Қобдабай Қабдыразақұлы туралы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

)Қобдабай Қабдыразақұлы

Кемел кісі ілімінің мәйегі
Тәуелсіз елді өркениетгі әлемге танытатын, дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш - білімді ұрпақ. Білімді ұрпақ - егеменді елдің берік тірегі. Біз білімді ұрпақ, білімді тұлға дегенде рухани жан-дүниесі бай, білімі мен біліктілігі жоғары, талап-талғамы терең, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастырған тұлғаны айтамыз. Мұндай тұлғаны қазақ КІСІ деп атаған Қазіргі жаңа қоғамда тек білімді болу жеткіліксіз, сондықтан әрбір кісінің бойында адамгершілік, ізгілік, кішіпейілділік, қайырымдылық, отансүйгіштік және тағы басқа да қасиеттер болуы керек. Жалпы адами асыл қасиеттердің жиынтығын қазақтар имандылық деген жалғыз ауыз сөзге сиғызған. Осы негізде тәрбиелі кісіні иманды жан, көргенді кісі,текті жан деп атаған. Ал, бүгінгі күнгі жиырмадан астам түрге жіктелетін(саяси, ақыл-ой, дене, әсемдік, ұлттық, экологиялық, табиғи,еркіндік,т.б.) тәрбие түрлерін имандылыққа баулу деп түсінген. Кісі қалыптастыру дегеніміз текті жанды имандылыққа баулу болмақ. Себебі иман ұғымы қазақ үшін;а)ислами- діни түсінік ғана емес,ататектен ұласқан наным-сенімдік рухани ұғым.ә).имандылық барлық діндер мен наным сенімге ортақ ұғым. Ал,ислам діні осы үшін де басқа діндерге құрметпен қарап,олардағы имани-адами ұғымдарының құзыреттілігіне шек келтірмеген.
Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің тәлімдік сөздерінен көреміз. Кісілік ұғымы - ұлттық тәрбиенің негізгі қағидасына жатады. Кісілік қасиеттің жарқын көрінісі - адам мен адамды достастыру, адам бойындағы жақсы қасиеттерді көре-сезе білу және дәріптеу болмақ. Жарық дүниемен қоштасқан адамды қазақтар ешқашан жамандамай жақсы кісі еді деп, әділ айтқан. Онда айтпағымыз: қандай адам болса да, оның бойында бір жақсы қасиет бар, яғни ол кісіліктің белгісі екені рас болып шығады.
Жаңа тұған наресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің менің басқа, яғни басқа мендерден адамдардан ажырата білуі тиіс. Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибесі мен білімі, бағыт-бағдары мен дағдысы, икемі мен дүниетанымы, сенімі мен талғам-мұраты бар адамды тұлға деуге болады. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, толымды, кемел немесе керітартпа, бұзық, жауыз.т.б. түрлері бар. Халқымыз кез келгенді кісі деп атай бермей, оны имандылық. пен адамшылықтың басты белгісі, ес жиып, етек жабу нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын адам-ның азаматтық ар-ожданы, кісілік, кескін-келбеті, адамгер-шіліктің өлшемі деп түсінген. Кісіліктің басты белгілерінің бірі - ар-ұятқа кір келтірмеу, намысты аяққа баспау. Қазақта жарлы болсаң да, арлы бол деген сөз осыған орай айтылған. Кісіліктің жалпы белгілері: ар-ұятты қастерлеп сақтау, намыстылық, мейірімділік пен қайырымдылық., ізеттілік, адамдық пен шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілдік. Қазақ дәстүріндегі үлкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, үлкендерге сәлем беру, үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің көңіл-күйіне қарап, орынсыз сөзге араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер. Кемелдену адамда ұзақ уақыт пен машық-дағды,терең білім болуды талап етеді. Жалпысын алғанда,қазақтың кемелдік ілімі тым тереңде жатыр. Оның педагогикалық-психологиялық негізін қазақ ғұламалары ертеден қалаған-ды.Әл-Фараби Адамның мінез-құлқын кемелдендіретін іс-әрекеттер адамның тәнін кемелдендіретін іс-әрекеттерге ұқсайды. Тәннің кемелдігі - денсаулық, денсаулық бар болса, оны сақтау керек. Жоқ болса, оған жетуге тырысу керек. Тәнді сауықтыратын іс-әрекеттер тек қалыпты деңгейде болса ғана, саулыққа жетуге болады. Дәл осы секілді іс-әрекеттер де орта деңгейде болса, солар арқылы жақсы мінез-құлыққа ие боламыз - дей отырып, тән сұлу-лығы адамның денсаулығында, ақыл, парасат күшінде және адамгершілік сапаларында екендігін баса көрсетеді.
Білімге бағытталған іс-әрекет - тер - дің барлығы әл-Фарабидің ойын - ша, белгілі бір кезеңде және қоғамда ілім мен тәжірибелік мүмкіншілік - тер - ді тұлғаның игеруі деп тұжы - рымдайды. Білім алудың басты мақ - саты - жеке тұлғаны кемеліне жет - кізу болса, ал әлемде адамзаттың өмір сүруінің басты мақсаты - аб - солюттік жақсылық - жоғары дең - гей деп танылатын бақытқа жету .Мүлтіксіз тұлға, әл-Фарабидің ойын - ша, интеллектуалды білімін қо - рытындылайтын теория-лық ізгі - лік пен рақымшылықты, адамгер - шілікке толы тәрбиенің кемеліне жеткен тәжірибелік ізгілікті бойына сіңірген адам. Ақыл мен адамгершілік, қайырымдылық өзара табиғи түрде байланысып жатқан құбылыстар екенін түсіндіреді. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам өзінің мінез-құлқын жетілдіре түсу үшін, ең алдымен, ол өзіне-өзі мейлінше адал болуы тиіс. Сонда ғана адам өз бойындағы ізгілікті қасиеттерді барынша жетілдіре түсуге мүмкіндік алады. Әл-Фараби қандай шебер әдістің жәрдемімен жақсы мінез-құлыққа жететінімізді қарастыр-уымыз керек дей келіп, қоғамдағы әрбір құбылысшектен шығып кеткен жағдайда адамға теріс әсер ететіні сияқты адамның мінез-құлқындағы шамадан асып кеткен көріністер де ізгі қасиеттерге кері ықпалын тигізеді. Әл-Фарабидің атап көрсетуінше, адам өзінің бақытқа жету жолын логикадан бастаған жөн. Бір сөзбен айтқанда, Фараби адамдардың өз көздеген мақсатына жетуі оның өзіне ғана байланысты екенін айтады. Адам рухани жағынан үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс, адам тек ақиқатты, айна-ладағы дүниені танып-білу арқылы жетіледі деп түйін жасайды. Мәселен, Әл- Фараби өзінің Интеллект (сөзінің) мағынасы жайында деп аталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келіп, оны потенциалды интеллект, актуальды интеллект, жүре келе дарыған интеллект, әрекетшіл интеллект сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды. Әл-Фараби жүре келе дарыған интеллект туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интел-лектің өзі жүре келе, естіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің Мемлекеттік қайраткер-лердің нақыл сөздері атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп отыра-тынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды:Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, қайырымдылық пен жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ қайырымдылықпен немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, оған қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады... Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның болуы шындыққа сыймай-тыны сияқты, қайырымдылықтың, этикалық және интеллек-туалдық бәріне жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа сыймайды, ол мүмкін емес.Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясының негізін жетілген тұлғаны тәрбиелеу ілімі құрайды. Бұл ілім тәрбиеніңтөрт тұғыры - әділет, дәулет, парасат, қанағат арқылы адамда адамдық ізгі қасиеттерді тәрбиелеу идеясына негізделеді Ізгілікті - адами қасиеттерді тәрбиелеуде Ж.Баласағұнидің ойынша, жоғары адамгершілік сана мен мінез-құлықты қалыптастыру басты роль атқарады, соның негізінде ішкі және сыртқы дүниесі бір-біріне сай, рухани және дене әсемдігі өзара үйлескен жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеуге болады.
Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің Түрік сөздігі еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан оның педагогикалық тұжырымдамасының негізгі өзегі - орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі-ұлылыққа ұмтылған,білімділікті іздеген, даналықты таңдаған, біліктіге серік болған, бабалардың әдеп-ақлақты наси-хатын ұстанған ірі тұлға.
Ал А.Ясауи ілімінде: Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты-топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді. Осылайша А.Ясауи дүниетанымында дертті адам, топырақ адам, кемел адам, сондай-ақ, ғарип адам тұлғалары дәріптеледі. Хикмет жолындағы дертсіз адам адамдық сезімнен жұрдай, қара басының қамын күйттейтін жан. Дертті адамның А.Ясауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде "Білімің-шырақ, халің -пілте, көз жасың-жағатын май " болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, қайрат-жігерімен одан шығар жол іздейді. А.Ясауи ілімінде адамның жаратылыс мақсаты - Хаққа құлшылық ету (ибадат ). Бұл ибадат - Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Өйткені А.Ясауи ілімі - дін, мәзһаб аясына сыймайтын шексіз ашық (махаббат) жол. Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбар-дың қоғамдағы өкілі, ізбасары ретінде бағалайды .Сондықтан да А. Ясауи Қай жерде ғарип көрсең һәм дем болғын дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді. Адамзаттың ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары-үміт, сенім және махаббат үнемі даму үстінде. Адам...Адам болу -қасиетті атақ. Адам атың болған соң, сен-ата-анаңның, еліңнің, Отаныңның перзентісің. Отан алдындағы қарызың мен парызың-ең ұлы жауапкершілігің. Адам болу үшін Абай атамыз айтқандай: Сүймек, сезбек, кейімек, Харекет қылмақ, жүгірмек. Ақылмен ойлап сөйле-мек..Ақыл керек, ес керек, мінез керек... Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана "Атаның баласы болма, адамның баласы бол... жақсылығың көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін" деген гуманистік ой-пікірді қуаттауы еді. Оның жастарды тәрбиелеудегі педагоги-калық көзқарастары дүниежүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо, Конфуций,: К.Д.Ушинскийдің ой-пікірлерімен терең қабысып жатыр.. Ол өзіне дейінгі Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М. Қашқари, Қ. Яссауидің кемел адам жайлы ой-пікір-лерін әділет пен ақылдың сын таразысына салып, тұжырымдар жасады. VIII-IX ғасырда түрік халықтарының мінез-құлықтары, ой-танымын жолға салу әрекеті Әл-Фараби ұстанған моральдық-этикалық ілімінде парасатты адам (инани фазыл) туралы танымында жатты. Әл-Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты философиялық трактатында Қайрат, Ақыл және Жүрек сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: Жүрек-басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес-дейді. Әл-Фараби түрік әлемінде өз танымының негізі ретінде жүрекке шешуші мән беруі-Абай негізін қалаған толық адам ілімінің түп төркіні қайда жатқандығын білдіретін құнды дерек. Ал,Әл-Фарабидің бұл ілімінің түп-төркіні қайда жатыр?Адамзат ойшыл-дарының әр кезең, дәуірлерде айтылып жүрген тұжырым-дарының түпкі түйіні, темірқазығы-Аристотель жасаған қорытынды. Аристотельдің пікірінше, ең басты мәселе, ең биік игілік, қасиетті құндылық - ізгілік пен қайырым-дылық. Бұлар-кісіліктің өзегі мен өзі. Өзінің ғана қамын жеу өзімшіл, қайырымсыз адамдар мен жан-жануар, жәндік, құс атаулыларға тән болса, өзгеге жақсылық, қайырым жасай білу - адамдықтың белгісі. Яғни адам өзінің мәні, қасиеті-адамгершілігімен, қайырымдылығымен қадірлі әрі абзал болмақ.
Аристотель адамзат баласының қажет етіп тұтынатын көптеген игіліктерін жинақтап үш-ақ топқа бөледі. Бір ерекшелігі, Аристотельдің игіліктерді жанға қатысты және тәнге қатысты деп жүйелеуі Абайдың жан қалауымен, тән қалауы туралы іргелі ойына негіз болғанға ұқсайды. Сөйтіп Аристотель игіліктерді жанға қатысты, тәнге қатысты және сыртқы игіліктер деп үш топқа бөледі. Жанға қатысты игіліктерге Аристотель ақыл мен қайырымдылықты жатқызады да, тамақ, киім, байлық, мансап, атақ-даңқ т.б. секілді өзге екі топқа кіретін игіліктерді ақылдылық пен қайырымдылыққа жеткізер баспалдақ, көмекші санайды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.