Оралмандар құқықтары
Оралмандар құқықтары
Қазақтарды тарихи отанына көшіру еліміздің көші-қон саясатының басты
басымдықтарының бірі болып табылады. Мемлекеттік деңгейде этникалық
қазақтарды елге көшіру механизмдерін құруға арналған, соның ішінде оларды
ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерлерінде өмір сүру жағдайларын
жасау шаралары қабылдануда.
Күн санап артып келе жатқан республикаға қоныс аударатын отандастарды
қабылдау және орналастыру жөніндегі жұмыстарды талдау көші-қон көңіл-
күйінің өсіп келе жатқан үрдісін көрсетеді. Жыл сайын келетін оралмандардың
саны мемлекет белгілеген оралмандар көшіп келуінің квотасынан 2-3 есе
артық.
Халықтың көші-қоны туралы Қазақстан Республикасының Заңына (әрі қарай
- Көші-қон туралы Заң) сәйкес республикаға квота бойынша немесе квотадан
тыс тұрақты тұруға келген адамдар оралман мәртебесін ала алады, оларға
мемлекет жоғарыда аталған Заңда көзделген бірқатар кепілдіктерді қамтамасыз
етеді. Көші-қон Заңына сәйкес - бұл Қазақстан Республикасы егемендігін
алған сәтте одан тыс жерде тұрақты өмір сүрген және Қазақстанға тұрақты
өмір сүруге келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар.
Республикада шетелдерде тұратын этникалық қазақтардың елге келуіне және
олардың Қазақстан азаматтығын алуына жеткілікті құқықтық база жасалған.
2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралы ҚР
Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы оралмандарға
оңайлатылған жолмен Қазақстан азаматтығын алуға мүмкіндік береді, оларға
көшіп шыққан елінің азаматтығынан шығу талап етілмейді. Мемлекетаралық
келісім жасалған Ресей Федерациясының, Белоруссияның, Украинаның және
Қырғыз Республикасының азаматтарына қатысты алғанда азаматтық алу екі-үш
айдың ішінде өтеді.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
азаматтығын 438,6 мың адам алған, 40,4 адамның материалдары ішкі істер
органдарының қарауында жатыр, 68,0 мың адам азаматтық алуға жатады, 15,6
мың адам бір жерде тұруға белгі қағаз алып тұрып жатыр.
ҚР Жер кодексінің 46-бабына сәйкес оралмандарға өздерінің қосалқы
шаруашылықтарын жүргізуге, бау-бақша өсіруге және саяжай салуға, сондай-ақ
тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге жер телімдері беріледі, олар
Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде мұның барлығы олардың
жеке меншігіне өтеді. Сонымен қатар, олар тұратын елді мекендерде жеке
тұрғын үй құрылысы үшін жер телімдері беріледі, олар Қазақстан
Республикасының азаматтығын алғаннан кейін олардың жеке меншігіне өтеді (ҚР
Үкіметінің 2002 жылғы 9 шілдедегі қаулысы).
Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңына сәйкес мемлекет оралмандар да
кіретін халықтың мақсатты топтарын жұмыспен қамтуға жәрдем жасау жөніндегі
шараларды қамтамасыз етеді.
Осыған орай ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 27 қаңтардағы қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға
арналған бағдарламасы шеңберінде мақсатты топтарды жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу жөніндегі шаралар көзделген:
- кәсіптік дайындыққа, біліктілігін көтеруге және қайта дайындыққа
жіберген кездегі басымдық құқық;
- екі-үш аралас кәсіпке оқыту жолымен бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Жоғарыда аталған бағдарламаға сәйкес жыл сайын облыстардың, Астана және
Алматы қалаларының жергілікті бюджеттерінде жұмыспен қамту органдарының
тапсырыстары бойынша оқыту мен кәсіптік дайындықты, қайта дайындықты және
біліктілігін көтеруді ұйымдастыруға арналған шығыстар көзделеді.
1991 жыл мен 2007 жылғы 1 қаңтар аралығындағы кезеңде Қазақстан
Республикасына саны 565757 адам болатын 143343 оралмандар отбасы көшіп
келген. Олардың жартысынан көбі (61,6%) Өзбекстаннан, 14,3% - Монғолиядан,
8,6% - Түркіменстаннан және 6,7% - Қытайдан келгендер.
2006 жылы оралмандардың көшіп келу квотасына 14907 отбасы (82471 адам)
енген.
ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 27 қыркүйегіндегі қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасының Көші-қон саясатының 2001-2010 жылдарға арналған
өңірлік Бағдарламаларын жүзеге асыру жөніндегі 2006-2008 жылдарға арналған
іс-шаралар Жоспарын орындау үшін және көшіп келушілердің (оралмандардың)
білім алу конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету, орта білім жүйесіндегі
білім алуға сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында оралмандардың балаларын
елдің жалпы білім беретін мектептерінде оқыту жөніндегі мақсатты жұмыстар
жүргізілуде.
Отанына оралған оралмандар балаларының міндетті жалпы орта біліммен
қамтылуын зерделеу мақсатында облыстық білім беру департаменттерінің
(басқармаларының) жыл сайынғы есебіне оралмандардың мектеп жасындағы
балалары туралы мәліметтер енгізілген.
2006-2007 оқу жылында республиканың жалпы білім беретін оқу орындарында
47841 көшіп келген оқушылар, соның ішінде жалпы білім беретін мектептердің
бастауыш сатысында - 16518, негізгі сатысында - 25101, жоғары сатыларында -
6205 бала және 17 мүгедек бала оқиды. Облыстық білім департаменттерінің
мәліметтері бойынша қазіргі кезде көшіп келгендердің мектеп жасындағы
барлық балалары (47841) оқып жатыр, оған бала күнінен мүгедек 17 бала
кірмейді.
Республикаға 1276 мұғалім көшіп келген, олардың 1200-і жұмыспен
қамтылған. Олардың біліктілігін көтеру курстары ұйымдастырылған.
Республиканың орта жалпы білім беру ұйымдарында жақын және алыс
шетелдерден: Өзбекстаннан, Түркіменстаннан, Тәжікстаннан, Қырғызстаннан,
Ресейден, Украинадан, Грузиядан, Иран Республикасынан, Қытайдан,
Монғолиядан, Түркиядан, Пәкістаннан, Сауд Арабиясынан, Ауғанстаннан келген
оралман оқушылар үшін олардың біліміндегі ақтаңдақтарды жою және білім беру
бағдарламасына бейімделуі мақсатында қосымша сабақтар, консультациялар
өткізіледі, арнайы өтпелі бағдарламалар көзделген. Пәкістан Ислам
Республикасынан, Ауғанстаннан және Ираннан көшіп келген ересек халықтар
үшін кириллицаны, қазақ және орыс тілдерін оқыту курстары ұйымдастырылған.
Келген күнінен бастап оралман балалармен белгілі бір оқу-тәрбие
жұмыстары жүргізіледі. Мектептерде тілді жақсы меңгеру үшін қосымша Тіл
дамыту, Тіл мәдениеті арнайы курстары енгізіледі. Қызығушылықтары
бойынша үйірмелер, қазақ және орыс тілдерінен факультативтік сабақтар
ұйымдастырылады. Кештер, танымдық ойындар, туған өлкенің тарихын, қазақ
халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын оқып-үйрену жөніндегі әңгімелер
түрінде сыныптан тыс іс-шаралар өткізіледі. Көшіп келушілердің балалары
мектептердің қоғамдық өміріне белсене атсалысады, көркем өнерпаздар
үйірмесіне, байқау-конкурстар мен пәндер бойынша олимпиадаларға қатысады,
спорт секцияларында шұғылданады.
Оралмандардың балаларын киіммен, аяқ киіммен және мектеп құрал-
жабдықтарымен қамтамасыз ету шаралары қабылданды. Барлық балалар тегін
оқулықтармен және тамақпен қамтамасыз етілген.
Қамқорлық қайырымдылық акциясы шеңберінде республиканың жалпы білім
беретін мектептерінің жанынан ұйымдастырылған қорлар, облыстық Қызыл Крест
және Қызыл Жарты ай қоғамдары, тұрмысы нашар адамдарға арналған өңірлік
қорлар оралмандардың балаларына атаулы көмек көрсетеді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 21
қарашадағы №1673 Шетелдерде тұратын отандастарды қолдаудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығын орындау үшін
Қазақстан Республикасының Үкіметі қазақ диаспорасы өкілдерін жоғары оқу
орындарының дайындық бөлімшелерінде оқытуға арналған жыл сайынғы квота
көзделген.
Қазақ диаспорасының өкілдерін іріктеу және оқыту Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылғы 23 сәуірдегі №334 бұйрығымен
бекітілген Қазақ диаспорасы өкілдерін іріктеу тәртібі, шарттары және
Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында оқытуға жіберу туралы
Ережелерге сәйкес жүргізіледі.
Оралмандардың, тарихи отанына оралған этникалық қазақтардың әлеуметтік-
құқықтық қорғалуын бағалау кезінде Қазақстандағы адамның құқықтары:
қоғамдық пікір жобасының респонденттері оралмандар құқықтары қорғалған
деген пікірді айтқан, бұған сұрақ берілгендердің 37,1% сенімді, 38,2%
респонденттер оралмандардың құқықтары ішінара қорғалған деп санайды,
оралмандар Қазақстанда әлеуметтік-құқықтық тұрғыдан қорғалмаған деп
ойлайтындар тек 5,9% құрайды. Респонденттердің жалпы санының 18,7% жауап
беруге қиналған. Бұл мәліметтер оралмандарға қатысты мемлекеттік саясаттың
салмақтылығын, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғау саласында
мемлекеттің қолданып жатқан шараларының тиімділігін көрсетеді.
Өкінішке орай, практикада Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында
кепілдік берілген оралмандардың құқықтарының бұзылу фактілері кездеседі.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға
оралмандардың шағымдарын, сондай-ақ прокуратура органдары жүргізген тексеру
материалдарын талдау көші-қон жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның
аумақтық органдары Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі
туралы ҚР Заңының талаптарын, сондай-ақ оралман мәртебесін анықтаудың және
оларды оралмандардың көшіп келу квотасына қосудың Нұсқаулықтарын жиі
бұзатынын көрсетіп отыр. Сонымен бірге кейбір оралмандар Адам құқықтары
жөніндегі комиссияның назарын олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын
алғанға дейінгі зейнетақылық төлемдерді алу құқықтарының бұзылғанына
аударды.
Тұрғын үй көмегін, зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындаумен
байланысты мәселелер жөніндегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын талдау Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңының 2-бабына сәйкес шетелдіктер мен Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты өмір сүретін азаматтығы жоқ адамдар егер
де заң мен халықаралық келісім-шарттарда өзгеше көзделмесе зейнетақымен
қамтамасыз етілу құқығын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
пайдаланатынын көрсетті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063 қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және тіркеу
ережелерінің (әрі қарай - Ережелер) 1 тармағымен тұратын жеріне қарамастан
Қазақстан Республикасында өмір сүретін шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттарының: 1) ҚР азаматының
төлқұжаты, 2) жеке басының куәлігі; 3) шетелдіктің ҚР-да тұруына ықтяир
хаты; 4) азаматтығы жоқ адамдардың куәлігі болуы көзделген.
Жеке басын куәландыратын басқа құжаттар Ережелерде көзделмеген.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының азаматтығын алмаған және
Қазақстан Республикасында өзінің тұрақты өмір сүруін құжат арқылы (бір
жерде тұруға ықтяир хат) ресімдемеген оралмандарға зейнетақылық төлемдер
мен жәрдемақылар Орталықтан (оралман куәлігінің негізінде) тағайындалмайды.
Көші-қон туралы Заңның 14-бабына сәйкес оралман деп танылған адамдарға
белгіленген үлгідегі куәлік беріледі. Оралман куәлігі қатаң есепке алынған
құжат және Заңда көзделген жеңілдіктер мен өтемақыларды алуға негіз болып
табылады.
ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №136 қаулысымен бекітілген Шетел
азаматтарының Қазақстан Республикасында жүріп-тұруын құқықтық реттеудің
жеке мәселелерінің 18 тармағының талаптарына орай Қазақстан
Республикасында тұрғылықты тұратын адамдар боп оған рұқсат алған, сондай-ақ
ішкі істер органдары берген бір жерге тұруға белгі қағаз алған шетел
азаматтары танылады.
ҚР Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, ҚР Сыртқы істер
министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №08-193 және Қазақстан Республикасының
Көші-қон және демография агенттігі төрағасының 2004 жылғы 14 сәуірдегі №35-
п бірлескен бұйрығымен Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына кіруі
мен жүріп-тұруы, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан шығу тәртіптері және
ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының
аумағына заңсыз көшіп-қонуының алдын алу және жолын кесу жөніндегі жедел-
қызмет жұмыстарын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген.
Аталған Нұсқаулықтың 68 тармағына сәйкес көшіп келу квотасы бойынша
республикаға келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында тұрғылықты
тұруға рұқсат беру туралы өтініштерін тікелей ЕХӘҚМ Көші-қон комитетінің
аумақтық бөлімшелеріне береді. Оралмандардың бір мезгілде оларды Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдау туралы Қазақстан Республикасының
азаматтығымен байланысты мәселелерді қарау тәртібі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы қолданылатын өтініштері берілген кезде
оларға тұрғылықты тұру құқығына құжаттар берілмеуі де мүмкін.
Осылайша, Ережелер мен Бұйрықта оралмандарға тиісті жеңілдіктер мен
өтемақы (тұрғын үйлік және басқа да өтемақыларды сондай-ақ зейнетақыларды)
алуға негіз болатын куәлік беруді көздейтін норманың болмауы оралмандардың
құқықтарын айтарлықтай шектейді.
Сонымен бірге, оралманның жеке басын куәландыратын құжат - оралманның
куәлігі деп көрсетіп жоғарыда аталған Ереженің 2 тармағына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу қажет.
Қазақтарды тарихи Отанына көшіру жөніндегі ынталандыратын іс-шаралардың
бірі оларға жеке тұрғын үй салуға қайтарымсыз негізде жер телімдерін беру
болып табылады.
Сонымен қатар, практикада жер телімдерін беруде оралмандардың
құқықтарының бұзылу фактілері анықталған. Мысалға, Ақмола облысы Макинск
қаласының әкімі 2004 жылғы 6 шілдеде оралман Ж.-ға жер телімін уақытша
пайдалану құқығымен үш жылға берген, белгіленген ережелерге сәйкес ол
азаматтық алғанға дейін уақытша қайтарымсыз пайдалануға берілуге және
азаматтығын алғаннан кейін - жеке меншігіне өтуге тиіс.
Жер кодексінің 12-бабының 15 тармағына сәйкес көші-қон жер қорлары -
оралмандарға беру үшін резервтелген және арнайы жер қорының құрамына
кіретін жер телімдері.
Алайда, аталған қордың жерлері заңды тұлғаларға, сондай-ақ оралман емес
адамдарға берілген. Мысалға, Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы
әкімінің орынбасары Т. 2005 жылғы қазанда оралмандарға арналған жер қорынан
ауданның оралман емес 78 тұрғынына заңсыз жер телімін берген. Қолданылған
шаралардың арқасында жер телімдері қорға қайтарылды.
Оның үстіне, көшіп келушілердің қоныс аударуын ұйымдастыру үшін
көзделген қаражаттың оларға жетпей қалатын және оралман боп табылмайтын
Қазақстан Республикасының азаматтарына бөлінетін фактілері анықталған.
Солтүстік Қазақстан облысының уәкілетті органы Оңтүстік Қазақстан облысында
1998 жылдан бері тұрып келе жатқан Қазақстан азаматы П. мен оның отбасы
мүшелерін Солтүстік Қазақстан облысының уәкілетті органы 2004 жылы Аққайың
және Айыртау аудандарының оралмандардың көшіп келу квотасына екі рет қосып,
оларға заңмен көзделген төлемдер мен өтемақылар заңсыз төленген. Сонымен
бірге осы облыстағы 274 оралманның көшіп келу квотасына қосу туралы
өтініштері қанағаттандырылмаған.
Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
араласуынан кейін ғана барлық қажетті құжаттарын уәкілетті мемлекеттік
органға 2003 жылы тапсырып қойған Өзбекстан азаматтары, этникалық қазақтар
Б. және Ж. 2005 жылға арналған көшіп келу квотасына енгізілді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 405, 502 және 506
баптарының талаптары бұзылғанын атап өткен жөн, бұл баптарға сәйкес
жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу және онымен мәміле жасаған, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде оралмандар мемлекеттік
баж салығын төлеуден босатылады.
Алматы қаласында, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау және Қостанай облыстарында оралмандардан заңсыз
мемлекеттік баж салығын алған фактілер анықталған.
Көшіп келу квотасы бойынша тарихи Отанына көшіп келген оралмандарға
бюджеттен ақша қаражатын бөлу мәселесін және олардың көшіп шыққан еліне
қайта оралған жағдайда алған ақша қаражаттарын мемлекетке өз еркімен
қайтаруын заңнамалық тұрғыда реттеу қажет
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мемлекеттің
ұстанымын бөліссе және қазақтардың тарихи Отанына оралу тарихи процесіне
жәрдемдесуге тырыса отырып, оралмандардың көші-қон қатынастары саласындағы
мемлекеттік саясатты жетілдіруге бағытталған бірқатар идеяларға бастамашы
болып отыр. Комиссия проблеманың сан қырлылығын және осыған байланысты
әртүрлі көзқарастар мен ұстанымдарды келісіп алу қажеттігін ескеретін
саралап жіктеу көзқарасын жақтайды, оралмандарға қатысты басымдықтарды
анықтау және бірінші кезекте алыс шет елдерге өзінің еркінен тыс
барғандардың оралуына басымдық беру қажет деп санайды.
Ресейдің, Өзбекстанның аумағында жинақы тұратын қазақтарға келер болсақ,
олардың көп бөлігі атам заманнан осы елдерде тұрып келеді, әйтсе де олардың
арасына зұлмат жылдарында - қазақ халқы үшін нағыз геноцид болған төңкеріс
пен ұжымдастыру кезеңдерінде келіп қосылғандар да бар.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия
Хатшылығының Санкт-Петербург қаласында, Саратов облысында және Омбы
қаласында жүргізген мониторингтерінің көрсеткеніндей осы өңірлерде тұратын
этникалық қазақтардың көпшілігі Ресейде еңбек етіп, өмір сүргенді қалайды.
Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына оралу
құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету мақсатында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі
комиссия ҚР Үкіметіне оларды мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен
мүліктеріне қарамай кедендік баж салығынан босататын нормативтік құқықтық
акті әзірлеп, қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге Көші-қон туралы Заңға
тиісті толықтырулар енгізуді ұсынады.
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасына түзетулер енгізу, оралмандардың да,
басқа қазақстандықтардың да мүдделерін ескере отырып, осы салада салиқалы
теңдес саясатты жүзеге асыру қажет. Шешім тек қоғам мен биліктің әлеуметтік
әріптестік шеңберінде ғана табылуы мүмкін. Оралмандарға қамқорлық жасау
басқа азаматтардың мүдделерін шектеп, олардың құқықтарын бұзбауға тиіс. Бұл
жағдай мемлекеттің ғана емес, азаматтық қоғам құрылымдарының, ҮЕҰ-дың,
кәсіподақтардың да жауапкершілігін көздейді. Оралмандар проблемалары - бұл
елдің ортақ проблемасы. Оларды шешу үшін қоғам мен мемлекеттің өзара іс-
қимылы қажет. Мысалға, адамдарға азаматтық алу мәселелерін шешуге, жұмысқа
тұруға, мамандық алуға көмектесуге арналған қазіргі заманғы интеграция
орталықтарын құру оралмандардың бейімделу проблемаларын шешуге жәрдемдесуі
мүмкін.
Оралмандардың тұрғын үй құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Мемлекет
басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия ҚР Үкіметіне
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде оралмандарды қолжетімді
тұрғын үймен қамтамасыз ету тетігін әзірлеп, практикаға енгізуді ұсынады.
ҰСЫНЫМДАР
1. Азаматтық алмаған және өзінің Қазақстанда тұрғылықты тұруын құжат
түрінде ресімдеп үлгермеген оралмандардың зейнетақы мен басқа да әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында зейнетақылар,
жәрдемақылар және өзге де әлеуметтік төлемдер беру тәртібін регламенттейтін
нормативтік актілерге, ішінара алғанда зейнетақы төлемдерін, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыларды және мемлекеттік арнайы жәрдемақыларды тағайындау
мен Орталықтан төлеуді ұйымдастыру туралы нұсқаулыққа құжаттар тізбесінде
зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындау үшін негіз болып табылатын оралман
куәлігінің болуын көздей отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін.
2. Қазақстан Республикасы зейнетақы мәселелері бойынша екіжақты келісім
жасамаған шетел мемлекеттерінен келген зейнет демалысы жасына жеткен
оралмандарға ең төменгі зейнетақылық төлем заңнамалық түрде белгіленсін.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және
тіркеу ережелерінің 2 тармағына оралманның жеке басын куәландыратын құжат -
оралман куәлігі деп көрсетіп толықтыру енгізілсін.
4. Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына
оралу құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен
мүліктерінің санына қарамай кедендік баж салығынан босататын жеке
нормативтік құқықтық акт әзірлеп, қабылдау қажет. Сонымен бірге Халықтың
көші-қоны туралы ҚР Заңына тиісті толықтырулар енгізу қажет.
5. Оралмандардың тұрғын үй құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында
оралмандарды Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде қолжетімді
тұрғын үймен қамтамасыз ету тетігі әзірленіп, практикаға енгізілсін.
6. Оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтығын оңайлатылған
тәртіппен алу құқығын толықтай қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ көші-
қон полициясы мен басқа да мемлекеттік органдар қызметкерлерінің жемқорлық
құқық бұзушылығын жасауына мүмкіндік беретін жағдайларды жою үшін
азаматтықты ресімдеуге қажетті құжаттар тізбесінен оралмандарды тарихи
Отанына келген бойда олардың тұратын жерінде жеке меншік құқығындағы
тұрақты тұрғын үйінің жоғына қарамастан тұратын жерінде үнемі тіркеліп
отыруға міндеттейтін оралмандарға қатысты мекен-жайлық анықтама алынып
тасталсын.
7. Оралмандардың қос азаматтығын жою мақсатында оралмандардың көшіп
шыққан елдерімен Қазақстан Республикасы Ішкі министрлігінің нақты
оралманның Қазақстан азаматтығын алғандығы туралы міндетті түрде шетел
мемлекеттерінің тиісті уәкілетті мемлекеттік органдарына хабарлап отыруын
көздейтін екіжақты үкіметаралық келісімдер жасау қажет
Бала құқықтары
Балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау - Қазақстан
Республикасы ұлттық саясатының басты бағыттарының бірі.
1989 жылғы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымы Бала құқықтары туралы
конвенция қабылдады. Бала құқықтары саласындағы бұрындары қабылданған
халықаралық құжаттармен салыстырғанда - бұл Бала құқықтары халықаралық
құқық күшін алатын барынша толыққанды құжат. Қазақстан Кеңес Одағы
тарағаннан кейін алғашқылардың бірі болып 1994 жылы осы Конвенцияға
қосылып, ратификациялады, сол сияқты оның екі Факультативтік хаттамаларын
да ратификациялады.
2003-2006 жылдардың ішінде БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының
принциптері мен қағидаларына толық сәйкес болу және баланың әлеуметтік әл-
ауқаты сәтсіздігінің алдын алу үшін құқықтық жағдайлар жасау мақсатында
2003 жылғы 4 маусымдағы Денсаулық сақтау жүйесі туралы, 2004 жылғы 16
маусымдағы Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру
кепілдіктері туралы, 2004 жылғы 9 шілдедегі Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз
және панасыз қалуының алдын алу туралы, 2003 жылғы 14 қыркүйектегі Йод
тапшылығы ауруларының профилактикасы туралы, 2005 жылғы 8 шілдедегі
Әскери міндет және әскери қызмет туралы ҚР Заңдары қабылданды.
Белгілі бір мөлшерде балалардың заңды құқықтары мен мүдделерін сақтауға
қатысты ұлттық саясатты жүзеге асыруға білім беру, денсаулық сақтау,
кедейлікті төмендету, көші-қон саясаты, демографиялық даму, мүгедектерді
оңалту және басқа салалардағы балалардың құқықтарын қорғау мәселелері
жөніндегі мемлекеттік салалық бағдарламалар бағытталған.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы тиімді үйлестіру
қызметін, сондай-ақ үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен және басқа да
азаматтық қоғам секторларымен ынтымақтастықты қоса алғанда мемлекеттік және
жергілікті деңгейлерде БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясын жүзеге
асыруды үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 13
қаңтардағы №36 қаулысымен арнайы уәкілетті орган - ҚР Білім және ғылым
министрлігінің Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитет құрылды. Сонымен
бірге барлық санаттағы балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға
бағытталған іс-шаралардың атаулылығын, БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы
конвенциясының, Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы ҚР
Заңының және басқа да нормативтік құқықтық құжаттардың ережелерінің
орындалуының кепілділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан балалары мемлекеттік бағдарламасы әзірленді.
Байқалған экономикалық өсудің беретін жаңа мүмкіндіктері бүгінде оқыту,
тәрбиелеу, денсаулығын қорғау, мәдениет, дене шынықтыру және спорт,
әлеуметтік қызмет көрсету және отбасы мен балаларды әлеуметтік қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты балалардың мүддесі үшін басымдық түрде
қаржыландыру үшін пайдаланылуда. 2003 жылдан бастап бұл мақсаттарға
мемлекеттік бюджеттің шығыстарының үлесі тұрақты өсіп келеді. Егер де 2003
жылы әлеуметтік салаға бөлінген шығыстар ІЖӨ-нің 11,18% құраса, 2006 жылы -
ІЖӨ-нің 11,84% құраған (2006 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша).
Мемлекеттік бюджеттің жалпы көлеміндегі шығыстардың үлесі 2006 жылы -
41,34% құраған.
БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының маңызды нормаларының бірі
білім алу құқығы болып табылады. Қазақстан Республикасында балалардың білім
алу құқығын жүзеге асыру мақсатында Білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Тұтас алғанда оны
жүзеге асыруға 2005 жылы 43,2 млрд. теңге, ал 2006 жылы - 64,9 млрд.теңге
көзделген.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде
алынған әлеуметтанушылық зерттеулердің мәліметтері сұрақ берілген
респонденттердің 70,6% баланың білім алу құқықтарын қамтамасыз етудегі
мемлекеттің қолданып жатқан шараларына оң баға бергенін көрсетіп отыр, бұл
мемлекеттің мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік
беретінінің дәлелі.
Арнаулы білім саласына мүмкіндіктері шектеулі балалардың дені сау құрбы-
құрдастарының білім алу ортасына кірігуі жөніндегі инновациялық процестер
кеңінен енгізіле бастады. Бала дамуындағы бұзылулардың алдын алу және сәтті
түзету, тәрбиелеу және оқыту, мүмкіндіктері шектеулі балалардың қоғамға
бейімделуі мен кірігуі үшін оңтайлы жағдай жасаудағы инновациялық
бағыттарды зерделеу жөніндегі жұмыс жетілдірілуде.
Түзеу педагогикасы ғылыми-зерттеу институтының эксперименталдық
педагогикалық зерттеулерінің мәліметтері алғашқы бұзылуы бойынша керең
немесе 4-ші дәрежедегі нашар еститіндер ретінде есту қабілеті терең
бұзылған балалардың 25 пайызы ерте кешенді түзеуден өтіп, бұқаралық
мектептерге оқуға түсіп, онда сәтті білім алатынын, еститін балалар
ортасында өмір сүріп, тәрбиеленетінін дәлелдейді. Бұл балалардың жалпы және
сөйлеу дамуының деңгейі жас нормасына сәйкес немесе жақын болып келеді.
Денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасының
денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Президентінің
2004 жылғы 13 қыркүйектегі №1438 Жарлығымен бекітілді. Бұл бағдарламада
басымдық назар алғашқы медициналық-санитарлық көмектің қол жетімдігі мен
ана мен бала денсаулығын қорғауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес тегін
медициналық көмектің кепілдік көлемінің тізбесі кеңейту жағына қарай әр 2
жыл сайын қайта қаралуға тиіс. Осыған орай, жоғарыда аталған Тізбе өткен
жылдармен салыстырғанда ұрпақты болу жасындағы әйелдер мен 18 жасқа дейінгі
балаларды жыл сайынғы профилактикалық медициналық тексеруді және кейіннен
қарқынды бақылай және сауықтыра отырып жүзеге асыру жөніндегі іс-шараларды
қосу есебінен кеңейтілді. 2008 жылдан бастап республика халқының қалған
санаттарын профилактикалық медициналық тексерулермен қамту жоспарланып
отыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында 2004 жылдан бастап
амбулаториялық деңгейдегі бір жасқа дейінгі балалар дәрі-дәрмектермен тегін
қамтамасыз етіледі, 2005 жылдан бастап 5 жасқа дейінгі балаларды олардың
амбулаториялық деңгейде осы жас санатында барынша көп тараған аурудан
емделу кезінде дәрілермен тегін қамтамасыз ету көзделген. 2006 жылдан
бастап тегін медициналық көмектің кепілдік көлемінің тізбесіне диспансерлік
есепте (кең тараған ауру түрлері бойынша) тұратын, емделудің амбулаториялық
деңгейіндегі балаларды дәрілермен қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар
енгізілді.
Аурулар мен дәрі-дәрмектер тізбесі Дүниежүзілік денсаулық ұйымы ұсынған
балалық жастағы ауруларды интеграцияланған емдеу стратегиясы шеңберінде
жасалған.
БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясы балаларды қоғамның ерекше
бөлігі деп таниды. Олар қосымша қорғау шараларына мұқтаж және қатысушы
мемлекеттер балаларды қозғайтын мәселелер бойынша балалардың өз ойын еркін
білдіру құқығын қамтамасыз етуге міндетті.
Бүгінгі таңда балалардың бұл құқығы Қазақстан Республикасының
Конституциясында, Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы,
Білім беру туралы, Отбасы және неке туралы ҚР Заңдарында және бірқатар
басқа заңдарда көрсетілген. Адамның негізгі тумысынан берілген құқықтары
мен бостандықтары шеңберінде әр адамның ой мен сөз бостандығына кепілдік
беріледі.
Отбасы және неке туралы ҚР Заңына сәйкес бала отбасында оның мүддесін
қозғайтын кез келген мәселені шешу кезінде өз пікірін білдіруге, сондай-ақ
сотта іс қарау кезінде тыңдалуға құқылы. 10 жасқа толған баланың пікірін
оның мүддесіне қайшы болатын жағдайдан басқа кездерде есепке алу міндетті.
Халықаралық және үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың (Жас көшбасшылар
қауымдастығы, ЮНИСЕФ Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар Қоры) қолдауымен
республикада мектеп оқушыларын оқу және оқудан тыс процестерге жұмылдыру
мақсатында Оқушылардың өзін-өзі басқаруын дамытудың 2002-2006 жылдарға
арналған бағдарламасы бойынша жұмыстар жүргізілді.
Республикада балалардың мәдени, шығармашылық, қоғамдық өмірге қатысу
және жасөспірім азаматтар үшін өмірлік маңызды шешімдер қабылдау құқықтары
мойындалады.
Мысалға, баланың пікірі, оның сұраныстары мен мүдделері қосымша оқу
пәнін анықтауда, мектептен тыс жұмысты, балалардың қоғамдық қозғалысы
ұйымын ұйымдастырғанда ескеріледі.
Балалар мен жастар телехабарларында, балалар мен жастар қоғамдық
бірлестіктері арқылы балалардың өз пікірлерін білдіру мүмкіндіктері бар.
Балаларға олардың проблемаларын шешуге дер кезінде көмек көрсету,
балаларды құқықтық қорғау мәселесіндегі істің жағдайы туралы ақпаратты
жинау және талдау, бала құқықтары туралы материалды тарату мақсатында 2004
жылғы сәуірден бастап республикада балалар қоғамдық қабылдаулары ашылған.
Тек 2005 жылы ғана Астана қаласындағы республикалық қоғамдық қабылдауға
балалар мен ересектерден балалар құқықтарын қорғау мәселелері бойынша
мыңнан астам телефон соғылған.
Балалармен жұмыс істейтін мамандардың, жұртшылықтың, балалар мен олардың
ата-аналарының Конвенцияның негізгі қағидалары туралы хабардарлығын кеңейту
мәселесіне, оларды насихаттау мен түсіндіруге маңызды көңіл бөлінеді. 2004
жылы Қазақстан Республикасының Конвенцияны ратификациялағанына 10-жылдығы
шеңберінде республиканың білім беру органдары балалардың Конвенцияның
ережелері, бала құқықтары жөніндегі ағартушылық және білім беру қызметі
туралы хабардарлығы деңгейіне мониторинг жүргізіген. Алынған материалдарды
талдау республиканың білім беру ұйымдарында оқушылар арасында да, ата-
аналар жұртшылығы мен педагогтар арасында Конвенцияның ережелерін түсіндіру
жөніндегі жұмыстың жанданғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
2004-2005 жылдарда балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері
бойынша жалпы 170 семинар, 40 шақты дөңгелек үстел, 6 мыңдай дебаттар,
пікірсайыстар, 30 мың қайырымдылық акциялары, 80 мыңдай шығармашылық
көрмелер, суреттер, плакаттар конкурстары, мерекелік концерттер өтті.
Жастарды тәрбиелеу, әлеуметтендіру және дамытудың құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын қамтамасыз ету үшін 2005-2007 жылдарға арналған
жастар саясаты бағдарламасында жастардың әлеуметтік бейімделуі мен кәсіптік
талап етілуі тетіктерін одан әрі дамыту көзделген. Тұтас алғанда әлеуметтік
қызмет құруға, жастардың әлеуметтік-маңызды жобаларын жүзеге асыруға 2005
жылы республикалық бюджеттен 123,6 млн. теңге бөлінген. Нәтижесінде
республиканың әртүрлі өңірлерінде қосымша 9 әлеуметтік жастар қызметі
құрылған.
Әлеуметтік-маңызды жобаларға конкурстар жүргізу арқылы республика
жастарына әлеуметтік қолдау көрсететін және дамытатын тетік одан әрі дами
түсті. Бұл мақсатқа 2005 жылы 53,6 млн. теңге бөлінді.
Өмір сүру сапасын қамтамасыз ету саласында халықаралық стандарттарға қол
жеткізу, балаға мейіріммен қарайтын орта жасау үшін БҰҰ Бала Қорымен
(ЮНИСЕФ) бірлесіп көптеген бағдарламалар жүзеге асырылды, мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдар мен ұйымдар өкілдерінің қатысуымен отырыстар,
конференциялар, кеңестер өткізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен БҰҰ Бала Қоры 3 компоненттен
тұратын 2005 жылғы қаңтардан 2009 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі жаңа
бағдарламаға қол қойды:
1. Отбасы мен қоғамның әлеуетін нығайту;
2. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру;
3. Әлеуметтік саясат әзірлеу және басқару.
Бұл бағдарлама туғаннан бастап 18 жасқа дейінгі балалардың дамуын, білім
алуын, қорғауды және қатысуын қамтиды.
Халықты жұмыспен қамту жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру шеңберінде
республикада бастауыш кәсіптік білім беру бағдарламасын қайта қарау
жөніндегі жұмыс басталса да, дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды
жұмыспен қамтуда белгілі бір қиындықтар бар. Еңбек бейінін таңдаудың
шектеулілігі, нашар кәсіптік дайындық түзеу ұйымдарының түлектеріне еңбек
нарығында бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік бермейді. Мемлекеттік және
жеке меншік кәсіпорындар еңбекке қабілеті шектеулі адамдарды жұмысқа
қабылдауға барлық уақытты бірдей қызығушылық таныта бермейді.
Шетел азаматтарының сапалы білім алуы мәселесінде проблемалар бар: қазақ
және орыс тілдерін білмеу, жеке ата-аналардың қыздарының жоғары сыныптарда
оқуына рұқсат бермеуі, қыздар мен балалардың бірге оқуы. Бұл мәселелерді
шешу үшін Қазақстанның алдында шетелден келген балаларға бейімделген арнайы
оқу әдебиеттерін әзірлеуді жеделдету, арнайы тіл курстарын ашуды көздеу
міндеті тұр.
Бала еңбегінің шаруа және фермер қожалықтарында пайдаланылуы мәселесін
қосымша зерделеу қажеттігіне, халықтың, ата-аналардың және жұмыс істейтін
балалардың өздерінің еңбек қатынастарын реттеу мәселелері жөнінде аз
хабардар екендігіне назар аудару қажет. Көп отбасылар (ата-аналар)
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген балалардың еңбек
құқықтарын білмейді. Төмен жастағы балаларды ата-аналарының, туыстарының
немесе таныстарының орнына сатушы ретінде жұмысқа жіберу, сондай-ақ
балаларды рынок аумағында жүктерді тасымалдауға, артуға және түсіруге
жіберу (пайдалану) орын алады. Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық
пікір жобасының шеңберінде 1500 респонденттің ішінде жүргізілген сауалдама
көрсеткеніндей, сұрақ берілгендердің 23,0% баланың экономикалық қанаудан
қорғауда болу құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетіктеріне теріс баға
берген, 51,7% - оң баға берген, ал сұрақ берілгендердің 25,3% жауап беруге
қиналған. Алынған мәліметтер балалар еңбегін пайдалану саласында
проблемалардың бар екендігін және еңбек қатынастары саласындағы бала
құқықтарын қорғаудың тетіктерін жетілдірудің қажеттігі туралы куәландырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экономиканың негізгі секторлары
мен елдің географиялық өңірлеріндегі балалар еңбегі ахуалына егжей-тегжейлі
зерттеу жүргізу жөніндегі ұлттық және өңірлік деңгейлерде балалар еңбегінің
ең нашар нысандарын жою мәселелері туралы ақпаратты тарату жөніндегі іс-
шараларды анықтауды басымдық шара деп есептейміз.
Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін
қорғаудың өзекті мәселелері
Балалардың қорғаныс дәрежесі - кез келген өркениетті қоғамның,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік бағыттылығының басты индикаторы. Балалар -
әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздықтан ең көп дәрежеде зардап шегетін
азаматтардың санаты.
Отбасы дағдарысы, көп отбасылардың ауыр материалдық жағдайы, дәстүрлі
отбасылық қатынастардың күйреуі, ажырасулар санының артуы балалардың
жағдайының нашарлауына елеулі әсер етеді.
Соңғы жылдары болған өзгерістер бала проблемасын күрт өршітіп, осы
салада қабылданатын шешімдердің ерекшелігін белгіледі.
Соңғы жылдары Қазақстанда ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалар
санының өсуі байқалады. Жыл сайын олардың саны өсуде, және де бұл
балалардың аз бөлігі ата-аналарының қайтыс болуына байланысты олардың
қамқорлығынсыз қалғандар. Қалғандары әлеуметтік жетімдік дейтін құбылысқа
жатады, яғни ата-аналары тірі жетімдер. Қазіргі кезде жетім балалар мен
қамқорлықсыз қалған балаларға арналған 204 мекемеде ҚР Білім және ғылым
министрлігінің мәліметтері бойынша 18198 бала, олардың ішіндегі 2105 бала -
денсаулық сақтау жүйесінің сәбилер үйлерінде, халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің 19 балалар үйінде - 1294 бала, білім беру жүйесінің 159 ұйымында
- 14799 бала тұрып, тәрбиленіп жатыр.
Ата-аналары тірі жетім балалардың санының артуының негізгі себептері
отбасының әлеуметтік беделінің түсуі, оның материалдық және тұрғын үйге
байланысты қиындықтары, некесіз туудың өсуі, өмір салтын қоғамда
қалыптасқан имандылық принципінен басқаша ұстайтын ата-аналар пайызының
жоғарылығы болып табылады. Осыған орай ата-аналар қамқорлығынсыз қалған
балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау Қазақстанда өте жоғары маңызға
ие болуда, ал мұндай қорғаныс әдістерінің бірі тиісті нормативтік құқықтық
база құру болып табылады.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері жөніндегі қазіргі
заманғы ұлттық заңнамалық базаны мына нормативтік актілер құрайды:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Неке және отбасы туралы, Бала
құқықтары туралы, Білім беру туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Отбасы үлгісіндегі
балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы, Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз
және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының заңдары;
Қорғаншы және қамқоршы органдар туралы ереже, Патронат туралы ереже;
Соттардың балалар тәрбиесімен байланысты дауларды шешуде заңнаманы
қолдануы туралы, Соттардың бала асырап алу туралы істі қарау кезде неке
және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және басқалар.
Бұл ретте заңнамадағы елеулі ақтаңдақтарды, қолданыстағы актілерді
жүзеге асыру тетіктерінің жоқтығын және жеткілікті дәрежеде өкілетті
мемлекеттік органның жоқтығын атап өткен жөн.
ҚР Білім және ғылым министрлігінде арнайы Бала құқықтарын қорғау
жөніндегі комитет құру біздің көзқарасымызша балалардың, соның ішінде ата-
аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
мәселелерін үйлестірудің елеулі проблемаларын принципті түрде шеше алған
жоқ.
Мүмкін біздің жағдайымызда бұл проблеманы шешу үшін жалпыға танылған
халықаралық стандарттардың талаптарын сақтай отырып Бала құқықтары
жөніндегі Ұлттық Омбудсмен институтын құру керек болуы мүмкін.
Қорғаншы и қамқоршы органдардың мәртебесі мен функциялары түбегейлі
өзгерісті талап етеді. Қазіргі кезде балалардың құқықтары мен мүдделерін
қорғауға арналған негізгі мемлекеттік құрылым болып табылатын бұл органдар
көбінесе облыстық білім беру департаментінің құрамында жұмыс істейтін және
барлық уақытта элементар құқықтық білімі бола бермейтін бір ғана
инспектордан тұрады.
Мамандандырылған балалар мекемелерінің ведомство ішінде бастарының
бірікпеуі де проблема күйінде қалуда.
Біздің жекелеген нормативтік құқықтық актілерге іріктеп жүргізілген
талдауымыз кейбір нормаларды жүзеге асыру тетіктерінде жекелеген
ақтаңдақтардың бар екенін куәландырады.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің 76-
бабының 1 тармағымен кәмелетке толмағандарға тәрбиелік ықпал ету шарасы
ретінде бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу
қолданылуы мүмкін деп белгіленген.
Аталмыш Кодекс мұндай шараларды қандай органдар тағайындауы мүмкін
екендігін қарастырмағандықтан, бүгінде іс жүзінде бұл шараларды соттан
басқа әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істі қарайтын кез келген орган
тағайындай алады. Бұл ҚР Конституциясының 16 және 21 баптарына сай
келмейді.
Дәл осындай сәйкессіздік Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары
туралы ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығының 11-бабының нормаларында
және Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы ҚР Заңының 30-
бабында бар, осы заңнамалық актілерге сәйкес балалар олардың келісімінсіз
және сот шешімінсіз оңалту және бейімделу орталықтарына орналастырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты балалардың конституциялық құқықтарын қорғау мақсатында
жұмыс тобы ҚР Үкіметіне қолданыстағы барша заңнамаға талдау жасауды және
кәмелетке толмағандардың бостандығын қандай да бір шектеу, оның еркін-жүріп
тұру құқықтарын шектеу тек қана сот шешімімен болуы тиіс екендігі туралы
нормалармен толықтыруды ұсынады.
Қолданыстағы заңнамада кәмелетке толмағандардың бос уақытты өткізу
орындарына (компьютерлік клубтарға және т.с.с.) баруына ешқандай да
шектеулер көзделмеген. Көңіл көтеру орындарын ұстайтын кәсіпкерлердің түнгі
уақытта балаларға қызмет көрсеткені үшін жауапкершіліктері де көзделмеген.
Осылайша, қоғамдық қатынастардың бұл саласы іс жүзінде құқықтық өрістен
тыс қалуда, ал ондағы көптеген балалардың проблемалары болуы осы қоғамдық
қатынастар саласындағы барлық мәселелерді тезірек заңнамалық реттеудің
қажеттігін көрсетеді.
Жалпы білім беретін мектептерді, ішінара алғанда жаппай оқыту Қорынан
оқушыларға материалдық көмек көрсету мәселесі бойынша тексеру барысында аз
қамтылған балалардың тегін тамақ пен өзге де материалдық көмек алудан бас
тартқан фактілері белгілі болған.
Бұл бас тартуға олар аз қамтылған отбасылардың атаулы әлеуметтік көмек
алуы кезінде балалардың Қордан алған қаражаттарын әлеуметтік қорғау
жөніндегі уәкілетті органдар атаулы әлеуметтік көмек тағайындар кезде кіріс
ретінде есепке алады деген уәж айтады. Бұл ретте отбасының жиынтық кірісі
мөлшерінің сәл асып кетуі ата-аналарды атаулы әлеуметтік көмек алу
мүмкіндігінен айырады, өйткені Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы
ҚР Заңына сәйкес отбасының жиынтық кірісіне тұрғын үйлік және атаулы
әлеуметтік көмектен басқа белгіленген уақыт мерзімі ішіндегі кірістердің
ақшалай немесе заттай алған барлық түрлері кіреді.
Мемлекеттік органдардың құқық қолдану практикасы да ата-аналар
қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесін
реттейтін қолданыстағы некелік-отбасылық заңнамада бірқатар ақтаңдақтардың
бар екенін көрсетіп отыр.
Неке және отбасы туралы ҚР Заңында алғаш рет ата-аналар
қамқорлығынсыз қалған балалар термині қолданылады, бұл халықаралық
нормаларға сәйкес келеді және уақыт талабына сай (100-бап). Бұл норма ата-
аналар қамқорлығын жоғалту негіздерін айқындайды: ата-аналар өлімі, ата-
аналар құқығынан айыру немесе оған шектеу қою, әрекетке жарамсыз деп тану;
ата-аналық міндеттерінен жалтару; ұзақ уақыт бойы болмау және т.б.
Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке алу Неке
және отбасы туралы ҚР Заңының және ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 9 қыркүйектегі
№1346 қаулысымен бекітілген Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балаларды
орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережелерінің негізінде
жүргізіледі. Осы құжатқа сәйкес орталықтандырылған есепке алу күні болып
орта білім саласындағы Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органында
бала анкетасының көшірмесін тіркеу күні саналады (9 тармақ). Ал біздің
көзқарасымызша мұндай күн ретінде бала анкетасын оның іс жүзінде өмір
сүретін және орналасқан жеріндегі қорғаншы және қамқоршы органда толтыру
күнін санау қажет.
Заң ата-аналар қамқорлығынан айырылған балаларды отбасында тәрбиелеу
нысанына басымдық береді. Мұндай жағдайда баланың отбасында тәрбиелену
құқығын қорғаншы және қамқоршы орган қамтамасыз етеді 102-бап). Отбасына
жайғастыру түрлері бала асырап алу, сосын асырау (қамқорлыққа алу) және
патронатқа беру, ал ондай мүмкіндік жоқ кезде барлық үлгідегі балалар
мекемелеріне беру.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтарды тарихи отанына көшіру еліміздің көші-қон саясатының басты
басымдықтарының бірі болып табылады. Мемлекеттік деңгейде этникалық
қазақтарды елге көшіру механизмдерін құруға арналған, соның ішінде оларды
ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерлерінде өмір сүру жағдайларын
жасау шаралары қабылдануда.
Күн санап артып келе жатқан республикаға қоныс аударатын отандастарды
қабылдау және орналастыру жөніндегі жұмыстарды талдау көші-қон көңіл-
күйінің өсіп келе жатқан үрдісін көрсетеді. Жыл сайын келетін оралмандардың
саны мемлекет белгілеген оралмандар көшіп келуінің квотасынан 2-3 есе
артық.
Халықтың көші-қоны туралы Қазақстан Республикасының Заңына (әрі қарай
- Көші-қон туралы Заң) сәйкес республикаға квота бойынша немесе квотадан
тыс тұрақты тұруға келген адамдар оралман мәртебесін ала алады, оларға
мемлекет жоғарыда аталған Заңда көзделген бірқатар кепілдіктерді қамтамасыз
етеді. Көші-қон Заңына сәйкес - бұл Қазақстан Республикасы егемендігін
алған сәтте одан тыс жерде тұрақты өмір сүрген және Қазақстанға тұрақты
өмір сүруге келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар.
Республикада шетелдерде тұратын этникалық қазақтардың елге келуіне және
олардың Қазақстан азаматтығын алуына жеткілікті құқықтық база жасалған.
2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралы ҚР
Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы оралмандарға
оңайлатылған жолмен Қазақстан азаматтығын алуға мүмкіндік береді, оларға
көшіп шыққан елінің азаматтығынан шығу талап етілмейді. Мемлекетаралық
келісім жасалған Ресей Федерациясының, Белоруссияның, Украинаның және
Қырғыз Республикасының азаматтарына қатысты алғанда азаматтық алу екі-үш
айдың ішінде өтеді.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
азаматтығын 438,6 мың адам алған, 40,4 адамның материалдары ішкі істер
органдарының қарауында жатыр, 68,0 мың адам азаматтық алуға жатады, 15,6
мың адам бір жерде тұруға белгі қағаз алып тұрып жатыр.
ҚР Жер кодексінің 46-бабына сәйкес оралмандарға өздерінің қосалқы
шаруашылықтарын жүргізуге, бау-бақша өсіруге және саяжай салуға, сондай-ақ
тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге жер телімдері беріледі, олар
Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде мұның барлығы олардың
жеке меншігіне өтеді. Сонымен қатар, олар тұратын елді мекендерде жеке
тұрғын үй құрылысы үшін жер телімдері беріледі, олар Қазақстан
Республикасының азаматтығын алғаннан кейін олардың жеке меншігіне өтеді (ҚР
Үкіметінің 2002 жылғы 9 шілдедегі қаулысы).
Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңына сәйкес мемлекет оралмандар да
кіретін халықтың мақсатты топтарын жұмыспен қамтуға жәрдем жасау жөніндегі
шараларды қамтамасыз етеді.
Осыған орай ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 27 қаңтардағы қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға
арналған бағдарламасы шеңберінде мақсатты топтарды жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу жөніндегі шаралар көзделген:
- кәсіптік дайындыққа, біліктілігін көтеруге және қайта дайындыққа
жіберген кездегі басымдық құқық;
- екі-үш аралас кәсіпке оқыту жолымен бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Жоғарыда аталған бағдарламаға сәйкес жыл сайын облыстардың, Астана және
Алматы қалаларының жергілікті бюджеттерінде жұмыспен қамту органдарының
тапсырыстары бойынша оқыту мен кәсіптік дайындықты, қайта дайындықты және
біліктілігін көтеруді ұйымдастыруға арналған шығыстар көзделеді.
1991 жыл мен 2007 жылғы 1 қаңтар аралығындағы кезеңде Қазақстан
Республикасына саны 565757 адам болатын 143343 оралмандар отбасы көшіп
келген. Олардың жартысынан көбі (61,6%) Өзбекстаннан, 14,3% - Монғолиядан,
8,6% - Түркіменстаннан және 6,7% - Қытайдан келгендер.
2006 жылы оралмандардың көшіп келу квотасына 14907 отбасы (82471 адам)
енген.
ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 27 қыркүйегіндегі қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасының Көші-қон саясатының 2001-2010 жылдарға арналған
өңірлік Бағдарламаларын жүзеге асыру жөніндегі 2006-2008 жылдарға арналған
іс-шаралар Жоспарын орындау үшін және көшіп келушілердің (оралмандардың)
білім алу конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету, орта білім жүйесіндегі
білім алуға сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында оралмандардың балаларын
елдің жалпы білім беретін мектептерінде оқыту жөніндегі мақсатты жұмыстар
жүргізілуде.
Отанына оралған оралмандар балаларының міндетті жалпы орта біліммен
қамтылуын зерделеу мақсатында облыстық білім беру департаменттерінің
(басқармаларының) жыл сайынғы есебіне оралмандардың мектеп жасындағы
балалары туралы мәліметтер енгізілген.
2006-2007 оқу жылында республиканың жалпы білім беретін оқу орындарында
47841 көшіп келген оқушылар, соның ішінде жалпы білім беретін мектептердің
бастауыш сатысында - 16518, негізгі сатысында - 25101, жоғары сатыларында -
6205 бала және 17 мүгедек бала оқиды. Облыстық білім департаменттерінің
мәліметтері бойынша қазіргі кезде көшіп келгендердің мектеп жасындағы
барлық балалары (47841) оқып жатыр, оған бала күнінен мүгедек 17 бала
кірмейді.
Республикаға 1276 мұғалім көшіп келген, олардың 1200-і жұмыспен
қамтылған. Олардың біліктілігін көтеру курстары ұйымдастырылған.
Республиканың орта жалпы білім беру ұйымдарында жақын және алыс
шетелдерден: Өзбекстаннан, Түркіменстаннан, Тәжікстаннан, Қырғызстаннан,
Ресейден, Украинадан, Грузиядан, Иран Республикасынан, Қытайдан,
Монғолиядан, Түркиядан, Пәкістаннан, Сауд Арабиясынан, Ауғанстаннан келген
оралман оқушылар үшін олардың біліміндегі ақтаңдақтарды жою және білім беру
бағдарламасына бейімделуі мақсатында қосымша сабақтар, консультациялар
өткізіледі, арнайы өтпелі бағдарламалар көзделген. Пәкістан Ислам
Республикасынан, Ауғанстаннан және Ираннан көшіп келген ересек халықтар
үшін кириллицаны, қазақ және орыс тілдерін оқыту курстары ұйымдастырылған.
Келген күнінен бастап оралман балалармен белгілі бір оқу-тәрбие
жұмыстары жүргізіледі. Мектептерде тілді жақсы меңгеру үшін қосымша Тіл
дамыту, Тіл мәдениеті арнайы курстары енгізіледі. Қызығушылықтары
бойынша үйірмелер, қазақ және орыс тілдерінен факультативтік сабақтар
ұйымдастырылады. Кештер, танымдық ойындар, туған өлкенің тарихын, қазақ
халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын оқып-үйрену жөніндегі әңгімелер
түрінде сыныптан тыс іс-шаралар өткізіледі. Көшіп келушілердің балалары
мектептердің қоғамдық өміріне белсене атсалысады, көркем өнерпаздар
үйірмесіне, байқау-конкурстар мен пәндер бойынша олимпиадаларға қатысады,
спорт секцияларында шұғылданады.
Оралмандардың балаларын киіммен, аяқ киіммен және мектеп құрал-
жабдықтарымен қамтамасыз ету шаралары қабылданды. Барлық балалар тегін
оқулықтармен және тамақпен қамтамасыз етілген.
Қамқорлық қайырымдылық акциясы шеңберінде республиканың жалпы білім
беретін мектептерінің жанынан ұйымдастырылған қорлар, облыстық Қызыл Крест
және Қызыл Жарты ай қоғамдары, тұрмысы нашар адамдарға арналған өңірлік
қорлар оралмандардың балаларына атаулы көмек көрсетеді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 21
қарашадағы №1673 Шетелдерде тұратын отандастарды қолдаудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығын орындау үшін
Қазақстан Республикасының Үкіметі қазақ диаспорасы өкілдерін жоғары оқу
орындарының дайындық бөлімшелерінде оқытуға арналған жыл сайынғы квота
көзделген.
Қазақ диаспорасының өкілдерін іріктеу және оқыту Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылғы 23 сәуірдегі №334 бұйрығымен
бекітілген Қазақ диаспорасы өкілдерін іріктеу тәртібі, шарттары және
Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында оқытуға жіберу туралы
Ережелерге сәйкес жүргізіледі.
Оралмандардың, тарихи отанына оралған этникалық қазақтардың әлеуметтік-
құқықтық қорғалуын бағалау кезінде Қазақстандағы адамның құқықтары:
қоғамдық пікір жобасының респонденттері оралмандар құқықтары қорғалған
деген пікірді айтқан, бұған сұрақ берілгендердің 37,1% сенімді, 38,2%
респонденттер оралмандардың құқықтары ішінара қорғалған деп санайды,
оралмандар Қазақстанда әлеуметтік-құқықтық тұрғыдан қорғалмаған деп
ойлайтындар тек 5,9% құрайды. Респонденттердің жалпы санының 18,7% жауап
беруге қиналған. Бұл мәліметтер оралмандарға қатысты мемлекеттік саясаттың
салмақтылығын, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғау саласында
мемлекеттің қолданып жатқан шараларының тиімділігін көрсетеді.
Өкінішке орай, практикада Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында
кепілдік берілген оралмандардың құқықтарының бұзылу фактілері кездеседі.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға
оралмандардың шағымдарын, сондай-ақ прокуратура органдары жүргізген тексеру
материалдарын талдау көші-қон жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның
аумақтық органдары Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі
туралы ҚР Заңының талаптарын, сондай-ақ оралман мәртебесін анықтаудың және
оларды оралмандардың көшіп келу квотасына қосудың Нұсқаулықтарын жиі
бұзатынын көрсетіп отыр. Сонымен бірге кейбір оралмандар Адам құқықтары
жөніндегі комиссияның назарын олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын
алғанға дейінгі зейнетақылық төлемдерді алу құқықтарының бұзылғанына
аударды.
Тұрғын үй көмегін, зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындаумен
байланысты мәселелер жөніндегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын талдау Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңының 2-бабына сәйкес шетелдіктер мен Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты өмір сүретін азаматтығы жоқ адамдар егер
де заң мен халықаралық келісім-шарттарда өзгеше көзделмесе зейнетақымен
қамтамасыз етілу құқығын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
пайдаланатынын көрсетті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063 қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және тіркеу
ережелерінің (әрі қарай - Ережелер) 1 тармағымен тұратын жеріне қарамастан
Қазақстан Республикасында өмір сүретін шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттарының: 1) ҚР азаматының
төлқұжаты, 2) жеке басының куәлігі; 3) шетелдіктің ҚР-да тұруына ықтяир
хаты; 4) азаматтығы жоқ адамдардың куәлігі болуы көзделген.
Жеке басын куәландыратын басқа құжаттар Ережелерде көзделмеген.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының азаматтығын алмаған және
Қазақстан Республикасында өзінің тұрақты өмір сүруін құжат арқылы (бір
жерде тұруға ықтяир хат) ресімдемеген оралмандарға зейнетақылық төлемдер
мен жәрдемақылар Орталықтан (оралман куәлігінің негізінде) тағайындалмайды.
Көші-қон туралы Заңның 14-бабына сәйкес оралман деп танылған адамдарға
белгіленген үлгідегі куәлік беріледі. Оралман куәлігі қатаң есепке алынған
құжат және Заңда көзделген жеңілдіктер мен өтемақыларды алуға негіз болып
табылады.
ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №136 қаулысымен бекітілген Шетел
азаматтарының Қазақстан Республикасында жүріп-тұруын құқықтық реттеудің
жеке мәселелерінің 18 тармағының талаптарына орай Қазақстан
Республикасында тұрғылықты тұратын адамдар боп оған рұқсат алған, сондай-ақ
ішкі істер органдары берген бір жерге тұруға белгі қағаз алған шетел
азаматтары танылады.
ҚР Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, ҚР Сыртқы істер
министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №08-193 және Қазақстан Республикасының
Көші-қон және демография агенттігі төрағасының 2004 жылғы 14 сәуірдегі №35-
п бірлескен бұйрығымен Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына кіруі
мен жүріп-тұруы, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан шығу тәртіптері және
ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының
аумағына заңсыз көшіп-қонуының алдын алу және жолын кесу жөніндегі жедел-
қызмет жұмыстарын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген.
Аталған Нұсқаулықтың 68 тармағына сәйкес көшіп келу квотасы бойынша
республикаға келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында тұрғылықты
тұруға рұқсат беру туралы өтініштерін тікелей ЕХӘҚМ Көші-қон комитетінің
аумақтық бөлімшелеріне береді. Оралмандардың бір мезгілде оларды Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдау туралы Қазақстан Республикасының
азаматтығымен байланысты мәселелерді қарау тәртібі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы қолданылатын өтініштері берілген кезде
оларға тұрғылықты тұру құқығына құжаттар берілмеуі де мүмкін.
Осылайша, Ережелер мен Бұйрықта оралмандарға тиісті жеңілдіктер мен
өтемақы (тұрғын үйлік және басқа да өтемақыларды сондай-ақ зейнетақыларды)
алуға негіз болатын куәлік беруді көздейтін норманың болмауы оралмандардың
құқықтарын айтарлықтай шектейді.
Сонымен бірге, оралманның жеке басын куәландыратын құжат - оралманның
куәлігі деп көрсетіп жоғарыда аталған Ереженің 2 тармағына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу қажет.
Қазақтарды тарихи Отанына көшіру жөніндегі ынталандыратын іс-шаралардың
бірі оларға жеке тұрғын үй салуға қайтарымсыз негізде жер телімдерін беру
болып табылады.
Сонымен қатар, практикада жер телімдерін беруде оралмандардың
құқықтарының бұзылу фактілері анықталған. Мысалға, Ақмола облысы Макинск
қаласының әкімі 2004 жылғы 6 шілдеде оралман Ж.-ға жер телімін уақытша
пайдалану құқығымен үш жылға берген, белгіленген ережелерге сәйкес ол
азаматтық алғанға дейін уақытша қайтарымсыз пайдалануға берілуге және
азаматтығын алғаннан кейін - жеке меншігіне өтуге тиіс.
Жер кодексінің 12-бабының 15 тармағына сәйкес көші-қон жер қорлары -
оралмандарға беру үшін резервтелген және арнайы жер қорының құрамына
кіретін жер телімдері.
Алайда, аталған қордың жерлері заңды тұлғаларға, сондай-ақ оралман емес
адамдарға берілген. Мысалға, Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы
әкімінің орынбасары Т. 2005 жылғы қазанда оралмандарға арналған жер қорынан
ауданның оралман емес 78 тұрғынына заңсыз жер телімін берген. Қолданылған
шаралардың арқасында жер телімдері қорға қайтарылды.
Оның үстіне, көшіп келушілердің қоныс аударуын ұйымдастыру үшін
көзделген қаражаттың оларға жетпей қалатын және оралман боп табылмайтын
Қазақстан Республикасының азаматтарына бөлінетін фактілері анықталған.
Солтүстік Қазақстан облысының уәкілетті органы Оңтүстік Қазақстан облысында
1998 жылдан бері тұрып келе жатқан Қазақстан азаматы П. мен оның отбасы
мүшелерін Солтүстік Қазақстан облысының уәкілетті органы 2004 жылы Аққайың
және Айыртау аудандарының оралмандардың көшіп келу квотасына екі рет қосып,
оларға заңмен көзделген төлемдер мен өтемақылар заңсыз төленген. Сонымен
бірге осы облыстағы 274 оралманның көшіп келу квотасына қосу туралы
өтініштері қанағаттандырылмаған.
Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
араласуынан кейін ғана барлық қажетті құжаттарын уәкілетті мемлекеттік
органға 2003 жылы тапсырып қойған Өзбекстан азаматтары, этникалық қазақтар
Б. және Ж. 2005 жылға арналған көшіп келу квотасына енгізілді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 405, 502 және 506
баптарының талаптары бұзылғанын атап өткен жөн, бұл баптарға сәйкес
жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу және онымен мәміле жасаған, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде оралмандар мемлекеттік
баж салығын төлеуден босатылады.
Алматы қаласында, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау және Қостанай облыстарында оралмандардан заңсыз
мемлекеттік баж салығын алған фактілер анықталған.
Көшіп келу квотасы бойынша тарихи Отанына көшіп келген оралмандарға
бюджеттен ақша қаражатын бөлу мәселесін және олардың көшіп шыққан еліне
қайта оралған жағдайда алған ақша қаражаттарын мемлекетке өз еркімен
қайтаруын заңнамалық тұрғыда реттеу қажет
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мемлекеттің
ұстанымын бөліссе және қазақтардың тарихи Отанына оралу тарихи процесіне
жәрдемдесуге тырыса отырып, оралмандардың көші-қон қатынастары саласындағы
мемлекеттік саясатты жетілдіруге бағытталған бірқатар идеяларға бастамашы
болып отыр. Комиссия проблеманың сан қырлылығын және осыған байланысты
әртүрлі көзқарастар мен ұстанымдарды келісіп алу қажеттігін ескеретін
саралап жіктеу көзқарасын жақтайды, оралмандарға қатысты басымдықтарды
анықтау және бірінші кезекте алыс шет елдерге өзінің еркінен тыс
барғандардың оралуына басымдық беру қажет деп санайды.
Ресейдің, Өзбекстанның аумағында жинақы тұратын қазақтарға келер болсақ,
олардың көп бөлігі атам заманнан осы елдерде тұрып келеді, әйтсе де олардың
арасына зұлмат жылдарында - қазақ халқы үшін нағыз геноцид болған төңкеріс
пен ұжымдастыру кезеңдерінде келіп қосылғандар да бар.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия
Хатшылығының Санкт-Петербург қаласында, Саратов облысында және Омбы
қаласында жүргізген мониторингтерінің көрсеткеніндей осы өңірлерде тұратын
этникалық қазақтардың көпшілігі Ресейде еңбек етіп, өмір сүргенді қалайды.
Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына оралу
құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету мақсатында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі
комиссия ҚР Үкіметіне оларды мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен
мүліктеріне қарамай кедендік баж салығынан босататын нормативтік құқықтық
акті әзірлеп, қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге Көші-қон туралы Заңға
тиісті толықтырулар енгізуді ұсынады.
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасына түзетулер енгізу, оралмандардың да,
басқа қазақстандықтардың да мүдделерін ескере отырып, осы салада салиқалы
теңдес саясатты жүзеге асыру қажет. Шешім тек қоғам мен биліктің әлеуметтік
әріптестік шеңберінде ғана табылуы мүмкін. Оралмандарға қамқорлық жасау
басқа азаматтардың мүдделерін шектеп, олардың құқықтарын бұзбауға тиіс. Бұл
жағдай мемлекеттің ғана емес, азаматтық қоғам құрылымдарының, ҮЕҰ-дың,
кәсіподақтардың да жауапкершілігін көздейді. Оралмандар проблемалары - бұл
елдің ортақ проблемасы. Оларды шешу үшін қоғам мен мемлекеттің өзара іс-
қимылы қажет. Мысалға, адамдарға азаматтық алу мәселелерін шешуге, жұмысқа
тұруға, мамандық алуға көмектесуге арналған қазіргі заманғы интеграция
орталықтарын құру оралмандардың бейімделу проблемаларын шешуге жәрдемдесуі
мүмкін.
Оралмандардың тұрғын үй құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында Мемлекет
басшысының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия ҚР Үкіметіне
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде оралмандарды қолжетімді
тұрғын үймен қамтамасыз ету тетігін әзірлеп, практикаға енгізуді ұсынады.
ҰСЫНЫМДАР
1. Азаматтық алмаған және өзінің Қазақстанда тұрғылықты тұруын құжат
түрінде ресімдеп үлгермеген оралмандардың зейнетақы мен басқа да әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында зейнетақылар,
жәрдемақылар және өзге де әлеуметтік төлемдер беру тәртібін регламенттейтін
нормативтік актілерге, ішінара алғанда зейнетақы төлемдерін, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыларды және мемлекеттік арнайы жәрдемақыларды тағайындау
мен Орталықтан төлеуді ұйымдастыру туралы нұсқаулыққа құжаттар тізбесінде
зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындау үшін негіз болып табылатын оралман
куәлігінің болуын көздей отырып, өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін.
2. Қазақстан Республикасы зейнетақы мәселелері бойынша екіжақты келісім
жасамаған шетел мемлекеттерінен келген зейнет демалысы жасына жеткен
оралмандарға ең төменгі зейнетақылық төлем заңнамалық түрде белгіленсін.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 шілдедегі №1063
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын құжаттандыру және
тіркеу ережелерінің 2 тармағына оралманның жеке басын куәландыратын құжат -
оралман куәлігі деп көрсетіп толықтыру енгізілсін.
4. Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи Отанына
оралу құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік шекараны кесіп өткенде заттары мен
мүліктерінің санына қарамай кедендік баж салығынан босататын жеке
нормативтік құқықтық акт әзірлеп, қабылдау қажет. Сонымен бірге Халықтың
көші-қоны туралы ҚР Заңына тиісті толықтырулар енгізу қажет.
5. Оралмандардың тұрғын үй құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында
оралмандарды Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде қолжетімді
тұрғын үймен қамтамасыз ету тетігі әзірленіп, практикаға енгізілсін.
6. Оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтығын оңайлатылған
тәртіппен алу құқығын толықтай қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ көші-
қон полициясы мен басқа да мемлекеттік органдар қызметкерлерінің жемқорлық
құқық бұзушылығын жасауына мүмкіндік беретін жағдайларды жою үшін
азаматтықты ресімдеуге қажетті құжаттар тізбесінен оралмандарды тарихи
Отанына келген бойда олардың тұратын жерінде жеке меншік құқығындағы
тұрақты тұрғын үйінің жоғына қарамастан тұратын жерінде үнемі тіркеліп
отыруға міндеттейтін оралмандарға қатысты мекен-жайлық анықтама алынып
тасталсын.
7. Оралмандардың қос азаматтығын жою мақсатында оралмандардың көшіп
шыққан елдерімен Қазақстан Республикасы Ішкі министрлігінің нақты
оралманның Қазақстан азаматтығын алғандығы туралы міндетті түрде шетел
мемлекеттерінің тиісті уәкілетті мемлекеттік органдарына хабарлап отыруын
көздейтін екіжақты үкіметаралық келісімдер жасау қажет
Бала құқықтары
Балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау - Қазақстан
Республикасы ұлттық саясатының басты бағыттарының бірі.
1989 жылғы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымы Бала құқықтары туралы
конвенция қабылдады. Бала құқықтары саласындағы бұрындары қабылданған
халықаралық құжаттармен салыстырғанда - бұл Бала құқықтары халықаралық
құқық күшін алатын барынша толыққанды құжат. Қазақстан Кеңес Одағы
тарағаннан кейін алғашқылардың бірі болып 1994 жылы осы Конвенцияға
қосылып, ратификациялады, сол сияқты оның екі Факультативтік хаттамаларын
да ратификациялады.
2003-2006 жылдардың ішінде БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының
принциптері мен қағидаларына толық сәйкес болу және баланың әлеуметтік әл-
ауқаты сәтсіздігінің алдын алу үшін құқықтық жағдайлар жасау мақсатында
2003 жылғы 4 маусымдағы Денсаулық сақтау жүйесі туралы, 2004 жылғы 16
маусымдағы Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру
кепілдіктері туралы, 2004 жылғы 9 шілдедегі Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз
және панасыз қалуының алдын алу туралы, 2003 жылғы 14 қыркүйектегі Йод
тапшылығы ауруларының профилактикасы туралы, 2005 жылғы 8 шілдедегі
Әскери міндет және әскери қызмет туралы ҚР Заңдары қабылданды.
Белгілі бір мөлшерде балалардың заңды құқықтары мен мүдделерін сақтауға
қатысты ұлттық саясатты жүзеге асыруға білім беру, денсаулық сақтау,
кедейлікті төмендету, көші-қон саясаты, демографиялық даму, мүгедектерді
оңалту және басқа салалардағы балалардың құқықтарын қорғау мәселелері
жөніндегі мемлекеттік салалық бағдарламалар бағытталған.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы тиімді үйлестіру
қызметін, сондай-ақ үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен және басқа да
азаматтық қоғам секторларымен ынтымақтастықты қоса алғанда мемлекеттік және
жергілікті деңгейлерде БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясын жүзеге
асыруды үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 13
қаңтардағы №36 қаулысымен арнайы уәкілетті орган - ҚР Білім және ғылым
министрлігінің Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитет құрылды. Сонымен
бірге барлық санаттағы балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға
бағытталған іс-шаралардың атаулылығын, БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы
конвенциясының, Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы ҚР
Заңының және басқа да нормативтік құқықтық құжаттардың ережелерінің
орындалуының кепілділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан балалары мемлекеттік бағдарламасы әзірленді.
Байқалған экономикалық өсудің беретін жаңа мүмкіндіктері бүгінде оқыту,
тәрбиелеу, денсаулығын қорғау, мәдениет, дене шынықтыру және спорт,
әлеуметтік қызмет көрсету және отбасы мен балаларды әлеуметтік қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты балалардың мүддесі үшін басымдық түрде
қаржыландыру үшін пайдаланылуда. 2003 жылдан бастап бұл мақсаттарға
мемлекеттік бюджеттің шығыстарының үлесі тұрақты өсіп келеді. Егер де 2003
жылы әлеуметтік салаға бөлінген шығыстар ІЖӨ-нің 11,18% құраса, 2006 жылы -
ІЖӨ-нің 11,84% құраған (2006 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша).
Мемлекеттік бюджеттің жалпы көлеміндегі шығыстардың үлесі 2006 жылы -
41,34% құраған.
БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының маңызды нормаларының бірі
білім алу құқығы болып табылады. Қазақстан Республикасында балалардың білім
алу құқығын жүзеге асыру мақсатында Білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Тұтас алғанда оны
жүзеге асыруға 2005 жылы 43,2 млрд. теңге, ал 2006 жылы - 64,9 млрд.теңге
көзделген.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде
алынған әлеуметтанушылық зерттеулердің мәліметтері сұрақ берілген
респонденттердің 70,6% баланың білім алу құқықтарын қамтамасыз етудегі
мемлекеттің қолданып жатқан шараларына оң баға бергенін көрсетіп отыр, бұл
мемлекеттің мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік
беретінінің дәлелі.
Арнаулы білім саласына мүмкіндіктері шектеулі балалардың дені сау құрбы-
құрдастарының білім алу ортасына кірігуі жөніндегі инновациялық процестер
кеңінен енгізіле бастады. Бала дамуындағы бұзылулардың алдын алу және сәтті
түзету, тәрбиелеу және оқыту, мүмкіндіктері шектеулі балалардың қоғамға
бейімделуі мен кірігуі үшін оңтайлы жағдай жасаудағы инновациялық
бағыттарды зерделеу жөніндегі жұмыс жетілдірілуде.
Түзеу педагогикасы ғылыми-зерттеу институтының эксперименталдық
педагогикалық зерттеулерінің мәліметтері алғашқы бұзылуы бойынша керең
немесе 4-ші дәрежедегі нашар еститіндер ретінде есту қабілеті терең
бұзылған балалардың 25 пайызы ерте кешенді түзеуден өтіп, бұқаралық
мектептерге оқуға түсіп, онда сәтті білім алатынын, еститін балалар
ортасында өмір сүріп, тәрбиеленетінін дәлелдейді. Бұл балалардың жалпы және
сөйлеу дамуының деңгейі жас нормасына сәйкес немесе жақын болып келеді.
Денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасының
денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Президентінің
2004 жылғы 13 қыркүйектегі №1438 Жарлығымен бекітілді. Бұл бағдарламада
басымдық назар алғашқы медициналық-санитарлық көмектің қол жетімдігі мен
ана мен бала денсаулығын қорғауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес тегін
медициналық көмектің кепілдік көлемінің тізбесі кеңейту жағына қарай әр 2
жыл сайын қайта қаралуға тиіс. Осыған орай, жоғарыда аталған Тізбе өткен
жылдармен салыстырғанда ұрпақты болу жасындағы әйелдер мен 18 жасқа дейінгі
балаларды жыл сайынғы профилактикалық медициналық тексеруді және кейіннен
қарқынды бақылай және сауықтыра отырып жүзеге асыру жөніндегі іс-шараларды
қосу есебінен кеңейтілді. 2008 жылдан бастап республика халқының қалған
санаттарын профилактикалық медициналық тексерулермен қамту жоспарланып
отыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында 2004 жылдан бастап
амбулаториялық деңгейдегі бір жасқа дейінгі балалар дәрі-дәрмектермен тегін
қамтамасыз етіледі, 2005 жылдан бастап 5 жасқа дейінгі балаларды олардың
амбулаториялық деңгейде осы жас санатында барынша көп тараған аурудан
емделу кезінде дәрілермен тегін қамтамасыз ету көзделген. 2006 жылдан
бастап тегін медициналық көмектің кепілдік көлемінің тізбесіне диспансерлік
есепте (кең тараған ауру түрлері бойынша) тұратын, емделудің амбулаториялық
деңгейіндегі балаларды дәрілермен қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар
енгізілді.
Аурулар мен дәрі-дәрмектер тізбесі Дүниежүзілік денсаулық ұйымы ұсынған
балалық жастағы ауруларды интеграцияланған емдеу стратегиясы шеңберінде
жасалған.
БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясы балаларды қоғамның ерекше
бөлігі деп таниды. Олар қосымша қорғау шараларына мұқтаж және қатысушы
мемлекеттер балаларды қозғайтын мәселелер бойынша балалардың өз ойын еркін
білдіру құқығын қамтамасыз етуге міндетті.
Бүгінгі таңда балалардың бұл құқығы Қазақстан Республикасының
Конституциясында, Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы,
Білім беру туралы, Отбасы және неке туралы ҚР Заңдарында және бірқатар
басқа заңдарда көрсетілген. Адамның негізгі тумысынан берілген құқықтары
мен бостандықтары шеңберінде әр адамның ой мен сөз бостандығына кепілдік
беріледі.
Отбасы және неке туралы ҚР Заңына сәйкес бала отбасында оның мүддесін
қозғайтын кез келген мәселені шешу кезінде өз пікірін білдіруге, сондай-ақ
сотта іс қарау кезінде тыңдалуға құқылы. 10 жасқа толған баланың пікірін
оның мүддесіне қайшы болатын жағдайдан басқа кездерде есепке алу міндетті.
Халықаралық және үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың (Жас көшбасшылар
қауымдастығы, ЮНИСЕФ Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар Қоры) қолдауымен
республикада мектеп оқушыларын оқу және оқудан тыс процестерге жұмылдыру
мақсатында Оқушылардың өзін-өзі басқаруын дамытудың 2002-2006 жылдарға
арналған бағдарламасы бойынша жұмыстар жүргізілді.
Республикада балалардың мәдени, шығармашылық, қоғамдық өмірге қатысу
және жасөспірім азаматтар үшін өмірлік маңызды шешімдер қабылдау құқықтары
мойындалады.
Мысалға, баланың пікірі, оның сұраныстары мен мүдделері қосымша оқу
пәнін анықтауда, мектептен тыс жұмысты, балалардың қоғамдық қозғалысы
ұйымын ұйымдастырғанда ескеріледі.
Балалар мен жастар телехабарларында, балалар мен жастар қоғамдық
бірлестіктері арқылы балалардың өз пікірлерін білдіру мүмкіндіктері бар.
Балаларға олардың проблемаларын шешуге дер кезінде көмек көрсету,
балаларды құқықтық қорғау мәселесіндегі істің жағдайы туралы ақпаратты
жинау және талдау, бала құқықтары туралы материалды тарату мақсатында 2004
жылғы сәуірден бастап республикада балалар қоғамдық қабылдаулары ашылған.
Тек 2005 жылы ғана Астана қаласындағы республикалық қоғамдық қабылдауға
балалар мен ересектерден балалар құқықтарын қорғау мәселелері бойынша
мыңнан астам телефон соғылған.
Балалармен жұмыс істейтін мамандардың, жұртшылықтың, балалар мен олардың
ата-аналарының Конвенцияның негізгі қағидалары туралы хабардарлығын кеңейту
мәселесіне, оларды насихаттау мен түсіндіруге маңызды көңіл бөлінеді. 2004
жылы Қазақстан Республикасының Конвенцияны ратификациялағанына 10-жылдығы
шеңберінде республиканың білім беру органдары балалардың Конвенцияның
ережелері, бала құқықтары жөніндегі ағартушылық және білім беру қызметі
туралы хабардарлығы деңгейіне мониторинг жүргізіген. Алынған материалдарды
талдау республиканың білім беру ұйымдарында оқушылар арасында да, ата-
аналар жұртшылығы мен педагогтар арасында Конвенцияның ережелерін түсіндіру
жөніндегі жұмыстың жанданғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
2004-2005 жылдарда балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері
бойынша жалпы 170 семинар, 40 шақты дөңгелек үстел, 6 мыңдай дебаттар,
пікірсайыстар, 30 мың қайырымдылық акциялары, 80 мыңдай шығармашылық
көрмелер, суреттер, плакаттар конкурстары, мерекелік концерттер өтті.
Жастарды тәрбиелеу, әлеуметтендіру және дамытудың құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын қамтамасыз ету үшін 2005-2007 жылдарға арналған
жастар саясаты бағдарламасында жастардың әлеуметтік бейімделуі мен кәсіптік
талап етілуі тетіктерін одан әрі дамыту көзделген. Тұтас алғанда әлеуметтік
қызмет құруға, жастардың әлеуметтік-маңызды жобаларын жүзеге асыруға 2005
жылы республикалық бюджеттен 123,6 млн. теңге бөлінген. Нәтижесінде
республиканың әртүрлі өңірлерінде қосымша 9 әлеуметтік жастар қызметі
құрылған.
Әлеуметтік-маңызды жобаларға конкурстар жүргізу арқылы республика
жастарына әлеуметтік қолдау көрсететін және дамытатын тетік одан әрі дами
түсті. Бұл мақсатқа 2005 жылы 53,6 млн. теңге бөлінді.
Өмір сүру сапасын қамтамасыз ету саласында халықаралық стандарттарға қол
жеткізу, балаға мейіріммен қарайтын орта жасау үшін БҰҰ Бала Қорымен
(ЮНИСЕФ) бірлесіп көптеген бағдарламалар жүзеге асырылды, мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдар мен ұйымдар өкілдерінің қатысуымен отырыстар,
конференциялар, кеңестер өткізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен БҰҰ Бала Қоры 3 компоненттен
тұратын 2005 жылғы қаңтардан 2009 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі жаңа
бағдарламаға қол қойды:
1. Отбасы мен қоғамның әлеуетін нығайту;
2. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру;
3. Әлеуметтік саясат әзірлеу және басқару.
Бұл бағдарлама туғаннан бастап 18 жасқа дейінгі балалардың дамуын, білім
алуын, қорғауды және қатысуын қамтиды.
Халықты жұмыспен қамту жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру шеңберінде
республикада бастауыш кәсіптік білім беру бағдарламасын қайта қарау
жөніндегі жұмыс басталса да, дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды
жұмыспен қамтуда белгілі бір қиындықтар бар. Еңбек бейінін таңдаудың
шектеулілігі, нашар кәсіптік дайындық түзеу ұйымдарының түлектеріне еңбек
нарығында бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік бермейді. Мемлекеттік және
жеке меншік кәсіпорындар еңбекке қабілеті шектеулі адамдарды жұмысқа
қабылдауға барлық уақытты бірдей қызығушылық таныта бермейді.
Шетел азаматтарының сапалы білім алуы мәселесінде проблемалар бар: қазақ
және орыс тілдерін білмеу, жеке ата-аналардың қыздарының жоғары сыныптарда
оқуына рұқсат бермеуі, қыздар мен балалардың бірге оқуы. Бұл мәселелерді
шешу үшін Қазақстанның алдында шетелден келген балаларға бейімделген арнайы
оқу әдебиеттерін әзірлеуді жеделдету, арнайы тіл курстарын ашуды көздеу
міндеті тұр.
Бала еңбегінің шаруа және фермер қожалықтарында пайдаланылуы мәселесін
қосымша зерделеу қажеттігіне, халықтың, ата-аналардың және жұмыс істейтін
балалардың өздерінің еңбек қатынастарын реттеу мәселелері жөнінде аз
хабардар екендігіне назар аудару қажет. Көп отбасылар (ата-аналар)
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген балалардың еңбек
құқықтарын білмейді. Төмен жастағы балаларды ата-аналарының, туыстарының
немесе таныстарының орнына сатушы ретінде жұмысқа жіберу, сондай-ақ
балаларды рынок аумағында жүктерді тасымалдауға, артуға және түсіруге
жіберу (пайдалану) орын алады. Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық
пікір жобасының шеңберінде 1500 респонденттің ішінде жүргізілген сауалдама
көрсеткеніндей, сұрақ берілгендердің 23,0% баланың экономикалық қанаудан
қорғауда болу құқықтарын қорғаудың мемлекеттік тетіктеріне теріс баға
берген, 51,7% - оң баға берген, ал сұрақ берілгендердің 25,3% жауап беруге
қиналған. Алынған мәліметтер балалар еңбегін пайдалану саласында
проблемалардың бар екендігін және еңбек қатынастары саласындағы бала
құқықтарын қорғаудың тетіктерін жетілдірудің қажеттігі туралы куәландырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экономиканың негізгі секторлары
мен елдің географиялық өңірлеріндегі балалар еңбегі ахуалына егжей-тегжейлі
зерттеу жүргізу жөніндегі ұлттық және өңірлік деңгейлерде балалар еңбегінің
ең нашар нысандарын жою мәселелері туралы ақпаратты тарату жөніндегі іс-
шараларды анықтауды басымдық шара деп есептейміз.
Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін
қорғаудың өзекті мәселелері
Балалардың қорғаныс дәрежесі - кез келген өркениетті қоғамның,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік бағыттылығының басты индикаторы. Балалар -
әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздықтан ең көп дәрежеде зардап шегетін
азаматтардың санаты.
Отбасы дағдарысы, көп отбасылардың ауыр материалдық жағдайы, дәстүрлі
отбасылық қатынастардың күйреуі, ажырасулар санының артуы балалардың
жағдайының нашарлауына елеулі әсер етеді.
Соңғы жылдары болған өзгерістер бала проблемасын күрт өршітіп, осы
салада қабылданатын шешімдердің ерекшелігін белгіледі.
Соңғы жылдары Қазақстанда ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балалар
санының өсуі байқалады. Жыл сайын олардың саны өсуде, және де бұл
балалардың аз бөлігі ата-аналарының қайтыс болуына байланысты олардың
қамқорлығынсыз қалғандар. Қалғандары әлеуметтік жетімдік дейтін құбылысқа
жатады, яғни ата-аналары тірі жетімдер. Қазіргі кезде жетім балалар мен
қамқорлықсыз қалған балаларға арналған 204 мекемеде ҚР Білім және ғылым
министрлігінің мәліметтері бойынша 18198 бала, олардың ішіндегі 2105 бала -
денсаулық сақтау жүйесінің сәбилер үйлерінде, халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің 19 балалар үйінде - 1294 бала, білім беру жүйесінің 159 ұйымында
- 14799 бала тұрып, тәрбиленіп жатыр.
Ата-аналары тірі жетім балалардың санының артуының негізгі себептері
отбасының әлеуметтік беделінің түсуі, оның материалдық және тұрғын үйге
байланысты қиындықтары, некесіз туудың өсуі, өмір салтын қоғамда
қалыптасқан имандылық принципінен басқаша ұстайтын ата-аналар пайызының
жоғарылығы болып табылады. Осыған орай ата-аналар қамқорлығынсыз қалған
балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау Қазақстанда өте жоғары маңызға
ие болуда, ал мұндай қорғаныс әдістерінің бірі тиісті нормативтік құқықтық
база құру болып табылады.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері жөніндегі қазіргі
заманғы ұлттық заңнамалық базаны мына нормативтік актілер құрайды:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Неке және отбасы туралы, Бала
құқықтары туралы, Білім беру туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Отбасы үлгісіндегі
балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы, Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз
және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының заңдары;
Қорғаншы және қамқоршы органдар туралы ереже, Патронат туралы ереже;
Соттардың балалар тәрбиесімен байланысты дауларды шешуде заңнаманы
қолдануы туралы, Соттардың бала асырап алу туралы істі қарау кезде неке
және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және басқалар.
Бұл ретте заңнамадағы елеулі ақтаңдақтарды, қолданыстағы актілерді
жүзеге асыру тетіктерінің жоқтығын және жеткілікті дәрежеде өкілетті
мемлекеттік органның жоқтығын атап өткен жөн.
ҚР Білім және ғылым министрлігінде арнайы Бала құқықтарын қорғау
жөніндегі комитет құру біздің көзқарасымызша балалардың, соның ішінде ата-
аналар қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
мәселелерін үйлестірудің елеулі проблемаларын принципті түрде шеше алған
жоқ.
Мүмкін біздің жағдайымызда бұл проблеманы шешу үшін жалпыға танылған
халықаралық стандарттардың талаптарын сақтай отырып Бала құқықтары
жөніндегі Ұлттық Омбудсмен институтын құру керек болуы мүмкін.
Қорғаншы и қамқоршы органдардың мәртебесі мен функциялары түбегейлі
өзгерісті талап етеді. Қазіргі кезде балалардың құқықтары мен мүдделерін
қорғауға арналған негізгі мемлекеттік құрылым болып табылатын бұл органдар
көбінесе облыстық білім беру департаментінің құрамында жұмыс істейтін және
барлық уақытта элементар құқықтық білімі бола бермейтін бір ғана
инспектордан тұрады.
Мамандандырылған балалар мекемелерінің ведомство ішінде бастарының
бірікпеуі де проблема күйінде қалуда.
Біздің жекелеген нормативтік құқықтық актілерге іріктеп жүргізілген
талдауымыз кейбір нормаларды жүзеге асыру тетіктерінде жекелеген
ақтаңдақтардың бар екенін куәландырады.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің 76-
бабының 1 тармағымен кәмелетке толмағандарға тәрбиелік ықпал ету шарасы
ретінде бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу
қолданылуы мүмкін деп белгіленген.
Аталмыш Кодекс мұндай шараларды қандай органдар тағайындауы мүмкін
екендігін қарастырмағандықтан, бүгінде іс жүзінде бұл шараларды соттан
басқа әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істі қарайтын кез келген орган
тағайындай алады. Бұл ҚР Конституциясының 16 және 21 баптарына сай
келмейді.
Дәл осындай сәйкессіздік Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары
туралы ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығының 11-бабының нормаларында
және Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы ҚР Заңының 30-
бабында бар, осы заңнамалық актілерге сәйкес балалар олардың келісімінсіз
және сот шешімінсіз оңалту және бейімделу орталықтарына орналастырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты балалардың конституциялық құқықтарын қорғау мақсатында
жұмыс тобы ҚР Үкіметіне қолданыстағы барша заңнамаға талдау жасауды және
кәмелетке толмағандардың бостандығын қандай да бір шектеу, оның еркін-жүріп
тұру құқықтарын шектеу тек қана сот шешімімен болуы тиіс екендігі туралы
нормалармен толықтыруды ұсынады.
Қолданыстағы заңнамада кәмелетке толмағандардың бос уақытты өткізу
орындарына (компьютерлік клубтарға және т.с.с.) баруына ешқандай да
шектеулер көзделмеген. Көңіл көтеру орындарын ұстайтын кәсіпкерлердің түнгі
уақытта балаларға қызмет көрсеткені үшін жауапкершіліктері де көзделмеген.
Осылайша, қоғамдық қатынастардың бұл саласы іс жүзінде құқықтық өрістен
тыс қалуда, ал ондағы көптеген балалардың проблемалары болуы осы қоғамдық
қатынастар саласындағы барлық мәселелерді тезірек заңнамалық реттеудің
қажеттігін көрсетеді.
Жалпы білім беретін мектептерді, ішінара алғанда жаппай оқыту Қорынан
оқушыларға материалдық көмек көрсету мәселесі бойынша тексеру барысында аз
қамтылған балалардың тегін тамақ пен өзге де материалдық көмек алудан бас
тартқан фактілері белгілі болған.
Бұл бас тартуға олар аз қамтылған отбасылардың атаулы әлеуметтік көмек
алуы кезінде балалардың Қордан алған қаражаттарын әлеуметтік қорғау
жөніндегі уәкілетті органдар атаулы әлеуметтік көмек тағайындар кезде кіріс
ретінде есепке алады деген уәж айтады. Бұл ретте отбасының жиынтық кірісі
мөлшерінің сәл асып кетуі ата-аналарды атаулы әлеуметтік көмек алу
мүмкіндігінен айырады, өйткені Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы
ҚР Заңына сәйкес отбасының жиынтық кірісіне тұрғын үйлік және атаулы
әлеуметтік көмектен басқа белгіленген уақыт мерзімі ішіндегі кірістердің
ақшалай немесе заттай алған барлық түрлері кіреді.
Мемлекеттік органдардың құқық қолдану практикасы да ата-аналар
қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесін
реттейтін қолданыстағы некелік-отбасылық заңнамада бірқатар ақтаңдақтардың
бар екенін көрсетіп отыр.
Неке және отбасы туралы ҚР Заңында алғаш рет ата-аналар
қамқорлығынсыз қалған балалар термині қолданылады, бұл халықаралық
нормаларға сәйкес келеді және уақыт талабына сай (100-бап). Бұл норма ата-
аналар қамқорлығын жоғалту негіздерін айқындайды: ата-аналар өлімі, ата-
аналар құқығынан айыру немесе оған шектеу қою, әрекетке жарамсыз деп тану;
ата-аналық міндеттерінен жалтару; ұзақ уақыт бойы болмау және т.б.
Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке алу Неке
және отбасы туралы ҚР Заңының және ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 9 қыркүйектегі
№1346 қаулысымен бекітілген Ата-аналар қамқорлығынсыз қалған балаларды
орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережелерінің негізінде
жүргізіледі. Осы құжатқа сәйкес орталықтандырылған есепке алу күні болып
орта білім саласындағы Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органында
бала анкетасының көшірмесін тіркеу күні саналады (9 тармақ). Ал біздің
көзқарасымызша мұндай күн ретінде бала анкетасын оның іс жүзінде өмір
сүретін және орналасқан жеріндегі қорғаншы және қамқоршы органда толтыру
күнін санау қажет.
Заң ата-аналар қамқорлығынан айырылған балаларды отбасында тәрбиелеу
нысанына басымдық береді. Мұндай жағдайда баланың отбасында тәрбиелену
құқығын қорғаншы және қамқоршы орган қамтамасыз етеді 102-бап). Отбасына
жайғастыру түрлері бала асырап алу, сосын асырау (қамқорлыққа алу) және
патронатқа беру, ал ондай мүмкіндік жоқ кезде барлық үлгідегі балалар
мекемелеріне беру.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz