Халықты құқықтық ағарту, жаңа құқықтық сананы қалыптастыру
Халықты құқықтық ағарту, жаңа құқықтық сананы қалыптастыру
Адам құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктерінің тиімділігі тұрғылықты
халықтың қоғамдық құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің деңгейіне
тікелей байланысты болады.
Құқықтық білім беру мен тәрбиелеудің міндеті өзінің заңды мүдделерін
ұғынып қана қоймай, сонымен бірге оларды жүзеге асырудың саяси-құқықтық
кепілдіктерін нық талап етуге қабілетті еркін тұлғаны қалыптастыру болып
табылады. Тек осы жағдайда елдің құқық қорғау жүйесінің қоғамдық
сұраныстарды орнықты қабылдауына, оның барлық буындары қызметінің жедел
және оңтайлылығына қол жеткізуге болады. Жеке тұлғаның белсенді ұстанымы
сайлау науқанында ғана емес, әртүрлі ахуалдарда адамның өзінің мінез-құлық
желісінен туындайтын мәселелерді шешу әдістерін таңдау алдында болатын
күнделікті өмірде де көрініс табады.
Жалпы төмен құқықтық мәдениет жағдайында жемқорлық құқық бұзушылық пен
қылмыс жасау үшін қолайлы орта сақталады.
Жоғары құқықтық мәдениет қалыптастыру саласындағы қызмет кәсіби
заңгерлерді дайындау сапасын көтеруге, құқық қорғау органдары
қызметкерлерін қоса алғандағы мемлекеттік аппарат қызметкерлерін құқықтық
оқытуға, сондай-ақ ел халқын құқықтық ағартуға бағытталған екі бағытта
жүруге тиіс.
Барлық жерлерде байқалатын заң саласындағы жоғары оқу орындары мен
факультеттер санының артуы, көбінесе олардың тиісті профессорлық-оқытушылық
құраммен толықтырылмауы және мамандарды дайындауға арналған материалдық-
техникалық базаның жеткіліксіздігі заңгерлік қызмет көрсету нарығының
біліксіз мамандармен толығуына, барлық жерлерде халыққа құқықтық қызмет
көрсету сапасының төмендеуіне әкеп соққанын мойындау қажет.
Адам құқықтары саласындағы құқықтық саясатты жүзеге асырудың маңызды
нысаны адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
заңгерлердің, кадрлардың жаңа формациясын дайындау болып табылады. Бұл
бағыт перспективалы, өйткені нақ осы бағыт оны қалыптастыру аспектісінде
құқықтық саясаттың жеке тұлғалық әлеуетіне шығады. Сот төрелігі мен құқық
қорғау қызметінің тиімділігін көтерудің аталған бағыттары елдегі жоғары
заңгерлік білім беруді реформалау тұжырымдамасының өзекті негізін құрайды,
оны ҚР Президентінің Жарлығымен бекіткен жөн.
Кеңестік кезеңде заңгерлер даярлауға арналған қаржылық, ұйымдық, кадрлық
күш-жігер шоғырланған базалық жоғары оқу орындары болғаны белгілі.
Қазіргі заманғы шектеулі бюджеттік қаржыландыру жағдайында бөлінетін
бюджет қаражаттары басымдық ретпен білім беру рейтингі жоғары, профессорлық-
оқытушылық құрамының деңгейі жоғары заңгерлік орталықтарға жіберілуі тиіс.
Сонымен қатар, бюджеттік негізде қаржыландырылатын білім беру мекемелерінде
бірінші кезекте мемлекеттік (бюджеттік) құрылымдарға арналған заңгерлер
дайындауға бағдар жасалуы тиіс. Бұған прокуратура органдары, Ішкі істер
министрлігі, сот жүйесі, мемлекеттік басқару органдары мен әділет органдары
жатады.
Заңгерлік білім саласындағы мемлекеттік шығыстар мемлекет мүддесі,
сондай-ақ азаматтық қоғамды қалыптастыру, жеке тұлғаның құқықтары мен
бостандықтарын қорғау көзқарасы тұрғысынан жеткілікті, бірақ негізделген
болуға тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, заңгерлер дайындау құрылымы ғылыми
тексерілген, негізделген, болжанған болуға тиіс.
Ерекше назар жоғары оқу орындары мен техникумдарда (колледждерде)
заңгерлер дайындау сапасына, оқу орындарын лицензиялау мен аттестаттауға,
біліктілікті көтеру курстарын ұйымдастыруға, жас құқықтанушы мамандардың
тағылымдамасына аударылуы тиіс. Адвокаттық қызмет атқаруға лицензия алған
адамдарды міндетті түрде тағылымдамадан өткізуді енгізген дұрыс.
Бүгінгі таңда мемлекет пен қоғамның құқықтық саладағы көптеген
проблемалары көп жағдайда маңызды практикалық міндеттерді шешуге арналған
заңгерлерді мақсатты түрде дайындаудың жоғымен түсіндірілуі мүмкін.
Жоғары оқу орындарын жеке мамандықтағы заңгерлер дайындауға қайта
бейіндеу үрдісін ынталандыру аса маңызды. Әрі қарай құқық қорғау
органдарына жұмысқа орналастыруға бағдар ұстаумен қатар арнайы адвокатура
органдарына, мемлекеттік және коммерциялық құрылымдардың заңгерлік
қызметіне, банктерге және т.б. арналған заңгерлер дайындауға көңіл бөлінуге
тиіс.
Мысалға, заңгерлерді дайындаудың сандық көрсеткіштерінің өсуі кезінде
мамандандырылған әскери заңгерлер, прокурорлар дайындалмайды. Бұл заңгерлік
мамандықтар үшін үздіксіз білім беру, яғни бастауыш дайындық, қайта
дайындық және біліктілігін көтеру мәселелері назардан тыс қалған.
Қазіргі уақытта ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы №1382
қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған түсіндіру жұмысы,
азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру, құқықтық оқыту және
тәрбиелеу жөніндегі бағдарлама жүзеге асырылуда.
Әділет министрлігі басқа мемлекеттік органдармен бірлесіп жоғарыда
аталған Бағдарламаны жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірледі,
соған сәйкес Қазақстан-2030 Стратегиясының, Мемлекет басшысының
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
Қазақстан халқына Жолдауының және басқа да директивалық құжаттардың негізгі
қағидалары мен жүзеге асыру барысын түсіндіру жөніндегі жұмыс жүргізілуде.
Қойылған міндеттерді шешу шеңберінде еліміздің барлық өңірлерінде орталық
атқару органдар, комитеттер, прокуратура органдары, судьялық корпус
өкілдерінің және басқада білікті адамдардың қатысуымен ақпараттық-
насихаттық топтар ұйымдастырылған. Қоғамдық қатынастар саласындағы
заңнаманы жетілдіру мақсатында ай сайын заң қызметтері жетекшілерінің
қатысуымен мемлекеттік органдардың заң жобаларын дайындау қыщзметінің
өзекті мәселелері жөніндегі семинар-кеңестер өткізіледі.
Елдегі жұмыс істейтін 6700-ден астам құқықтық білім мектептерінде 223
мың тыңдаушы соңғы уақытта қабылданған заңнамалық актілерді мемлекеттік
органдар қызметінде дұрыс қолдану мақсатында оқып-үйренуде. Аталған
мектептердің жұмысына қатысуға мемлекеттік мекемелердің, құқық қорғау, сот
органдарының тәжірибелі мамандары, адвокаттар, нотариустер, жоғары оқу
орындарының оқытушылары, қоғамдық ұйымдар өкілдері және т.б. тартылады.
Құқық түсіндіру жұмысымен қатар қоғамдық өмірдің барынша өзекті
мәселелері бойынша материалдар шығару жөніндегі жұмыс жүргізіледі. Ішінара
алғанда екінші басылымындағы Аударма. Терминдер. Сөзжасам (мамандар мен
аудармашыларға көмек) оқу-әдістеме құралы және жалпы білім беретін
мектептерге арналған Қазақстан Республикасы құқығының негізі атты оқу
құралы, сондай-ақ Қара қылды қақ жарған ғылыми-көпшілік басылым,
Қазақтың әдет-ғұрып заңдары) ғылыми-әдістемелік құрал және т.б. шығарылды.
Сіз адам құқықтары және оларды қорғау мүмкіндіктері туралы ақпаратты
қандай мәлімет көзінен аласыз? деген сұраққа ҚӘА сарапшы әлеуметтанушылары
жауаптың 11 нұсқасын таңдаған, және де респонденттерге бірден бірнеше
сұрақтарға жауап беру мүмкіндігі берілді. Халықтың адам құқықтары туралы
ақпарат алатын мәлімет көздерінің ішінде бірінші орында иеленетіні
телевидение -74,7%, екінші орында - баспасөз 50,4%, төртінші орында - радио
18,8%. Айтарлықтай кең танымал мәлімет көзі айналадағы (таныс) адамдар
болып табылады - 26,5%. Әлеуметтанушылық зерттеулердің алынған мәліметтері
халықты адам құқықтары мен оларды қорғау тетіктері туралы
ақпараттандырудағы БАҚ-ның рөлнің артуымен куәландырады. Соның салдарынан
адам құқықтары саласында Қазақстанның азаматтық қоғамының белсенді
институты ретінде танылған бұқаралық ақпарат көздерімен ынтымақтастық
өзекті болып қалуда.
Хабар телеарнасымен, Заң ЖШС-мен өзара іс-қимыл жасай отырып
Президент Жолдауы - іске асуда, Әділет органдарының сенім телефондарына
- ерекше назар, Қазақстандағы дін, Дүниежүзілік сауда ұйымы және
зияткерлік меншік құқығының сақталуы сияқты құқықтық тақырыптар жөніндегі
телехабарлар мен барынша өзекті проблемалар жөніндегі жарнамалық-имидждік
роликтер ұйымдастырылды. Казахстанская правда, Егемен Қазақстан, Заң,
Юридическая газета, Закон и правосудие республикалық баспасөз
басылымдарында ақпараттық сипаттағы тұрақты айдарлар құрылған. 2006 жылы
баспасөз БАҚ-тарында, теле- және радиоарналарда әртүрлі құқықтық актілер
бойынша барлығы 6900 сөз сөйлеу, 1728 дөңгелек үстел, 18 мың лекция және
3200-ден астам семинарлар, кездесу-әңгімелер, конференциялар
ұйымдастырылған.
Азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мақсатында Көкшетау,
Ақтөбе, Өскемен, Тараз, Атырау және Талдықорған қалаларында өзекті құқықтық
тақырыптар бойынша бірқатар ғылыми-практикалық конференциялар мен өңірлік
семинарлар өткізілді. Сонымен бірге, мақсатты топтармен - жоғары оқу
орындарының студенттерімен, кәсіпорындар мен бюджеттік ұйымдардың
қызметкерлерімен, әскери қызметшілермен 21 мыңнан астам кездесулер
өткізілді. Бұл кездесулер барысында заңнаманың, 2030-Стратегиясының ұзақ
мерзімді басымдықтарын жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттің іс-қимылдары
түсіндірілді, түсінікті түрде Мемлекет басшысының 2005 жылғы ақпандағы
Жолдауында айтылған идеялар мен шешімдері баяндалды.
Жоғарыда аталған Бағдарламаның үйлестірушісі болып табылатын Әділет
министрлігі мемлекеттік органдардың құқық қорғау жұмысы процесіндегі өзара
іс-қимылын қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасынан
алынған мәліметтер бойынша Қазақстан-2030 Стратегиясының, Ел
Президентінің 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты Қазақстан халқына Жолдауының негізгі
қағидаларын насихаттау мен жүзеге асыру барысын түсіндіру Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасы қызметіндегі басымдық бағыт болып
табылады.
Жоспардың 1 тармағына сәйкес көзделген ақпараттық іс-шараларды жүзеге
асыруды прокуратура органдары тұрақты негізде баспасөз және электрондық
баспасөз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, дөңгелек үстелдер мен
семинарлар, мақсатты топтармен кездесулер мен әңгімелер өткізу арқылы
қамтамасыз етеді.
Бас Прокурордың өкімімен 2030-Стратегиясы мен Ел Президентінің
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауын насихаттау шеңберінде
жүргізілетін іс-шаралар бойынша тоқсан сайын есеп беріп отыру енгізілген.
БАҚ-тарда жемқорлыққа қарсы заңнаманың қолданылуын, кәмелетке
толмағандар, зейнеткерлер, мүгедектер, қылмыстық іс жүргізу процесіне
қатысушылар құқықтарын қорғау саласындағы заңдардың талаптарының орындалуын
тексеруді көрсетуге үлкен мән беріледі.
Республиканың Жоғарғы Соты және жергілікті соттары да ҚР Үкіметінің 2004
жылғы 24 желтоқсандағы №1382 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға
арналған түсіндіру жұмысы, азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру,
құқықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыру
шеңберіндегі жұмыстарды жалғастыруда.
2006 жылдың екінші жартысында Жоғарғы Сот жүргізген маңызды іс-шаралар
БАҚ-тарда кеңінен жарияланды. Баспасөзде 76-дан астам жарияланым,
республикалық телевизия арналарында 25 телерепортаж, радиода сөйлеген
сөздер дайындалып, жарияланды. Республика соттары 2006 жылдың екінші
жартысында БАҚ-тарда барлығы 700-ден астам мақала-сөздер ұйымдастырды.
Есепті кезең ішінде 30 ресми баспасөз релиздері дайындалып, БАҚ-на
жіберілді.
Бүгінде Қазақстан ғылымның басқа салаларындағы сияқты құқықтық
зерттеулер саласында да елеулі әлеуетке ие. Жоғары оқу орындары
қабырғасындағы ғылыми мектептер барынша талантты жастарды іріктеуге, оны
студенттік шақтан бастап ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуға тартуға жағдай
жасайды. Әлемдік практика мемлекет құқық пен құқықтық өзгерістер
саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі дамытуды қолдайтын елдерде
инновациялық қызмет барынша сәтті дамитынын куәландырады.
Жоғары оқу орындарындағы адагершілігі жоғары рухани тұлғаны қалыптастыру
жөніндегі тәрбие жұмыстарының барынша маңызды бағыттарының бірі студент
жастардың құқықтық санасын көтеруге, әлеуметтік қатынастар мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған шаралар жүйесі арқылы жүзеге асырылатын құқықтық
тәрбие мен құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Жоғары оқу орындарында құрылған әлеуметтанушылық зерттеулер бөлімдері
студент жастар арасындағы құқықтық сауаттылықты анықтау жөнінде тоқсан
сайын студенттерге сауалнама жүргізеді, соның нәтижесінде осы бағыттағы
жұмыстарды жетілдіру жөніндегі әрі қарайғы шаралар мен іс-қимылдарды
анықтайды.
Студент жастарға шығармашылық саласында белгілі бір нәтижеге жету үшін
жағдай жасау, сондай-ақ құқықтық білімді насихаттау мақсатында жоғары оқу
орындарында жыл сайын студенттік ғылыми конференциялар, спорттық жарыстар:
универсиадалар, спартакиадалар, біріншіліктер, турнирлер өткізіледі.
Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары Қазақстандағы
адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде 1500 респонденттің
ішінде жүргізген сауалдама көрсеткеніндей, сұрақ берілген адамдардың 52,6%
Қазақстанда адам құқықтары және оларды қорғаудың мүмкіндіктері туралы
ақпарат жоқ деп есептейді.Тек сұрақ берілгендердің 30,7% - адам құқықтары
және оларды қорғаудың мүмкіндіктері туралы ақпараттың санына қанағаттанады,
респонденттердің 16,7% жауап беруге қиналған. Алынған мәліметтер халықты
құқықтық ағартудың, құқықтық ақпарат алуға қол жететін орталықтарды құру
қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Адам құқықтары
жөніндегі мұндай қол жетімді ақпарат орталықтарының бірі Адам құқықтары
жөніндегі Цифрлы кітапхана болып табылады.
2006 жылғы 27 қыркүйекте Қазақстан халқы үшін құқықтық ақпаратқа тегін
жол беретін Астанада Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы іске қосылды. Ел
аумағында цифрлы кітапхананы ұстап тұру Қазақстан Республикасының Ұлттық
академиялық кітапханасына (ҚР ҰАК) сеніп тапсырылған. Кітапхананың
құжаттары http:hrc.nabrk.kz мекен-жайында қазақ және орыс тілдерінде қол
жетімді, кітапхананың интерфейсі қазақ, орыс, француз және ағылшын
тілдерінде жүзеге асырылған.
Цифрлы кітапхананы құру Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық іс-қимыл
жоспарын дайындау процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол
Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының, Алматыдағы ЮНЕСКО-ның Кластерлік
бюросының, Мемлекет басшысы жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
және Қазақстан Республикасы Парламентінің бірлесіп күш салуымен құрылған.
Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы іс жүзінде ТМД
мен Орталық Азия елдері үшін заң саласындағы ақпаратқа, ашық қоғамдық
қызметтер арқылы баршаға арналған адам құқықтары саласындағы білім беруге
қол жеткізуді жақсарту процесіндегі инновациялық қадам екенін атап өту
қажет.
Цифрлы кітапхананың маңызды сипаттамалары: көптілділік, пайдаланудың
оңайлығы, көлемі: Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының адам
құқықтарының бұзылуы саласындағы азаматтардың шағымдарын өңдеуі негізінде
1000-нан астам құжаттар қамтылған.
Цифрлы кітапхананың негізгі аудиториясы, бірінші кезекте, ауыл
жұртшылығы, халықтың әлеуметтік жағынан қорғалатын осал топтары -
мүгедектер, зейнеткерлер, табысы төмен азаматтар және құқықтық ақпаратқа
қолдары жетпегендер болып табылады. Бұл үшін адам құқықтары саласындағы
білімдерді жүйелейтін адамдарға түсінікті 65-тен астам санатты қамтитын
кітапхананың Әдістер бөлімі қарастырылған. Жиі қойылатын сұрақтар
санаттардың көпшілігінде берілген.
Цифрлы кітапхана халықтың адам құқықтары жөнінде хабардар болуы деңгейін
едәуір көтеріп, тиімді білім беру құралына айнала алады.
Гринстоун еркін бағдарламасымен қамтамасыз етуді ЮНЕСКО ұсынды, бұл
бағдарламаны Вайкато университеті әзірлеген http:www.greenstone.org.
Цифрлы кітапхананың құралдары қол жеткізудің екі режимін қарастырады:
- Интернет - онлайн арқылы,
- жергілікті компьютерлік желіде - оффлайн режимі арқылы.
Цифрлы кітапхана ақпараттық технологиялар саласындағы кәсіптік
дайындықты талап етпейді, мазмұнын көрсететін және дамытатын еркін
аспаптары бар.
Халқы аз үлкен аумақта Ақпараттық-Коммуникациялық Технологиялар -
ақпарат таратудың барынша тиімді жолы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы Цифрлы
кітапхананы Мәдениет және ақпарат министрлігінің кітапхана желісі арқылы
облыстық, аудандық және ауылдық кітапханаларға таратуда, ол сондай-ақ өз
серверіндегі Цфрлы кітапхананы жаңартып, ұстап отыратын құқықтық ақпаратқа
ашық қол жеткізетін орталық болып табылады.
ҰСЫНЫМДАР
1. Қазақстандағы заң саласындағы білім беруді реформалау және жетілдіру
Тұжырымдамасы әзірленіп, қабылдансын.
2. Орта жалпы білім беретін мектептерге, колледждерге және жоғары оқу
орындарына арналған мемлекеттік және орыс тілдеріндегі Қазақстандағы адам
құқықтары оқу құралы әзірленсін.
3. Адам құқықтарын сақтаудың міндетті алғы шарттары халықтың құқықтық
ақпараттануының айтарлықтай жоғары деңгейі болып табылады. Осыған
байланысты азаматтардың заң саласындағы сауаттылығын көтерудің өткір
сұранысы ретінде қоғамда құқықтық білімдерді кеңінен насихаттауды
жандандыруды қолға алу қажет.
4. Республика халқының көпшілігіне арналған: ұстаған, қамауға алған
кездегі, келісім-шарт жасаған, жоғары оқу орнына түскен, жұмысқа кірген
және шыққан кездегі және т.с.с. жағдайларда адамның құқықтары туралы
жадынама жариялауды қоса алғандағы адам құқықтарын қорғау мәселелері БАҚ-
тарда жүйелі түрде жариялансын.
5. Уәкілетті мемлекеттік органдар тұрақты негізде БАҚ-тарда жариялай
отырып, Құқықтық ағарту жемқорлыққа тосқауыл ретінде тақырыбындағы
дөңгелек үстелдер мен курстар өткізсін.
6. Қылмыстық ізге түсу органдарының, сондай-ақ басқа да мемлекеттік
органдардың қызметкерлері арасында адам құқықтары саласындағы семинарлар
мен тренингтер жүйелі түрде өткізілсін.
7. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы №1382 қаулысымен бекітілген
2005-2007 жылдарға арналған түсіндіру жұмысы, азаматтардың құқықтық
мәдениетін қалыптастыру, құқықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі
бағдарламаға Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасының
жұмысын ақпараттық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шараларды көздейтін толықтырулар енгізілсін.
8. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі барлық қалалар мен аудандарда,
селолық елді мекендерде еліміздің кітапхана желісі арқылы Цифрлы
кітапхананың мәліметтерін қабылдау пункттерін ұйымдастыруға жәрдемдессін.
9. ҚР Әділет министрлігі ҚР Ұлттық академиялық кітапханасының веб-
сайтында: http:hrc.nabrk.kz орналасқан Цифрлы кітапхананың мәліметтер
базасын мемлекеттік және орыс тілдерінде бөлімдер мен айдарлар тақырыбы
бойынша нормативтік құқықтық актілермен үнемі жаңартып отыруды қамтамасыз
етсін.
10. ҚР Әділет министрлігі мен ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Адам
құқықтары жөніндегі комиссиямен бірлесіп ҚР Президентінің жанындағы Адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасын жетілдіру жұмысын
жалғастырсын.
Цифрлы кітапхананың мәліметтер базасын облыстардың және Астана, Алматы
қалаларының әкімдіктері мен мәслихаттарының нормативтік құқықтық
актілерімен жаңарту қамтамасыз етілсін.
11. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы электронды үкіметті іске қосу
үшін қажет іс-шаралар тізбесіне енгізілсін.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы
Әділ сот ісін жүргізу құқығы жеке құқықтардың қосылуын білдіреді, сот
төрелігін жүргізу барысында олардың әрқайсысын қамтамасыз ету сот ісін
жүргізудің әділ болу-болмауын анықтауға мүмкіндік береді. Әділ сот ісін
жүргізу құқығын оны құрайтын құқықтарды топтастырып, үш элементке бөлуге
болады: 1) сотқа дейінгі құқықтар, 2) сот процесі кезіндегі құқықтар, 3)
соттан кейінгі құқықтар.
Сотқа дейінгі құқықтарға мыналар жатады: бостандық құқығы; қылмыс жасады
деген күдікпен тұтқындалған немесе ұсталған адамдардың ақпарат алу
құқықтары; сотқа дейінгі қорғаушы алу құқығы; тез арада судьяның немесе
басқа сот лауазымды адамның алдында болу құқығы; тұтқындаудыңұстаудың
заңдылығын даулау құқығы; ақылға қонымды мерзімде сотта қаралу немесе
қамаудан босау құқығы; жауап алу кезіндегі құқығы, қамауда ұстаудың адамның
қадір-қасиетіне лайықты болу және азаптаудан еркін болу құқығы.
Сот процесі кезіндегі құқықтар тобы заң мен сот алдындағы тең құқықты;
істі заң анықтайтын білікті, тәуелсіз және әділ соттың қарауы құқығын; әділ
сот қарауы құқығын; кінәсіздік презумпциясын; түсінік беруге немесе кінәсін
мойындауға мәжбүрленбеу құқығын; азаптау немесе мәжбүрлеудің басқа жолымен
алынған түсініктерді алып тастауды; кері күші бар қылмыстық заңнаманы
қолдануға және бір іс бойынша қайта қудалауға тыйымдарды; өзін жеке басы
арқылы немесе адвокат көмегімен қорғау құқығын; сотта және апелляция беру
кезінде қатысу құқығын; куәларды шақыру және сұрақ беру құқығын;
аудармашыға және жазбаша аудармаға құқығын; апелляция құқығын қамтиды.
Соттан кейінгі құқықтар тобына шағымдану құқығы және жіберілген сот
қателігі үшін зиянды өтеуді талап ету құқығы кіреді.
Қылмыстық іс бойынша әділ сот ісін жүргізу құқығы осы жеке тұлғаны
қылмыстық процеске тартқан сәттен пайда болады. Қандай да бір сот ісінің
жағдайына қарай бұл сәт ұстаумен, тұтқындаумен немесе айып тағылумен қабат
кеп қалуы мүмкін. Осылайша, әділ сот ісін жүргізу кепілдіктері қылмыстық
істі қозғау, алдын ала тергеу және жауап алу процестерінде, сондай-ақ
соттың мүмкін болатын апелляциялық (байқау) шағымы бойынша әрекеттерін қоса
алғандағы соттың істі қарауы барысында қамтамасыз етілуге тиіс.
Сотқа дейінгі құқықтар
Адамның бостандығы мен жеке басына қол сұғылмауы құқығын шектеуді
неғұрлым елеулі шаралары тұтқындау мен қамауда ұстау болып табылатындығы
жалпыға ортақ мойындалған.
ҚР Конституциясының 16-бабына сәйкес: 1. Әркiм өзiнiң жеке басының
бостандығына құқығы бар. 2. Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады,
тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi. Прокурордың
санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ғана ұстауға
болады.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде де адамды ұстау және тұтқындау
ретінде жол кесу шарасын таңдау тәртібін анықтайтын нормалар бар. Ішінара
алғанда ҚР ҚІК 14-бабына сәйкес: 1. Осы Кодексте белгiленген негiздер мен
тәртiп бойынша болмаса, ешкiмдi де қылмыс жасады деген сезiк бойынша
ұстауға, қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға
болмайды. 2. Осы Кодексте көзделген жағдайларда ғана және қамауға алынған
адамға сотқа шағымдану құқығын бере отырып, тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен ғана қамауға алуға және күзетпен ұстауға жол берiледi. Адам
прокурордың санкциясынсыз жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ғана
ұсталуы мүмкiн. Күзетпен ұсталмаған адамды сот-психиатриялық сараптама
жүргiзу үшiн медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешiмiмен
ғана жол берiледi. Күзетпен ұсталмаған адамды сот-медициналық сараптама
жүргiзу үшiн медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешiмi
немесе прокурордың санкциясы бойынша жол берiледi.
Жоғарыда көрсетілген өз қалауынша тұтқындау мен ұстаудан қорғаудың
заңнамалық кепілдіктері негізінен жалпыға танылған халықаралық
стандарттарға сәйкес келеді. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық Пактінің (әрі қарай - АСҚХП) 9(1) бабында былай делінген: әр
адамның бостандық және қауіпсіздік құқығы бар. АСҚХП-де жеке тұлғаның
бостандығы тар мағынасында түсіндіріледі және жеке тұлға түрмеде немесе
тергеу изоляторында болған кезде бұзылатын табиғи орын ауыстыру бостандығын
білдіреді. Өз кезегінде АСҚХП-де қауіпсіздік жеке тұлғаның басқа жеке
тұлғаның немесе тұлғалардың тарапынан қол сұғудан азат болу құқығы ретінде
баяндалады. 9(1) бапқа сәйкес ешкім де еріксіз тұтқында немесе қамауда
ұсталуға тиіс емес және әркім өз бостандығынан тек қана заң негізінде
және сол заңда белгіленген рәсімге сәйкес айырылуы мүмкін.
Әркімнің өзінің ұсталғанының немесе тұтқынға алынғанының себебін білуге
құқы бар (ақпарат құқығы). ҚР ҚІК-де ұсталған адамды тез арада ұстау
негіздері, сондай-ақ ол жасады деген күдік тудырған немесе айып тағылған
қылмыстың заң жағынан қалай дәрежеленгені туралы хабардар етуге қатысты
нормалар бар 14-бап). Сонымен қатар, ҚР ҚІК 26-бабына сәйкес Қылмыстық
процестi жүргiзушi орган сезiктiге, айыпталушыға олардың құқықтарын
түсiндiруге және олардың айыптаудан заңмен тыйым салынбаған барлық
құралдармен қорғану мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге ... мiндеттi. ҚР ҚІК 27-
бабына сәйкес Ешкiм өзiне, жұбайына (зайыбына) және жақын туыстарына қарсы
айғақтар беруге мiндеттi емес.
Қазақстандық заңнаманың жоғарыда аталған нормалары жалпыға танылған
халықаралық стандарттардың нормаларына сәйкес келеді.
АСҚХП 9(2) бабы былай дейді тұтқындау сәтінде әрбір адам тұтқындаудың
және тағылған айыптың себебі туралы хабардар етілуге тиіс. Бұл қағида
тұтқынға алынған адам өзінің тұтқынға алынуының жалпы себептері туралы
тұтқындалған сәтінде хабардар болуы тиіс дегенді білдіреді, ал кейінгі
тағылған айып туралы ақпарат тұтқындалған адамға тез арада жеткізілуі
тиіс. Бұл ретте тұтқындалған адам өзінің ұсталуының заңдылығына шағымдалу
үшін жеткілікті ақпаратқа ие болуға тиіс. Тұтқынға алуға жазбаша ордердің
болуы барлық жағдайлар үшін міндетті шарт болмаса да, мұндай құжаттың
болмауы еркін тұтқындады деген айып тағуға әкеп соғуы мүмкін. Тұтқынға алу
себептері мен ұсталған немесе тұтқындалған адамның құқығын түсіндіру
(мысалға, адвокат алу құқығы) тиісті тарапқа түсінікті тілде баяндалуға
тиіс. Бұл норма айыпталушының егер де ол жергілікті тілді білмеген жағдайда
оған білікті аудармашы берілу құқығына ие екендігін көздейді.
Жарияланған нормалар мен бостандықтарды практика жүзінде қамтамасыз ету
мен қорғау үшін жазылған нормалардың тиімділігі мен жеткіліктілігі
қолданылатын практикамен тексерілетіндігі белгілі.
ҚР Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша 2006 жылы негізсіз ұстау,
тұтқындау және қамауға алу фактілерінің орын алуы жалғасты. Егер де 2005
жылы прокурорлар ішкі істер органдары мен қаржы полицияларының қызметтік
орынжайларынан 571 адамды босатса, 2006 жылы - 743 адамды босатқан, олардың
741 ішкі істер органдарына келеді.
Бұдан да жаманы, куәлардың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың заңсыз
бас бостандығынан айырылған фактілері орын алған. Мұндай шаралардың
қылмыстық ізге түсу органдары үшін қолайлы жауаптар алу мақсатында оларға
қысым көрсету әдісі ретінде қолданылуын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде
1500 респондентке қойылған Сіз тізбектелген институттардың Қазақстандағы
адам құқықтарын қамтамасыз ету процесіндегі жұмысын қалай бағалайсыз?
деген сұраққа құқық қорғау органдары мен соттардың ішінде ішкі істер
органдары неғұрлым төмен баға алған, барлық сұрақ берілген респонденттердің
30,7% полицияның құқық қорғау қызметіне теріс баға берген. Бұл ішкі істер
органдарының кейбір лауазымды адамдарының құқықтық мәдениетінің төмендігі,
адамның құқығын қорғау саласындағы элементарлық білімнің жоқтығы, олардың
қызметіне жоғары тұрған органдар мен прокуратура тарапынан қадағалаудың,
бақылаудың тиісті дәрежеде емес екендігі туралы куәландырады.
Мысалға Жамбыл облысы Талас ауданының прокуратурасы АІІБ-нің алдын ала
ұстау камерасынан жауап алуға шақырылған М. және Т. босатылған.
17.05.2006 ж. Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданына қарасты
Асхат кентінің №112 орта мектебінің 10 сынып оқушысы Д.-ны полиция
қызметкерлері Мақтаарал АІІБ жеткізіліп, заңды өкілдерінсіз (ата-
аналарынсыз) қылмыстық іс бойынша жауап алынған. Полицейлер тарапынан
болған мұндай әрекеттерден соң Д. өзіне-өзі қол жұмсап қайтыс болған (ауыл
поштасының ескі ғимаратында асылып өлген). Қайтыс болған баланың ата-
анасының шағымы бойынша Оңтүстік Қазақстан облысы ІІД Өзіндік қауіпсіздік
басқармасы 2006 жылғы 31 мамырда ҚР ҚК-нің 102-бабының белгілері бойынша
қылмыстық іс қозғаған. Сонымен бірге, бұл қылмыстық іс ҚР ҚІК 37-бабы 1
бөлік 2 тармақ негізінде полиция қызметкерлерінің аталған қылмысты жасағаны
дәлелденбегендіктен тоқтатылған.
Риддер қаласы прокуратурасының тексеруі барысында 2006 жылғы наурыздың
16-нан 17-не қараған түнде Риддер ҚІІБ ғимаратында азаматтар Б., В. және Б.-
ларды заңсыз ұсталғаны фактісі анықталған. Олардың екеуі қару беру
бөлмесінде, біреуі 3 қабаттағы қызметтік орын-жайда ұсталған. Аталған
адамдарды бес полиция қызметкері ешқандай түсінік бермей үйлерінен алып
кеткен, жеткізілгені не болмаса ұсталғаны туралы құжаттар ресімделмеген.
Жалпы 2006 жылы прокурорлар 62 азаматты ұстауды заңсыз деп таныған.
Статистикаға сәйкес, 2006 жылы прокурордың тұтқындауға және тұтқында
ұстау мерзімін ұзартуға берген санкцияларына түскен 756 шағым қаралып,
олардың 129 немесе 17% қанағаттандырылған.
Прокурор санкция берген тұтқындау түріндегі алдын ала кесу шарасына
шағымдарды негізінен айыпталушы мүддесін қорғайтындар беретінін (87%)
практика көрсетіп отыр.
Шағымдарды қанағаттандыруға негіздемелер көбінесе айыпталушының
(күдіктінің) жеке басына қатысты жағдайлар, жасаған қылмыстарының сипаты
мен ауырлық дәрежесі болып табылады, өйткені қылмыстық қудалау органдары
қылмыстың шағын қоғамдық қауіптігімен қатар айыпталушының егде немесе жас
екенін, асыраушыларының бар екенін, ауыр науқастарын, тұрғылықты жерін
ескере бермейді.
Апелляциялық инстанция соты өзгеріссіз қалдырған Петропавл қалалық
сотының 2006 жылғы 21 сәуірдегі қаулысымен ҚК 209-бабының 1 бөлігі бойынша
айыпталған А.-ға қатысты тұтқындау түріндегі алдын кесу шарасы ешқайда
кетпеу туралы қол қоюмен алмастырылған. Соттың қабылдаған шешімінің
негізделуіне оның орта ауырлық санатына жататын қылмысты алғаш жасағаны
көрсетілген, алдын кесу шарасын таңдау кезінде айыпталушының жеке басының
мәліметтері: жағымды мінездемесі, асырауында төрт жас бала мен қарт
анасының болуы, олар үшін оның жалғыз асыраушы екендігі ескерілмеген.
Адвокат алу және оның қызметін сотқа дейінгі іс-қимылдар барысында
пайдалану құқығы соттың істі әділ қарауының, сот ісін жүргізу мәселесін
шешер кезде көп назар аудартатын кепілдігі болып табылады, өйткені тәжірибе
көрсеткеніндей бұл құқықтық норма бәрінен көп бұзылады.
Заңгерлердің рөліне қатысты негізгі принциптердің бірінші принципі
әрбір адам сотта іс қараудың барлық кезеңдерінде өз құқықтарын анықтау
және қорғау мақсатында өз таңдауымен адвокаттың қызметін пайдалануға
құқылы делінген, бұл толықтай сотқа дейінгі кезеңге де қатысты.
Адвокат қызметін алу құқығы соттың істі қарау барысында қорғауға
арналған тиісті жағдайларды жасауды және айыпталушыны толыққанды қорғау
құқығын көздейді. Негізгі принциптердің 5 принципі ... және осы құжаттың 17
принципі айыпталушыны тұтқындау немесе ұстау кезінде ол тез арада өз
таңдауымен адвокат қызметін алу құқығы туралы хабардар етілуге тиіс деп
кесіп айтады.
Негізгі принциптердің 7-бабы ... биліктен әрбір ұсталған немесе
тұтқындалған адам тұтқындалғаннан немесе ұсталғаннан кейін 48 сағаттың
ішінде адвокат қызметіне кедергісіз қол жеткізу құқығына ие болатындай
жағдай жасауды талап етеді.
Осылайша, өз таңдауымен адвокат тарту құқығы айыпталушының оған ресми
түрде айып тағылғанына, тағылмағанына қарамастан іс жүзіндегі ұсталған
немесе тұтқындалған сәтінен басталуға тиіс. Оның үстіне айыпталушы өз
қалауынша адвокат қызметін пайдалана алмаса, тиісті биліктер сотта істі
қараудың әділдігін қамтамасыз ету үшін ақысыз негізде өз адвокатын ұсынады.
Бұл ретте Негізгі принциптердің 8 Принципі ... биліктен барлық тұтқындалған
немесе ұсталған адамдар өз адвокаттарымен ешқандай кешіктірусіз,
басқалардың араласуынсыз, цензурасыз немесе құпиялылық шарттарын шектеусіз
қарым-қатынас жасай алатын жағдай жасауды талап етеді. Адвокат өз клиентіне
құқық қорғау органдары өкілінің көз алдында консультация бере алады, алайда
ол бұлардың әңгімесі естілмейтіндей аймақта болуға тиіс.
ҚР Заңнамасы білікті көмек алу құқықтарына кепілдік береді. ҚР
Конституциясының 13-бабының 3 тармағына сәйкес әркiмнiң бiлiктi заң
көмегiн алуға құқығы бар. Заңда көзделген реттерде заң көмегi тегiн
көрсетiледi. Бұл құқық ҚР ҚІК 26-бабында да көзделген.
Дейтұрғанмен, ҚР қылмыстық іс жүргізу заңнамасы адамды өз таңдауы
бойынша қорғаушы алу құқығы туралы хабардар ету рәсімін, сондай-ақ тегін
білікті заңгерлік көмек берілуі рәсімін егжей-тегжейлі регламенттеуді талап
етеді. Адамның құқықтарын қамтамасыз ету мен қорғаудың маңызды шарты
азаматтарға білікті заң көмегін көрсету институттарының болуы болып
табылады. Білікті заңгерлік көмек алу құқығы халыққа заңгерлік көмек, соның
ішінде адвокат қызметін көрсету жөніндегі кең ауқымды желіні ұйымдастыруды
талап ететін маңызды конституциялық жағдай болып табылады.
Қазақстандық адвокатураны дамытуда 1997 жылы Адвокаттық қызмет туралы
ҚР Заңының, Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
кодекстерінің қабылдануы ерекше рөл атқарды.
Адвокаттардың өздерінің қызметін жүзеге асыруы кезіндегі тәуелсіздігі
принципі аталған заңнамаларда адвокатураның ұйымдастыру және қызметінің
негіз қалаушы принциптерінің бірі ретінде бекітілген.
Сол сияқты Қазақстан адвокатурасы тарихында алғаш рет республиканың
Қылмыстық заңымен адвокаттардың қылмыстық процесте азаматтарды қорғау,
азаматтар мен ұйымдарға заңгерлік көмек көрсету жөніндегі қызметіне кедергі
жасағаны үшін жауапкершілік көзделген.
2007 жылғы 1 қаңтарда адвокаттардың қатарында аумақтық принципі бойынша
14 облыстық және 2 қалалық адвокаттар алқасына біріккен 3325 адам болған.
Қазақстанға адвокаттар қызметін ұйымдастырудың 3 нысаны тән: заң
консультациясы, адвокаттық кеңсе және заңды тұлға құрмаған жеке қызмет.
Ұйымдастыру нысанының неғұрлым көп тарағаны заң консультациясы болып
табылады, онда 2 мыңнан астам адвокат жұмыс істейді. Заңды тұлға құрмай
жеке практикамен айналысатын адвокаттар санының өсу үрдісі сақталуда - 2006
жылы 704 адам, ал 2003 жылы 300 және 2004 жылы 540 адам болған.
Ауылдық аудандардағы адвокаттар санының (2006 жылы 710 адам, 2005 жылы -
636 адам) салыстырмалы өсуіне қарамастан ол білікті мамандарға деген
сұранысты жаба алмайды. Қазіргі уақытқа дейін ҚР Әділет министрлігінің
мәліметтері бойынша республиканың 9 ауылдық ауданында мүлде адвокаттар жоқ.
Бұл проблеманы шешу Үкімет пен жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының тарапынан бірлесіп күш жұмсауды талап етеді. Білікті
заңгерлердің ауылдық аудандарға келіп қосылуы адвокаттық қызметке лицензия
алу рәсімін оңайлатумен не болмаса жоюмен қамтамасыз етіле алмайды.
Адвокаттардың ауылда жұмыс істеуін ынталандыруға, оларды орналастыру
мәселесін шешуге, материалдық-техникалық қамтамасыз етуге және т.б.
бағытталған іс-шаралар кешені қажет.
Мұқтаж адамдарға тегін заңгерлік көмек көрсетудің заңнамалық
тетіктерінің, тағайындалған адвокаттардың қызметін бюджеттік
қаржыландырудың қалыптасқан жүйесінің бар екендігіне қарамастан мұндай
адвокаттар жұмысының сапасына елеулі сындар айтылуы әлі жалғасуда.
Қазіргі таңда адвокатура институтын жетілдірудің, ел халқына білікті
заңгерлік көмектің қол жетімділігін қамтамасыз етудің жолдары мен әдістері
белсенді іздестірілуде. ҚР Әділет министрлігі азаматтарға кепілді тегін заң
көмегін көрсету жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсынымдар әзірлеу жөніндегі
сараптамалық кеңес пен жұмыс тобын жасақтады. Бұл бағыттағы жұмыс
жандандырылуға тиіс.
Тұтқынға алудың немесе ұстаудың заңдылығына наразылық білдіру мақсатымен
істі тез арада соттың қарауына мүмкіндіктің болуы адамның сотқа дейінгі
құқықтарының маңызды кепілі болып табылады.
АСҚХП 9(3) бабы қылмыстық іс бойынша тұтқындалған немесе ұсталған
адамдардың құқығын белгілейді. Бұл баптың қағидаларына сәйкес, айыпталушы
немесе ұсталған адам судьяның немесе заң бойынша сот билігін жүзеге асыру
құқығы бар және ақылға қонымды уақыт ішінде істі сотқа қарауға немесе
босатуға құқығы бар басқа лауазымды адамның алдына тез арада жеткізілуі
тиіс. Бұл жағдайда Адам құқықтары жөніндегі комитет (АҚК) сарапшылары тез
арада ұғымын қамауда ұстаудан сотта істі қарауға дейінгі кезеңді
түсіндіреді, ол бірнеше күннен аспауға тиіс. 9(3) баптың қағидалары
айыпталушыны сотқа дейінгі ұстаудың жалпыға бірдей ереже бола алмайтынын
кесіп айтады. Бұл норма айыпталушының кепілдемемен не болмаса сотқа дейінгі
қандай да бір өзге кепілдікпен босану құқығын көздейді. Оның үстіне 9(3)
бап айыпталушы егер де оның ісін сотта қарау ақылға қонымды уақыт ішінде
жүргізілмеген болса сотқа дейін қамаудан босатылуға тиіс дейді. Әрине,
ақылға қонымды деп сипатталатын уақыт кезеңі осы істің жағдайына
байланысты және айыпталушының қашып кетуі қаупін, қылмыстық істің
күрделілігін, құқық бұзушылықтың сипатын, осы іс бойынша тергеу және
прокурорлық органдар өкілдері жұмысының тиімділігін қамтиды.
АСҚХП 9(4) бабы жанама түрде тұтқындалған немесе ұсталған адамның оның
ісі бойынша дұрыс құқықтық шешім шығару немесе босату мақсатында тез арада
істі сотта қарауын талап ету құқығын көздейді.
Істі сотқа беру тәртібі оңай, жедел және ұсталған адам сотқа дейін
кепілдемемен босана алмайтын жағдайда тегін болуға тиіс. Ұсталған адам да
өзінің ұсталуының заңдылығын қайта қарау құқығына ие. Бұл орайда АСҚХП 9(5)
бабы заңсыз тұтқындауға немесе ұстауға ұшыраған кез келген жеке тұлға
тиісті материалдық өтемақы төлемдеріне құқылы деп белгілейді. Бұл құқық
тұтқындау немесе ұстау 9(1)-(4) баптағы нормаларды, сондай-ақнемесе ішкі
заңнаманың ережелерін бұза отырып, жүргізілген кезде ғана күшіне енеді.
Алайда өтемақылық талап қою тәртібі бұл жағдайда жеткіліксіз жазылғанын
атап өткен жөн. Әдетте, бұл жағдайда жеке тұлға мемлекетке, қолданыстағы
заңнама нормаларын бұзған нақты ведомствоға немесе жеке тұлғаға қарсы
азаматтық-құқықтық талап арыз қоюға құқылы деп ұйғарылады.
Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу заңнамасы тұтқынға алуға прокурордың
санкция беруін көздейді, бірақ та кейіннен тұтқынға алу түріндегі алдын
кесу шарасын сот тәртібімен шағымдануға мүмкіндік беріледі. Тұтқындау
түріндегі алдын кесу шарасын таңдау рәсімінің өзі бәсекелесті, ашық және
жария рәсім емес. Сонымен бірге, ол Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің ережелеріне қайшы келеді, өйткені прокурор сот
функцияларын жүзеге асыратын уәкілетті лауазымды адам емес.
Сотқа дейінгі ұстау кезеңінде адамның өмірі мен денсаулығына тиісті
күзетті, ізгілікті қарым-қатынас құқығын қамтамасыз ету, бостандығы
шектелген адамға азаптау мен басқа да қатыгездік қатынасты болдырмаудың
тиімді тетіктерін құру қажет.
Ұсталған адамдарды азаптау мен қатыгездік қатынас жасауға тыйым салатын
АСҚХП 7 бабы ажырамас санаттағы кәдімгі халықаралық құқықтың нормасы болып
табылады. Азаптауға қарсы құқықтық нормалар 1984 жылы қабылданған БҰҰ-ның
Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-
намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға (әрі
қарай - Азаптауға қарсы конвенция) бар. АСҚХП 10 бабында (1 тармағы) бас
бостандықтарынан айырылған барлық адамдар өздеріне деген адамгершілікті
көзқарасқа және адам баласына тән қадір-қасиетінің құрметтелуіне құқылы
делінген. Бұл ретте АСҚХП 7 бабындағы ұсталған адамдарға мемлекеттік
органдар өкілдері тарапынан қатыгез қарым-қатынасқа тыйым салатын азаптауға
тыйым салудан өзгешелігі ол қамаудағылармен ізгілікті қарым-қатынас құқығы
билікке тиісті міндеттемелер жүктейді. Бұл міндеттемелер қамаудағыларды
ұстау мен олардың құқықтарын жүзеге асырудың ең төменгі стандарттарын
сақтауды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. 7 баптың ережелері көп дәрежеде
қамауда ұстау орындарының жәненемесе қамауда ұстау шарттарының жалпы жай-
күйіне қатысты болса, 10 баптың нормалары қамаудағылармен қарым-қатынас
жасау тәртібіне ғана қатысты. Бұл ретте АСҚХП-ге қатысушы мемлекеттер
қамаудағылармен ізгіліксіз қарым-қатынастарын ақтау ретінде материалдық
немесе қаржылық ресурстардың жеткіліксіздігіне сілтеме жасай алмайды. Бұл
мемлекеттердің құқық қорғау органдары ұсталғандар мен қамалғандарды олардың
күнделікті мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қажетті барлық қызмет
көрсетулермен қамтамасыз етуге тиіс, мысалға ұсталғандар тамақ, киім,
барабар медициналық көмек, сондай-ақ өз туыстарымен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерін алуға құқылы.
Қазақстан азаптауға қарсы Конвенцияның мүшесі болып табылады. Дегенмен
де БҰҰ Азаптауға қарсы комитетінің 16 ұсынымының ішінен Қазақстан
Республикасының 2001 жылы осы Конвенцияны орындауы туралы бастапқы
баяндамасын қарау нәтижесі бойынша Қазақстан тек үшеуін ғана орындаған,
соның ішінде қылмыстық заңнамаға азаптау қылмысы туралы ұғымды енгізген.
ҚР ҚК-не азаптау үшін жауапкершілік 2002 жылғы 21 желтоқсандағы № 363 ҚР
Заңымен 347-1 бап болып енгізілген, оның екінші және үшінші бөліктерін заң
шығарушы ауыр қылмыстар санатына жатқызған.
ҚК 347-1 бабына сәйкес азаптау деп тергеушiнiң, анықтауды жүргiзушi
адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшiншi адамнан
мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк
келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды кез
келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту
немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап
шектiруi мойындалады.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есепке алу комитетінің статистикалық мәліметтері бойынша ҚК 347-1
бабы бойынша 2005 жылы 2 адам, ал 2006 жылы 7 адам сотталған.
Қостанай облысы Жітіқара ауданның сотының 2006 жылғы 27 ақпандағы
үкімімен Е. және А. Жітіқара БАІІБ криминалдық полиция бөлімшесінің жедел
уәкілі лауазымында және мемлекеттік билік өкілі бола тұрып өз аумағындағы
қылмыстылықтың ашылу көрсеткішін көтеру үшін азамат К-ға ұрлық істеді деген
айыпты мойындату мақсатында оған қасақана дене және рухани зардап
шектіргені үшін айыпты деп танылған.
Республиканың соттары 2006 жылы қылмыстық ізге түсу органдарының 67
қызметкеріне қатысты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуы фактісі бойынша барлығы 47 қылмыстық іс қараған,
соның ішінде 63 адамға қатысты айыптау үкімі шығарылған 45 іс қаралған. Бұл
ретте алдын ала тергеу және жауап алу барысында азаматтардың конституциялық
құқықтарының бұзылуы, соның ішінде азаптау мен тергеу жүргізудің рұқсат
етілмеген әдістерін қолдану фактісі бойынша 15 адамға қатысты 8 қылмыстық
іс қаралып, үкім шығарылған.
ҚР ҚК 347-1 бабында қарастырылған қылмыстардың ашылуы статистикасы БҰҰ
Азаптауға қарсы комитетінің қалған ұсынымдарын заңнамалық және құқық қорғау
практикасында іске асырудың аса қажеттігі туралы куәландырады.
Бүгінгі таңда Комитеттің ұсынымдарының көп бөлігі орындалмауда:
•азаптау мен қатыгездік қарым-қатынас туралы арыздарды жылдам, әділ және
толық қараудың пәрменді тетігі жоқ;
• практикада азаптау мен қатыгездік қарым-қатынасты қолданып алынған
дәлелдерге жол бермеу принципінің толық сақталуына кепілдік жоқ;
•алдын ала қамау орындарын тәуелсіз инспекциялау мен алдын ала қамаудың
ұзақтығы мен жағдайларына тәуелсіз сот бақылауы жоқ;
•Азаптауға қарсы Конвенцияның 21 және 22 баптары бойынша мәлімдемелер
жасалмаған;
•БҰҰ-ның Азаптауға қарсы комитетінің ұсынымдары кең жұртшылыққа
жеткізілмеген.
Жалпы алғанда алдын ала тергеу мен жауап алу саласындағы ахуалды талдау
қылмыстық-құқықтық қатынастар орбитасына тартылған адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың кепілдігін күшейтуге бағытталған
заңнама мен құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру қажеттігі туралы
куәландырады.
Тергеушілердің (жауап алушылардың), жедел қызметкерлердің қылмыс істеді
деген күдікті адамдарды ұстау, оларды ішкі істер (ҰҚК, қаржы полициясы және
т.б.) органдарына жеткізу және уақытша ұстау изоляторларына (УҰИ)
орналастыру, алғашқы тергеу жүргізу процесіндегі қызметін егжей-тегжейлі
регламенттеу қажет.
Қылмыстық процес жүргізетін адамға күдіктіге (айыпталушыға) оның
процессуалдық құқықтарын, соның ішінде білікті заң көмегін алу, туыстарына
ұсталу (тұтқындалу) фактісі туралы хабарлау құқықтарын дер кезінде
түсіндіру бөлігінде қатаң талаптар қойып, жауапкершілігін күшейту қажет.
Алдын ала тергеу және жауап алу барысында теріс пайдаланушылық пен
қызметтік өкілеттіліктерін асыра сілтеудің алдын алу мақсатында
ұсталғандардың, күдіктілердің, айыпталушылардың тәуелсіз медициналық
тексеруден өту құқығын заңнамалық түрде бекіту қажет.
Қылмыстан жәбір шеккендер мен куәлардың құқықтарын тиімді қорғау үшін
барлық қажетті процессуалдық іс-қимылдарды қабылдау қажет.
Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары жүргізген
сауалдама респонденттердің 38,4% қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын
қорғаудың мемлекеттік тетіктерінее теріс баға берген, ал респонденттердің
18,0% Сіз қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын қорғаудың мемлекеттік
тетіктерін қалай бағалайсыз? деген сұраққа жауап беруге қиналған.
Әлеуметтанушылық сауалдаманың бұл нәтижелері жәбір көргендердің ғана емес,
куәлардың да құқықтарын қорғаудың тетіктерін жетілдіру қажеттігі туралы
куәландырады.
Қылмыстық процеске қатысқан адамдарды мемлекеттік қорғау туралы ҚР
Заңын жүзеге асырудың үкіметтік бағдарламасын әзірлеп, онда материалдық-
қаржылық, ұйымдық қамтамасыз етуді және жүзеге асырудың пәрменді тетігін
көздеу қажет.
Адамдарды УҰИ-дан тыс жерлерде, кабинеттерде және басқа да
жабдықталмаған үй-жайларда ұстағаны үшін лауазымды адамдардың
жауапкершілігін қатайту қажет. Уақытша ұстау изоляторлары тергеу
изоляторлары сияқты ҚР Әділет министрлігінің қарамағына берілуге тиіс.
спубликасының Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні
ратификациялауы оның нормаларына қазіргі тұтқынға алуды санкциялау рәсімін
сәйкес келтіруді талап етеді. Күдіктіні (айыпталушыны) тұтқындауды
санкциялау құқығын сотқа беру адамның жеке бостандық пен қол сұғылмау
құқықтарының сақталуы кепілдігін күшейтеді, еркін тұтқындау мен негізсіз
қамауда ұстау жағдайларын шектейді.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы адамның іргелі құқығы болып табылатыны
белгілі. Бұл барлық жерде қолданылатын, халықаралық құқық қорғау жүйесінің
негізгі идеясы болып табылатын принциптердің бірі. 1948 жылдан бастап Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы таныған әділ сот ісін жүргізу
құқығы әдеттегі халықаралық құқықтың құрамдас бөлігі ретінде барлық
мемлекеттердің құқықтық міндеттемесіне айналды.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы 1948 жылдан бастап бірнеше қайтара
дәлелденіп, 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданған Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакті сияқты тиісті құқықтық келісім-
шарттарда одан әрі дамытылды. Ол БҰҰ мен өңірлік үкіметаралық органдар
қабылдаған көптеген халықаралық және өңірлік келісім-шарттар мен келісім-
шарттық емес нормаларда танылған және ерекше атап өтілген. Бұл құқық қорғау
нормалары әлемнің барлық құқықтық жүйелеріне қолданылатындай құқықтық
рәсімдердің әр алуандығын ескере отырып әзірленген - оларда барлық жүйелер
ұсынуға тиіс ең төменгі кепілдіктер келтірілген.
Мысалға, ЕҚЫҰ құжаттарында әділ сот ісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам құқығын қорғаудың мемлекеттік тетіктерінің тиімділігі тұрғылықты
халықтың қоғамдық құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетінің деңгейіне
тікелей байланысты болады.
Құқықтық білім беру мен тәрбиелеудің міндеті өзінің заңды мүдделерін
ұғынып қана қоймай, сонымен бірге оларды жүзеге асырудың саяси-құқықтық
кепілдіктерін нық талап етуге қабілетті еркін тұлғаны қалыптастыру болып
табылады. Тек осы жағдайда елдің құқық қорғау жүйесінің қоғамдық
сұраныстарды орнықты қабылдауына, оның барлық буындары қызметінің жедел
және оңтайлылығына қол жеткізуге болады. Жеке тұлғаның белсенді ұстанымы
сайлау науқанында ғана емес, әртүрлі ахуалдарда адамның өзінің мінез-құлық
желісінен туындайтын мәселелерді шешу әдістерін таңдау алдында болатын
күнделікті өмірде де көрініс табады.
Жалпы төмен құқықтық мәдениет жағдайында жемқорлық құқық бұзушылық пен
қылмыс жасау үшін қолайлы орта сақталады.
Жоғары құқықтық мәдениет қалыптастыру саласындағы қызмет кәсіби
заңгерлерді дайындау сапасын көтеруге, құқық қорғау органдары
қызметкерлерін қоса алғандағы мемлекеттік аппарат қызметкерлерін құқықтық
оқытуға, сондай-ақ ел халқын құқықтық ағартуға бағытталған екі бағытта
жүруге тиіс.
Барлық жерлерде байқалатын заң саласындағы жоғары оқу орындары мен
факультеттер санының артуы, көбінесе олардың тиісті профессорлық-оқытушылық
құраммен толықтырылмауы және мамандарды дайындауға арналған материалдық-
техникалық базаның жеткіліксіздігі заңгерлік қызмет көрсету нарығының
біліксіз мамандармен толығуына, барлық жерлерде халыққа құқықтық қызмет
көрсету сапасының төмендеуіне әкеп соққанын мойындау қажет.
Адам құқықтары саласындағы құқықтық саясатты жүзеге асырудың маңызды
нысаны адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
заңгерлердің, кадрлардың жаңа формациясын дайындау болып табылады. Бұл
бағыт перспективалы, өйткені нақ осы бағыт оны қалыптастыру аспектісінде
құқықтық саясаттың жеке тұлғалық әлеуетіне шығады. Сот төрелігі мен құқық
қорғау қызметінің тиімділігін көтерудің аталған бағыттары елдегі жоғары
заңгерлік білім беруді реформалау тұжырымдамасының өзекті негізін құрайды,
оны ҚР Президентінің Жарлығымен бекіткен жөн.
Кеңестік кезеңде заңгерлер даярлауға арналған қаржылық, ұйымдық, кадрлық
күш-жігер шоғырланған базалық жоғары оқу орындары болғаны белгілі.
Қазіргі заманғы шектеулі бюджеттік қаржыландыру жағдайында бөлінетін
бюджет қаражаттары басымдық ретпен білім беру рейтингі жоғары, профессорлық-
оқытушылық құрамының деңгейі жоғары заңгерлік орталықтарға жіберілуі тиіс.
Сонымен қатар, бюджеттік негізде қаржыландырылатын білім беру мекемелерінде
бірінші кезекте мемлекеттік (бюджеттік) құрылымдарға арналған заңгерлер
дайындауға бағдар жасалуы тиіс. Бұған прокуратура органдары, Ішкі істер
министрлігі, сот жүйесі, мемлекеттік басқару органдары мен әділет органдары
жатады.
Заңгерлік білім саласындағы мемлекеттік шығыстар мемлекет мүддесі,
сондай-ақ азаматтық қоғамды қалыптастыру, жеке тұлғаның құқықтары мен
бостандықтарын қорғау көзқарасы тұрғысынан жеткілікті, бірақ негізделген
болуға тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, заңгерлер дайындау құрылымы ғылыми
тексерілген, негізделген, болжанған болуға тиіс.
Ерекше назар жоғары оқу орындары мен техникумдарда (колледждерде)
заңгерлер дайындау сапасына, оқу орындарын лицензиялау мен аттестаттауға,
біліктілікті көтеру курстарын ұйымдастыруға, жас құқықтанушы мамандардың
тағылымдамасына аударылуы тиіс. Адвокаттық қызмет атқаруға лицензия алған
адамдарды міндетті түрде тағылымдамадан өткізуді енгізген дұрыс.
Бүгінгі таңда мемлекет пен қоғамның құқықтық саладағы көптеген
проблемалары көп жағдайда маңызды практикалық міндеттерді шешуге арналған
заңгерлерді мақсатты түрде дайындаудың жоғымен түсіндірілуі мүмкін.
Жоғары оқу орындарын жеке мамандықтағы заңгерлер дайындауға қайта
бейіндеу үрдісін ынталандыру аса маңызды. Әрі қарай құқық қорғау
органдарына жұмысқа орналастыруға бағдар ұстаумен қатар арнайы адвокатура
органдарына, мемлекеттік және коммерциялық құрылымдардың заңгерлік
қызметіне, банктерге және т.б. арналған заңгерлер дайындауға көңіл бөлінуге
тиіс.
Мысалға, заңгерлерді дайындаудың сандық көрсеткіштерінің өсуі кезінде
мамандандырылған әскери заңгерлер, прокурорлар дайындалмайды. Бұл заңгерлік
мамандықтар үшін үздіксіз білім беру, яғни бастауыш дайындық, қайта
дайындық және біліктілігін көтеру мәселелері назардан тыс қалған.
Қазіргі уақытта ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы №1382
қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған түсіндіру жұмысы,
азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру, құқықтық оқыту және
тәрбиелеу жөніндегі бағдарлама жүзеге асырылуда.
Әділет министрлігі басқа мемлекеттік органдармен бірлесіп жоғарыда
аталған Бағдарламаны жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірледі,
соған сәйкес Қазақстан-2030 Стратегиясының, Мемлекет басшысының
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
Қазақстан халқына Жолдауының және басқа да директивалық құжаттардың негізгі
қағидалары мен жүзеге асыру барысын түсіндіру жөніндегі жұмыс жүргізілуде.
Қойылған міндеттерді шешу шеңберінде еліміздің барлық өңірлерінде орталық
атқару органдар, комитеттер, прокуратура органдары, судьялық корпус
өкілдерінің және басқада білікті адамдардың қатысуымен ақпараттық-
насихаттық топтар ұйымдастырылған. Қоғамдық қатынастар саласындағы
заңнаманы жетілдіру мақсатында ай сайын заң қызметтері жетекшілерінің
қатысуымен мемлекеттік органдардың заң жобаларын дайындау қыщзметінің
өзекті мәселелері жөніндегі семинар-кеңестер өткізіледі.
Елдегі жұмыс істейтін 6700-ден астам құқықтық білім мектептерінде 223
мың тыңдаушы соңғы уақытта қабылданған заңнамалық актілерді мемлекеттік
органдар қызметінде дұрыс қолдану мақсатында оқып-үйренуде. Аталған
мектептердің жұмысына қатысуға мемлекеттік мекемелердің, құқық қорғау, сот
органдарының тәжірибелі мамандары, адвокаттар, нотариустер, жоғары оқу
орындарының оқытушылары, қоғамдық ұйымдар өкілдері және т.б. тартылады.
Құқық түсіндіру жұмысымен қатар қоғамдық өмірдің барынша өзекті
мәселелері бойынша материалдар шығару жөніндегі жұмыс жүргізіледі. Ішінара
алғанда екінші басылымындағы Аударма. Терминдер. Сөзжасам (мамандар мен
аудармашыларға көмек) оқу-әдістеме құралы және жалпы білім беретін
мектептерге арналған Қазақстан Республикасы құқығының негізі атты оқу
құралы, сондай-ақ Қара қылды қақ жарған ғылыми-көпшілік басылым,
Қазақтың әдет-ғұрып заңдары) ғылыми-әдістемелік құрал және т.б. шығарылды.
Сіз адам құқықтары және оларды қорғау мүмкіндіктері туралы ақпаратты
қандай мәлімет көзінен аласыз? деген сұраққа ҚӘА сарапшы әлеуметтанушылары
жауаптың 11 нұсқасын таңдаған, және де респонденттерге бірден бірнеше
сұрақтарға жауап беру мүмкіндігі берілді. Халықтың адам құқықтары туралы
ақпарат алатын мәлімет көздерінің ішінде бірінші орында иеленетіні
телевидение -74,7%, екінші орында - баспасөз 50,4%, төртінші орында - радио
18,8%. Айтарлықтай кең танымал мәлімет көзі айналадағы (таныс) адамдар
болып табылады - 26,5%. Әлеуметтанушылық зерттеулердің алынған мәліметтері
халықты адам құқықтары мен оларды қорғау тетіктері туралы
ақпараттандырудағы БАҚ-ның рөлнің артуымен куәландырады. Соның салдарынан
адам құқықтары саласында Қазақстанның азаматтық қоғамының белсенді
институты ретінде танылған бұқаралық ақпарат көздерімен ынтымақтастық
өзекті болып қалуда.
Хабар телеарнасымен, Заң ЖШС-мен өзара іс-қимыл жасай отырып
Президент Жолдауы - іске асуда, Әділет органдарының сенім телефондарына
- ерекше назар, Қазақстандағы дін, Дүниежүзілік сауда ұйымы және
зияткерлік меншік құқығының сақталуы сияқты құқықтық тақырыптар жөніндегі
телехабарлар мен барынша өзекті проблемалар жөніндегі жарнамалық-имидждік
роликтер ұйымдастырылды. Казахстанская правда, Егемен Қазақстан, Заң,
Юридическая газета, Закон и правосудие республикалық баспасөз
басылымдарында ақпараттық сипаттағы тұрақты айдарлар құрылған. 2006 жылы
баспасөз БАҚ-тарында, теле- және радиоарналарда әртүрлі құқықтық актілер
бойынша барлығы 6900 сөз сөйлеу, 1728 дөңгелек үстел, 18 мың лекция және
3200-ден астам семинарлар, кездесу-әңгімелер, конференциялар
ұйымдастырылған.
Азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мақсатында Көкшетау,
Ақтөбе, Өскемен, Тараз, Атырау және Талдықорған қалаларында өзекті құқықтық
тақырыптар бойынша бірқатар ғылыми-практикалық конференциялар мен өңірлік
семинарлар өткізілді. Сонымен бірге, мақсатты топтармен - жоғары оқу
орындарының студенттерімен, кәсіпорындар мен бюджеттік ұйымдардың
қызметкерлерімен, әскери қызметшілермен 21 мыңнан астам кездесулер
өткізілді. Бұл кездесулер барысында заңнаманың, 2030-Стратегиясының ұзақ
мерзімді басымдықтарын жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттің іс-қимылдары
түсіндірілді, түсінікті түрде Мемлекет басшысының 2005 жылғы ақпандағы
Жолдауында айтылған идеялар мен шешімдері баяндалды.
Жоғарыда аталған Бағдарламаның үйлестірушісі болып табылатын Әділет
министрлігі мемлекеттік органдардың құқық қорғау жұмысы процесіндегі өзара
іс-қимылын қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасынан
алынған мәліметтер бойынша Қазақстан-2030 Стратегиясының, Ел
Президентінің 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты Қазақстан халқына Жолдауының негізгі
қағидаларын насихаттау мен жүзеге асыру барысын түсіндіру Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасы қызметіндегі басымдық бағыт болып
табылады.
Жоспардың 1 тармағына сәйкес көзделген ақпараттық іс-шараларды жүзеге
асыруды прокуратура органдары тұрақты негізде баспасөз және электрондық
баспасөз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, дөңгелек үстелдер мен
семинарлар, мақсатты топтармен кездесулер мен әңгімелер өткізу арқылы
қамтамасыз етеді.
Бас Прокурордың өкімімен 2030-Стратегиясы мен Ел Президентінің
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына Жолдауын насихаттау шеңберінде
жүргізілетін іс-шаралар бойынша тоқсан сайын есеп беріп отыру енгізілген.
БАҚ-тарда жемқорлыққа қарсы заңнаманың қолданылуын, кәмелетке
толмағандар, зейнеткерлер, мүгедектер, қылмыстық іс жүргізу процесіне
қатысушылар құқықтарын қорғау саласындағы заңдардың талаптарының орындалуын
тексеруді көрсетуге үлкен мән беріледі.
Республиканың Жоғарғы Соты және жергілікті соттары да ҚР Үкіметінің 2004
жылғы 24 желтоқсандағы №1382 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға
арналған түсіндіру жұмысы, азаматтардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру,
құқықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыру
шеңберіндегі жұмыстарды жалғастыруда.
2006 жылдың екінші жартысында Жоғарғы Сот жүргізген маңызды іс-шаралар
БАҚ-тарда кеңінен жарияланды. Баспасөзде 76-дан астам жарияланым,
республикалық телевизия арналарында 25 телерепортаж, радиода сөйлеген
сөздер дайындалып, жарияланды. Республика соттары 2006 жылдың екінші
жартысында БАҚ-тарда барлығы 700-ден астам мақала-сөздер ұйымдастырды.
Есепті кезең ішінде 30 ресми баспасөз релиздері дайындалып, БАҚ-на
жіберілді.
Бүгінде Қазақстан ғылымның басқа салаларындағы сияқты құқықтық
зерттеулер саласында да елеулі әлеуетке ие. Жоғары оқу орындары
қабырғасындағы ғылыми мектептер барынша талантты жастарды іріктеуге, оны
студенттік шақтан бастап ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуға тартуға жағдай
жасайды. Әлемдік практика мемлекет құқық пен құқықтық өзгерістер
саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі дамытуды қолдайтын елдерде
инновациялық қызмет барынша сәтті дамитынын куәландырады.
Жоғары оқу орындарындағы адагершілігі жоғары рухани тұлғаны қалыптастыру
жөніндегі тәрбие жұмыстарының барынша маңызды бағыттарының бірі студент
жастардың құқықтық санасын көтеруге, әлеуметтік қатынастар мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған шаралар жүйесі арқылы жүзеге асырылатын құқықтық
тәрбие мен құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Жоғары оқу орындарында құрылған әлеуметтанушылық зерттеулер бөлімдері
студент жастар арасындағы құқықтық сауаттылықты анықтау жөнінде тоқсан
сайын студенттерге сауалнама жүргізеді, соның нәтижесінде осы бағыттағы
жұмыстарды жетілдіру жөніндегі әрі қарайғы шаралар мен іс-қимылдарды
анықтайды.
Студент жастарға шығармашылық саласында белгілі бір нәтижеге жету үшін
жағдай жасау, сондай-ақ құқықтық білімді насихаттау мақсатында жоғары оқу
орындарында жыл сайын студенттік ғылыми конференциялар, спорттық жарыстар:
универсиадалар, спартакиадалар, біріншіліктер, турнирлер өткізіледі.
Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары Қазақстандағы
адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде 1500 респонденттің
ішінде жүргізген сауалдама көрсеткеніндей, сұрақ берілген адамдардың 52,6%
Қазақстанда адам құқықтары және оларды қорғаудың мүмкіндіктері туралы
ақпарат жоқ деп есептейді.Тек сұрақ берілгендердің 30,7% - адам құқықтары
және оларды қорғаудың мүмкіндіктері туралы ақпараттың санына қанағаттанады,
респонденттердің 16,7% жауап беруге қиналған. Алынған мәліметтер халықты
құқықтық ағартудың, құқықтық ақпарат алуға қол жететін орталықтарды құру
қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Адам құқықтары
жөніндегі мұндай қол жетімді ақпарат орталықтарының бірі Адам құқықтары
жөніндегі Цифрлы кітапхана болып табылады.
2006 жылғы 27 қыркүйекте Қазақстан халқы үшін құқықтық ақпаратқа тегін
жол беретін Астанада Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы іске қосылды. Ел
аумағында цифрлы кітапхананы ұстап тұру Қазақстан Республикасының Ұлттық
академиялық кітапханасына (ҚР ҰАК) сеніп тапсырылған. Кітапхананың
құжаттары http:hrc.nabrk.kz мекен-жайында қазақ және орыс тілдерінде қол
жетімді, кітапхананың интерфейсі қазақ, орыс, француз және ағылшын
тілдерінде жүзеге асырылған.
Цифрлы кітапхананы құру Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық іс-қимыл
жоспарын дайындау процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол
Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасының, Алматыдағы ЮНЕСКО-ның Кластерлік
бюросының, Мемлекет басшысы жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның
және Қазақстан Республикасы Парламентінің бірлесіп күш салуымен құрылған.
Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы іс жүзінде ТМД
мен Орталық Азия елдері үшін заң саласындағы ақпаратқа, ашық қоғамдық
қызметтер арқылы баршаға арналған адам құқықтары саласындағы білім беруге
қол жеткізуді жақсарту процесіндегі инновациялық қадам екенін атап өту
қажет.
Цифрлы кітапхананың маңызды сипаттамалары: көптілділік, пайдаланудың
оңайлығы, көлемі: Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының адам
құқықтарының бұзылуы саласындағы азаматтардың шағымдарын өңдеуі негізінде
1000-нан астам құжаттар қамтылған.
Цифрлы кітапхананың негізгі аудиториясы, бірінші кезекте, ауыл
жұртшылығы, халықтың әлеуметтік жағынан қорғалатын осал топтары -
мүгедектер, зейнеткерлер, табысы төмен азаматтар және құқықтық ақпаратқа
қолдары жетпегендер болып табылады. Бұл үшін адам құқықтары саласындағы
білімдерді жүйелейтін адамдарға түсінікті 65-тен астам санатты қамтитын
кітапхананың Әдістер бөлімі қарастырылған. Жиі қойылатын сұрақтар
санаттардың көпшілігінде берілген.
Цифрлы кітапхана халықтың адам құқықтары жөнінде хабардар болуы деңгейін
едәуір көтеріп, тиімді білім беру құралына айнала алады.
Гринстоун еркін бағдарламасымен қамтамасыз етуді ЮНЕСКО ұсынды, бұл
бағдарламаны Вайкато университеті әзірлеген http:www.greenstone.org.
Цифрлы кітапхананың құралдары қол жеткізудің екі режимін қарастырады:
- Интернет - онлайн арқылы,
- жергілікті компьютерлік желіде - оффлайн режимі арқылы.
Цифрлы кітапхана ақпараттық технологиялар саласындағы кәсіптік
дайындықты талап етпейді, мазмұнын көрсететін және дамытатын еркін
аспаптары бар.
Халқы аз үлкен аумақта Ақпараттық-Коммуникациялық Технологиялар -
ақпарат таратудың барынша тиімді жолы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы Цифрлы
кітапхананы Мәдениет және ақпарат министрлігінің кітапхана желісі арқылы
облыстық, аудандық және ауылдық кітапханаларға таратуда, ол сондай-ақ өз
серверіндегі Цфрлы кітапхананы жаңартып, ұстап отыратын құқықтық ақпаратқа
ашық қол жеткізетін орталық болып табылады.
ҰСЫНЫМДАР
1. Қазақстандағы заң саласындағы білім беруді реформалау және жетілдіру
Тұжырымдамасы әзірленіп, қабылдансын.
2. Орта жалпы білім беретін мектептерге, колледждерге және жоғары оқу
орындарына арналған мемлекеттік және орыс тілдеріндегі Қазақстандағы адам
құқықтары оқу құралы әзірленсін.
3. Адам құқықтарын сақтаудың міндетті алғы шарттары халықтың құқықтық
ақпараттануының айтарлықтай жоғары деңгейі болып табылады. Осыған
байланысты азаматтардың заң саласындағы сауаттылығын көтерудің өткір
сұранысы ретінде қоғамда құқықтық білімдерді кеңінен насихаттауды
жандандыруды қолға алу қажет.
4. Республика халқының көпшілігіне арналған: ұстаған, қамауға алған
кездегі, келісім-шарт жасаған, жоғары оқу орнына түскен, жұмысқа кірген
және шыққан кездегі және т.с.с. жағдайларда адамның құқықтары туралы
жадынама жариялауды қоса алғандағы адам құқықтарын қорғау мәселелері БАҚ-
тарда жүйелі түрде жариялансын.
5. Уәкілетті мемлекеттік органдар тұрақты негізде БАҚ-тарда жариялай
отырып, Құқықтық ағарту жемқорлыққа тосқауыл ретінде тақырыбындағы
дөңгелек үстелдер мен курстар өткізсін.
6. Қылмыстық ізге түсу органдарының, сондай-ақ басқа да мемлекеттік
органдардың қызметкерлері арасында адам құқықтары саласындағы семинарлар
мен тренингтер жүйелі түрде өткізілсін.
7. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы №1382 қаулысымен бекітілген
2005-2007 жылдарға арналған түсіндіру жұмысы, азаматтардың құқықтық
мәдениетін қалыптастыру, құқықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі
бағдарламаға Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасының
жұмысын ақпараттық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шараларды көздейтін толықтырулар енгізілсін.
8. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі барлық қалалар мен аудандарда,
селолық елді мекендерде еліміздің кітапхана желісі арқылы Цифрлы
кітапхананың мәліметтерін қабылдау пункттерін ұйымдастыруға жәрдемдессін.
9. ҚР Әділет министрлігі ҚР Ұлттық академиялық кітапханасының веб-
сайтында: http:hrc.nabrk.kz орналасқан Цифрлы кітапхананың мәліметтер
базасын мемлекеттік және орыс тілдерінде бөлімдер мен айдарлар тақырыбы
бойынша нормативтік құқықтық актілермен үнемі жаңартып отыруды қамтамасыз
етсін.
10. ҚР Әділет министрлігі мен ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Адам
құқықтары жөніндегі комиссиямен бірлесіп ҚР Президентінің жанындағы Адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасын жетілдіру жұмысын
жалғастырсын.
Цифрлы кітапхананың мәліметтер базасын облыстардың және Астана, Алматы
қалаларының әкімдіктері мен мәслихаттарының нормативтік құқықтық
актілерімен жаңарту қамтамасыз етілсін.
11. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссияның Цифрлы кітапханасы электронды үкіметті іске қосу
үшін қажет іс-шаралар тізбесіне енгізілсін.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы
Әділ сот ісін жүргізу құқығы жеке құқықтардың қосылуын білдіреді, сот
төрелігін жүргізу барысында олардың әрқайсысын қамтамасыз ету сот ісін
жүргізудің әділ болу-болмауын анықтауға мүмкіндік береді. Әділ сот ісін
жүргізу құқығын оны құрайтын құқықтарды топтастырып, үш элементке бөлуге
болады: 1) сотқа дейінгі құқықтар, 2) сот процесі кезіндегі құқықтар, 3)
соттан кейінгі құқықтар.
Сотқа дейінгі құқықтарға мыналар жатады: бостандық құқығы; қылмыс жасады
деген күдікпен тұтқындалған немесе ұсталған адамдардың ақпарат алу
құқықтары; сотқа дейінгі қорғаушы алу құқығы; тез арада судьяның немесе
басқа сот лауазымды адамның алдында болу құқығы; тұтқындаудыңұстаудың
заңдылығын даулау құқығы; ақылға қонымды мерзімде сотта қаралу немесе
қамаудан босау құқығы; жауап алу кезіндегі құқығы, қамауда ұстаудың адамның
қадір-қасиетіне лайықты болу және азаптаудан еркін болу құқығы.
Сот процесі кезіндегі құқықтар тобы заң мен сот алдындағы тең құқықты;
істі заң анықтайтын білікті, тәуелсіз және әділ соттың қарауы құқығын; әділ
сот қарауы құқығын; кінәсіздік презумпциясын; түсінік беруге немесе кінәсін
мойындауға мәжбүрленбеу құқығын; азаптау немесе мәжбүрлеудің басқа жолымен
алынған түсініктерді алып тастауды; кері күші бар қылмыстық заңнаманы
қолдануға және бір іс бойынша қайта қудалауға тыйымдарды; өзін жеке басы
арқылы немесе адвокат көмегімен қорғау құқығын; сотта және апелляция беру
кезінде қатысу құқығын; куәларды шақыру және сұрақ беру құқығын;
аудармашыға және жазбаша аудармаға құқығын; апелляция құқығын қамтиды.
Соттан кейінгі құқықтар тобына шағымдану құқығы және жіберілген сот
қателігі үшін зиянды өтеуді талап ету құқығы кіреді.
Қылмыстық іс бойынша әділ сот ісін жүргізу құқығы осы жеке тұлғаны
қылмыстық процеске тартқан сәттен пайда болады. Қандай да бір сот ісінің
жағдайына қарай бұл сәт ұстаумен, тұтқындаумен немесе айып тағылумен қабат
кеп қалуы мүмкін. Осылайша, әділ сот ісін жүргізу кепілдіктері қылмыстық
істі қозғау, алдын ала тергеу және жауап алу процестерінде, сондай-ақ
соттың мүмкін болатын апелляциялық (байқау) шағымы бойынша әрекеттерін қоса
алғандағы соттың істі қарауы барысында қамтамасыз етілуге тиіс.
Сотқа дейінгі құқықтар
Адамның бостандығы мен жеке басына қол сұғылмауы құқығын шектеуді
неғұрлым елеулі шаралары тұтқындау мен қамауда ұстау болып табылатындығы
жалпыға ортақ мойындалған.
ҚР Конституциясының 16-бабына сәйкес: 1. Әркiм өзiнiң жеке басының
бостандығына құқығы бар. 2. Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады,
тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi. Прокурордың
санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ғана ұстауға
болады.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде де адамды ұстау және тұтқындау
ретінде жол кесу шарасын таңдау тәртібін анықтайтын нормалар бар. Ішінара
алғанда ҚР ҚІК 14-бабына сәйкес: 1. Осы Кодексте белгiленген негiздер мен
тәртiп бойынша болмаса, ешкiмдi де қылмыс жасады деген сезiк бойынша
ұстауға, қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға
болмайды. 2. Осы Кодексте көзделген жағдайларда ғана және қамауға алынған
адамға сотқа шағымдану құқығын бере отырып, тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен ғана қамауға алуға және күзетпен ұстауға жол берiледi. Адам
прокурордың санкциясынсыз жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ғана
ұсталуы мүмкiн. Күзетпен ұсталмаған адамды сот-психиатриялық сараптама
жүргiзу үшiн медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешiмiмен
ғана жол берiледi. Күзетпен ұсталмаған адамды сот-медициналық сараптама
жүргiзу үшiн медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешiмi
немесе прокурордың санкциясы бойынша жол берiледi.
Жоғарыда көрсетілген өз қалауынша тұтқындау мен ұстаудан қорғаудың
заңнамалық кепілдіктері негізінен жалпыға танылған халықаралық
стандарттарға сәйкес келеді. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық Пактінің (әрі қарай - АСҚХП) 9(1) бабында былай делінген: әр
адамның бостандық және қауіпсіздік құқығы бар. АСҚХП-де жеке тұлғаның
бостандығы тар мағынасында түсіндіріледі және жеке тұлға түрмеде немесе
тергеу изоляторында болған кезде бұзылатын табиғи орын ауыстыру бостандығын
білдіреді. Өз кезегінде АСҚХП-де қауіпсіздік жеке тұлғаның басқа жеке
тұлғаның немесе тұлғалардың тарапынан қол сұғудан азат болу құқығы ретінде
баяндалады. 9(1) бапқа сәйкес ешкім де еріксіз тұтқында немесе қамауда
ұсталуға тиіс емес және әркім өз бостандығынан тек қана заң негізінде
және сол заңда белгіленген рәсімге сәйкес айырылуы мүмкін.
Әркімнің өзінің ұсталғанының немесе тұтқынға алынғанының себебін білуге
құқы бар (ақпарат құқығы). ҚР ҚІК-де ұсталған адамды тез арада ұстау
негіздері, сондай-ақ ол жасады деген күдік тудырған немесе айып тағылған
қылмыстың заң жағынан қалай дәрежеленгені туралы хабардар етуге қатысты
нормалар бар 14-бап). Сонымен қатар, ҚР ҚІК 26-бабына сәйкес Қылмыстық
процестi жүргiзушi орган сезiктiге, айыпталушыға олардың құқықтарын
түсiндiруге және олардың айыптаудан заңмен тыйым салынбаған барлық
құралдармен қорғану мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге ... мiндеттi. ҚР ҚІК 27-
бабына сәйкес Ешкiм өзiне, жұбайына (зайыбына) және жақын туыстарына қарсы
айғақтар беруге мiндеттi емес.
Қазақстандық заңнаманың жоғарыда аталған нормалары жалпыға танылған
халықаралық стандарттардың нормаларына сәйкес келеді.
АСҚХП 9(2) бабы былай дейді тұтқындау сәтінде әрбір адам тұтқындаудың
және тағылған айыптың себебі туралы хабардар етілуге тиіс. Бұл қағида
тұтқынға алынған адам өзінің тұтқынға алынуының жалпы себептері туралы
тұтқындалған сәтінде хабардар болуы тиіс дегенді білдіреді, ал кейінгі
тағылған айып туралы ақпарат тұтқындалған адамға тез арада жеткізілуі
тиіс. Бұл ретте тұтқындалған адам өзінің ұсталуының заңдылығына шағымдалу
үшін жеткілікті ақпаратқа ие болуға тиіс. Тұтқынға алуға жазбаша ордердің
болуы барлық жағдайлар үшін міндетті шарт болмаса да, мұндай құжаттың
болмауы еркін тұтқындады деген айып тағуға әкеп соғуы мүмкін. Тұтқынға алу
себептері мен ұсталған немесе тұтқындалған адамның құқығын түсіндіру
(мысалға, адвокат алу құқығы) тиісті тарапқа түсінікті тілде баяндалуға
тиіс. Бұл норма айыпталушының егер де ол жергілікті тілді білмеген жағдайда
оған білікті аудармашы берілу құқығына ие екендігін көздейді.
Жарияланған нормалар мен бостандықтарды практика жүзінде қамтамасыз ету
мен қорғау үшін жазылған нормалардың тиімділігі мен жеткіліктілігі
қолданылатын практикамен тексерілетіндігі белгілі.
ҚР Бас прокуратурасының мәліметтері бойынша 2006 жылы негізсіз ұстау,
тұтқындау және қамауға алу фактілерінің орын алуы жалғасты. Егер де 2005
жылы прокурорлар ішкі істер органдары мен қаржы полицияларының қызметтік
орынжайларынан 571 адамды босатса, 2006 жылы - 743 адамды босатқан, олардың
741 ішкі істер органдарына келеді.
Бұдан да жаманы, куәлардың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың заңсыз
бас бостандығынан айырылған фактілері орын алған. Мұндай шаралардың
қылмыстық ізге түсу органдары үшін қолайлы жауаптар алу мақсатында оларға
қысым көрсету әдісі ретінде қолданылуын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасының шеңберінде
1500 респондентке қойылған Сіз тізбектелген институттардың Қазақстандағы
адам құқықтарын қамтамасыз ету процесіндегі жұмысын қалай бағалайсыз?
деген сұраққа құқық қорғау органдары мен соттардың ішінде ішкі істер
органдары неғұрлым төмен баға алған, барлық сұрақ берілген респонденттердің
30,7% полицияның құқық қорғау қызметіне теріс баға берген. Бұл ішкі істер
органдарының кейбір лауазымды адамдарының құқықтық мәдениетінің төмендігі,
адамның құқығын қорғау саласындағы элементарлық білімнің жоқтығы, олардың
қызметіне жоғары тұрған органдар мен прокуратура тарапынан қадағалаудың,
бақылаудың тиісті дәрежеде емес екендігі туралы куәландырады.
Мысалға Жамбыл облысы Талас ауданының прокуратурасы АІІБ-нің алдын ала
ұстау камерасынан жауап алуға шақырылған М. және Т. босатылған.
17.05.2006 ж. Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданына қарасты
Асхат кентінің №112 орта мектебінің 10 сынып оқушысы Д.-ны полиция
қызметкерлері Мақтаарал АІІБ жеткізіліп, заңды өкілдерінсіз (ата-
аналарынсыз) қылмыстық іс бойынша жауап алынған. Полицейлер тарапынан
болған мұндай әрекеттерден соң Д. өзіне-өзі қол жұмсап қайтыс болған (ауыл
поштасының ескі ғимаратында асылып өлген). Қайтыс болған баланың ата-
анасының шағымы бойынша Оңтүстік Қазақстан облысы ІІД Өзіндік қауіпсіздік
басқармасы 2006 жылғы 31 мамырда ҚР ҚК-нің 102-бабының белгілері бойынша
қылмыстық іс қозғаған. Сонымен бірге, бұл қылмыстық іс ҚР ҚІК 37-бабы 1
бөлік 2 тармақ негізінде полиция қызметкерлерінің аталған қылмысты жасағаны
дәлелденбегендіктен тоқтатылған.
Риддер қаласы прокуратурасының тексеруі барысында 2006 жылғы наурыздың
16-нан 17-не қараған түнде Риддер ҚІІБ ғимаратында азаматтар Б., В. және Б.-
ларды заңсыз ұсталғаны фактісі анықталған. Олардың екеуі қару беру
бөлмесінде, біреуі 3 қабаттағы қызметтік орын-жайда ұсталған. Аталған
адамдарды бес полиция қызметкері ешқандай түсінік бермей үйлерінен алып
кеткен, жеткізілгені не болмаса ұсталғаны туралы құжаттар ресімделмеген.
Жалпы 2006 жылы прокурорлар 62 азаматты ұстауды заңсыз деп таныған.
Статистикаға сәйкес, 2006 жылы прокурордың тұтқындауға және тұтқында
ұстау мерзімін ұзартуға берген санкцияларына түскен 756 шағым қаралып,
олардың 129 немесе 17% қанағаттандырылған.
Прокурор санкция берген тұтқындау түріндегі алдын ала кесу шарасына
шағымдарды негізінен айыпталушы мүддесін қорғайтындар беретінін (87%)
практика көрсетіп отыр.
Шағымдарды қанағаттандыруға негіздемелер көбінесе айыпталушының
(күдіктінің) жеке басына қатысты жағдайлар, жасаған қылмыстарының сипаты
мен ауырлық дәрежесі болып табылады, өйткені қылмыстық қудалау органдары
қылмыстың шағын қоғамдық қауіптігімен қатар айыпталушының егде немесе жас
екенін, асыраушыларының бар екенін, ауыр науқастарын, тұрғылықты жерін
ескере бермейді.
Апелляциялық инстанция соты өзгеріссіз қалдырған Петропавл қалалық
сотының 2006 жылғы 21 сәуірдегі қаулысымен ҚК 209-бабының 1 бөлігі бойынша
айыпталған А.-ға қатысты тұтқындау түріндегі алдын кесу шарасы ешқайда
кетпеу туралы қол қоюмен алмастырылған. Соттың қабылдаған шешімінің
негізделуіне оның орта ауырлық санатына жататын қылмысты алғаш жасағаны
көрсетілген, алдын кесу шарасын таңдау кезінде айыпталушының жеке басының
мәліметтері: жағымды мінездемесі, асырауында төрт жас бала мен қарт
анасының болуы, олар үшін оның жалғыз асыраушы екендігі ескерілмеген.
Адвокат алу және оның қызметін сотқа дейінгі іс-қимылдар барысында
пайдалану құқығы соттың істі әділ қарауының, сот ісін жүргізу мәселесін
шешер кезде көп назар аудартатын кепілдігі болып табылады, өйткені тәжірибе
көрсеткеніндей бұл құқықтық норма бәрінен көп бұзылады.
Заңгерлердің рөліне қатысты негізгі принциптердің бірінші принципі
әрбір адам сотта іс қараудың барлық кезеңдерінде өз құқықтарын анықтау
және қорғау мақсатында өз таңдауымен адвокаттың қызметін пайдалануға
құқылы делінген, бұл толықтай сотқа дейінгі кезеңге де қатысты.
Адвокат қызметін алу құқығы соттың істі қарау барысында қорғауға
арналған тиісті жағдайларды жасауды және айыпталушыны толыққанды қорғау
құқығын көздейді. Негізгі принциптердің 5 принципі ... және осы құжаттың 17
принципі айыпталушыны тұтқындау немесе ұстау кезінде ол тез арада өз
таңдауымен адвокат қызметін алу құқығы туралы хабардар етілуге тиіс деп
кесіп айтады.
Негізгі принциптердің 7-бабы ... биліктен әрбір ұсталған немесе
тұтқындалған адам тұтқындалғаннан немесе ұсталғаннан кейін 48 сағаттың
ішінде адвокат қызметіне кедергісіз қол жеткізу құқығына ие болатындай
жағдай жасауды талап етеді.
Осылайша, өз таңдауымен адвокат тарту құқығы айыпталушының оған ресми
түрде айып тағылғанына, тағылмағанына қарамастан іс жүзіндегі ұсталған
немесе тұтқындалған сәтінен басталуға тиіс. Оның үстіне айыпталушы өз
қалауынша адвокат қызметін пайдалана алмаса, тиісті биліктер сотта істі
қараудың әділдігін қамтамасыз ету үшін ақысыз негізде өз адвокатын ұсынады.
Бұл ретте Негізгі принциптердің 8 Принципі ... биліктен барлық тұтқындалған
немесе ұсталған адамдар өз адвокаттарымен ешқандай кешіктірусіз,
басқалардың араласуынсыз, цензурасыз немесе құпиялылық шарттарын шектеусіз
қарым-қатынас жасай алатын жағдай жасауды талап етеді. Адвокат өз клиентіне
құқық қорғау органдары өкілінің көз алдында консультация бере алады, алайда
ол бұлардың әңгімесі естілмейтіндей аймақта болуға тиіс.
ҚР Заңнамасы білікті көмек алу құқықтарына кепілдік береді. ҚР
Конституциясының 13-бабының 3 тармағына сәйкес әркiмнiң бiлiктi заң
көмегiн алуға құқығы бар. Заңда көзделген реттерде заң көмегi тегiн
көрсетiледi. Бұл құқық ҚР ҚІК 26-бабында да көзделген.
Дейтұрғанмен, ҚР қылмыстық іс жүргізу заңнамасы адамды өз таңдауы
бойынша қорғаушы алу құқығы туралы хабардар ету рәсімін, сондай-ақ тегін
білікті заңгерлік көмек берілуі рәсімін егжей-тегжейлі регламенттеуді талап
етеді. Адамның құқықтарын қамтамасыз ету мен қорғаудың маңызды шарты
азаматтарға білікті заң көмегін көрсету институттарының болуы болып
табылады. Білікті заңгерлік көмек алу құқығы халыққа заңгерлік көмек, соның
ішінде адвокат қызметін көрсету жөніндегі кең ауқымды желіні ұйымдастыруды
талап ететін маңызды конституциялық жағдай болып табылады.
Қазақстандық адвокатураны дамытуда 1997 жылы Адвокаттық қызмет туралы
ҚР Заңының, Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
кодекстерінің қабылдануы ерекше рөл атқарды.
Адвокаттардың өздерінің қызметін жүзеге асыруы кезіндегі тәуелсіздігі
принципі аталған заңнамаларда адвокатураның ұйымдастыру және қызметінің
негіз қалаушы принциптерінің бірі ретінде бекітілген.
Сол сияқты Қазақстан адвокатурасы тарихында алғаш рет республиканың
Қылмыстық заңымен адвокаттардың қылмыстық процесте азаматтарды қорғау,
азаматтар мен ұйымдарға заңгерлік көмек көрсету жөніндегі қызметіне кедергі
жасағаны үшін жауапкершілік көзделген.
2007 жылғы 1 қаңтарда адвокаттардың қатарында аумақтық принципі бойынша
14 облыстық және 2 қалалық адвокаттар алқасына біріккен 3325 адам болған.
Қазақстанға адвокаттар қызметін ұйымдастырудың 3 нысаны тән: заң
консультациясы, адвокаттық кеңсе және заңды тұлға құрмаған жеке қызмет.
Ұйымдастыру нысанының неғұрлым көп тарағаны заң консультациясы болып
табылады, онда 2 мыңнан астам адвокат жұмыс істейді. Заңды тұлға құрмай
жеке практикамен айналысатын адвокаттар санының өсу үрдісі сақталуда - 2006
жылы 704 адам, ал 2003 жылы 300 және 2004 жылы 540 адам болған.
Ауылдық аудандардағы адвокаттар санының (2006 жылы 710 адам, 2005 жылы -
636 адам) салыстырмалы өсуіне қарамастан ол білікті мамандарға деген
сұранысты жаба алмайды. Қазіргі уақытқа дейін ҚР Әділет министрлігінің
мәліметтері бойынша республиканың 9 ауылдық ауданында мүлде адвокаттар жоқ.
Бұл проблеманы шешу Үкімет пен жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының тарапынан бірлесіп күш жұмсауды талап етеді. Білікті
заңгерлердің ауылдық аудандарға келіп қосылуы адвокаттық қызметке лицензия
алу рәсімін оңайлатумен не болмаса жоюмен қамтамасыз етіле алмайды.
Адвокаттардың ауылда жұмыс істеуін ынталандыруға, оларды орналастыру
мәселесін шешуге, материалдық-техникалық қамтамасыз етуге және т.б.
бағытталған іс-шаралар кешені қажет.
Мұқтаж адамдарға тегін заңгерлік көмек көрсетудің заңнамалық
тетіктерінің, тағайындалған адвокаттардың қызметін бюджеттік
қаржыландырудың қалыптасқан жүйесінің бар екендігіне қарамастан мұндай
адвокаттар жұмысының сапасына елеулі сындар айтылуы әлі жалғасуда.
Қазіргі таңда адвокатура институтын жетілдірудің, ел халқына білікті
заңгерлік көмектің қол жетімділігін қамтамасыз етудің жолдары мен әдістері
белсенді іздестірілуде. ҚР Әділет министрлігі азаматтарға кепілді тегін заң
көмегін көрсету жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсынымдар әзірлеу жөніндегі
сараптамалық кеңес пен жұмыс тобын жасақтады. Бұл бағыттағы жұмыс
жандандырылуға тиіс.
Тұтқынға алудың немесе ұстаудың заңдылығына наразылық білдіру мақсатымен
істі тез арада соттың қарауына мүмкіндіктің болуы адамның сотқа дейінгі
құқықтарының маңызды кепілі болып табылады.
АСҚХП 9(3) бабы қылмыстық іс бойынша тұтқындалған немесе ұсталған
адамдардың құқығын белгілейді. Бұл баптың қағидаларына сәйкес, айыпталушы
немесе ұсталған адам судьяның немесе заң бойынша сот билігін жүзеге асыру
құқығы бар және ақылға қонымды уақыт ішінде істі сотқа қарауға немесе
босатуға құқығы бар басқа лауазымды адамның алдына тез арада жеткізілуі
тиіс. Бұл жағдайда Адам құқықтары жөніндегі комитет (АҚК) сарапшылары тез
арада ұғымын қамауда ұстаудан сотта істі қарауға дейінгі кезеңді
түсіндіреді, ол бірнеше күннен аспауға тиіс. 9(3) баптың қағидалары
айыпталушыны сотқа дейінгі ұстаудың жалпыға бірдей ереже бола алмайтынын
кесіп айтады. Бұл норма айыпталушының кепілдемемен не болмаса сотқа дейінгі
қандай да бір өзге кепілдікпен босану құқығын көздейді. Оның үстіне 9(3)
бап айыпталушы егер де оның ісін сотта қарау ақылға қонымды уақыт ішінде
жүргізілмеген болса сотқа дейін қамаудан босатылуға тиіс дейді. Әрине,
ақылға қонымды деп сипатталатын уақыт кезеңі осы істің жағдайына
байланысты және айыпталушының қашып кетуі қаупін, қылмыстық істің
күрделілігін, құқық бұзушылықтың сипатын, осы іс бойынша тергеу және
прокурорлық органдар өкілдері жұмысының тиімділігін қамтиды.
АСҚХП 9(4) бабы жанама түрде тұтқындалған немесе ұсталған адамның оның
ісі бойынша дұрыс құқықтық шешім шығару немесе босату мақсатында тез арада
істі сотта қарауын талап ету құқығын көздейді.
Істі сотқа беру тәртібі оңай, жедел және ұсталған адам сотқа дейін
кепілдемемен босана алмайтын жағдайда тегін болуға тиіс. Ұсталған адам да
өзінің ұсталуының заңдылығын қайта қарау құқығына ие. Бұл орайда АСҚХП 9(5)
бабы заңсыз тұтқындауға немесе ұстауға ұшыраған кез келген жеке тұлға
тиісті материалдық өтемақы төлемдеріне құқылы деп белгілейді. Бұл құқық
тұтқындау немесе ұстау 9(1)-(4) баптағы нормаларды, сондай-ақнемесе ішкі
заңнаманың ережелерін бұза отырып, жүргізілген кезде ғана күшіне енеді.
Алайда өтемақылық талап қою тәртібі бұл жағдайда жеткіліксіз жазылғанын
атап өткен жөн. Әдетте, бұл жағдайда жеке тұлға мемлекетке, қолданыстағы
заңнама нормаларын бұзған нақты ведомствоға немесе жеке тұлғаға қарсы
азаматтық-құқықтық талап арыз қоюға құқылы деп ұйғарылады.
Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу заңнамасы тұтқынға алуға прокурордың
санкция беруін көздейді, бірақ та кейіннен тұтқынға алу түріндегі алдын
кесу шарасын сот тәртібімен шағымдануға мүмкіндік беріледі. Тұтқындау
түріндегі алдын кесу шарасын таңдау рәсімінің өзі бәсекелесті, ашық және
жария рәсім емес. Сонымен бірге, ол Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің ережелеріне қайшы келеді, өйткені прокурор сот
функцияларын жүзеге асыратын уәкілетті лауазымды адам емес.
Сотқа дейінгі ұстау кезеңінде адамның өмірі мен денсаулығына тиісті
күзетті, ізгілікті қарым-қатынас құқығын қамтамасыз ету, бостандығы
шектелген адамға азаптау мен басқа да қатыгездік қатынасты болдырмаудың
тиімді тетіктерін құру қажет.
Ұсталған адамдарды азаптау мен қатыгездік қатынас жасауға тыйым салатын
АСҚХП 7 бабы ажырамас санаттағы кәдімгі халықаралық құқықтың нормасы болып
табылады. Азаптауға қарсы құқықтық нормалар 1984 жылы қабылданған БҰҰ-ның
Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-
намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға (әрі
қарай - Азаптауға қарсы конвенция) бар. АСҚХП 10 бабында (1 тармағы) бас
бостандықтарынан айырылған барлық адамдар өздеріне деген адамгершілікті
көзқарасқа және адам баласына тән қадір-қасиетінің құрметтелуіне құқылы
делінген. Бұл ретте АСҚХП 7 бабындағы ұсталған адамдарға мемлекеттік
органдар өкілдері тарапынан қатыгез қарым-қатынасқа тыйым салатын азаптауға
тыйым салудан өзгешелігі ол қамаудағылармен ізгілікті қарым-қатынас құқығы
билікке тиісті міндеттемелер жүктейді. Бұл міндеттемелер қамаудағыларды
ұстау мен олардың құқықтарын жүзеге асырудың ең төменгі стандарттарын
сақтауды қамтамасыз етуді мақсат тұтады. 7 баптың ережелері көп дәрежеде
қамауда ұстау орындарының жәненемесе қамауда ұстау шарттарының жалпы жай-
күйіне қатысты болса, 10 баптың нормалары қамаудағылармен қарым-қатынас
жасау тәртібіне ғана қатысты. Бұл ретте АСҚХП-ге қатысушы мемлекеттер
қамаудағылармен ізгіліксіз қарым-қатынастарын ақтау ретінде материалдық
немесе қаржылық ресурстардың жеткіліксіздігіне сілтеме жасай алмайды. Бұл
мемлекеттердің құқық қорғау органдары ұсталғандар мен қамалғандарды олардың
күнделікті мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қажетті барлық қызмет
көрсетулермен қамтамасыз етуге тиіс, мысалға ұсталғандар тамақ, киім,
барабар медициналық көмек, сондай-ақ өз туыстарымен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерін алуға құқылы.
Қазақстан азаптауға қарсы Конвенцияның мүшесі болып табылады. Дегенмен
де БҰҰ Азаптауға қарсы комитетінің 16 ұсынымының ішінен Қазақстан
Республикасының 2001 жылы осы Конвенцияны орындауы туралы бастапқы
баяндамасын қарау нәтижесі бойынша Қазақстан тек үшеуін ғана орындаған,
соның ішінде қылмыстық заңнамаға азаптау қылмысы туралы ұғымды енгізген.
ҚР ҚК-не азаптау үшін жауапкершілік 2002 жылғы 21 желтоқсандағы № 363 ҚР
Заңымен 347-1 бап болып енгізілген, оның екінші және үшінші бөліктерін заң
шығарушы ауыр қылмыстар санатына жатқызған.
ҚК 347-1 бабына сәйкес азаптау деп тергеушiнiң, анықтауды жүргiзушi
адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшiншi адамнан
мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк
келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды кез
келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту
немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап
шектiруi мойындалады.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есепке алу комитетінің статистикалық мәліметтері бойынша ҚК 347-1
бабы бойынша 2005 жылы 2 адам, ал 2006 жылы 7 адам сотталған.
Қостанай облысы Жітіқара ауданның сотының 2006 жылғы 27 ақпандағы
үкімімен Е. және А. Жітіқара БАІІБ криминалдық полиция бөлімшесінің жедел
уәкілі лауазымында және мемлекеттік билік өкілі бола тұрып өз аумағындағы
қылмыстылықтың ашылу көрсеткішін көтеру үшін азамат К-ға ұрлық істеді деген
айыпты мойындату мақсатында оған қасақана дене және рухани зардап
шектіргені үшін айыпты деп танылған.
Республиканың соттары 2006 жылы қылмыстық ізге түсу органдарының 67
қызметкеріне қатысты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуы фактісі бойынша барлығы 47 қылмыстық іс қараған,
соның ішінде 63 адамға қатысты айыптау үкімі шығарылған 45 іс қаралған. Бұл
ретте алдын ала тергеу және жауап алу барысында азаматтардың конституциялық
құқықтарының бұзылуы, соның ішінде азаптау мен тергеу жүргізудің рұқсат
етілмеген әдістерін қолдану фактісі бойынша 15 адамға қатысты 8 қылмыстық
іс қаралып, үкім шығарылған.
ҚР ҚК 347-1 бабында қарастырылған қылмыстардың ашылуы статистикасы БҰҰ
Азаптауға қарсы комитетінің қалған ұсынымдарын заңнамалық және құқық қорғау
практикасында іске асырудың аса қажеттігі туралы куәландырады.
Бүгінгі таңда Комитеттің ұсынымдарының көп бөлігі орындалмауда:
•азаптау мен қатыгездік қарым-қатынас туралы арыздарды жылдам, әділ және
толық қараудың пәрменді тетігі жоқ;
• практикада азаптау мен қатыгездік қарым-қатынасты қолданып алынған
дәлелдерге жол бермеу принципінің толық сақталуына кепілдік жоқ;
•алдын ала қамау орындарын тәуелсіз инспекциялау мен алдын ала қамаудың
ұзақтығы мен жағдайларына тәуелсіз сот бақылауы жоқ;
•Азаптауға қарсы Конвенцияның 21 және 22 баптары бойынша мәлімдемелер
жасалмаған;
•БҰҰ-ның Азаптауға қарсы комитетінің ұсынымдары кең жұртшылыққа
жеткізілмеген.
Жалпы алғанда алдын ала тергеу мен жауап алу саласындағы ахуалды талдау
қылмыстық-құқықтық қатынастар орбитасына тартылған адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың кепілдігін күшейтуге бағытталған
заңнама мен құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру қажеттігі туралы
куәландырады.
Тергеушілердің (жауап алушылардың), жедел қызметкерлердің қылмыс істеді
деген күдікті адамдарды ұстау, оларды ішкі істер (ҰҚК, қаржы полициясы және
т.б.) органдарына жеткізу және уақытша ұстау изоляторларына (УҰИ)
орналастыру, алғашқы тергеу жүргізу процесіндегі қызметін егжей-тегжейлі
регламенттеу қажет.
Қылмыстық процес жүргізетін адамға күдіктіге (айыпталушыға) оның
процессуалдық құқықтарын, соның ішінде білікті заң көмегін алу, туыстарына
ұсталу (тұтқындалу) фактісі туралы хабарлау құқықтарын дер кезінде
түсіндіру бөлігінде қатаң талаптар қойып, жауапкершілігін күшейту қажет.
Алдын ала тергеу және жауап алу барысында теріс пайдаланушылық пен
қызметтік өкілеттіліктерін асыра сілтеудің алдын алу мақсатында
ұсталғандардың, күдіктілердің, айыпталушылардың тәуелсіз медициналық
тексеруден өту құқығын заңнамалық түрде бекіту қажет.
Қылмыстан жәбір шеккендер мен куәлардың құқықтарын тиімді қорғау үшін
барлық қажетті процессуалдық іс-қимылдарды қабылдау қажет.
Қазақстан әлеуметтанушылары Ассоциациясының сарапшылары жүргізген
сауалдама респонденттердің 38,4% қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын
қорғаудың мемлекеттік тетіктерінее теріс баға берген, ал респонденттердің
18,0% Сіз қылмыстан жәбір көргендердің құқықтарын қорғаудың мемлекеттік
тетіктерін қалай бағалайсыз? деген сұраққа жауап беруге қиналған.
Әлеуметтанушылық сауалдаманың бұл нәтижелері жәбір көргендердің ғана емес,
куәлардың да құқықтарын қорғаудың тетіктерін жетілдіру қажеттігі туралы
куәландырады.
Қылмыстық процеске қатысқан адамдарды мемлекеттік қорғау туралы ҚР
Заңын жүзеге асырудың үкіметтік бағдарламасын әзірлеп, онда материалдық-
қаржылық, ұйымдық қамтамасыз етуді және жүзеге асырудың пәрменді тетігін
көздеу қажет.
Адамдарды УҰИ-дан тыс жерлерде, кабинеттерде және басқа да
жабдықталмаған үй-жайларда ұстағаны үшін лауазымды адамдардың
жауапкершілігін қатайту қажет. Уақытша ұстау изоляторлары тергеу
изоляторлары сияқты ҚР Әділет министрлігінің қарамағына берілуге тиіс.
спубликасының Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні
ратификациялауы оның нормаларына қазіргі тұтқынға алуды санкциялау рәсімін
сәйкес келтіруді талап етеді. Күдіктіні (айыпталушыны) тұтқындауды
санкциялау құқығын сотқа беру адамның жеке бостандық пен қол сұғылмау
құқықтарының сақталуы кепілдігін күшейтеді, еркін тұтқындау мен негізсіз
қамауда ұстау жағдайларын шектейді.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы адамның іргелі құқығы болып табылатыны
белгілі. Бұл барлық жерде қолданылатын, халықаралық құқық қорғау жүйесінің
негізгі идеясы болып табылатын принциптердің бірі. 1948 жылдан бастап Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы таныған әділ сот ісін жүргізу
құқығы әдеттегі халықаралық құқықтың құрамдас бөлігі ретінде барлық
мемлекеттердің құқықтық міндеттемесіне айналды.
Әділ сот ісін жүргізу құқығы 1948 жылдан бастап бірнеше қайтара
дәлелденіп, 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданған Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакті сияқты тиісті құқықтық келісім-
шарттарда одан әрі дамытылды. Ол БҰҰ мен өңірлік үкіметаралық органдар
қабылдаған көптеген халықаралық және өңірлік келісім-шарттар мен келісім-
шарттық емес нормаларда танылған және ерекше атап өтілген. Бұл құқық қорғау
нормалары әлемнің барлық құқықтық жүйелеріне қолданылатындай құқықтық
рәсімдердің әр алуандығын ескере отырып әзірленген - оларда барлық жүйелер
ұсынуға тиіс ең төменгі кепілдіктер келтірілген.
Мысалға, ЕҚЫҰ құжаттарында әділ сот ісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz