ЕРЕКШЕ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ЖҰМЫСҚА ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ . . .

КIРIСПЕ . . .: I

4: ЕРЕКШЕ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ЖҰМЫСҚА ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . .

КIРIСПЕ . . .: 1. 1

4: Жылу реттелуі. Жылу балансы.

КIРIСПЕ . . .: 1. 2

4: Ауа температурасы мен ылғалдылығының спорттық жұмысқа қабілеттілікке ықпалы

КIРIСПЕ . . .: 1. 3

4: Жылуға бейімделу (акклиматизация) . . .

КIРIСПЕ . . .: II

4: СУДЫ ЖОҒАЛТУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАРЫС КЕЗІНДЕ ТОЛТЫРУЫ.

КIРIСПЕ . . .: 2. 1

4: Су қабылдау режимі. .

КIРIСПЕ . . .: 2. 2

4: Орта биіктік және климаттық белдеулердің ауысуы жағдайларында спорттық жұмысқа қабілеттілік

КIРIСПЕ . . .: 2. 3

4: Жаңа климаттық орта жағдайындағы спорттық жұмыска қабілеттілік…

КIРIСПЕ . . .: ҚОРЫТЫНДЫ . . .

4: 61

КIРIСПЕ . . .: ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

4: 62

КIРIСПЕ . . .:

КIРIСПЕ

Қазіргі кездегі жаңашыл спорттың негізгі белгілері- оның жасаруы және спорттық жетістіктердің өсуі.

Зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде ғылымда шешілмеген мәселелер қалмаған сияқты көрінеді. Сонымен қатар нәтижеге жету үшін тәжрибеде аз күш пен құралдар жұмсауға ұмтылу қажет. Яғни, қоғамдық еңбектің өнімділігін, сапасын және тиімділігін арттыру қажет. Соған байланысты күрделі жағдайлар туындайды. Бұл үшін жаңа әдістер, технологиялар, оқыту құралдары қажет.

Біразға дейін алға қойылған мақсаттарды шешудің жаңа тәсілдерін табу бұрыннан белгілі ғылми білімдерге негізделеді. Бірақ, ерте ме, кеш пе ол білімдер қазіргі заман талаптарына жауап бере алмайды. Сол себептен теориялық білімдерді кеңейту қажеттілігі туындайды. Жаңа ғылыми база, жаңа идеялар, концепциялар мен ғылыми ілімдер ұсынылады.

Нәтижелердің үздіксіз өсуі жас спортшылармен жұмыс істеудің жаңа формаларын, құралдарын және әдістерін іздеуді талап етеді. Мақсатты түрде көпжылдық дайындық және жоғары классты спортшыларды тәрбиелеу - бұл өте күрделі процесс, ол бірқатар факторлармен анықталады. Осы факторлардың бірі- икемділікті дамыту. Тиімді тәсілдер, құралдар, әдістер қолдану арқылы қысқа уақытта жоғары нәтижелерге жетуге болады. Соңғы жылдары спортпен айналысушылар жасының күрт төмендеуіне байланысты 8-9 жастағы жас аралығындағы балаларға көпсайыстың 4- 6 түрінен жарыс бағдарламасын орындаулары қажет. 1- 2 жыл көлемінде оқушылардың бір-бірінен айырмашылығы бар әртүрлі заттармен жұмыс істеуді үйрету керек. Яғни, икемділікті дамыту маңызды және оқу-жаттықтыру ісінің негізі болып табылады. Кейбір кезде жекелеген икемділіктерді дамытуға баса назар аударылып, сол себепті оқушылардың қөзғалыс дайындығының төмендеуі байқалады.

Бүгінгі таңда сапалық өсу көрсеткіші- бір сападан екінші сапаға біртіндеп ауыстыра дамыту болып табылады.

Берілген тақырыпта қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спортқа қабілеттіліктіе физиологялық ерекшеліктерінің маңызды тәсілдер - икемділік пен қөзғалыс үйлесімділігін дамыту принциптері туралы сөз қөзғалады.

Икемділік - берілген спорт түрінің негізгі сапасының бірі болып табылады. Қөзғалыс үйлесімділігі көркем гимнастикамен ғана байланысты емес, ол адам өмірімен де тығыз байланысты. Аталған сапаның ғылми негіздерімен қатар, баланың жеке ерекшіліктерін де есепке алған жөн. Әр баланың бейімділігі және қабілеті әртүрлі болады. Бала бойындағы қажетті сапаны (икемділік пен қөзғалыс тепе-теңдігін) дамыту үшін әр балаға жеке әдістер мен тәсілдер таңдау қажет. Икемділік ерекше сапа болып табылады, ол балада тұрақты дағдылар мен қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі, сондықтан біз дәстүрлі әдістерді қолдансақ та белгілібір нәтижеге жетеміз. Өйткені, адамның қабілеті дене қөзғалысына тәуелді емес, оның ішкі дамуы заңдылықтарына байланысты. Біздің міндетіміз - адам ағзасын дәстүрлі емес әртүрлі дене қызметіне үйрету. Жаттықтырушының міндеті- әртүрлі бағыттағы жаттығулардың әмбебап кешенін құру. Сол арқылы жаттығушыларда қөзғалыс үйлесімділігін және жаңа сапалық деңгейді арттыру.

Жаттықтырушының жұмысында қолданылатын әмбебап жаттығулар кешені икемділік пен қөзғалыс үйлесімділігін жақсартуға ғана емес, сонымен қатар жаттығушылардың күш, жылдамдық, шыдамдылық және т. б. негізгі қасиеттерін дамытуға және бекітуге арналуы керек.

Зерттеу мақсаты:

-Спортпен айналысатын жаттығушының дене қөзғалысын педагогикамен ұштастыра отырып, денешынықтыру теориясына байланысты әркезде жарық көрген психофизиологиялық, педагогикалық оқу әдістемесі мен рухани тәрбиеге арналған еңбектерді талдап түсіну және сол еңбектердегі қазіргі заманға сай тәжрибелерді бүгінгі әдістемеде пайдалану.

-Спортшының қөзғалыс қабілетінінің тиімділігі мен сапасын арттыру, оның білімі мен дағдыларын қадағалап, әңгімелесу, сауал қою, бақылау және эксперименттік зерттеу арқылы анықтау.

Зерттеу нысаны: икемділікті және қөзғалыс үйлесімділігін дамытатын әдістер мен арнайы тәсілдерді қолдану және оқыту.

Дипломдық жұмыс мақсаты: икемділік және қөзғалыс үйлесімділігін дамытуға арналған әдістер мен тәсілдердің тиімділігін бағалау.

Зерттеу міндеті:

Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерді іріктеу.

Жас гимнастарда икемділік пен қөзғалыс үйлесімділігін оқыту әдістемесін құру.

Әдістеменің жаттығу барысындағы тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.

І ЕРЕКШЕ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ЖҰМЫСҚА ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Жылу реттелуі. Жылу балансы

«Микроклимат және спортшылар денсаулығы» қазіргі спорттық медицинаның маңызды мәселелерінің бірі. Жоғары білікті спортшыларды даярлауда сыртқы қоршаған орта факторларының адам организмінің жұмыс қабілеттілігіне әсері мен биоырғақты ескеру қажет. Мәселен, американдық ғалымдар Чикаго марафоншылары нәтижелеріне талдау жүргізу барысында оның қоршаған орта температурасымен және уақытпен тікелей байланысты екендігі көрінген (1-сурет) . Бұл спорт түрінде сыртқы орта температурасының өнімділік пен зат алмасуға ықпалы термодинамикалық қүбылыстармен айтарлықтай тәуелділікте болады.

1-сурет. Чикаго марафоншылары нәтижелеріне (2014 және 2018 жылдар) қоршаған орта мен уақыт көрсеткіштерінің ықпалы (Geoffrey Berthelot, Adrien Sedeaud, Marion Gluillame, Jean-FrancoisToussaint. Scientific American, 2018)

Адам мен жануарлар денесінің тұрақты температурасы (изотермия) ішкі орта тұрақтылығы (гомеостазистің) негізгі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қанша құбылмалы болса да төтеп береді. Қоршаған орта температурасына тәуелсіз адамның дене температурасы тұракты болады. Қалыпты дене температурасы 36, 6°-37, 0°С, ол көптеген ферментативтік реакциялар, ұлпалардың физика-химиялық қасиеттері (тұтқырлығы, беттік керілу, коллоидтар ісінуі), өткізгіштік, қөзу, сіңіру, бөліп шығару, т. б. физиологиялық үдерістер үшін қолайлы болып табылады [1] .

Жылу реттелу - қоршаған орта температурасы мен ішкі жылу түзілу деңгейінің өзгерісі кезінде дене температурасын белгілі бір шектеулі диапазонда ұстаптүру. Яғни жылу реттелу дегеніміз - сыртқы температура өзгерсе де дененің ішкі, өз температурасының қалыпты тұрақты күйінде сақталуы.

Организмнің температуралық гомеостазын қолдайтын жылу өндіру және жылу берілу үдерісін термореттелу деп атайды. Температура оптимумы тыныштық күйде 37°С, қарқынды бұлшық ет жұмысында 39°С құрайды. Гомойотермді (жылықанды) организмдерде физиологиялық мағынада:

«ядросы» (температурасы түрақты ішкі құрылымдар, мәселен, ми мен ішкі мүшелер) ;
оны қоршап тұратын «қабығы» деп екі бөлімді ажыратады.

Дене температурасы деп дене ядросының температурасын үғады.

Ең қарапайым жолмен дене температурасы қолтық астынан, ауыз қуысынан өлшенеді. Бұл жерлерде дене температурасы дене ядросы температурасынан 0, 5°С-1, 5°С төмен. Адам суық суда немесе суық ауада жалаңаш болса, оның денесінің ядро температурасы 35°С дейін төмендеуі мүмкін. Орташа ядро температурасының төмендеуін дене гипотермиясы деп, ал жоғарылауын дене гипертермиясы деп атайды. Ядро температурасының түрақтылығы дене қабықшасына тэуелді. Қалыпты жағдайда адамның температурасы түрақты: қолтықта орташа 36, 5°С-36, 9°С, тік ішекте (ректалды) 37, 2°С-37, 5°С болады. Ішкі мүшелердің температурасы 38°С-38, 5°С-қа тең болады.

Автономды жылу реттелуішкі және сыртқы орта температурасының жоғарылауына немесе төмендеуіне белгілі бір жауап реакцияларымен қамтамасыз етіледі және жылу өндіру мен жылу шығару үдерістерін басқарудан түрады (перифериялық және вазомоторлық тонус өзгерісі, тер бөліну, термиялық тахипноэ, суықтық дірілдеу) . Автономды жылу реттеуші реакциялар сананың кагысуынсыз жүзеге асырылады және үлкен ми сыңарларын алып тастаған жағдайларда да бұзылмайды [2] .

Сыртқы орта температурасы қаншама құбылмалы болса да (Жер- де арктикалық қыс кезінде температура -50°С, кейбір шөлдерде жазда +60°С-қа дейін болады) адам денесі температурасы өзгермейді. Дене температурасының мұндай тұрақтылығы жылу пайда болуы, оның сыртқа шығуы сияқты үдерістерге қатысатын біркатар мүшелер мен мүшелер жүйелері қызметінің жүйке-қан арқылы реттелуіне байланысты. Олардың бір-бірімен байланысы өте нэзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы бірқалыпты сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі. Адам организмінде жылу өндіру мен оның сыртқа шығарылуы үздіксіз жүріп отырады. Мұнда энергия үнемі қандай да бір жұмыска жұмсалады және жылу өндіру оның салдары (нақтырақ айтқанда оны қамтамасыз ететін химиялық реакциялардың салдары) болып табылады. Тыныштық күйде адамда жылудың 70%-ы ішкі мүшелермен, ал 30%-ы бұлшық ет арқылы өндіріледі. Дене жұмысы (жаттықтыру) кезінде жылу түзілу бірнеше есеге артады жәнеБұл үдерісте бұлшық ет жұмысының үлесі мол. Жылу өндіру ең бастысы бұлшық ет жұмысы қарқындылығына байланысты.

Адамның қалыпты тіршілік әрекеті белгілі бір бірнеше градус температура диапазоны аралығында мүмкін болады. Дене температурасының 36°С-тан төмендеуі және 40-41°С-тан жоғарылауы қауіпті және организм үшін ауыр зардап тарттырады. Көбіне, ұлпалардың тоңуы кезінде түзілген кристалдардың әсерінен нәзік жасушалық құрылымдардың бұзылатыны байқалған. Температура 45°С-тан жоғары болғанда белоктар денатурациясы жүреді. Белоктар барлық реттеуші қызметтерге аса жауапты болғандықтан олардың құрылымдық және функциялық тұтастығының өмірлік қажеттілігі зор. Температура тірі ұлпалардың метаболизміне күшті ықпал етеді, өйткені биохимиялық реакциялар жылдамдығы қоршаған орта температурасына байланысты жәнекөбіне, ол температураәр 10°С жоғарылаған сайын 2-3 есеге артады [3] .

Жылу реттелу жылу түзілудің күшеюі (немесе әлсіреуі) есебінен немесе жылу шығару қарқындылығының өзгерісімен жүзеге асырылады. Организмде жылу шығару сәуле шыгару, жылу өткізу, судың булануы арқылы жүреді.

Жылу түзілуі мен оның шығарылуы арасындағы қажетті баланс ОЖЖ арқылы сақталады. Және жылу реттелу үдерісінде ОЖЖ бақылауында болатын эндокриндік жүйе үлкен рөл атқарады. Мысалы, қалқанша безі гормондары зат алмасу қарқындылығын жоғарылатады, сәйкесінше, жылу түзілуді күшейтеді, ал бүйрек үсті безі гормондары тотығу үдерістерін күшейтеді, тері тамырларын та- рылтады, жылу шығаруды төмендетеді.

Дене температурасы сыртқы орта жағдайымен қатар оның дене белсенділігі күйіне де байланысты. Тыныштық күйде дене температурасы 37°С жуық болады, дегенмен тәулік барысында (ұйқы кезінде барынша төмендейді) өзгереді. Бұлшық ет жұмысы кезінде жылу өндірудің күшеюі салдарынан дене температурасы бірнеше градусқа жоғарылайды[4] .

Температура дененің барлық бөлімінде бірдей емес және ішкі температураның таратылуы түрлі ұлпалардың күрделі қызметі болып табылады, қан айналымы нәтижесінде жылудың тасымалдануы және жергілікті температуралық градиенттерге байланысты. Егер бұлшьщ ет жұмысын есептемесе, метаболизмдік жылу өндірудің көп бөлігі ішкі мүшелерде, сонымен қатар мида жүреді. Дененің терең аймақтарында түзілген жылу немесе ішкі жылу дененің беткейіне өтуге тиіс. Перифериялық (шеткі) температура дененің терең аймақтарынан тасымалданған жылумен және ауа температурасымен анықталады. Сэйкесінше, дене ішкі, салыстырмалы түракты температураға және организмнің энергиялық балансына байланысты өте қүбылмалы қабықшадан түратын оқшаулайтын қабатқа ие деп есептеуге болады. Суық ортада периферияға қан келуі баяулайды және бұл перифериялық температураның төмендеуін тудырады. Қоршаған ортаның жоғары температурасы кезінде жылу шығару қиындайды және ішкі температура дененің барлығына дерлік бөлімдеріне таратылуы мүмкін.

Қалыпта (ягни тепе-теңдік жағдайында) организмде өндірілген жылу қоршаған кеңістікке дене беткейімен беріледі [5] .

Аяқ-қолда бойлай тігінен (осьтік) температуралық градиент, сонымен катар радиалды (перпендикулярлық беткей) температуралық градиент болады. Дененің геометриялық формасының дүрыс еместігіне орай дене температурасының кеңістіктік таратылуы күрделі үш өлшемді қызметпен сипатталады. Мысалы, жеңіл киінген ересек адам ауа температурасы 20°С мекен жайда болганда санның терең Бұлшық ет бөлімінің температурасы 35°С-қа, балтыр бұлшық ет терең қабаттары 33°С, табан орталығында тек 27- 28°С-қа жетсе, ал ректалды температура шамамен, 37°С-қа тең. Өзгермелі сыртқы орта жағдайларына дене температурасының өзгерістері айтарлықтай жоғары дәрежеде дене беткейіне жақын жерлерде және аяқ, қол басында (акралды зоналар- да) көрінеді.

2-суретте көрсетілген изотермалар қоршаған ортаның төмен және жоғары температура жағдайларындағы адам денесіндегі температуралық градиенттерді сипаттайды.

Ішкі дене температурасының өзі тұракты болып табылмайды. Тіпті, термобейтарап жағдайларда ішкі аймақтарда температура айырмашылығы 0, 2-1, 2°С, мида орталықтан сыртқы бөлімге дейін 1°С-тан жоғары радиалды температуралық градиент болады. Негурлым жоғары температура тік ішекте байқалады. Адам денесіндегі әртүрлі мүшелер мен олардың жеке бөліктерінің температурасы зат алмасу деңгейіне байланысты да өзгереді. Мысалы, бауырда 37, 8-38°С, тері сыртында 29, 5-33, 9°С, қолтықта 36, 0-36, 9°С.

Жылу балансы. Дене температурасы тұрақты болу үшін жылу шыгару сыртқы ортадан немесе метаболизмдік жылу өндіру нәтижесінде келетін мөлшерге тең болу қажет. Егер жылудың берілуіне қарағанда келуі көп болса, жылу жинақталып температурандщ жоғарылауын, яғни гипертермияны тудырады [6] .

Гипертермия - термобейтарап жағдайда тыныштық күй үшін орташа түрлік арнайы қалыптан (нормадан) бір стандарттық ауытқудан асатын дене температурасының жоғарылауымен жүретін жылу шығарудың жгткіліксіздігі есебінен организмде жылудың аккумуляциялануы (шоғырлануы) . Дене жұмысы кезіндегі жылу өндірудің жоғарылауы жұмыс гипертермиясы дами отырып, жылу реттелудің қайта қүрылуимен қатар жүреді.

Жылу сыртқы орта жағдайларына байланысты сәуле шығару, жылу өткізгііінтік және конвекция жолдарымен берілуі және шығарылуы мүмкін. Жылу орқашан организмде жүретін химиялық реакциялардыч жанама (қосымша) өнімі ретінде түзіледі.

Температурасы абсолюттік нөлден (-27°С) жоғары барлық заттар энергияны сәулелену жолымен шағылыстырады (сейілдіреді) немесе қайтарады. . Сәуле шығару электрлік магниттік толқындар түрінде жүреді. Жылу шығарудың радиациялық жолы жылудың инфрақызыл сәулелерін қызған дененің бетімен жан-жаққа сейілдіру арқылы тіршілікке бірден-бір колайлы (кажетті) температураға (18-20°С) сэйкес бөлінетін жылудың 66%-ы сыртқа шығады [7] .

Беткейдің сәуле шығару қабілеті сэуле шығарушы ретінде оның касиеттерімен байланысты. Сэулелік энергияны сіңіретін және мүлдем шағытыстырмайтын беткей 1-ге тең болатын максималды сәуле шыгару қабілеттілігіне ие. Егер беткей барлық сәулелік энергияны шағылыстырса, оның сэуле шығару қабілеттілігі 0-ге тең болады.

Көбіне, заттар толығымен бір ұзындықтағы толқындарды сіңіреді және сонымен қатар баска үзындыктағы голқындарды күшті шағылыстырады. Мәселен, адамның ақ түсті терісі сияқты пигментті терісі де күннің барлығына дерлік инфрақызыл сәулелерін сіңіреді [8] .

Бір затган екіншісіне олардың беткейлерінің жанасуы кезінде жылудың көиуі жылу өткізгіштік деп аталады. Денеге тиген заттарға жылу беруде жылу неғүрлым жылы заттан неғүрлым суық затқа жылу градиенті бойынша орын ауыстырады. «Жылы» немесе «суық» затқа жанасуды сезіну жылудың өту жолымен оның қөзғалыс бағытымен байланысты.

Жақсы өткізгіштерге күміс, мыс сияқты металдар, ал нашар өткізгіштерге газдар жатады. Биологиялық ұлпалар мөлшермен су сияқты изолятор болады, май бұл жағынан алғанда бұлшық ет немесе сүйек ұлпаларынан 2 есеге тиімдірек келеді. Май қабаты болмаса, тері температурасы ішкі дене температурасына (37°С) жуық және жылу жоғалу 10 есеге көп болушы еді.

Сұйык және газ тәрізді ортамен қөрніалған заттан жылудың та- сымалдануы конвекцияарқылы жүреді. Жылу ағымы неғұрлым жылыдан неғұрлым суық учаскелерге қарай жүреді. Егер ауа температурасы дене температурасынан жоғары болса, жылу денете беріледі. Бұл жолмен пайда болатын барлық жылудың 15%-ы кетеді.

Егер денені қоршаған ауа қөзғалыссыз болған жағдайда теріден шыққан жылы ауа қоршаған ауаға өтіп, молекула сияқты энергияны да тасымалдайды. Мүндай үдеріс бос конвекция деп аталады [9] .

Егер қоршаған ауа қөзғалыста болса, онда мұндай үдеріс мәжбүр конвекция деп аталады. Күшті жел кезінде ауа суығырақ болып сезіледі.

Дене беткейінен судың булануы кезінде ол сүйықтықтың газ тәрізді күйге көшуге энергия жүмсауы салдарынан салқындайды. Тері мен өкпе арқылы жылу шығару жолымен сыртқы жылудың (бу арқылы шығатын жасырын жылудың) 19%-ы шығады. Буланған судың (тердің) әр граммына мөлшермен 0, 59 Вт/сағ. кетеді (1 мл суды буға айналдыру үшін 0, 53 ккал жылу жүмсалады) . Қоршаған ортаның кез келген жағдайында су дене беткейінен толассыз буланады жәнежылу шығарудың маңызды механизмін қүрайды. Судың жоғалу көлемі қоршаған орта факторларына, әсіресе, ауа температурасы мен ылғалдылығына байланысты [10] .

Егер ауа су буымен қаныққан болса (100% салыстырмалы ылғалдылық), тері беткейінен булану болмайды. Буланудың жоғары ауа температурасы кезінде аса үлкен мәні бар. Өйткені дене температурасына (немесе дәлірек тері температурасына) тең ауа температурасы кезінде жылу шыгарудыц кәдімгі механизмдерінің (сәуле шығару, жылу өткізгіштік, конвекция) ешқайсысы қызмет етпейді.

1. 2 Ауа температурасы мен ылғалдылығының спорттық жұмысқа қабілеттілікке ықпалы

Ұзақуақыт (мысалы, марафондық жүгіру) және күш салуды қажет ететін спорттық жүктемелер кезінде жұмыс атқаратын Бұлшық еттердегі жылу өндіру негізгі алмасу жылу өндірілуінен

20 есе асады. Бұлшық еттердегі барлық түзілген жылу алдымен қанға беріліп, қан арқылы дене температурасын 39-40°С және одан да жоғарылата отырып (жұмыс гипертермиясы), дене ядросына тасымалданады. Мұндай жағдайларда организмнің жылу реттелуі жылу шығарудың күшеюіне багытталган, яғни дене беткейіндегі жылудың артығы тері тамырлары торларында қан айналуды күшейту жолымен тасымалданады. Одан жылу ең бастысы тердің булануы есебінен қоршаған ортаға беріледі [11] .

Қоршаған ауаның жоғары температурасы мен ылғалдылығы дененің қызып кету қатерін тудыра отырып, жылу шығаруды елеулі қиындатады. Неғұрлым сыртқы температура жоғары болған сайын, соғұрлым дене температурасы көп көтеріледі. Ыстық және ылғалды күндері марафоншының дене температурасы 41°С-қа жетуі мүмкін. Тер булануының күшеюі дененің су балансының бұзылуына, яғни дегидратацияга әкеледі. Соның салдарынан жүрек-тамыр жүйесіне көп күш түседі. Сондықтан мұндай жағдайларда спорттық жұмыс қабілеттілік төмендейді және организмнің қызып кетуі - жылылық соққы қаупі туындайды.

Жоғары ауаның температурасы мен ылғалдылығы жағдайында спорттық жұмыс қабілеттіліктің төмендеуін:

Дененің қызып кетуі;
Жылдам дегидратация;
Жүрек-тамыр жүйесінің оттегі тасымалдау мүмкіндігінің төмендеуі сияқты үш негізгі факторлар анықтайды.

Тыныштық күйде және бұлшық ет әрекеті кезінде де қоршаған ортаға денеден жылу шығарудың түрлі жолдарының маңызы бірдей емес және сыртқы ортаның физикалық факторларына байланысты өзгеріп отырады.

Тыныштық күйде сыртқы температураның қолайлы температурадан жоғарылауы (18°С жуық) кезінде жылу өткізу конвекция арқылы күшейеді. Тек ауа температурасы 30°С-тан асқанда, яғни тері температурасына жуықтағанда жылу шығару жылудың булану жолы арқылы күшейе бастайды. Ыстық күндері қоршаған ауа мен тері арасында температура айырмасы аз болғандықтан жылудың конвекциямен жоғалуы минимальді болады. Сыртқы температура дене температурасынан асқанда (33°С жуық) жылу алмасудың бағытталуы қарама-қарсы жағдайға ауысады және дененің беткей орналасқан ұлпалары жылуды қоршаған ортадан алады. Күн радиациясы организмге қосымша термиялық күш түсіреді [12] .

Жұмыс күйінде жылу шығарудың негізгі жолы тері беткейінен тердің булануы болып табылады. Сыртқы температураның жоғарылау мөлшері бойынша бұл механизмдердің рөлі арта түседі. Тердің булану жылдамдығы тер түзілу жылдамдығымен және қоршаған орта факторларының арасында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы ең маңызды болатын кейбір физикалық сипаттамалармен анықталады. Тердің булану жылдамдығы тері ылғалдылығы (Рт) мен атмосфералық ауа ылғалдылығы (Ра) арасындағы айырмасына байланысты. Тер түзілу жылдамдығының артуы Рт жоғарылауын тудырады және осылайша аталмыш сыртқы жағдай кезінде тердің булануын жылдамдатады. Жоғары ауа ылғалдылығы кезінде тері мен ауа арасындағы ылғалдылық градиенті (Рт-Ра) азаяды және тердің булануы баяулайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.