоқтатылса,
кепiл берушi кепiлге салынған нәрсенi ақылға қонымды мерзiмде қалпына
келтiруге немесе оны басқа бiр сондай мүлiкпен алмастыруға құқылы.
Кепiлге салынған нәрсенi пайдалану және оған билiк ету
Егер шартта өзгеше көзделмесе және кепiл мәнiнен өзгеше туындамаса,
кепiл берушi кепiл нысанасын оның мақсатына сәйкес пайдалануға, соның
iшiнде одан жемiстер мен табыстар табуға құқылы.
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе және кепiл мәнiнен
туындамаса, кепiл берушi кепiл ұстаушының келiсiмiмен кепiлге салынған
нәрсенi меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару иелiгiнен
айыруға, оны басқа жаққа жалға немесе тегiн пайдалануға беруге не өзге
түрде оған билiк етуге құқылы. Кепiл берушiнiң кепiлге салынған мүлiктi
өсиет етiп қалдыру құқығын шектейтiн келiсiмi жарамсыз болады. Кепiл
ұстаушы өзiне кепiлге берiлген нәрсенi шартта көзделген реттерде ғана кепiл
берушiге оны пайдалану туралы үнемi есеп бере отырып пайдалануға құқылы.
Шарт бойынша кепiл ұстаушыға кепiлге салынған нәрсенiң негiзгi мiндеттеменi
өтеу мақсаттарында немесе кепiл берушiнiң мүдделерi үшiн жемiстер мен
табыстар табу мiндетi жүктелуi мүмкiн.
Кепiлге салынған мүлiк болған немесе болуға тиiс кепiл ұстаушы оны
өзгенiң заңсыз иеленуiнен, соның iшiнде кепiл берушiнiң өзiнен де талап
етiп алуға құқылы. Шарт ережелерi бойынша кепiл ұстаушыға өзiне кепiлге
берiлген нәрсенi пайдалану құқығы берiлген реттерде, ол басқа адамдардан,
соның iшiнде кепiл берушiден де өз құқығының қандай да болсын бұзылуы
иелiктен айырумен байланысты болмағанымен, оның бұзылуын жоюды талап ете
алады. Борышқор өзi жауап беретiн кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi
орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте кепiл ұстаушының (несие
берушiнiң) талаптарын қанағаттандыру үшiн кепiлге салынған мүлiктен ақы
өндiрiп алуы мүмкiн. Егер борышқордың кепiлмен қамтамасыз етiлген
мiндеттеменi бұзуы өте болмашы болып және соның салдарынан кепiл ұстаушы
талаптарының мөлшерi кепiлге салынған мүлiктiң құнына көрiнеу сәйкес
келмесе, кепiлге салынған мүлiктен ақы өндiрiп алудан бас тартылуы мүмкiн.
Кепiлге салынған нәрседен ақы өндiрiп алу тәртiбi
Кепiл ұстаушының талаптарын кепiлге салынған мүлiктiң құнынан
қанағаттандыру, егер осы Кодексте және басқа заң құжаттарында немесе шартта
өзгеше көзделмесе, сот тәртiбiмен жүзеге асырылады. Кепiл туралы шартта,
заң құжаттарында көзделген реттерде кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi
соттан тыс күштеу тәртiбiмен сауда өткiзу (аукцион) арқылы өз бетiмен
сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететiн кепiлге салынған нәрсенi
сату жөнiнде кепiл ұстаушы банктiң де осындай құқығы болады. Қазақстан
Республикасының жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заңнамалық актісінде
көзделген жағдайларда, кепілге қойылған жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
соттан тыс өткізуге жол берілмейді.
Кепiлге салынған мүлiктi сату
Кепiлге салынған ақы өндiрiлiп алынған мүлiктi өткiзу (сату), егер заң
құжаттарында өзгеше тәртiп белгiленбесе, iс жүргiзу заңдарында белгiленген
тәртiп бойынша жария саудаға салып сату арқылы жүргiзiледi. Ақшаны және
ақшалай міндеттеме бойынша құқықтарды (талаптарды) кепілге беру кезінде -
кепілге қойылған осы мүлікті өткізу кепіл нысанасы болып табылатын немесе
ақшалай міндеттеме бойынша кепілге қойылған құқықтар (талаптар) бойынша
тиесілі ақшаны кепіл ұстаушыға беру жолымен, ал кепіл нысанасына өндіріп
алу қолданылған кезде ақшаны беру мүмкін болмаған жағдайда кепіл берушінің
кепіл нысанасына құқықтарын кепіл ұстаушыға ауыстыру жолымен жүргізіледі.
Егер кепіл нысанасы болып табылатын ақша сомасы кепіл ұстаушының кепілмен
қамтамасыз етілген талаптарының мөлшерінен асып кетсе, айырма кепіл
берушіге қайтарылады. Кепіл ұстаушының талаптарын өтеу үшін ақша сомасы
жетпеген жағдайда, заңнамалық актілерде немесе шартта өзгеше нұсқау
болмаған ретте, ол кепілде негізделген артықшылықтарды пайдаланбай,
жетпеген соманы борышкердің басқадай мүлкінен алуға құқылы. Кепiлге
салынған мүлiктi соттан тыс мәжбүр ету тәртiбiмен сату ерекшелiктерi осы
Кодекспен және қозғалмайтын мүлiк ипотекасы туралы Заңмен белгiленедi.
Ипотеканы iске асыру үшiн қозғалмайтын мүлiк ипотекасы туралы Заңмен
белгiленген ережелер мен рәсiмдер. егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе,
кепiлдiң басқа түрлерiн орындау кезiнде мүлiктi сату үшiн қолданылады.
Кепiл берушiнiң өтiнiшi бойынша сот кепiлге салынған мүлiктен ақы өндiрiп
алу туралы шешiмiнде оның жария саудаға салынып сатылуын бiр жылға дейiнгi
мерзiмге кейiнге қалдыруға құқылы. Кейiнге қалдыру осы мүлiктi кепiлге салу
арқылы қамтамасыз етiлген мiндеттеме бойынша тараптардың құқықтары мен
мiндеттерiне әсер етпейдi және борышқордың кейiнге қалдырылған уақыт iшiнде
несие берушiнiң өскен шығындары мен айып төлеу сомасын өтеуден босатпайды.
Кепiл берушi мен кепiл ұстаушыны қоса алғанда, кез келген заңды тұлғалар
мен азаматтар саудаға қатысуға құқылы. Сауда басталардың алдында сот немесе
сенiм бiлдiрiлген жақ саудаға қатысушының әрқайсысынан кепiлдiк жарна
төлеудi талап етуге құқылы. Кепiлдiк жарналар сауда аяқталғаннан кейiн
қайтарылып берiлуге тиiс. Саудада ұтып шыққан қатысушының кепiлдiк жарнасы
түпкiлiктi бағаның есебiне есептеледi. Саудада ұтып шыққан, бiрақ
түпкiлiктi бағаны төлемеген қатысушының кепiлдiк жарнасы қайтарылмайды және
соттың немесе сенiм бiлдiрiлген жақтың билiгiнде қалады. Қатысқан сатып
алушы екеуден аз болуы себептi сауда жасалмайтыны жарияланған жағдайда
кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi сот шешiмiмен немесе мүлiктi бағалау
жөнiндегi қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды
тұлғалардың қорытындысы негiзiнде сенiм бiлдiрiлген жақ белгiлеген оның
ағымдағы бағалау құны бойынша өз меншiгiне аударуға, не жаңадан сауда
белгiлеудi талап етуге құқылы. Егер кепiлге салынған мүлiктi өткiзу кезiнде
түскен сома кепiл ұстаушының талаптарын өтеуге жеткiлiксiз болса, ол заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше нұсқаулар болмаған жағдайда жеткiлiксiз
соманы борышқордың басқа мүлкiнен кепiлге негiзделген артықшылықты
пайдаланбай-ақ алуға құқылы. Егер кепiлге салынған мүлiктi сату кезiнде
түскен сома кепiл ұстаушының кепiлмен қамтамасыз етiлген талабы мөлшерiнен
асып кетсе, айырмасы кепiл берушiге қайтарылады. Борышқор мен үшiншi жақ
болып табылатын кепiл берушi (зат берушi) кепiлге салынған нәрсе сатылғанға
дейiнгi кез келген уақытта одан ақы өндiрiп алуды және оны сатуды кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi немесе оның орындалу мерзiмi өтiп кеткен
бөлiгiн орындап, тоқтатуға құқылы. Бұл құқықты шектейтiн келiсiм жарамсыз
болады.
Кепiлге салынған мүлiк соттан тыс мәжбүр ету тәртiбiмен сатылған
жағдайда сауданы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме бұзылған ретте
кепiл ұстаушының кепiлге салынған мүлiктi өткiзуге сенiмхаты бар сенiм
бiлдiрiлген заңды тұлға мен азамат жүргiзедi. Сенiм бiлдiрiлген адам
мынадай рәсiмдердi орындайды:
1) кепiл берушiге мiндеттеменiң орындалмағаны туралы хабарлама жазады
және оны кепiл туралы шарт тiркелген органда тiркейдi;
2) хабарламадан туындайтын талаптар қанағаттандырылмаған жағдайда, бiрақ
мұны кепiл берушiге жiберер кезден бастап екi айдан кейiн, кепiлге салынған
мүлiктiң саудасы туралы хабарлама жазады, оны кепiл туралы шарт тiркелген
органда тiркеп кепiл берушiге тапсырады;
3) сауда туралы хабарландыруды жергiлiктi баспасөзде ресми түрде
жариялайды.
Кепiл ұстаушы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердi мерзiмiнен тыс
бұрын орындауды мына жағдайларда:
1) егер кепiл туралы шарттың ережелерiне сәйкестендiрiлмей кепiлге
салынған нәрсе қалдырылған кепiл берушiнiң иелiгiнен шығып кетсе;
2) кепiл берушi кепiлге салынған нәрсенi ауыстыру туралы ережелердi
бұзған;
3) егер кепiл берушi құқықты пайдаланбаса, кепiл ұстаушы жауап бермейтiн
мән-жайлар бойынша кепiлге берiлген нәрсе жоғалған жағдайда;
4) кепіл берушіде өзге мүлік болмаған кезде кепіл ұстаушы талабының
алдында басымдыққа ие болмайтын үшінші бір тұлғалар алдындағы атқарушылық
құжаттар бойынша кепіл берушінің міндеттемелерін орындау мақсатында кепілге
салынған нәрседен ақы өндіріп алуды талап етуге құқылы.
Кепiл ұстаушы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердi мерзiмiнен
бұрын орындауды талап етуге құқылы, ал егер оның талабы
қанағаттандырылмаса:
1) кепiл берушi кейiнгi кепiл туралы ережелердi бұзған;
2) кепiл берушi мiндеттемелердi орындамаған;
3) кепiл берушi кепiлге салынған мүлiкке билiк ету туралы ережелердi
бұзған жағдайда кепiлге салынған нәрседен ақы өндiрiп алуға құқылы.12
3.4.Кепiлдi тоқтату
Кепiл:
1) кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелер тоқтатылғанда;
2) негiздер болған кезде кепiл берушiнiң талабы бойынша;
3) егер кепiл берушi құқықты пайдаланбаса, кепiлге салынған зат құрыған
немесе кепiлге салынған құқық тоқтатылған ретте;
4) кепiлге салынған мүлiктi жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны
сату мүмкiн болмаған ретте тоқтатылады.
Кепiлдiң тоқтатылғаны туралы кепiл туралы шарт тiркелген реестрде белгi
соғылуға тиiс. Кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердiң орындалуы
салдарынан не кепiл берушiнiң талабы бойынша кепiл тоқтатылған кезде кепiл
ұстаушы өзiнде кепiлде болған мүлiктi кепiл берушiге дереу қайтаруға
мiндеттi.
Кепiлге салынған мүлiктi ақылы немесе тегiн иелiктен айыру нәтижесiнде
не әмбебап құқықты мирасқорлық тәртiп бойынша мүлiкке меншiк құқығы немесе
шаруашылық жүргiзу құқығы кепiл берушiден басқа адамға көшкен ретте кепiл
құқығы сақталып қалады. Кепiл берушiнiң құқықты мирасқоры кепiл берушiнiң
орнын басады және, егер кепiл ұстаушымен келiсiмде өзгеше белгiленбесе,
кепiл берушiнiң барлық мiндеттерiн атқарады. Егер кепiл берушiге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 3
1.1.Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...3
1.2.Міндеттемені орындау: жалпы тәртібі, мерзімдері, жері мен
орындаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3.Мiндеттеменiң орындалғанын
куәландыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Міндеттеменің түрлері
2.1.Ақшалай
мiндеттеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 7
2.2.Балама мiндеттеме. Ортақтасқан
мiндеттеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 8
2.3.Субсидиялық мiндеттеме. Регрестiк
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
3.1.Жалпы ережелер: әдістері,
санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3.2.Айып
төлеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.3.Кепіл: жалпы ұғымы мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
3.4.Кепiлдi
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
4. Кепілдік және кепіл болушылық
4.1.Кепiлдiк. Кепiл болушылық: негiзi мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...19
4.2.Кепiлдiк берушiнiң және кепiл болушының
жауапкершiлiгi ... ... ... ... ... . ... ...19
4.3. Кепiлдiк берушiнiң құқықтары мен
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 20
4.4.Кепiлдiктiң және кепiл болушылықтың
тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 20
4.5.Кепілпұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
5. Ұстап қалу
5.1.Ұстап қалу туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
6. Міндеттемедегі адамдардың ауыстырылуы
6.1.Несие берушi құқықтарының басқа адамға ауысу негiздерi мен
тәртiбi ... ... .22
6.2.Талап етудi беру шарттары мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 23
7. Міндеттеменің бұзылғандығы үшін жауаптылық
7.1.Мiндеттеменiң бұзылғандығы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
7.2.Жауапкершiлiк және мiндеттеменi заттай
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
7.3.Мiндеттеменi борышқордың есебiнен орындау. Субсидиялық
жауапкершiлiк ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
7.4.Мiндеттемелер жөнiндегi
жауапкершiлiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
8. Міндеттемені тоқтату
8.1.Мiндеттеменi тоқтату негiздерi мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
9. Шарт туралы жалпы ережелер
9.1.Шарт ұғымы және оның
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
9.2.Шарт жағдайларын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...30
9.3.Шарттың қолданылуы мен
бағасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
9.4.Жария
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
9.5.Қосылу шарты. Алдын ала жасалатын
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .31
9.6.Үшiншi жақтың пайдасына жасалатын
шарт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
9.7.Шарттың елеулi ережелерi. Шарттың нысан Шарт жасасу
тәртiбi ... ... ... ... ..32
10. Шартты өзгерту және бұзу
10.1.Шартты өзгерту және бұзу
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34.
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Кіріспе
Азаматтық құқықтық институттарының бірі – міндеттемелік құқық. Яғни,
міндеттеме – азаматтық құқықтық қатынастардан туындайды. Бұл күрделі
тақырыптың бірі. Сондықтан, алдымен міндеттеменің субъектісін анықтағаным
жөн. Міндеттемелік қатынасқа қатысушылар – борышқор мен несие беруші.
Борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан түрлі
себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан
мойнындағы міедеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттарында
өзгеше көрсетілмесе, бұлар – азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің
міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік атаулармен нұсқауланады.
Жазылғанға сәйкес былай тұжырымдаса болады: Міндеттеме дегеніміз –
екіжақты құқықты қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке
шақыруға, яғни, талап етуге құқықты туындатады. Өзге де құқықтық
қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу негіздері белгілі бір заңдық
фактілерге байланысты және сол негіздерден көрінеді. Олар: шарттан, зиян
келтіру салдарынан, конкурстық жағдайладдан, негізсіз баю салдарынан пайда
болады. Міндеттеменің пайда болу негізіне құқыққа қайшы нақты әрекеттер де
жататыны байқалады. Атап өтсем – біреудің мүлкін кездейсоқ не қасақана
иелену, залал келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзу.
Міндеттеменың тараптары мен талаптары мазмұнында айқындалады. Өзінің
мазмұнына, объектілерінің салалық ерекшеліктеріне және субъектілерінің
сипатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Жағымды және жағымсыз мазмұнды;
2. Біржақты және өзара ортақ;
3. Борышқор әрекетін нақты айқындайтын және балама;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы;
5. Басты және тәуелді;
6. Шартқа негізделген немесе шарттан тыс және біржақты еркін құжат
түрлеріндегі міндеттемелер.
1.1.Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу негіздері
Мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң)
пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi
бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi,
ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi.
Мiндеттемеде оның әр тарабы - несие берушi немесе борышқор ретiнде бiр
мезгiлде бiрнеше адам қатыса алады. Мұндай реттерде осы Кодексте
белгiленген ережелерге сәйкес үлестi, ынтымақты немесе жәрдем берушiлiк
мiндеттеме пайда болады.
Борышқор жағынан мiндеттемеге қатысушы адамдардың бiрiне несие берушi
қойған талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқты мұндай адамға қойылатын талап
бойынша талап қою мерзiмiнiң өтiп кетуi несие берушiнiң өзге да осындай
адамдарға қоятын талаптарына өздiгiнен әсер етпейдi.
Егер мiндеттемеге сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына
мiндет алса, бұл оның пайдасына жасауға мiндеттi басқа тараптың борышқоры
және сонымен бiрге оған талап қоюға құқығы бар оның несие берушiсi болып
есептеледi. Тараптар (борышқор мен несие берушi) және үшiншi жақ
мiндеттемеге қатысушылар болып табылады. Үшiншi жақ ретiнде мiндеттеме
тараптарының бiреуiне мiндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы
байланысты жақтар қатысады. Мiндеттеме үшiншi жақ үшiн мiндеттер
туғызбайды. Заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген реттерде
мiндеттеме үшiншi жақтар үшiн мiндеттеменiң бiр немесе екi тарапына да
қатысты құқықтар туғызуы мүмкiн.2
1.2.Міндеттемені орындау: жалпы тәртібі, мерзімдері, жері мен
орындаушылар
Мiндеттеме - мiндеттеме шарттары мен заң талаптарына сәйкес тиiсiнше
орындалуға тиiс, ал мұндай шарттар мен талаптар болмаған жағдайда -
iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтарға немесе әдетте қойылатын өзге
де талаптарға сәйкес орындалуға тиiс. Мiндеттеменi орындаудан бiржақты бас
тартуға жол берiлмеуiЗаңдарда немесе шартта көзделгеннен басқа реттерде
мiндеттеменi орындаудан бiржақты бас тартуға және оның шарттарын бiржақты
өзгертуге жол берiлмейдi.
Егер мiндеттеме шарттарында, заңдарда өзгеше белгiленбесе немесе
iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен
өзгеше туындамаса, несие берушi мiндеттеменi бөлшектеп орындауды
қабылдамауға құқылы.
Егер тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе және iскерлiк қызмет
өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен өзгеше
туындамаса, борышқор мiндеттеменi орындау кезiнде несие берушiнiң өзi
немесе бұған ол уәкiлдiк берген адам орындауға қабылдайтын нәрсенi талап
етуге құқылы және мұндай талап жасалмауының зардабын тартуға тәуекел етедi.
Егер заңдарда немесе шартта көзделсе, сол сияқты үшiншi жақ тиiстi шарт
арқылы тараптардың бiрiмен байланысты болса, мiндеттеменi орындау түгелдей
немесе бөлшектеп үшiншi жаққа жүктелуi мүмкiн. Егер заңдардан, мiндеттеме
шарттарынан немесе оның мәнiнен борышқордың мiндеттеменi жеке өзi орындау
мiндетi туындамаса, несие берушi борышқор үшiн үшiншi жақ ұсынған орындау
iсiн қабылдауға мiндеттi. Несие берушiнiң борышқор мүлкiнен ақы өндiрiп
алуы салдарынан өзiнiң бұл мүлiкке құқығынан (иелену, пайдалану, кепiлге
салу құқығы және басқа құқықтары) айрылу қаупi төнген үшiншi жақ несие
берушiнiң талабын борышқордың келiсiмiнсiз өз есебiнен қанағаттандыра
алады. Бұл ретте мiндеттеме бойынша несие берушiнiң құқығы үшiншi жаққа
көшедi және Азаматтық Кодекстiң талапқа көну туралы ережелерi қолданылады.
Егер мiндеттемеде ол орындалатын күн немесе ол орындалуға тиiстi уақыт
кезеңi көзделсе немесе анықтауға мүмкiндiк берсе, мiндеттеме сол күнi
немесе тиiсiнше сол кезең iшiнде кез келген уақытта орындалуға тиiс.
Мiндеттемеде ол орындалатын мерзiм көзделмесе және бұл мерзiмдi анықтауға
мүмкiндiк беретiн шарттар болмаса, ол мiндеттеме пайда болғаннан кейiн
ақылға қонымды мерзiмде орындалуға тиiс. Ақылға қонымды мерзiмде
орындалмаған, сол сияқты орындалу мерзiмi талап етiлетiн кезбен белгiленген
мiндеттеменi, егер заңдардан, мiндеттеме шарттарынан, iскерлiк қызмет
өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеме мәнiнен басқа мерзiмде
орындау мiндетi туындамаса, борышқор несие берушi оның орындалуын талап
еткен күннен бастап жетi күн мерзiмде орындауға мiндеттi.
Ұзақ мерзiмде орындалатын болып есептелген мiндеттемелер, егер заңдарда
немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, не мiндеттеме мәнiнен
немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан туындамаса,
бiрқалыпты, мiндеттеменiң осы түрi үшiн ақылға қонымды кезеңдерде (күн,
онкүндiк, ай, тоқсан және т.б.) орындалуға тиiс.
Егер заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, және оның
мәнiнен туындамаса, борышқор мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындауға құқылы.
Кәсiпкерлiк қызметке байланысты мiндеттемелердi мерзiмiнен бұрын
орындауға мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындау мүмкiндiгi заңдарда немесе
мiндеттеме шарттарында көзделген, не iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi
құқықтардан немесе мiндеттеменiң мәнiн туындаған реттерде ғана жол
берiледi.
Заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында борышқордың несие берушiге
мiндеттеменiң орындалу барысы туралы хабарлап отыру мiндетi көзделуi
мүмкiн.
Егер мiндеттеме орындалатын жер заңдарда немесе оның шарттарында
белгiленбесе немесе мiндеттеме мәнiнен немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi
әдеттегi құқықтардан көрiнбесе, ол:
1) мiндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлiктi беру - мүлiк орналасқан
жерде;
2) мiндеттеме бойынша тауарды немесе өзге де мүлiктi тасымалдауды
пайдалана отырып беру - мүлiктi несие берушiге жеткiзу үшiн оны бiрiншi
тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
3) егер бұл жер мiндеттеме пайда болған кезде несие берушiге белгiлi
болса, кәсiпкердiң басқа мiндеттемелерi бойынша тауар немесе өзге де
мүлiктi беру - мүлiк дайындалған немесе сақталатын жерде;
4) ақшалай мiндеттеме бойынша - несие берушiнiң мiндеттеме пайда болған
кездегi тұрғылықты жерiнде, ал егер несие берушi заңды тұлға болса -
мiндеттеме пайда болған кезде оның болған жерiнде; егер несие берушi
мiндеттеменiң орындалу кезiнде тұрғылықты жерiн немесе тұрған жерiн
өзгертiп, бұл туралы борышқорға хабарласа орындалатын жердiң өзгертiлуiне
байланысты барлық шығындарды соның есебiне жатқыза отырып, оның жаңа
тұрғылықты жерiнде немесе тұрған жерiнде;
5) басқа да барлық мiндеттемелер бойынша - борышқордың тұрғылықты
жерiнде, ал егер борышқор заңды тұлға болса - оның орналасқан жерiнде
орындалуға тиiс.3
1.3.Мiндеттеменiң орындалғанын куәландыру
Мiндеттеменiң орындалғанын қабылдай отырып, несие берушi борышқордың
талап етуi бойынша оның толық немесе бiр бөлiгi орындалғаны жөнiнде оған
қолхат беруге мiндеттi. Егер борышқор мiндеттеменi куәландыру үшiн несие
берушiге борыш құжатын берсе, несие берушi оның орындалғанын қабылдай
отырып, құжатты борышқорға қайтаруға тиiс. Қайтарып беру мүмкiн болмаған
жағдайда ол мұны өзi беретiн қолхатта көрсетуге мiндеттi.
Қолхат борышқорға қайтарылған борыш құжатындағы жазумен алмастырылуы
мүмкiн. Борышқорда борыш құжатының болуы, өзгеше дәлелденгенге дейiн
мiндеттеменiң тоқтатылғанын куәландырады.. Несие берушi мiндеттеменiң
орындалғаны туралы қолхат беруден, борыш құжатын қайтарудан немесе оны
қайтарудың мүмкiн еместiгiн қолхатта атап көрсетуден бас тартқан жағдайда
борышқор оны орындауды кiдiрте тұруға құқылы. Бұл ретте несие берушi
мерзiмiн өткiзiп алушы деп есептеледi.
Егер борышқор:
1) несие берушiнiң немесе орындалған iстi қабылдауға өзi уәкiлдiк берген
адамның мiндеттеме орындалуға тиiстi жерде болмауы;
2) несие берушiнiң әрекет қабiлетсiздiгi және оның өкiлiнiң болмауы;
3) мiндеттеме бойынша атап айтқанда, бұл мәселе жөнiнде несие берушi мен
басқа адамдар арасындағы дауға байланысты несие берушiнiң кiм екенi жайында
анық айқындық болмауы;
4) несие берушiнiң орындалған iстi қабылдаудан жалтаруы немесе оның
тарапынан өзге мерзiмiн өткiзiп алушылық салдарынан борышқор мiндеттеменi
орындай алмаса, борышқор мiндеттемелерiн орындау үшiн өзiнен алынатын
ақшаны депозит шарттарында, ал бағалы қағаздарды нотариустың атына сақтау
шарттарында, ал заң құжаттарымен белгiленген жағдайларда соттың атына
орналастыруға құқылы.
Ақша сомасын немесе бағалы қағаздарды депозит шарттарында салу немесе
нотариустың немесе соттың атына сақтау мiндеттеменiң орындалғаны болып
есептеледi. Ақша немесе бағалы қағаздар атына салынған нотариус немесе сот
бұл туралы несие берушiлерге хабарлайды.
Міндеттеменің түрлері
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың тендігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен
реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет,
сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Азаматтық заңдардағы белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек
қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастарға азаматтық заңдар бұл қатынастар тиісінше отбасылық,
еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны
қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.
Шарттық міндеттемелерді тоқтатудың негізгі себептеріне олардың тиісінше
орындалуы, қарсы талапты қанағаттандыруы, несие беруші мен борышқордың бір
адам ретінде үйлесуі, тараптардың келісуі, орындауды атқарудың мүмкін
еместігі, борышқордың немесе берушінің өлімі жатады. Міндеттемені
тоқтатудың басты және мейлінше, кең тараған тәсілі оның тиісті деңгейде
орындалуы болып табылады. Борышқордың талап етуімен орындау несие берушінің
қолхатымен куәландырылуы мүмкін
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән- маңызы
айрықша күшейеді. Тауарлық- ақшалық (мүліктік) және басқару қарым-
қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің маңызы одан әрі нығая түспек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясын, оның жаңа қырлары
мен ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары принциптерін, олардың
мағынасы мен мазмұнын қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес. Сатып алу-сату
ауқымын реттеуде Азаматтық кодекстің жалпы бөлімінің кейбір нормаларының,
мысалы, мәмілелер туралы, мүліктің кездейсоқ жойылу қаупі туралы, сондай-
ақ, Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңы мен т.б. маңызы ерекше. Осы заңдардың негізінде сатып
алу-сату шартының мәселелерін реттейтін нұсқаулар, ережелер қабылданған.
Азаматтық айналымда сан алуан шарттар бар. Шарттар бір-бірінен келесі
негіздер бойынша ажыратылады:
- Шарттың пәні;
- Шарттың талаптары;
- Шарттың субьектілері;
- Шартқа қатысушы тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- Шарттың мерзімдері мен нысаны;
- Шарттың мазмұны;
- Шарттан туындайтын жауаптылық.т.б.с.с
Бірақ, бұлардың барлығына ортақ бір негіз бар. Ол шартпен адам және
азаматтардың бостандықтары мен құқықтары реттеледі. Егер шарттың тараптары
талаптарды орындамаса, бұзса бұл жағдайда сот арқылы адамдар жоққа
шығарылған не бұзылған бостандықтары мен құқықтарын қалпына келтіруге
құқылы. Сотта жауапкерден моральдық немесе материалдық талап қою, оларды
өтеу жүзеге асырылады.
Осыған байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және қоғамдық
өмірінің құқықтық негіздерін нығайту, мейлінше, маңызды екендігі
сөзсіз.3,4,5
2.1.Ақшалай мiндеттеме
Ақшалай міндеттемеге байланысты бір адам (борышкер) екінші адамға
(кредиторға) ақша төлеуге міндетті, ал кредитордың борышкерден ақша төлеу
жөніндегі міндеттерін (ақша қарызы және басқа да міндеттемелер) орындауын
талап етуге құқығы бар. Өтеу туралы шарт, залалды өтеу және тұрақсыздық
айыппұлын төлеу туралы міндеттемелер, сондай-ақ зиян келтіру не негізсіз
баю салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша ақша төлеу жөніндегі
міндеттерге, егер Азаматтық Кодексте, Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде өзгеше белгіленбесе немесе міндеттеме мәнінен туындамаса,
ақшалай міндеттемелер туралы ереже қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағында ақшалай міндеттемелер
теңгемен көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының аумағында міндеттемелер бойынша есеп айырысуды
жүзеге асыру кезінде шетел валютасын, сондай-ақ шетел валютасындағы төлем
құжаттарын пайдалануға Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
айқындалған жағдайларда және шарттарда немесе оларда белгіленген тәртіппен
жол беріледі.
Төлемдер мен аударымдарды жүзеге асыру тәртібі мен тәсілдері Қазақстан
Республикасының ақша төлемдері мен аударымдары туралы заңнамасында
белгіленеді және оларды тараптар тиісті шартта айқындайды.
Ақшалай мiндеттеменi орындау үшiн жеткiлiксiз төленген төлемнiң сомасы
тараптардың өзге келiсiмi болмаған жағдайда ең алдымен несие берушiнiң
орындау жөнiндегi шығындарын, сонан соң айыпақы мен сыйақыны (мүдденi), ал
қалған бөлiгiнде - борыштың негiзгi сомасын өтейдi. Егер Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, ұзақ мерзiмдi
мiндеттемелерде тараптар келіскен шарттарда төлемдi индекстеу көзделуi
мүмкiн. Ақшалай мiндеттеме бойынша азаматты асырауға тiкелей төленетiн сома
(өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянның орнын толтыру үшiн, өмiр
бойы асырау шарты бойынша және басқалары) ең төменгi жалақының ресми түрде
өсуiне қарай арттырылып отырады.
Егер заңдардан, iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан,
мiндеттеме шарттарынан немесе оның мәнiнен өзгеше туындамайтын болса,
тараптар өзара мiндеттердi бiр мезгiлде орындауға тиiс. Тараптардың бiрiнiң
мiндеттеменi орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы өзара мiндеттердi
орындау және қарсы талаптарды қанағаттандыру кезiнде, егер заң құжаттарында
немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше белгiленбесе, екiншi тарапты өз
мiндеттерiн орындаудан босатады.
2.2.Балама мiндеттеме. Ортақтасқан мiндеттеме
Екi немесе бiрнеше әрекеттiң бiрiн жасауға мiндеттi борышқорға, егер
заңдардан немесе мiндеттеменiң шарттарынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы
берiледi.
Егер мiндеттемеге бiрнеше несие берушi немесе бiрнеше борышқор қатысса
(адамдар көп болған мiндеттеме), несие берушiлердiң әрқайсысы мiндеттеменi
орындауды талап етуге құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы заңдардан немесе
мiндеттеме шарттарынан өзгеше туындамайтындықтан, басқалармен тең үлестi
орындауға мiндеттi (үлестi мiндеттеме).
Несие берушiлердiң әрқайсысы мiндеттеменi толық атқаруды талап етуге
құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы орындауға мiндеттi болуына сәйкес көп
жақтар қатысатын мiндеттеме ортақтасқан мiндеттеме деп танылады. Егер бұл
шартта көзделмесе немесе заң құжаттарында белгiленбесе, соның iшiнде
мiндеттеменiң мәнi бөлiнбейтiн кезде ортақтасқан мiндеттеме немесе
ортақтасқан талап пайда болады. Кәсiпкерлiк қызметпен байланысты мiндеттеме
бойынша бiрнеше борышқордың мiндеттерi, сол сияқты мұндай мiндеттемелердегi
бiрнеше несие берушiнiң талаптары егер заңдарда немесе мiндеттеме
шарттарында өзгеше көзделмесе, ортақтасқан мiндет болып табылады.
Борышқорлар ортақтасып мiндеттi болған жағдайда несие берушi барлық
борышқорлардан да, жеке-жеке алғанда олардың кез келгенiн де оның үстiне
борышты түгелдей де, бөлшектеп те орындауды талап етуге құқылы. Ортақтас
борышқорлардың бiрiнен толық қанағаттанбаған несие берушi алынбағанды
ортақтас борышқорлардың қалғандарынан талап етуге құқылы. Ортақтас
борышқорлар мiндеттеме толық орындалғанға дейiн мiндеттi болып қала бередi.
Борышқорлардың бiрiншi ортақтастық мiндеттi толық орындауы қалған
борышқорларды несие берушi үшiн орындаудан босатады. Талаптар ортақ болған
жағдайда ортақтас несие берушiлердiң кез келгенi борышқорға толық көлемiнде
талап қоюға құқылы. Ортақтас несие берушiлердiң бiреуiне мiндеттеменi толық
орындау борышқорды өзге несие берушiлерге оны орындаудан босатады.
Ортақтасқан мiндет болған ретте борышқордың несие берушiнiң талаптарына
қарсы басқа борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын несие берушiге осындай
қатынастарына негiзделген қарсылық бiлдiруге құқығы жоқ. Талаптар ортақ
болған жағдайда борышқордың ортақтас несие берушiлердiң бiреуiнiң талабына
қарсы осы несие берушi қатыспайтын борышқордың басқа ортақтас несие
берушiмен осындай қатынастарына негiзделген қарсылық бiлдiруiне құқығы жоқ.
2.3.Субсидиялық мiндеттеме. Регрестiк талаптар
Негiзгi борышқор несие берушiнiң мiндеттеменi орындау туралы талабын
қанағаттандырмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлiгiнде басқа
борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлiмдеуi мүмкiн екендiгi заң
құжаттарында немесе несие берушi мен борышқордың арасындағы мiндеттеме
ережелерiнде көзделуi мүмкiн.
Басқа адамның мiндеттемесiн орындаған борышқор орындалған мiндеттеме
мөлшерiнде сол адамға керi талап (регресс) қоюға құқылы. Үшiншi адамның
әрекеттерi салдарынан мiндеттеменi орындамаған борышқор осы адамнан
залалдарын талап етуге құқылы. Ортақтасқан мiндеттеменi орындаған борышқор
қалған борышқорлардың әрқайсысына оның өзiне тиесiлi үлесiн шегерiп, тең
үлеспен керi талап қоюға құқылы. Борышқорлардың бiреуi ортақтасқан мiндеттi
орындаған борышқорға төлемегенi осы борышқорға және қалған борышқорларға
тең үлесте түседi. Осы тармақтың ережелерi борышқорлардың бiреуiнiң қарсы
талабы есептеле отырып, тиiсiнше ортақтасқан мiндеттемелердi тоқтату
кезiнде қолданылады. Борышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие
берушi басқа несие берушiлерге, егер олардың арасындағы қатынастардан
өзгеше туындамаса, оларға тиесiлi үлестерiн өтеуге мiндеттi.3
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
3.1.Жалпы ережелер: әдістері, санкциялары
Мiндеттеменi орындау, заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету,
кепiл, борышқордың мүлкiн алып қалу, аманат, кепiлдiк, кепiлпұл және басқа
да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Бағалы қағаздар бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету тәсiлдерi Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы қызметтi реттейтiн заң
актiлерiнде белгiленедi. Мiндеттеменi қамтамасыз ету туралы келiсiмнiң
жарамсыздығы бұл мiндеттеменiң (негiзгi мiндеттеменiң) жарамсыздығына
әкелiп соқтырмайды. Негiзгi мiндеттеменiң жарамсыздығы оны қамтамасыз
ететiн мiндеттеменi жарамсыз етедi.
3.2.Айып төлеу
Борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте,
атап айтқанда, орындау мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге
мiндеттi, заңдармен немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу
(айыппұл, өсiм) деп танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi
оған келтiрiлген залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес.
Айып төлеу туралы келiсiм, негiзгi мiндеттеменiң нысанына қарамастан,
жазбаша түрде жасалуға тиiс. Жазбаша нысанның сақталмауы айып төлеу туралы
келiсiмнiң жарамсыздығына әкелiп соқтырады. Несие берушi тараптардың
келiсiмiнде айып төлеу мiндетi көзделген-көзделмегенiне қарамастан,
заңдарда белгiленген айып төлеудi (заңды айып төлеудi) талап етуге құқылы.
Егер заңдарда тыйым салынбаса, тараптардың келiсiмiмен заңды айып төлеу
мөлшерi көбейтiлуi мүмкiн.
Айып төлеу мөлшерi нақты ақша сомасында немесе орындалмаған не тиiсiнше
орындалмаған мiндеттеме сомасына шаққандағы процентпен белгiленедi. Егер
төленуге тиiстi айып (айыппұл, өсiм) несие берушiнiң шеккен залалдарымен
салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың мiндеттеменi орындау дәрежесiн
және борышқор мен несие берушiнiң назар аударуға лайықты мүдделерiн ескере
отырып, айып төлеу мөлшерiн (айыппұлды, өсiмдi) азайтуға құқылы.
Мiндеттеменi бұзғаны үшiн борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған
кезде мiндеттеменiң орындалмағаны немесе тиiсiнше орындалмағаны үшiн айып
өндiрiп алынады.17
3.3.Кепіл: жалпы ұғымы мен жағдайлары
Мiндеттемеге сәйкес несие берушiнiң (кепiл ұстаушының) борышқор кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған ретте кепiлге салынған мүлiк
құнынан осы Кодексте белгiленген алып тасталатындарды қоспай, осы мүлiк
тиесiлi адамның (кепiл берушiнiң) басқа несие берушiлердiң алдында
артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар мiндеттеменi атқаруының осындай
әдiсi кепiл деп танылады. Кепiл ұстаушының кепiлге салынған мүлiк, кiмнiң
пайдасына сақтандырылғанына қарамастан, оның жоғалғаны немесе бүлiнгенi
үшiн, егер жоғалу немесе бүлiну кепiл ұстаушы жауап беретiн себептер
бойынша болмаса, сақтандыру өтемiнен сол бұрынғы негiзде қанағаттандырылуға
құқығы бар. Кәсiпорындар, үйлер, ғимараттар, пәтерлер, жер учаскелерiне
және басқа қозғалмайтын мүлiкке құқықтар (ипотека) кепiлi қозғалмайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен реттеледi. Ипотека
туралы Қазақстан Республикасының Заңында өзгеше ережелер белгiленбеген
реттерде ипотекаға осы Кодекстегi кепiл туралы жалпы ережелер қолданылады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелерінің, ішкі суда жүзетін
кемелердің, "өзен-теңізде" жүзетін кемелердің кепілі (кемелер ипотекасы)
Қазақстан Республикасының арнайы заң актілерімен реттеледі. Осы Кодекстегі
кепіл туралы жалпы ережелер Қазақстан Республикасының арнайы заң
актілерінде өзге ережелер көзделмеген жағдайда кемелер ипотекасына
қолданылады. Осы тармақтың бірінші бөлігіндегі талаптар жасалып жатқан
теңіз кемелеріне, ішкі суда жүзетін кемелерге, "өзен-теңізде" жүзетін
кемелерге де қолданылады.
Кепiл шартқа сәйкес пайда болады. Кепiл заң құжаттарының негiзiнде,
егер заң құжаттарында қандай мүлiк және қандай мiндеттеменiң орындалуын
қамтамасыз ету үшiн кепiлде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларды
көрсетiлген мiндеттемелердiң пайда болуы кезiнде де туындайды. Осы
Кодекстiң шартқа сәйкес пайда болатын кепiл туралы ережелерi, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, тиiсiнше заң құжаттары негiзiнде пайда
болған кепiлге сәйкес қолданылады. Кез келген мүлiк, соның iшiнде
айналымнан алып тасталған заттар, несие берушiнiң жеке басымен тығыз
байланысты талаптар, атап айтқанда алименттер, өмiрiне немесе денсаулығына
келтiрiлген зиянды өтеу туралы талаптар және заң құжаттарымен оларды басқа
тұлғаға беруге тыйым салынған өзге құқықтар, заттар мен мүлiктiк құқықтар
(талаптар) кепiл мәнi бола алады. Кепiл құқығы болашақта кепiлге салушының
меншiгiне немесе шаруашылық иелiгiне түсетiн мүлiкке шарт бойынша
қолданылуы мүмкiн. Мүлiктiң, соның iшiнде азаматтардың ақы өндiрiп алуға
жол берiлмейтiн мүлкiнiң жекелеген түрлерiн кепiлге салуға заң құжаттарымен
тыйым салынуы немесе шектелуi мүмкiн.
Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепiл талапты
оның нақты қанағаттандырылатын кезiндегi көлемдi сыйақыны (мүдденi) қоса
алғанда, орындау мерзiмiн өткiзiп алу арқылы келтiрiлген шығындардың
өтелуiн, айып (айыппұл, өсiм) салуды, кепiлге салынған мүлiктi ұстау
жөнiндегi қажеттi шығындарды, сондай-ақ өндiрiп алу жөнiндегi шығындарды
өтеудi қамтамасыз етедi. Егер тараптар мұндай талаптарды кепiл арқылы
қамтамасыз ету мөлшерi туралы уағдаласқан жағдайда кепiл болашақта пайда
болатын тараптарға қатысты белгiленуi мүмкiн.
Кепiл түрлерi
Ипотека - кепiлге салынған мүлiк кепiл салушының немесе үшiншi бiр
жақтың иелiгiнде және пайдалануында қалатын кепiл түрi. Кәсiпорындар,
құрылыстар, үйлер, ғимараттар, көп пәтерлi үйдегi пәтерлер, көлiк
құралдары, ғарыш объектiлерi, айналымдағы тауарлар және азаматтық
айналымнан алынбаған басқа да мүлiк ипотека мәнi бола алады. Бөлiнетiн
жемiстер бөлген кезден бастап үшiншi жақтың құқықтарының объектiсi
болмайтын жағдайда ғана олар ипотека мәнi бола алады. Кәсiпорындар,
құрылыстар, үйлер, ғимараттар, көп пәтерлi үйдегi пәтерлер, көлiк құралдары
мен ғарыш объектiлерi ипотекасы осындай объектiлердi тiркеудi жүзеге
асыратын органдарда тiркелуге тиiс.
Кепiлзат - кепiлге салынған мүлiктi кепiл берушi кепiл ұстаушының
иелiгiне беретiн кепiл түрi. Кепiл ұстаушының келiсiмiмен кепiлге салынған
зат кепiл ұстаушының құлпы салынып, мөрi басылып, кепiл салушыда қалдырылуы
мүмкiн. Кепiл мәнi кепiл туралы куәландырылатын белгiлер салынып (анық
кепiл), кепiл берушiнiң иелiгiнде қалдырылуы мүмкiн. Құқықтарды кепiлге
салу кезiнде иелiктен айырылуы мүмкiн мүлiктiк құқықтар, атап айтқанда,
кәсiпорындарды, құрылыстарды, үйлердi, ғимараттарды жалға беру құқықтары,
шаруашылық серiктестiк мүлкiндегi үлеске құқық, борыштық талап қою,
авторлық, өнертапқыштық және өзге де мүлiктiк құқықтар кепiл мәнi болып
табылады.
Жер учаскесiне құқықтарды, сондай-ақ өзге табиғи ресурстарға құқықтарды
кепiлге беруге, жер және өзге табиғи ресурстық заңдарда белгiленген шектер
мен ережелер бойынша жол берiледi. Мерзiмдi құқық оның әрекет жасау мерзiмi
бiткенге дейiн ғана кепiл мәнi бола алады.
Егер кепiлге салынатын құқық құжатпен расталатын болса, кепiл шарты
құқық белгiлеушi құжатты беру арқылы ресiмделуi мүмкiн. Бағалы қағаздар
кепiлi бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарға сәйкес жүзеге асырылады. Егер
кепіл туралы шартта өзгеше көзделмесе, кепіл нысанасы болып табылатын ақша
банкке орналастырылады. Осы ақша үшін алынатын сыйақы (мүдде) кепіл
ұстаушыға тиесілі болады. Ақша кепіл ұстаушыға немесе өзге тұлға кепіл
ақшаны пайдалану мүмкіндігін шектейтін шарттарды сақтаған кезде (банк
сейфіне, сейфтің ұяшығына, сақтауға арналған жеке үй-жайда сақтауға беру)
осы тұлғаға берілуі мүмкін. Осындай тұлғаның кепіл ақшаны пайдалану
жөніндегі шектеулерді орындамауы оның ақша берілген кезден бастап негізсіз
байығаны үшін жауаптылығына негіз болып табылады.
Ортақ меншiктегi мүлiктi кепiлге беру
Ортақ меншiктi құрайтын мүлiк кепiлге барлық меншiк иелерiнiң келiсуiмен
ғана берiлуi мүмкiн. Ортақ мүлiктегi үлеске құқық кепiлдiң дербес мәнi бола
алады.
Кепiл берушi
Борышқордың өзi де, үшiншi жақ та кепiл берушi болуы мүмкiн. Егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, заттың меншiк иесi не меншiк иесiнiң
келiсiмiмен оған шаруашылық жүргiзу құқығы бар адам заттың кепiл берушiсi
бола алады. Кепiлге салынатын құқыққа ие адам құқықты кепiлге берушi бола
алады. Жалға беру құқығын немесе бөтен адамның затына өзге құқықты оны
меншiктенушiнiң немесе оған шаруашылық жүргiзу құқығы бар жақтың
келiсiмiнсiз, егер заң құжаттарында немесе шартта аталған жақтардың
келiсiмiнсiз бұл құқықты иелiктен айыруға тыйым салынған болса, кепiлге
салуға жол берiлмейдi.
Кепiлге салынған мүлiктi сақтандыру
Кепiл ұстаушыға оның иеленуiне берiлген кепiлге салынған мүлiктi
сақтандыру мiндетi шартпен немесе заң құжаттарымен жүктелуi мүмкiн. Кепiл
берушiнiң пайдалануында қалатын кепiлге салынған мүлiктi сақтандыру кепiл
берушiге жүктеледi. Сақтандыру жағдайы туған кезде кепiл берушiнiң кепiлге
салынған мүлiктi сақтандыру шарты бойынша талап ету құқығы одан кепiл
ұстаушы бас тартқан ретте ғана пайда болады. Егер сақтандыру төлемінің
сомасы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме сомасынан асып кетсе, кепiл
ұстаушы оны алған кезден бастап банктiк үш күннiң iшiнде кепiл берушiге
айырмасын аударуға мiндеттi.
Кепiл туралы шарттың мазмұны мен нысаны
Кепiл туралы шартта кепiлдiң нысанасы мен оны бағалау, кепiлмен
қамтамасыз етiлетiн мiндеттеменiң мәнi, мөлшерi және орындалу мерзiмi
көрсетiлуге тиiс. Сондай-ақ онда кепiлге қойылған мүлiк тараптардың
қайсысында екендiгi және оны пайдалануға болатындығы көрсетiлуге тиiс. Егер
Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, кепіл нысанасын
бағалау теңгемен көрсетіледі және тараптардың келісімімен айқындалуы
мүмкін. Міндеттемені шетел валютасында қамтамасыз ететін кепіл нысанасын
бағалау теңгемен және кепіл туралы шарт жасалған күнгі валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы бойынша міндеттеме валютасымен көрсетіледі. Кепiл туралы
шарт жазбаша нысанда жасалуға тиiс.
Кепiлдi тiркеу
Мемлекеттiк тiркелуге тиiстi мүлiктi кепiлге салу осы мүлiктiң тiркелуiн
жүзеге асыратын органда тiркелуге тиiс. Тiркеудi жүзеге асыратын орган
кепiлдердi тiркеу реестрiн жүргiзуге және кепiл ұстаушылардың мүдделерiн
қорғау жөнiнде шаралар қолдануға, кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының
келiсiмiнсiз иелiктен айыруға жол бермеуге мiндеттi. Кепiлмен қамтамасыз
етiлген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде, банктік
қарыз шартының тараптары шарт бойынша сыйақы мөлшерін немесе есептеу
тәртібін, сондай-ақ осыған байланысты іс-әрекеттерді өзгерту және өтеу
мерзімін өзгертуді қоса алғанда, төлем кестесін өзгерту мүмкіндігі
көзделген жағдайларды қоспағанда, қосымша тiркеу жүргiзiледi. Кепiлге
салынған мүлiкке меншiк құқығы басқа адамға көшкен жағдайда реестрге
кепiлдi жаңа меншiк иесiне ауыстыру туралы жазба жасалады. Кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындаған кепiл берушi реестрдегi кепiл
туралы жазбаның жойылуын талап етуге құқылы. Кепiл берушiнiң талабы бойынша
кепiл ұстаушы тiркеудi жүргiзетiн органға қажеттi құжаттар мен жазбаша
арыздарды табыс етуге мiндеттi. Кепiл ұстаушы бұл мiндеттемелердi
орындамаған немесе мерзiмiнде орындамаған жағдайда кепiл берушi өзiне
келтiрiлген залалдардың өтелуiн талап етуге құқылы.
Кепiл ұстаушының құқығы қолданылатын мүлiк
Кепiл мәнi болып табылатын затқа кепiл ұстаушының құқығы (кепiл құқығы),
егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, оның керек-жарақтары
мен бөлiнбейтiн жемiстерiне де қолданылады. Кепiлге салынған мүлiктi
пайдалану нәтижесiнде алынған бөлiнетiн жемiске, өнiмге және табысқа кепiл
құқығы шартта немесе заң құжаттарында көзделген реттерде қолданылады.
Кәсiпорынның немесе өзге мүлiк кешенiнiң ипотекасы жағдайында жалпы кепiл
құқығы, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, талап ету,
соның iшiнде ипотека кезiнде сатып алынған құқықтары мен ерекше құқықтарды
қоса алғанда, оның барлық қозғалмалы және қозғалмайтын мүлкiне қолданылады.
Үй немесе ғимарат ипотекасына осы үй немесе ғимарат тұрған жер учаскесiне
не осы учаскенiң кепiлге салынатын объектiнiң қызметiн қамтамасыз ететiн
бөлiгiне құқық нақ сол шарт бойынша бiр мезгiлде жасалатын ипотека арқылы
жол берiледi.
Кепiл құқығының пайда болуы
Кепiл туралы шартта өзгеше көзделмегендiктен, кепiл құқығы кепiлi
тiркелуге жататын мүлiк жөнiндегi шартты тiркеу кезiнен бастап, басқа мүлiк
жөнiнен - бұл мүлiктi кепiл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер ол
беруге жатпаса, кепiл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады.
Айналымдағы тауарларға кепiл құқығы ережелерiне сәйкес пайда болады.
Кейiнгi кепiл (кепiлдi қайталап салу)
Егер кепiлге салынған мүлiк басқа талаптарды қамтамасыз ететiн басқа бiр
кепiлдiң нысанасы болса (кепiлдi қайталап салу), кейiнгi кепiл ұстаушының
талабы алдыңғы кепiл ұстаушылардың талаптары қанағаттандырылғаннан кейiн
кепiл мәнiнiң құнынан қанағаттандырылады.
Егер кепiл туралы бұрынғы шарттарда тыйым салынбаса, қайтадан кепiл
салуға жол берiледi. Кепiл берушi келесi кепiл ұстаушысының әрқайсысына осы
мүлiктiң бұрыннан бар барлық кепiлдерi жөнiндегi мәлiметтердi хабарлауға
мiндеттi және осы мiндеттiң орындалмауы себептi кепiл ұстаушыларға
келтiрiлген залалдар үшiн жауап бередi.
Кепiлге салынған мүлiктi күтiп ұстау мен сақтау
Кепiл берушi немесе кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiк олардың
қайсысында екенiне қарай, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше
көзделмесе:
1) кепiлге салынған мүлiктiң сақталуын қамтамасыз ету үшiн, соның iшiнде
оған үшiншi жақтар тарапынан қол сұғылып, талаптар қойылуынан қорғау үшiн
қажеттi шаралар қолдануға;
2) кепiлге салынған мүлiктiң жоғалу немесе бүлiну қаупiнiң пайда болуы
туралы екiншi тарапқа дереу хабарлауға мiндеттi.
Кепiл ұстаушы және кепiл берушi басқа тарапта тұрған кепiлге салынған
мүлiктi құжаттар бойынша және оның iс жүзiнде бар екендiгiн, көлемiн, жай-
күйiн және сақталу жағдайын тексеруге құқылы. Кепiлге салынған мүлiктiң
жоғалу немесе бүлiну қаупi туып, кепiл ұстаушы осы баптың 1-тармағында
көрсетiлген мiндеттердi өрескел бұзған жағдайда кепiл берушi кепiлдiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуын талап етуге құқылы.
Кепiлге салынған мүлiктiң жоғалу немесе бүлiну салдары
Егер кепiл туралы шартта өзгеше көзделмесе, кепiл берушi кепiлге
салынған мүлiктiң кездейсоқ қирау немесе бүлiну тәуекелiн мойнына алады.
Кепiл ұстаушы, егер жауапкершiлiктен босатыла алатынын дәлелдей алмаса,
өзiне кепiлге берiлген нәрсенiң толық немесе iшiнара жоғалуы немесе бүлiнуi
үшiн жауап бередi. Кепiл ұстаушы кепiлге салынған нәрсенiң жоғалғаны үшiн
оның нақты құны мөлшерiнде, ал оның зақымданғаны үшiн кепiлге салынған
нәрсенiң кепiл ұстаушыға оны берген кезде бағаланған сомасына қарамастан,
осы құн төмендеген сома мөлшерiнде жауап бередi. Егер кепiлге салынған
нәрсенiң бүлiнуi салдарынан ол өзiнiң тiкелей мақсатында пайдаланыла
алмайтындай болып өзгерiп кетсе, кепiл берушi одан бас тартуға және оны
жоғалтқаны үшiн өтем талап етуге құқылы. Шартта кепiл ұстаушының кепiлге
салынған нәрсенiң жоғалуы немесе зақымдануы арқылы келтiрiлген өзге де
шығындарды өтеуi көзделуi мүмкiн. Кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме
бойынша борышқор болып табылатын кепiл берушi кепiл ұстаушыға кепiлге
салынған нәрсенiң жоғалуынан немесе бүлiнуiнен келтiрiлген шығындарды өтеу
туралы талапты кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындауға қоса
есептеуге құқылы.
Кепiлге салынған нәрсенi ауыстыру және қалпына келтiру
Кепiлге салынған нәрсенi ауыстыруға, егер заң құжаттарында немесе шартта
өзгеше көзделмесе, кепiл ұстаушының келiсiмiмен жол берiледi. Егер кепiлге
салынатын нәрсе жойылса немесе бүлiнсе не оған меншiк немесе шаруашылық
жүргiзу құқығы заң құжаттарында белгiленген негiздер бойынша тоқтатылса,
кепiл берушi кепiлге салынған нәрсенi ақылға қонымды мерзiмде қалпына
келтiруге немесе оны басқа бiр сондай мүлiкпен алмастыруға құқылы.
Кепiлге салынған нәрсенi пайдалану және оған билiк ету
Егер шартта өзгеше көзделмесе және кепiл мәнiнен өзгеше туындамаса,
кепiл берушi кепiл нысанасын оның мақсатына сәйкес пайдалануға, соның
iшiнде одан жемiстер мен табыстар табуға құқылы.
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе және кепiл мәнiнен
туындамаса, кепiл берушi кепiл ұстаушының келiсiмiмен кепiлге салынған
нәрсенi меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару иелiгiнен
айыруға, оны басқа жаққа жалға немесе тегiн пайдалануға беруге не өзге
түрде оған билiк етуге құқылы. Кепiл берушiнiң кепiлге салынған мүлiктi
өсиет етiп қалдыру құқығын шектейтiн келiсiмi жарамсыз болады. Кепiл
ұстаушы өзiне кепiлге берiлген нәрсенi шартта көзделген реттерде ғана кепiл
берушiге оны пайдалану туралы үнемi есеп бере отырып пайдалануға құқылы.
Шарт бойынша кепiл ұстаушыға кепiлге салынған нәрсенiң негiзгi мiндеттеменi
өтеу мақсаттарында немесе кепiл берушiнiң мүдделерi үшiн жемiстер мен
табыстар табу мiндетi жүктелуi мүмкiн.
Кепiлге салынған мүлiк болған немесе болуға тиiс кепiл ұстаушы оны
өзгенiң заңсыз иеленуiнен, соның iшiнде кепiл берушiнiң өзiнен де талап
етiп алуға құқылы. Шарт ережелерi бойынша кепiл ұстаушыға өзiне кепiлге
берiлген нәрсенi пайдалану құқығы берiлген реттерде, ол басқа адамдардан,
соның iшiнде кепiл берушiден де өз құқығының қандай да болсын бұзылуы
иелiктен айырумен байланысты болмағанымен, оның бұзылуын жоюды талап ете
алады. Борышқор өзi жауап беретiн кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi
орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте кепiл ұстаушының (несие
берушiнiң) талаптарын қанағаттандыру үшiн кепiлге салынған мүлiктен ақы
өндiрiп алуы мүмкiн. Егер борышқордың кепiлмен қамтамасыз етiлген
мiндеттеменi бұзуы өте болмашы болып және соның салдарынан кепiл ұстаушы
талаптарының мөлшерi кепiлге салынған мүлiктiң құнына көрiнеу сәйкес
келмесе, кепiлге салынған мүлiктен ақы өндiрiп алудан бас тартылуы мүмкiн.
Кепiлге салынған нәрседен ақы өндiрiп алу тәртiбi
Кепiл ұстаушының талаптарын кепiлге салынған мүлiктiң құнынан
қанағаттандыру, егер осы Кодексте және басқа заң құжаттарында немесе шартта
өзгеше көзделмесе, сот тәртiбiмен жүзеге асырылады. Кепiл туралы шартта,
заң құжаттарында көзделген реттерде кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi
соттан тыс күштеу тәртiбiмен сауда өткiзу (аукцион) арқылы өз бетiмен
сатуға құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететiн кепiлге салынған нәрсенi
сату жөнiнде кепiл ұстаушы банктiң де осындай құқығы болады. Қазақстан
Республикасының жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заңнамалық актісінде
көзделген жағдайларда, кепілге қойылған жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
соттан тыс өткізуге жол берілмейді.
Кепiлге салынған мүлiктi сату
Кепiлге салынған ақы өндiрiлiп алынған мүлiктi өткiзу (сату), егер заң
құжаттарында өзгеше тәртiп белгiленбесе, iс жүргiзу заңдарында белгiленген
тәртiп бойынша жария саудаға салып сату арқылы жүргiзiледi. Ақшаны және
ақшалай міндеттеме бойынша құқықтарды (талаптарды) кепілге беру кезінде -
кепілге қойылған осы мүлікті өткізу кепіл нысанасы болып табылатын немесе
ақшалай міндеттеме бойынша кепілге қойылған құқықтар (талаптар) бойынша
тиесілі ақшаны кепіл ұстаушыға беру жолымен, ал кепіл нысанасына өндіріп
алу қолданылған кезде ақшаны беру мүмкін болмаған жағдайда кепіл берушінің
кепіл нысанасына құқықтарын кепіл ұстаушыға ауыстыру жолымен жүргізіледі.
Егер кепіл нысанасы болып табылатын ақша сомасы кепіл ұстаушының кепілмен
қамтамасыз етілген талаптарының мөлшерінен асып кетсе, айырма кепіл
берушіге қайтарылады. Кепіл ұстаушының талаптарын өтеу үшін ақша сомасы
жетпеген жағдайда, заңнамалық актілерде немесе шартта өзгеше нұсқау
болмаған ретте, ол кепілде негізделген артықшылықтарды пайдаланбай,
жетпеген соманы борышкердің басқадай мүлкінен алуға құқылы. Кепiлге
салынған мүлiктi соттан тыс мәжбүр ету тәртiбiмен сату ерекшелiктерi осы
Кодекспен және қозғалмайтын мүлiк ипотекасы туралы Заңмен белгiленедi.
Ипотеканы iске асыру үшiн қозғалмайтын мүлiк ипотекасы туралы Заңмен
белгiленген ережелер мен рәсiмдер. егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе,
кепiлдiң басқа түрлерiн орындау кезiнде мүлiктi сату үшiн қолданылады.
Кепiл берушiнiң өтiнiшi бойынша сот кепiлге салынған мүлiктен ақы өндiрiп
алу туралы шешiмiнде оның жария саудаға салынып сатылуын бiр жылға дейiнгi
мерзiмге кейiнге қалдыруға құқылы. Кейiнге қалдыру осы мүлiктi кепiлге салу
арқылы қамтамасыз етiлген мiндеттеме бойынша тараптардың құқықтары мен
мiндеттерiне әсер етпейдi және борышқордың кейiнге қалдырылған уақыт iшiнде
несие берушiнiң өскен шығындары мен айып төлеу сомасын өтеуден босатпайды.
Кепiл берушi мен кепiл ұстаушыны қоса алғанда, кез келген заңды тұлғалар
мен азаматтар саудаға қатысуға құқылы. Сауда басталардың алдында сот немесе
сенiм бiлдiрiлген жақ саудаға қатысушының әрқайсысынан кепiлдiк жарна
төлеудi талап етуге құқылы. Кепiлдiк жарналар сауда аяқталғаннан кейiн
қайтарылып берiлуге тиiс. Саудада ұтып шыққан қатысушының кепiлдiк жарнасы
түпкiлiктi бағаның есебiне есептеледi. Саудада ұтып шыққан, бiрақ
түпкiлiктi бағаны төлемеген қатысушының кепiлдiк жарнасы қайтарылмайды және
соттың немесе сенiм бiлдiрiлген жақтың билiгiнде қалады. Қатысқан сатып
алушы екеуден аз болуы себептi сауда жасалмайтыны жарияланған жағдайда
кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi сот шешiмiмен немесе мүлiктi бағалау
жөнiндегi қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды
тұлғалардың қорытындысы негiзiнде сенiм бiлдiрiлген жақ белгiлеген оның
ағымдағы бағалау құны бойынша өз меншiгiне аударуға, не жаңадан сауда
белгiлеудi талап етуге құқылы. Егер кепiлге салынған мүлiктi өткiзу кезiнде
түскен сома кепiл ұстаушының талаптарын өтеуге жеткiлiксiз болса, ол заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше нұсқаулар болмаған жағдайда жеткiлiксiз
соманы борышқордың басқа мүлкiнен кепiлге негiзделген артықшылықты
пайдаланбай-ақ алуға құқылы. Егер кепiлге салынған мүлiктi сату кезiнде
түскен сома кепiл ұстаушының кепiлмен қамтамасыз етiлген талабы мөлшерiнен
асып кетсе, айырмасы кепiл берушiге қайтарылады. Борышқор мен үшiншi жақ
болып табылатын кепiл берушi (зат берушi) кепiлге салынған нәрсе сатылғанға
дейiнгi кез келген уақытта одан ақы өндiрiп алуды және оны сатуды кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi немесе оның орындалу мерзiмi өтiп кеткен
бөлiгiн орындап, тоқтатуға құқылы. Бұл құқықты шектейтiн келiсiм жарамсыз
болады.
Кепiлге салынған мүлiк соттан тыс мәжбүр ету тәртiбiмен сатылған
жағдайда сауданы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеме бұзылған ретте
кепiл ұстаушының кепiлге салынған мүлiктi өткiзуге сенiмхаты бар сенiм
бiлдiрiлген заңды тұлға мен азамат жүргiзедi. Сенiм бiлдiрiлген адам
мынадай рәсiмдердi орындайды:
1) кепiл берушiге мiндеттеменiң орындалмағаны туралы хабарлама жазады
және оны кепiл туралы шарт тiркелген органда тiркейдi;
2) хабарламадан туындайтын талаптар қанағаттандырылмаған жағдайда, бiрақ
мұны кепiл берушiге жiберер кезден бастап екi айдан кейiн, кепiлге салынған
мүлiктiң саудасы туралы хабарлама жазады, оны кепiл туралы шарт тiркелген
органда тiркеп кепiл берушiге тапсырады;
3) сауда туралы хабарландыруды жергiлiктi баспасөзде ресми түрде
жариялайды.
Кепiл ұстаушы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердi мерзiмiнен тыс
бұрын орындауды мына жағдайларда:
1) егер кепiл туралы шарттың ережелерiне сәйкестендiрiлмей кепiлге
салынған нәрсе қалдырылған кепiл берушiнiң иелiгiнен шығып кетсе;
2) кепiл берушi кепiлге салынған нәрсенi ауыстыру туралы ережелердi
бұзған;
3) егер кепiл берушi құқықты пайдаланбаса, кепiл ұстаушы жауап бермейтiн
мән-жайлар бойынша кепiлге берiлген нәрсе жоғалған жағдайда;
4) кепіл берушіде өзге мүлік болмаған кезде кепіл ұстаушы талабының
алдында басымдыққа ие болмайтын үшінші бір тұлғалар алдындағы атқарушылық
құжаттар бойынша кепіл берушінің міндеттемелерін орындау мақсатында кепілге
салынған нәрседен ақы өндіріп алуды талап етуге құқылы.
Кепiл ұстаушы кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердi мерзiмiнен
бұрын орындауды талап етуге құқылы, ал егер оның талабы
қанағаттандырылмаса:
1) кепiл берушi кейiнгi кепiл туралы ережелердi бұзған;
2) кепiл берушi мiндеттемелердi орындамаған;
3) кепiл берушi кепiлге салынған мүлiкке билiк ету туралы ережелердi
бұзған жағдайда кепiлге салынған нәрседен ақы өндiрiп алуға құқылы.12
3.4.Кепiлдi тоқтату
Кепiл:
1) кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелер тоқтатылғанда;
2) негiздер болған кезде кепiл берушiнiң талабы бойынша;
3) егер кепiл берушi құқықты пайдаланбаса, кепiлге салынған зат құрыған
немесе кепiлге салынған құқық тоқтатылған ретте;
4) кепiлге салынған мүлiктi жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны
сату мүмкiн болмаған ретте тоқтатылады.
Кепiлдiң тоқтатылғаны туралы кепiл туралы шарт тiркелген реестрде белгi
соғылуға тиiс. Кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелердiң орындалуы
салдарынан не кепiл берушiнiң талабы бойынша кепiл тоқтатылған кезде кепiл
ұстаушы өзiнде кепiлде болған мүлiктi кепiл берушiге дереу қайтаруға
мiндеттi.
Кепiлге салынған мүлiктi ақылы немесе тегiн иелiктен айыру нәтижесiнде
не әмбебап құқықты мирасқорлық тәртiп бойынша мүлiкке меншiк құқығы немесе
шаруашылық жүргiзу құқығы кепiл берушiден басқа адамға көшкен ретте кепiл
құқығы сақталып қалады. Кепiл берушiнiң құқықты мирасқоры кепiл берушiнiң
орнын басады және, егер кепiл ұстаушымен келiсiмде өзгеше белгiленбесе,
кепiл берушiнiң барлық мiндеттерiн атқарады. Егер кепiл берушiге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz