Экспрес ЖШС интермодалды технологияны және GPS жүйесін пайдаланып жүк тасымалдауды жетілдіру
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: Экспрес ЖШС интермодалды технологияны және GPS жүйесін
пайдаланып жүк тасымалдауды жетілдіру
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Көлік – жүк және жолаушыларды
тасымалдауды қамтамасыз ететін, мемлекеттің қуатын анықтайтын, маңызды
стратегиялық кешен болып саналады.
Көлік пен байланыс тәуелсіз Қазақстанның тыныс-тіршілігінде аса
маңызды рөл атқарады. Бір жағынан бұл еліміздің орасан үлкен аумағымен,
оның халықтарының сирек орналасуымен, шикізат және өндіріс ресустарының
шашыраңқылығымен сабақтасады. Осындай ахуалда көлік-коммуникациялар кешені
еліміздің экономикалық қана емес, сонымен бірге саяси тұтастығын да
қамтамасыз етеді [1] .
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: Көліктерге деген сұраныс
тасымалданатын жүктердің құнына әсерін тигізеді, сондықтан да тапсырыс
беруші өзінің жүгін тасымалдау үшін арзан көлік түрлерін табуға тырысады.
Жолаушылар тасымалы да ең маңызды көрсеткіштерге жатады, көліктерде жол
жүруге кететін шығын жанұялық кірістің белгілі бір пайызынан аспауы тиіс.
Көптеген дамыған елдерде көліктік шығындар күн көрістері төмен халыққа
жеңілдіктер қарастырылған.
Жаңадан дамып келе жатқан дербес мемлекеттерде көлік мекемелері өз
көліктеріне деген сұранысты нарықтық заманға сәйкестендірді. Атап өтетін
жағдай, біздің мемлекетіміздің аумағының үлкендігіне байланысты, әр көлік
түрлерінің пайдалану аймағы қарастырылған: тасымалдау ұзақтығы,
жолаушыларды тасымалдауда жылдамдығы мен жайлылығы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Кәзіргі уақытта біртұтас
көлік жүйесіне деген көзқарас өзгерді. Көліктер арасында пайда болған
бәсекелестік, бұл бір көлік түрін екінші бір көлік түрлеріне қарсы қою
емес, керісінше көліктердің дамуы, тасымалдау жұмыстары кезінде жаңа
технологияға қол жеткізу, тасымалдаудың өзіндік құнын төмендету мен қатар
жүктерді жеткізу жылдамдығын арттыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық базасы: Дүние жүзіндегі экономикасы
дамыған елдердің іс-тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк
тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының
көрсеткіштері біріне бірі сәйкес. Бұл елдерде барлық жүк тасымалдау
жұмыстары белгілі бір мемлекеттік деңгейде реттелініп, қадағаланып
отырылады.
Барлық уақыттарда сауда мен көлік дамуы кез келген мемлекеттің тез
дамуына әсер ететін факторлар болып табылады. Көліктің негізгі міндеті –
бұл жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудағы тұтынушының қажеттіліктерін
уақытылы және сапалы өтеу.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі : Көлік қандайда бір мемлекет болмасын
оның экономикасында өте маңызды орын алады. Дүние жүзіндегі дамыған
елдердің тәжірибесі көрсетіп отырған, ел экономикасының дамуына бірден-бір
себепші болатын осы көліктік жүйе. Экономикадағы ырықты қатынастарды
сақтап, әрі дамыта отырып жергілікті және республикалық деңгейлердегі
ұйымдық-басқарушылық қызметтерді жетілдіру, мультимодалды немесе құрама
тасымалдардың логистикасына негізделген осы заманғы көлік технологияларын
қазақстандық нақты жағдайларға бейімдеу қажет.
Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның технологиялық процессінің
маңызды белгілерінің бірі. Көлік коммуникацияларын, көлік инфрақұрылымы
объектілерін, сондай-ақ техникалық қайта жарақтандырудағы, ең алдымен көлік
құралдарының паркін жарақтандыруды қалпына келтіру мен дамыту жөніндегі
өзектілік арта түсуде.
Шаруашылықты жүргізудің қазіргі нарықтық заманында, еліміздің ішкі
байланысы мен халықаралық байланыстардың ұлғаю нәтижесінде, жоғары дәрежелі
мамандар дайындауда, тек бір ғана көлік түрлерін меңгеру емес, әр түрлі
көліктер жүйесін меңгеру, олардың бірігіп жұмыс істеу, әсіресе мульти және
интермодалды тасымалдау жүйесін меңгерген мамандар дайындау қажеттіліктері
туындап отыр.
Қазіргі заманғы автотомобиль жол көлігінің инфрақұрылымы түрлі
белгідегі өндірістік объектілердің әрқилы құрамын, сонымен қатар жөндеу
және жаңа объектідегі құрылыс мазмұнымен өзіндік инфрақұрылымдық автожол
желісін біріктіреді. Басқа көлік түрлерінен айырмашылығы автотранспорттық
саланың жылжымалы құрамы ірі көптеген бірлескен және жекеменшік иеліктердің
арасында аумағы жағынан бытырап орналасқан.
Жұмыстың теориялық базасы : Жолдың нашар жағдайы және оның
инфрақұрылымы жоғары дәрежедегі жол-көлік оқиғалардың жоғары жөндеу
шығынына, жылжымалы құрамның көмегіне, жоғары нормалы майлы отын
материалдарының шығынына, төменгі сауда қарқынына, жүргіншілерді және
жүктерді жеткізуге негізгі себеп болып табылады. Бұның бәрі тауар және
қызметтік көрсеткіштегі көліктік құрастырудың көтерілеуін төмендетеді,тек
автомобиль көлігінің ғана емес, Қазақстан аумағында жасалып шығатын
тауардың да бәсекелестік қабілетінің төмендеуіне әкеледі.Осы заманғы
автомобиль жолдарының халықаралық желіге қосылуының басты шарттары болып
олардың барлық көлік құралдарының қауіпсіздігі және кедергісіз
мүмкіншіліктерімен минималды орнықтырылған талаптарға сәйкестілігі қызмет
етеді.
Жолдардың техникалық жағдайы және қарқынымен ескеріледі. Қазақстандағы
ерекше жоғары қарқындылық әлемдік көліктік коридорға жиналады. Сондықтан
мұнда кездейсоқтық емес, қызмет көрсету шарттардың ерекше жоғары дәрежесі
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс негізгі бес бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімде: жұмыстың техникалық-экономикалық негіздеме
қарастырылған. Екінші бөлімде: жобаның теориялық және әдістемелік
мәселелері қарастырылған яғни Т-Экспрес ААҚ қысықаша сипаттамасы. Үшінші
бөлімде: GPS және глонасс жүйесін пайдалану және байланыстың спутниктік
жүйелеріне талдау жасалған. Төртінші бөлімде: ғарыш аппаратына спутниктік
байланыстың жердегі станцияларының қолжетімділігінің техникалық талаптары
қарастырылды.
Бесінші бөлімде: жылжымалы құрамды пайдалану шығындарын және
тасымалдаудың өзіндік құнын есептеу жұмыстары жүргізілді.
Тек осындай зерттеулердің нәтижесінде ғана талап етілген жөндеу
жұмысын және оның кезектілігін дұрыс орнатуға болады. Бүкіл жолды қазіргі
заманға сай техникалық нормалармен сәйкестендіруге мүмкіншілік жоқ, себебі
тұрақты қамтамасыздандырудан басқа жолдардың көліктік-пайдалану сапаларын
өсіру үшін қайта құру бойынша жұмыстар өткізіледі.
Жоспарлаудың ғылыми негізі, қалай жолдың қайта құруы, солай
қозғалыстың ұйымдастыруының өткізіліп жатқан шаралары сияқты, оларға
қозғалыстың жылдамдығының графикасы, қауіпсіздіктің және апаттық жағдайдың
еселігі, жүктеу мен қозғалыстың өткізгіштік қабілеттің графикасы болып
табылады.
Жол көлік оқиғасы туралы статистикалық мәліметтер мен берілген
автомобиль жолының жол жағдайының бағасын зерттеудің барысында жол
жағдайының этап бойынша жақсаруы, қауіпті жерлерді жою ұсынылады, бұл
қозғалыс қауіпсіздігін жоғарылатуға көмектеседі. Қазіргі уақытта осы
мәселелер әлдеқайда маңызды.
Мына жағдай белгілі, кез-келген өркениетті мемлекеттің көлік
саясатының маңызды аспектілерінің бірі жол қозғалысының қауіпсіздігі үшін
жағдайдың толық жетілдіруі мен үздіксіз жақсаруына қолдау, яғни қуаттау
болып табылады.
Автомобиль көлігінің өзіндік сфецификасының күші азаматтардың
мүліктері, денсаулықтары мен өмірлері үшін қауіп тудырады. Қайтыс
болғандардың санағы бойынша, километрге қатысты- 1 млн. жолаушылар,
көліктің бұл түрі көлдік және өзендік көліктен 12 есе қауіпті, ал темір
жолдан 3 есе және ауа көлігінен 1,5 есе қауіпті. Дүниежүзілік Денсаулық
сақтау Ұйымының берген мәліметтері бойынша жол көлік оқиғасының себебінен
болған өлім әлемде онкологиялық және жүрек- қан тамырларының ауруларынан
кейін үшінші орын алады. 34 жасқа дейінгі адамдар үшін жол көлік оқиғасы
өлімнің нөмір бірінші себебі болып табылады [2].
1 ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕ
1.1 Көлік жүйесінің ел экономикаында алатын орны
Біртұтас көлік жүйесі – қатынас жолдарының, көлік құралдары
парктерінің, радио және телекоммуникациялар жүйесінің, өзара техникалық,
технологиялық, нормативтік құқықтық және экономикалық қатынастар арқылы
сабақтасатын көліктің әрбір түрін инфрақұрылымдық жайғастырудың жиынтығы
ретінде қаралады [3].
Көлік – жүк және жолаушыларды тасымалдау процесін қамтамасыз ететін
өндірістік сала болып табылады.
Көлік - өндірістің бір саласы ретінде әр түрлі техникалық құрылғыларды
қамтамасыз ететін жол қатынастары мен құрылымдар жиынтығын құрайды.
Жылжымалы құрам – автомобильдер, тіркемелер, жартылай тіркемелер, пойыз
вагондары, локомативтер, кемелер, ұшақтар, тікұшақтар және су жолы
көліктерінде баржалар.
Қатынас жолдары – жылжымалы құрамға арналған арнайы жарақтандырылған
жолдар.
Техникалық құрылғылар мен ғимараттар – бұл кешенді жүк және жолаушылар
бекеттері, тиеу-түсіру орындары, жөндеу шеберханалары, жанар май құю
бекеттері, байланыс және белгі беру құралдары, басқару жүйелері.
Қазақстан Республикасында көлік жүйесі қазіргі заманғы барлық қатынас
құралдарын біріктіреді, олар: автомобиль, темір жол, теңіз, өзен, әуе,
қалалық және өнеркәсіп көліктері, магистралды мұнай және газ құбырлары, су
ағызғылары, байланыс құралдары.
Көліктер экономиканың әр саласында жұмыс атқара жүріп, бір жағынан
тұтынушы, екінші жағынан жұмыс беруші болып іс атқарады. Көлік кешенінің
дамуы халық шаруашылығында жүк және жолаушылар тасымалдау қажеттіліктерінен
біршама алды болуы тиіс.
Экономикада көліктер жетіспеушілігі бұл жекелеген өндірістік саланың
және ауыл шаруашылығының артта қалуына көп септігін тигізеді. Ауыл
шаруашылығында дайын өнімдерді тасымалдау процесінде жолдардың нашар болуы
немесе жолдардың болмауы , дайын өнімдерді қажетті жеріне жеткізу
мүмкіншілігін шектейді. Жолаушыларды жұмыс орындарына немесе қажетті
жерлеріне уақытысында жеткізілмеуі олардың денсаулығымен жұмыс
қабілеттеріне біршеме зиянын тигізеді.
Көліктер кез келген мекемеде шикізаттар, жартылай фабрикаттар, дайын
өнімдерді тасымалдауға қатынаса алады. Өнімдердің бір орыннан екінші орынға
тасымалдану процесі тұтынушыға жеткен кезде ғана аяқталады.
Көліктер жұмысы тек қана жүктерді тасымалдаумен ғана шектелмейді, олар
өндірістің дамыуына, тасымалданатын тауардың өзіндік құнына, жүктерді
сақтау, тиеу-түсіру процесіне көп әсерін тигізеді. Сондықтан да көліктер
қоғамның дамыуына, экономиканың өркендеуіне, тауар айналымын қамтамасыз
ететін, дайын өнімдерді тұтынушыға жеткізетін бірден-бір құрал болып
табылады. Осы жағдайда ғана нарықтық экономикалық жүйе ақша – тауар -
ақша түзіледі.
Көлік – еліміздің 10 % азаматтары жұмыс жасайтын еңбек сыйымдылығы
жоғары сала болып табылады. Көлік саласын әлемдік мұнай өндірісінің 60%,
болат өндірісінің 20%, қорғасын өндірісінің 80%, синтетикалық каучук
өндірісінің 70% және т.б. өнімдердің 40% астамы пайдаланады. Көлікте бір
мезетте 27 – 30 млн.т жүктер тасымалданады.
Жүктерді тасымалдауға және тиеу-түсіру жұмыстарына кететін шығын жалпы
тасымалданатын жүктердің құнының 15 – 18 % құрайды, жекелеген жүктерді
тасымалдау құны жоғары болып келеді (мысалы: мұнай өнімдерін тасымалдау
40%, құрылыс жүктері - 50% дейін, азық-түлік – 25% дейін, ауыл шаруашылық
өнімдері - 100%, бұл жолдардың нашарлығынан, жүк тасымалданатын аудандардың
қашықтығы әсер етеді).
Қазіргі көліктер – темір жол көліктері, автомобиль көліктері, әуе
көліктері, теңіз, су көліктері, сонымен қатар құбыр желісі, өндірістік
көліктер, энергия және ақпарттық желі жүйесі және космостық көліктер болып
бөлінеді.
Бұл көліктердің әрқайсысы өздерінің қызмет ету аясына байланысты
бірнеше топқа жіктеледі:
өндіріс ішіндегі, қала, өндіріс аралық, қала аралық, облыс аралақ және
халықаралық болып бөлінеді.
Өндірістің өз ішінде қолданатын көліктер халық шаруашылығы саласына
жататын көліктер құрамына енбейтін, кәсіп орын ішінде жүктерді бір орыннан
екінші орынға жылжытуды қамтамасыз етеді.
Қалалық көліктер қала ішінде жүк, жолаушы тасымалдауын қамтамасыз
етеді, қала аралық көліктер жүктерді және жолаушыларды бір қаладан екінші
қалаға тасымалдау жұмыстарын атқарады.
Халықаралық көліктер мемлекет аумағынан шығып, тасымалдау жұмыстарын
атқаратын көліктер.
Тәуелсіз Қазақстанның экономикалық дамуының көпфакторлы талдауы көлік-
коммуникациялар кешенінің (ККК) дамуына мыналар жатады:
- қазіргі заманғы ұлттық көлік инфрақұрылымын одан әрі дамыту;
- ұлттық ККК халықаралық көлік жүйесіне интеграциялауды жеделдету және
еліміздің көлік секторын дамыту;
- Қазақстан Республикасы аумағында біртұтас, ішкі тұйықталған және
сыртқы интеграцияланған көлік кеңістігін құру;
- Көлік құрылысы саласында ірі жобаларды әзірлеу мен іске асыру,
көліктің жаңа технологиялары мен техникасын ендіру кезінде көлік
инфрақұрылымын дамыту;
- Еліміздің географиялық жағдайына барынша пайда түсіру арқылы көлік
кешенінің дүниежүзілік көлік жүйесіне интеграциясы;
- Қазақстан аумағында бәсекеге жарамды халықаралық көлік дәліздерін
құру, еліміздің транзиттік әулетін арттыру үшін қажетті және
жеткілікті жағдайлар жасау;
- Көлік және өндірістік процестерді біріктіру, логистика қағидасына
негізделген мультимодалды тасымалдау жүйелерін құру;
- Деректердің көлік базалары мен болжамдар жасаудың математикалық
үлгілерін құру арқылы көлік жүйесін ақпараттандыру;
- Тасымалдау процесінің барлық қатысушыларының мүдделерін есекеретін
және кеңейтілген ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін икемді тариф
жүйелерін жасау;
- Ең экологиялық зиянсыз және энергия үнемдейтін көлік технологияларын
ендіру, көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету және көліктің
қоршаған ортаға келеңсіз әсер етуін халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкес деңгейге дейін түсіру.
Еліміздегі көлік мемлекеттік және жеке тұлғалардың меншіктері ретінде
бүкіл қоғамның байлығы болып табылады. Еліміздің барлық көлік түрлері
бірігіп, біртұтас көлік жүйесін құрайды. Олардың өзіндік ерекшеліктері
мынандай:
- көлік халық шаруашылығының барлық саласын қамтитын мемелекеттік
жоспар ретінде дамиды, халықты әлеуметтік, мәдени сұраныстарын толық
қамтамасыз ету, үнемі даму жолында болу;
- халықаралық тәжірибені ескеру арқылы Қазақстан Республикасының
магистральды транзиттік-көлік коммуникацияларын біртұтас көлік
дәліздеріне қалыптастыру, олардың кешенді басқарылуы мен дамуын
қамтамасыз ету;
- көлік кешеніндегі барлық секторлардың қолданыстағы көлік жүйелерінің
техникалық және технологиялық деңгейін көтеру;
- көліктің жекеленген түрінің тасымалдау қарқынының дамуы олардың
техникалық – экономикалық тиімділігі мен сапасы негізінде және даму
мүмкіншілігі ескеріле отырып жүзеге асырылады;
- жүкті және жолаушыларды тасымалдайтын көліктердің барлық түрлерінің
бағасы ел ішінде, халықаралық тасымалдауда бағалау-есептеу тариф
тәртібі негізінде белгіленеді.
Кез келегн көлік түрінің жұмыс көлемі мен атқарылған тасымалдау
жұмысының көлемі тасымалдаудың негізгі көрсеткіші болып есептеледі.
Көлік еліміздің қорғаныс саласында алатын орны ерекше, көліктердің
көмегімен халықтарды тез көшіру, әскерлерді бір жерден екінші жерге тез
арады ауыстыру жұмыстарын кіреді.
1.2 Өндірістік процес, көліктер өнімділігі және артықшылықтары
Транспорттық процес негізгі үш элементтен тұрады: тиеу процесі,
тасымалдау және түсіру [4].
Тиеу процесі – көлік құралдарын жүк тиелетін орынға жеткізу, жұмысты
ұйымдастыру, жүктерді тиелу әдісіне қарай сорттау, жүкке қатысты құжаттарды
рәсімдеу. Жүк тасымалдау кезіндегі басты құжат таварлы-тасымалдау қағазы,
осы құжат негізінде жүк жөнелтуші өзінің мекемесінде тұрған жүкті жүк
тасымалдаушыларға өткіщіп береді. Жүкке байланысты барлық жұмыстар жүк
иесінен жүк тасымалдаушыға өтеді, жүк тасымалдаушы осы уақыт аралығында
жүкке толық жауап береді.
Тасымал көлігінің негізгі міндеттері - өз уақытында ауыл шаруашылығын,
халық шаруашылығын және тұрғындарды тасымалдау қажеттілігімен толығымен
сапалы қанағаттандыру, жұмыстың барынша экономикалық тиімділігін арттыру.
Жүк тасымалдау – оларды шығарылатын жерінен тұтыну орындарына дейін
жеткізуді білдіреді. Жүк тасымалы өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өнімдерін
өндіру жұмысын оларды пайдаланатын салады жалғастыруды және аяқтауды
көздейді, олар осыдан кейін пайдалануға дайын болады. Көптеген жағдайда жүк
тасымалдауға көліктің автомобиль, темір жол, әуе жолы, су және теңіз жолы
секілді түрлері қатысады. Өнімді тұтынушыға жеткізу мақсатында көлік
ұйымдарына тапсыруда маңызды құжат жасалады – осы сәттен бастап өнім жүкке
айналады.
Тасымалдаушы дегеніміз – бұл жалпы қолданыстағы жылжымалы құрамдар мен
тасымалдау шартына сәйкес жолаушыны, өзіне сеніп тапсырылған жүкті жөнелту
орнынан баратын жеріне дейін жеткізу, жүк қабылдаушыға тапсыру міндетін
мойнына алған заңды тұлға немесе кәсіпкер.
Тасымалдау дегеніміз – жолаушылар мен жүкті жылжымалы құраммен
тасымалдауға даярлау, оны жүзеге асыру және аяқтау барысында атқарылатын
ұйымдастыру және технологиялық операциялардың жиынтығы.
Тасымалдау көлемі – тасымалданған немесе жоспарланған жүктердің,
жолаушылардың саны, тасымалдау барысының іске асуына тасымалдау процессін
түзетін элементтердің маңызы зор.
Жүк дегеніміз – бұл белгіленген тәртіп бойынша тасымалдау үшін
қабылданған нысан.
Жүк жөнелтуші - бұл тасымалдау шарты бойынша өз атынан немесе жүк
иесінің атынан әрекет ететін немесе тасымалдау құжатында көрсетілген жеке
немесе заңды тұлға.
Тиеу – түсіру жұмыстары мыналардан тұрады. Жылжымалы құрамды жұмыс
аумағына жеткізу, жүктерді топтау және реттеу, келген жүктердің құжаттарын
рәсімдеу, жүкті жылжымалы құрамға тиеу, қойма ішінде басқа да тиеу-түсіру
орындарында жүкті жылжыту және үю.
Көліктегі өндірістік процес – тиеу – тасымалдау – түсіру жұмыстарынан
тұрады. Көліктегі процесті іске асыру үлкен ақпараттық ағымдар бойынша
жүріп отырады: көлік құралында жүктің түрі, жүк жеткізілетін бағыт
көрсетілген жолдама қағаз, бағыт бойынша қоз,алыс кестесі және оқыс
жағдайларға байланысты шұғыл ақпараттар.
Бүкіл жол жүрісінде бір жүктің өзі көптеген операциядан өтеді.
Тасымалдауға көліктің бірнеше түрі қатысатын жағдайда операцияның саны да
артады. Кейде бір жүктің өз 10 –нан астам операциядан өтеді. Жүк кірме жол
– магистралдық темір жол көлігі бойынша тасымалданатын ретте, екі жүк
операциясы орындалатын кезде ең жақсы нәтиже алынады, мұнда жөнелту
станциясынан жүкті жеткізуге және жүк баратын станциядан оны әкетуге басқа
көлік түрі қатынаспайтындықтан, аралық тиеу операциялары болмайды. Жүкті
тікелей вагоннан кемеге немесе автомобильге, кемеден вагонға немесе
автомобиьге, автомобильден әуе көлігіне тиейтін жағдайда операциялар саны
кемиді. Жүкті бұлайша өңдеу тікелей нұсқа деп аталады.
Кез келген көлік түрінің жұмыс көлемі мен атқарылған тасымалдау
жұмысының көлемі тасымалдаудың негізгі көрсеткіші болып есептеледі.
Көліктердің негізгі артықшылықтары бұл көліктердегі өндірістік процес –
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау көліктердің өнімі болып табылады.
Көліктер өндірілген өнімді жалғастырушы және тұтынушы жеткізіп аяқтаушы
қызметін атқарады. Сондықтан да көліктік өнімділік көлік құралдарының
жүкпен немесе жолаушылармен жүрген кезінде ғана саналады.
Көлік-экспедициялық әрекеттерге жүкті қабылдау, тасымалдаушының
құзырына өткізу, аралық қоймаларда аз уақыт сақтау, тиеу-түсіру
әрекеттеріне жүкті көлікке тиеу, бекіту және көліктен түсіру, өлшеу және
құжаттарын толтыру жатады.
Жүктерді және жолаушыларды көліктің бір немесе бірнеше түрімен
тасымалдау ұйымдастырылады.
Көлік саласындағы үлкен бір келелі мәселе – көліктік өнімнің қорын
жасау мүмкіншілігі жоқтығы. Жүктерді және жолаушыларды жеткізу процесінде
қосымша қорсыз тәуекел жасауға болмайды. Сондықтан да қосымша көлік
құралдары ұстау қажеттілігі туындайды.
Мысалы, жүктерді және жолаушыларды тасымалдау кезінде қосымша 1 – 3
дейін жылжымалы құрам, істен шыққан көлік құралдарын тез арада ауыстыру
үшін қорда (резерв) тұрады.
Көлік – материалдық өндірістің негізгі салаларының бірі тасымалдау
өндірісі болып табылады.
Тасымалдау өндірісі жүк және жолаушы тасымалдауда материалдық
өндірістің бір саласы болып табылады.
Тасымалдау, ол өндіру аясындағы өндіру процесінің жалғасы. Тасымалдау
өндірісте атқарылатын жұмыстар мен даяр өнімдерді тарату барысына тікелей
қатыса алады. Тасымалдау өндірісі тасымалдау барысында жаңа өнім жасамайды,
өзінің ерекшк өнімі бар, ол жүк тасымалында тонна-километрмен, жолаушы
тасымалдауда адам-километрмен өлшенеді.
Көлік өнімдерінің мынандай ерекшеліктері болады.
- Тасымалдау өнімдерінің қорын жасауға болмайды.
- Тасымалдауда шикізат болмайды, барлық жүк даяр күйінде келеді,
тасымалдау үшін шикізат, жартылай даяр заттар, дайын өнімдер жүк
болып есептелінеді.
- Тасымалдау өнімі көлік құралдарының бөлінбес бөлігі.
- Тасымалданатын жүктің өзіндік құнына тасымалдау құны қосылып оны
арттырады.
Тасымалдаудың еліміздегі халық шаруашылығында алатын орындары мынандай:
- Еліміздегі өндіргіш күштердің дамуы олардың неғұрлым тиімді
орналасуына қолайлы жағдай туғызады.
- Өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады, қоғамдық өндірістердің
өнімдерін таратудың икемділігін қамтамасыз етеді.
- Ел ішіндегі және жеке мемлекеттер арасындағы экономикалық, саяси
мәдени байланыстардың нығаюына көмектеседі.
- Еліміздің қорғаныс қабілетінің артуына көмектеседі.
Көлік өнімділігінде тасымалданатын жүктер көлемі артқан сайын, басқа
көлік түрлеріне ауысу қажеттілігі туындайды. Мысалы, темір жол көліктерімен
мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау көлемі арттқан сайын, бұл өнімдерді
құбыр желісіне ауыстыру немесе еліміздегі қалаларда адам саны 1 млн арттса,
тасымалдау қабілеті жоғары метрополитен салу қажеттілігі туындайды.
Көлік өнімділігі берілген тасымалдау көлемін уақытында және тасымалдау
шарттарын сақтай отырып, орындауға қажетті жылжымалы құрамдар санымен
анықталады. Өнімділігі неғұрлым жоғары болса, қажетті көлік саны соғұрлым
аз болады.
Өнімділік ең әуелі көліктің жүк көтерімділігі мен жүру жылдамдығына
байланысты және тәулікте жылжымалы құрамның әрқайсысының жүкпен жүрген
жолының ұзындығы (км) көлік құралдарының жүк көтерімділігін (сыйымдылығын)
пайдалану дәрежесі арқылы бағаланады, сондай-ақ тасымалдау қарқынын
көрсетеді.
Жылжымалы құрамның оралу уақыты немесе тасымалдау жұмысының қайталымын
аяқтауға қажетті сағат, тәулік саны ұйымдастыру тиімділігі мен көлік
құралдарын пайдалану деңгейін сипаттайды.
Көлік өнімділіктерінің негізгі бір ерекшеліктері өндірістік процес
көлік мекемесінен тыс жерде орындалады. Көлік құралдары жоғары жылжымалылық
қасиеттерге ие, сондықтан да көліктер өнімділігін бақылау қажеттілігі
туындауда. Бұл жағдайдан шығу үшін ақпараттық хабарламалар жүйесін, мобилді
телефон байланыстарын дамыту қажет.
Көліктерді және олардың өнімділіктерін дамыту еліміздің ұстанған
саясатымен экономикасына тығыз байланысты. Нарықтық қатынас жағдайында
уақытша жәйттар экономикалық жағдайлардан тиімді кезінде, автомобиль
көліктерін пайдалану тиімді.
1.3 Көліктерді басқару және жетілдірудің негіздері бағыттары
Көліктегі өндірістік процестің орындалуының негізгі жағдайларына
көліктерді басқарудың арнайы талаптарын қою болып табылады [5].
Қазақстан Республикасы көлік және коммуникациялар Министрлігінің
аймақтық органдарының қызметтеріне көліктегі қауіпсіздікке ағымдағы бақылау
жүргізу, кәсіпкерлік қызметті лицензиялау, объектілерді, қызмет түрлері мен
мамандарды сертификаттау және аттестаттау; мемлекеттік бағдарламалардың
орындалуы мен қаражаттардың пайдалануын, сондай-ақ көліктің мобилизациялық
даярлығын бақылау жатқызылады.
Көлік мекемесінің қызметін басқару тікелей өндірістік процесс пен көлік
өндірісіне байланысты.
1.1 суретіне сәйкес көлік мекемесінің қызметін басқару кескін бойынша
жүзеге асуы тиіс.
Ақпараттық шығыр (блок) көліктік процесте жүк иелері туралы
мағлұматтар, жүк ағымдары, олардың құрылымдары және тасымалданатын жүк
туралы мәліметтер болуы тиіс. Тұтынушының өнімді тасымалдау туралы сұраным
қағазында, жүктің кімге және қайда, қандай мөлшерде, қайдан және қай жерге,
қай мезгілде жеткізу көрсетілуі қажет. Сұраным қағазында жүк иелері туралы
толық ақпараттар, атап айтқанда жүктерді тиеу-түсіру құрылғылары, жүкті
уақытша сақтау қоймалары көрсетілуі тиіс.
Соныман қатар ауа-райын болжау орталықтарынан, жол құрылыс және жол
полиция басқармасынан, көлік инспекциясынан жол жүру бағыттары бойынша
жедел ақпараттар алу қажет [6].
Мақсаты және есебі шығырында көлік мекемесінің жалпы және
экономикалық мәліметтері кіреді (мысалы, жүк тасымалдау кезніде жоғары
пайда табу, тапсырыс берушілер арасында нарықтық жүйеде жоғары дәрежеге
жету, көлік мекемесінің тасымалдау құнын төмендетуі, тиеу-түсіру жұмыстарын
жеделдету). Осыған байланысты мақсат қойылады.
Жоспарлау шығыры тапсырыс берушілермен қарым қатынасты, олардың
талаптарын анықтайды.Мекеме өзінің жұмысын ұзақ мерзімге (жылға, кварталға,
айға) немесе шұғыл жағдайға (мысалығы, бір тәулікке) жоспарлайды.
Қабылданған шешімдер шығырына жоспарланған ағымды ақпараттар мен
бағыттар жинақталады. Қабылданған мәліметтер жол қағазына толтырылып,
жүргізушілерге таратылады.
Орындалған шешімдер шығыры диспечерлік қызмет пен жүргізушілерге
жүктеледі. Шешімдер мүлтіксіз орындалуы үшін, жүргізушілер жол жүрі
бағытымен, жолда кездесетін қиындықтармен, жүктерді жүк иелерінен қабылдап
алу және өткізу шараларымен таныс болуы тиіс.
1.2 суретіне сәйкес Бақылау шығыры мекеменің үздіксіз жұмыс істеуі
кіреді. Бақылау жүктердің сапалы және қауіпсіз тасымалдануын, тасымалдау
процесін одан әрі жетілдіруді қамтамасыз етеді. Тасымалдау процессін
бақылау (мысалы, автомобиль көліктерінде), кері байланыстың жоқтығынан
көптеген қиындықтар туғызуда. Тасымалдаудың осы кезеңінде спидометр,
тахограф, қара жәшік арқылы алынған хабарлар, жүргізушілердегі жол
қағаздарындағы белгілер, тасымалдаудың нақты суреттемесін береді.
Тексеруден кейін бұл мәліметтер ақпарат шығырына келіп түседі.
Сурет 1.2 Тахограф
Ескерту: 1,2 - әр жүргізушінің жазба құралы нормативтік құжаттан
алынған.
Шет елдерде тұру уақытын, жылдамдығын, отын шығынын және басқа да
хабарламалар беретін тахограмма жол-көлік апаттарын және сот процесінде
нақты дәлел ретінде қызмет етеді. Тахограмма жүргізушілердің кәсіби
біліктілігін, қозғалыс кезінде отын шығындарын, жүргізушілердің жалақысын
анықтап бағалауға мүмкіндік береді. Қара жәшік әуе көліктерінде болған
аппаттарды анықтауға септігін тигізеді.
Жолаушылар және жүк тасымалдау процесін бақылауда көлік саласында
спутникті мониторинг жүйесі кең қолданыс табуда.
Бұл спутникті жүйе жылжымалы құрамның белгіленген бағыттан ауытқуын,
жоспарланбаған бос тұрысты, сондай-ақ арнайы сезгі арқылы автобустардың
есіктерінің ашылуын, қанша жолаушы кіргенін және шыққанын, жүк
контейнерлерінің ашылғанын диспечерге бірден хабарлап тұрады.
Спутникті мониторинг жүйесі жоспарланбаған жағдайлар кезінде қажетті
бағыт бойынша SMS хабарламасын жібереді. Көліктердің базаға келген кезінде,
мониторинг жүйесіндегі сақталған мәліметтер бойынша есеп береді.
Көліктерді спутникті бақылау жүйесі – көліктердің техникалық жағдайын,
отын шығынын, қозғалыс уақытын, жанар май құю бекеттерінде немесе бос
тұрған уақытын анықтауға мүмкіндік береді. Мекемелерде көлік құралдарына
спутникті бақылау жүйесін енгізу жылжымалы құрамның өнімділігін, жүктер мен
жолаушыларды тасымалдау қауіпсіздігін арттырады. Тасымалдау кезінде
транспорттық процесті реттеу, жылжымалы құрамның жүйелілігіне жедел бақылау
жүргізу, байланыс құралысыз мүмкін емес. Сондықтан да жүргізушілерді
байланыс құралдарымен қамтамасыз ету, тасымалдау процесінің сапасын
арттыруға көп септігін тигізеді.
1.4 Біртұтас көлік жүйесі және көлік түрлерінің қызмет ету саласы
Республиканың көліктік және коммуникациялық кешені темір жол, әуе,
теңіз, өзен, құбыр жолдарының көлігімен, автомобиль жолдарының желісімен
және телекоммуникациялық жүйелерімен көрсетілген [7].
Өнеркәсібі жоғары дамығын елдерде әр түрлі көлік түрлерінің жүк
тасымалдау үлесі: құрылықтағы көліктер – 27%, су көліктері - 62%, басқа
көлік түрлері - 11%; ал жаңадан дамып келе жатқан елдерде – сәйкесінше 10;
84 және 6% дан келеді. Дамып келе жатқан елдерде құрылықтағы көлік
инфраструктурасы, териториясы жағынан жер шарының 70% алып жатқанына
қарамастан, әлемдік құрылымның 5% ғана құрайды.
Қазақстан көлігінің бірегей жүйесі су көліктері, әуе көліктері, темір
жол көліктері, автомобиль көліктері және тасымал құбырларынан құралады.
Көлік өнімділігі берілген тасымалдау көлемін уақытында және тасымалдау
шарттарын сақтай отырып, орындауға қажетті жылжымалы құрамдар санымен
анықталады. Өнімділігі неғұрлым жоғары болса, қажетті көлік саны соғұрлым
аз болады.
Өнімділік ең әуелі көліктің жүк көтерімділіг мен жүру жылдамдығына
байланысты және тәулікте жылжымалы құрамның әрқайсысының жүкпен жүрген
жолының ұзындығы, көлік құралдарының жүк көтерімділігін пайдалану дәрежесі
арқылы бағаланады, сондай-ақ тасымалдау қарқынын көрсетеді.
Бірыңғай көлік жүйесі (жолаушыны) тасымалдау көлемін экономикалық
тиімділік деңгейінде көліктің әр түріне, оларда барынша тиімді
пайдаланатындай етіп бөліп беру.
Көліктердің өзара бірлесе қимылдауы ортақ келісіммен, ал оны
ұйымдастыру – технологияның тиімділігімен белгіленеді. Мұнда көліктің
бірінен екіншісіне тиеу жұмыстары тікелей атқарылады. Бірлесіп тез қимылдау
әр алуан көлік түрлері бірге істегенде жоғары өнімділікке жеткізеді. Ол
үшін, көліктің барлық түрлерінің жұмысын біріктіріп ұйымдастыра білу керек.
Бұл жұмыстарды тиісті дәрежеде жүзеге асыру үшін, жылжымалы құрамдар
паркінің сандық, сапалық көрсеткіштерін үнемі жетілдіріп отыру қажет.
Көлік қандайда бір мемлекет болмасын оның экономикасында өте маңызды
орын алады. Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның технологиялық
процессінің және цивилизациясының маңызды белгілерінің бірі.
Бүкіл әлемдік мәліметтер бойынша жер шарының 1 км2 8,8 м темір жол, 103
м автомобиль жолы және 0,4 м су жолдары келеді. Мысалы, Азияда автомобиль
жолдарының тығыздығы Европаға қарағанда 10 есе төмен, ал Африкада темір
жолдар тығыздығы Солтүстік Америкаға қарағанда 15 есе төмен.
Дүниежүзіндегі теміржолдың жалпы ұзындығы 1 млн 250 мың км-ге жуық.
Теміржолдың ұзындығы жөнінен де АҚШ алда келеді. Бірақ жолдардың жиілігі
Батыс Еуропада өте жоғары, онда 100 км2 жерге 10 км теміржол тиесілі
болады. Жүк айналымындағы теміржол үлесі 15% шамасында.
Қазақстан жеріндегі тұңғыш теміржол магистралі 1894 жылдың 25 қазанында
Покров слободасы (бүгінде РФ Саратов облысындағы Энгельс қ.) - Орал тар
табанды темір жол телімінің құрылысы аяқталғаннан кейін ашылды. Осы жолдың
130 шақырымы қазіргі Қазақстан жері арқылы өткен. Арада 4 жыл өткеннен
кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қосылды. Мұның да 77
шақырымы қазақ даласын басып өтті. 1901-1906 жылдары Қазақстан жерінің 1660
шақырымдық аумағын алған, Орта Азия мен Ресейдің орталығын қосатын, Орынбор-
Ташкент темір жолы салынды.
Автомобиль көлігінің үлес салмағы жыл сайын арта түсуде. Оған дәлел —
тасжолдардың ұзындығының күрт өсуі; қазіргі кезде дүниежүзі бойынша олардың
жалпы ұзындығы 25 млн км-ге жуықтады. Ортақ пайдаланатын авто жолдардың
ұзындығы 93 мың км асады, соның ішінде республикалық маңызы бар авто
жолдардың ұзындығы – 23,5 мың км.
Бұл көрсеткіш жөнінен әсіресе АҚШ айрықша көзге түседі: мұнда 1000
адамға шаққанда 600 автомобильден келеді. Автомобиль жолдарының ұзындығы
жөнінен де (5 млн км) АҚШ жетекші орын алады. Ал жолдардың жиілігі жөнінен
Батыс Еуропа мен Жапония алға шығады.
Автомобиль көлігінің өте қарқынды дамуы көліктің жылдамдығына әрі жүкті
шалғай аудандарға жедел жеткізуіне байланысты. Жалпы алғанда, дүниежүзілік
жүк айналымының 10%-ы, жолаушы тасымалының 80%-ы автомобиль көлігінің
үлесіне тиеді.
Теңіз кеме қатынасы Каспий теңізі арқылы жүзеге асады. Негізі теңіз
порттары – Ақтау және Баутино, олар арқылы Иран және Әзірбайжан елдеріне
тікелей өтуге болады. Өзен-көл көлігі көбінесе жеке елдердің, сондай-ақ
халықаралық жүк тасымалының да бір бөлігін қамтиды. Еуропада Рейн, Дунай,
Эльба, Одер, Америкада Әулие Лаврентий, Парана өзендері мен Ұлы көлдер ірі
халықаралық су жолдары болып саналады. Біздің еліміздегі Каспий теңізінің
де осындай маңызы бар.
Теңіз көлігінің үлесіне елдер арасындағы жүк тасымалының 80%-ы,
дүниежүзілік жалпы жүк айналымының 60%-ы тиеді. Ірі теңіз державалары
арасындағы өзара бәсеке салдарынан көптеген ірі кемелер салық тұрғысынан
ұтымды болатын дамушы елдердің туы астында жүзеді. Сондықтан теңіз жүк
тасымалындағы жетекші елдер қатарынан Панама, Либерия, Грекия, Кипрді
көруге болады. Ірі сауда кемелерінің үлесі Ұлыбритания, Жапония, Норвегия,
АҚШ, Ресей, Қытай елдерінде де жоғары. Теңіз жолының ежелден белгілі ауданы
— Атлант мүхиты. Ірі порттары: Роттердам (Нидерланд), Жаңа Орлеан (АЩП),
Марсель (Франция), Гамбург (ГФР). Соңғы кезде Азияның жаңа индустриялық
елдерінің қарқынды дамуы Тынық және Үнді мұхиттарындағы теңіз жолдарын
игеруге мүмкіндік беруде. Бұл аймақтағы халықаралық маңызы бар ірі порттар
қатарына Кобе, Нагоя, Иокогама (Жапония) және Сингапур жатады. Теңіз
жолдарының түйіскен жері жіңішке бұғаздар мен теңіз каналдары болып
табылады. Ла-Манш бұғазы арқылы тәулігіне 500, Зонд бұғазы арқылы 175,
Гибралтар бұғазы аркылы 140 кеме өтеді. Сонымен қатар Ормуз, Малакка,
Босфор бұғаздарының маңызы зор. Адамзаттың ақыл-ойы мен еңбегінің
нәтижесінде пайда болған жасанды бұғаздар — Суэц, Панама және Киль
каналдары экономикалық жағынан аса тиімді теңіз кақпасы болып табылады.
Республиканың әуе көлігін Эйр Қазақстан Ұлттық акционерлік әуе
компаниясы және басқа әуе компаниялары танытады. Түркия, Қытай, Индия,
Германия, Австрия және басқа елдермен тұрақты әуе қатынастары ретке
келтірілді.
Әуе көлігі — көліктің ең жаңа және қарқынды дамып келе жатқан түрі. Әуе
көлігі көбінесе жолаушы тасымалы мен тез бұзылатын (жемістер мен
көкеністер) жүктерді тасымалдауда үлкен маңыз алуда. Соңғы жылдары
турбовинтті және реактивті ұшақтардың енгізілуі әуе көлігінің тиімділігін
арттыруда. Олардың қатарында көбінесе халықаралық әуе тасымалын қамтамасыз
ететін "Боинг— 747" (АҚШ), "Ил—86" (Ресей), "Аэробус" (ГФР— Франция —
Ұлыбритания), жылдамдығы 2—3 мың кмсағ-қа жететін "Конкорд" (Франдия —
Ұлыбритания) ұшақтары бар.
Құбыр желісі – көлік құралдарының бірі; сұйық, сусымалы жүктерді,
мұнайды, газды құбырмен тасымалдайды. Мұнда жылжымалы құрам – құбыр
желілерінің өзі. Ондағы жүк қысыммен жылжиды. Әрбір 100 – 140 км қашықтықта
автоматты түрде жұмыс істейтін сероп стансалары орнатылады. Құбыр желісі
(мұнай құбырлары мен газ құбырлары) Қазақстанда тұңғыш рет 1970 ж. іске
қосылды.
Өндірістік көлік мекеме аумағында жүктерді цех ішінде, өнімдерді
уақытша сақтау қоймаларына, шикізаттарды өндіріс ішіне және дайын өнімдерді
магистралды көлік түрлеріне тасымалдау процесін орындайды.
Қалалық көліктер қала ішінде және қала сыртына жолаушыларды, күнделікті
тұтыну тауарларын тасымалдау жұмыстарынатқарады.
Космостық көлік әлемді тану барысында ғылыми бағыттарда және еліміздің
қорғаныс саласы бойынша қызметтер атқарады. Космостық аппараттар спутникті
байланыс жүйесін орнату, хабарлар тарату саласында пайдаланыла бастады.
Көлік мемлекеттік және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық
негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары мен көлік
құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін дамытудың,
әсіресе аумағы ете үлкен елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік
жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды. Ғылыми-
техникалық революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз
болды. Бұл көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және
тасымалдау мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.
1.5 Автомобиль көлігін тиімді пайдалану
Автомобиль көлігі жүктерді және жолаушыларды тасымалдауда ең тиімді
көлік құралдарының бірі саналады. Автомобиль көлігі тасымалдау жұмысын өз
бетінше де, көліктің басқа түрлерімен бірлесіп те атқара алады. Автомобиль
көлігімен жүктерді, жолаушыларды алыс және жақын қашықтықтарға
тасымалдайды, жүкті бір есіктен алып, екінші есікке жеткізіп бере алады.
Автомобиль шаруашылықтары, мекемелері тасымалдау жұмыстарынан басқа
тасымалдау – экспедициялық қызметтерді де атқарады [8].
Автомобиль көлігінің жүк және жолаушылар айналымы теміржол көлігімен
салыстырғанда аса көп емес. Себебі ол көбінде жүктерді қысқа қашықтыққа
тасымалдайды. Автомобиль көлігімен тасымалдаудың орташа қашықтығы 15-25км
шамасында. Ал тасымалдайтын жүгінің мөлшері барлық жүктердің көлемінің
шамамен 45 бөлігіне дейін жетеді.
Жылжымалы құрамның жолаушы автомобилі тасымалы бойынша автобус және
жеңіл автомобиль тасымалы болып бөлінеді.
Тасымал түрі бойынша қалалық, қала маңы, жергілікті, қалааралық,
халықаралық қатынасы болып бөлінеді.
Қалалық тасымал автобустармен және жеңіл автомобильдермен жүзеге асады.
Қала маңы тасымалы қала маңы аудандарымен және қала маңы елді-
мекендерімен байланыстырады.
Жергілікті тасымал селолық елді-мекендерде жолаушыларға қызмет
көрсету.
Қалааралық тасымал жолаушыларды қала шетінен 50 км қашықтықтағы
қалалармен байланыстырады.
Халықаралық автомобиль тасымалы екі немесе одан да көп мемлекетпен
байланыстыратын тасымалды айтады.
Жолаушы автомобилі тасымалы тағайындалуына байланысты экскурсиялық,
туристік, қызметтік, мектептік, вахталық және арнайы болып бөлінеді.
Тiкелей аралас тасымал автобус көлігінің басқа да жолаушы көліктерімен
орындалуы.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдауға байланысты: тасымалдау
қашықтығы, орташа қашықтық, жүк айналымы, жүк тасқыны, жүк көтерім және
басқа да жаңа ұғымдар пайда болды.
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштерінің бірі тасымалдаудың орташа
қашықтығы болып табылады. Оны әдетте жүк айналым көлемін жүк тасқынына
бөлгенднгі көрсеткішпен анықтайды. Жолаушы тасымалдаудың орташа қашықтығын
да осылай анықтайды.
Тасымалдау қашықтығы мен жылдамдығына қарай жүктерді және жолаушыларды
жеткізу мерзімі де өзгеріп отырады. Жүктерді жеткізу мерзімінің ұзаруы
көліктегі жүктің массасының ауырлауына әкеледі, демек жүк айналымын
азайтады.
Жүкті жеткізу жылдамдығы немесе қатынас жылдамдығы жүктің немесе
жолаушының шыққан жерден баратын жеріне дейін, жолдағы аралық аялдама мен
бос тұрудың барлығын есептегендегі орташа жылдамдық.
Жүк тасымалдауды жоспарлау үшін, тасымалдаушы жүк жөнелтушімен немесе
жүк қабылдаушымен ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік шарт жасасады. Онда
жүк иелері көлік иелерімен тұрақты тасымалдаушы ретінде шарт жасауына
болады. Бұл көлік иесі мекемелерінің жылжымалы құрамын тиімді пайдалануына
алғы шарт болып табылады. Ол үшін, көлік иелері тасымал шарттарының бір
бөлігін мұқият орындап, жүк тасымалдаудың негізгі үш қасиеті сақталуы тиіс.
Жылдамдық – сенімділік – арзандық.
Қазақстандағы халықаралық автомобиль тасымалдары, негізінен халықаралық
дәрежеге маңызы бар жолдармен тасымалданады. Олар 7 дәлізге бөлінеді.
1-дәліз: Қорғас – Алматы – Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік-
шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығыста ҚХР-на шығады. Батыста автожол
Өзбекстан арқылы Орталық Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында 1-дәлізге
шыққаннан кейін Қытайға, Орталық Азия елдеріне және Түркияға шығуды
қамтамасыз етеді.
2-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы – Орал – Ақтөбе — Қызылорда –
Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады.
3-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы – Петропавловск – Астана – Алматы
– Қырғызстан шекарасы. Солтүстікте автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына
шығады. Қазақстанды орталық бөлікте кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның
астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен
өзара байланыстырады, Қытай және Пәкстан арқылы Үнді мұхитына шығады.
1.3 суретіне сәйкес халықаралық автомобиль жолы Қазақстанның елордасы
Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды.
Сурет 1.3 Халықаралық автомобиль жолы
4-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Омбы) – Павлодар – Семей –
Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Павлодар аймағының,
Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді.
5-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Челябі) – Петропавл – Ресей
Федерациясы шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220
км болатын маршрут – Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын
магистралдық автожолдың бір бөлігі.
6-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Қорған) – Петропавл – Есіл –
Арқалық – Жезқазған – Қызылорда – Өзбекстан. Орталық Қазақстанның
аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік
Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және
Үнді мұхитына шығатын ең қысқа жол.
7-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Астрахан) – Атырау – Бейнеу –
Түрікменбашы.
1.6 Автомобиль көлігін жүк және жолаушы тасымалдауда пайдалану
Көлікпен тасымалдануға қабылданған кезден алушыға өткізіп берілгенге
дейінгі мерзім арасында заттардың бәрін жүк деп атайды. Жүктерді
тасымалдауүшін, оларды тасымалдауға қолайлы етіп дайындайды. Оған жүктерді
сұрыптау, орау, қаттау, ыдысқа құю, салу бағыттары бойынша топтау, өлшеу,
жөнелту, мөлшеріне қарай жинақтау, контейнерлерді тиеу және тасымалдау
құжаттарын толтыру жатады [9].
1.1 кестеге сәйкес жүк тасымалы үшін автокөлік мекемелерінде жүк
жылжымалы құрамы пайдаланылады: жүк автомобильдері және түрлі жүк
көтерімділіктегі автомобильді тіркемелер (бортты, самосвалды, фургонды,
оның ішінде изотермикалы, цистерналы және басқа да), жоғары өткішті
автомобильдер, жартылай тіркемелі автомобиль-тягачтар.
Кесте 1.1- Жүк көлік құралдарының классификациясы
Шанақ типі бойынша
жабық типті, контейнерлі ашық типті, бортты , самосвалды
тентовкалы, рефрижераторлы контейнерлі алаң
изотермикалық, фургонды, кран, автотранспортер, цистерна, лесовоз
микроавтобусты седельный тягач (отырғыза-ілістіру)
Топтар саны бойынша
І топ ІІ топ ІІІ топ (шартты)
бортты автомобильдер мамандандырылған автомобиль-цистерналы
жалпы арнаудағы Самосвал, фургондар
автомобиль-фургон Рефрижераторлар,контейнеро
в-оздар, жартылай
тіркемелі седельный
тягачтар
тіркемелі балластный
тягачтар
Осьтердің саны бойынша
екі осьті, үш осьті, төрт осьті, бес және одан да көп
Оське түсетін жүктіліктер бойынша
6 т қоса алғанда 6 т жоғары және 10 т қоса алғанда
Жол регламентациясы бойынша барлық автомобильдер негізгі үш топқа
бөлінеді:
А тобы - жол қабаты жетілдірілген жамылғыда бір оське 10 т. дейін
немесе толық салмағы 52 т. дейінгі бір оське түсетін рұқсатты
автомобильдер мен автопоездар жатады.
Б тобы - бір оське 6 т. дейін немесе толық салмағы 34 т. дейінгі бір
оське түсетін рұқсатты автомобильдер мен автопоездар жатады.
Внедорожник тобы - бір оське 10 т. артық салмақ түсіретіндер жатады.
Жүк тасымалдауда арнайы анықталған маршруттарда қозғалыс жасайтын немесе
жол ғимараттарында әсері шектеулі.
1.2 кестесіне сәйкес өлшемдігіне байланысты автобустар ұзындығы бес
топқа бөлінеді.
Автокөлік қызметкерлері үшін автобустар ұзындығымен емес сыйымдылығымен
өлшенеді.
Төмендегі кестеде барлық бес топтағы автобустардың ұзындығына және
сыйымдылығына байланысты деректер берілген: І-ерекше кіші автобустар
(микроавтобустар), ІІ-кіші, ІІІ-орташа, ІV-үлкен және V-ерекше үлкен
автобустар.
Кесте 1.2-Жолаушылар сиымдылығына байланысты автобустардың жіктелулері
Жолаушылар Автобустардың шамаланған жолаушылар Автобустардың
сиымдылығы бойыншасиымдылығы, жолауш. габариттік
автобустар класы өлшемдері, м.
Қала ішінде және Қала аралық және
қала сыртына алыс қашықтықтарға
қатынайтын қатынасйтын
автобустар автобустар
Өте кіші 9...14 - 5 дейін
Кіші 15...45 34 дейін 6,0...7,5
Орташа 46...80 35...44 8,0...9,5
Үлкен 81...115 45...59 10,5...16,0
Өте үлкен 116 дан жоғары 60 тан жоғары 16,5 тен жоғары
Жүк автокөлік жұмысы екі негізгі көрсеткіштермен сипатталады: жүктерді
тасымалдау көлемі және жүк айналымы. Жүк ағыны белгілі-бір уақытта
автомобиль көлігі тасымалдауында немесе тасымалданғандағы тоннамен
өлшенетін жүк көлемін көрсетеді.
Жүк айналым тонна-километрмен немесе осы уақытқа дейінгі немесе белгілі-
бір уақыт аралығында орындалған аралас жүктердің көліктік жұмысымен
өлшенеді.
Жалпы жүк айналым көлемі және автокөлік мекемелерінде жүк айналым
қабылданған номенклатура бойынша бөлінеді. Бұл бөліну жүк айналымы мен
тасымал құрылымы деп аталады. Тасымал көлемін анықтауда бір жүкті бірнеше
есе тасуға тура келеді (бұл көбіне қалалы орындарды кездеседі). Бұл
дегеніміз бір жүкті қабылдау орнына жеткізудегі алмасушылық болуы мүмкін.
Жүктерді көліктерге , тіркемелерге, вагондарға тиеу – түсіру жұмыстары
әртүрлі тәсілдермен атқарылады. Олар негізінен механикаландырылған
тәсілдермен атқарылады.
1.7 Автокөлік жұмысының көрсеткіштері
Маршруттағы қозғалыс - деп тасымалдауды орындаудағы жылжымалы құрамның
қатынас жолдары. Маршрутты таңдау көлік үрдісін ұйымдастыру негізінде
анықталады [10].
Маршрут өзіне:
-тасымал көлемін;
-бағытты;
-қашықтықты;
-уақыт бойынша жету;
-түрлі категориядағы жол жүктілігі;
-қозғалыс кезектілігі бойынша;
-жеткізу тиімділігі.
Маршруттаудың негізгі тапсырмаларына:
-қозғалысты ұйымдастыру;
-жүкті жеткізудің минимальды мерзімі;
-қозғалыс қауіпсіздігі;
-көлік құралдарын тиімді пайдалану;
-тасымалдау жоспары мен графигін орындау;
-жол жағдайының өзгеруіне байланысты кешенді реттеу.
Маршруттар жалпы келесі классификацияларға бөлінеді:
-Тасымалдау қашықтығына байланысты:
1. қалалық (шамамен қала шетіне дейін);
2. қала маңы (қала шетінен 50 км аралықты қоса алғанда);
3. қалааралық (қала шетінен 50 км қашықтықтағы қалалар мен елді-
мекендер);
Жүк тасымалдау кезінде автомобиль түрін таңдау тасымалдаудың өзіндік
құнына көп әсерін тигізеді. Техникалық және экономикалық жағынан алып
қарағанда арнайы жылжымалы құрам тиімді болып табылады.
1.4 суретіне сәйкес жылжымалы құрам түрлерімен жүк тасымалдау кезінде
маятникті немесе сақиналы маршруттарды пайдаланады. Маятникті маршрут екі
жүк пунктін қосып, бір жақты немесе екі жақты болып бөлінеді. Бір жақты жүк
тасымалдау әдісіне – жүк тек бір бағытқа тасымалданады (қойма - цех), екі
жақты жүк тасымалдау әдісіне – жүк екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пайдаланып жүк тасымалдауды жетілдіру
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Көлік – жүк және жолаушыларды
тасымалдауды қамтамасыз ететін, мемлекеттің қуатын анықтайтын, маңызды
стратегиялық кешен болып саналады.
Көлік пен байланыс тәуелсіз Қазақстанның тыныс-тіршілігінде аса
маңызды рөл атқарады. Бір жағынан бұл еліміздің орасан үлкен аумағымен,
оның халықтарының сирек орналасуымен, шикізат және өндіріс ресустарының
шашыраңқылығымен сабақтасады. Осындай ахуалда көлік-коммуникациялар кешені
еліміздің экономикалық қана емес, сонымен бірге саяси тұтастығын да
қамтамасыз етеді [1] .
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: Көліктерге деген сұраныс
тасымалданатын жүктердің құнына әсерін тигізеді, сондықтан да тапсырыс
беруші өзінің жүгін тасымалдау үшін арзан көлік түрлерін табуға тырысады.
Жолаушылар тасымалы да ең маңызды көрсеткіштерге жатады, көліктерде жол
жүруге кететін шығын жанұялық кірістің белгілі бір пайызынан аспауы тиіс.
Көптеген дамыған елдерде көліктік шығындар күн көрістері төмен халыққа
жеңілдіктер қарастырылған.
Жаңадан дамып келе жатқан дербес мемлекеттерде көлік мекемелері өз
көліктеріне деген сұранысты нарықтық заманға сәйкестендірді. Атап өтетін
жағдай, біздің мемлекетіміздің аумағының үлкендігіне байланысты, әр көлік
түрлерінің пайдалану аймағы қарастырылған: тасымалдау ұзақтығы,
жолаушыларды тасымалдауда жылдамдығы мен жайлылығы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Кәзіргі уақытта біртұтас
көлік жүйесіне деген көзқарас өзгерді. Көліктер арасында пайда болған
бәсекелестік, бұл бір көлік түрін екінші бір көлік түрлеріне қарсы қою
емес, керісінше көліктердің дамуы, тасымалдау жұмыстары кезінде жаңа
технологияға қол жеткізу, тасымалдаудың өзіндік құнын төмендету мен қатар
жүктерді жеткізу жылдамдығын арттыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық базасы: Дүние жүзіндегі экономикасы
дамыған елдердің іс-тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк
тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының
көрсеткіштері біріне бірі сәйкес. Бұл елдерде барлық жүк тасымалдау
жұмыстары белгілі бір мемлекеттік деңгейде реттелініп, қадағаланып
отырылады.
Барлық уақыттарда сауда мен көлік дамуы кез келген мемлекеттің тез
дамуына әсер ететін факторлар болып табылады. Көліктің негізгі міндеті –
бұл жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудағы тұтынушының қажеттіліктерін
уақытылы және сапалы өтеу.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі : Көлік қандайда бір мемлекет болмасын
оның экономикасында өте маңызды орын алады. Дүние жүзіндегі дамыған
елдердің тәжірибесі көрсетіп отырған, ел экономикасының дамуына бірден-бір
себепші болатын осы көліктік жүйе. Экономикадағы ырықты қатынастарды
сақтап, әрі дамыта отырып жергілікті және республикалық деңгейлердегі
ұйымдық-басқарушылық қызметтерді жетілдіру, мультимодалды немесе құрама
тасымалдардың логистикасына негізделген осы заманғы көлік технологияларын
қазақстандық нақты жағдайларға бейімдеу қажет.
Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның технологиялық процессінің
маңызды белгілерінің бірі. Көлік коммуникацияларын, көлік инфрақұрылымы
объектілерін, сондай-ақ техникалық қайта жарақтандырудағы, ең алдымен көлік
құралдарының паркін жарақтандыруды қалпына келтіру мен дамыту жөніндегі
өзектілік арта түсуде.
Шаруашылықты жүргізудің қазіргі нарықтық заманында, еліміздің ішкі
байланысы мен халықаралық байланыстардың ұлғаю нәтижесінде, жоғары дәрежелі
мамандар дайындауда, тек бір ғана көлік түрлерін меңгеру емес, әр түрлі
көліктер жүйесін меңгеру, олардың бірігіп жұмыс істеу, әсіресе мульти және
интермодалды тасымалдау жүйесін меңгерген мамандар дайындау қажеттіліктері
туындап отыр.
Қазіргі заманғы автотомобиль жол көлігінің инфрақұрылымы түрлі
белгідегі өндірістік объектілердің әрқилы құрамын, сонымен қатар жөндеу
және жаңа объектідегі құрылыс мазмұнымен өзіндік инфрақұрылымдық автожол
желісін біріктіреді. Басқа көлік түрлерінен айырмашылығы автотранспорттық
саланың жылжымалы құрамы ірі көптеген бірлескен және жекеменшік иеліктердің
арасында аумағы жағынан бытырап орналасқан.
Жұмыстың теориялық базасы : Жолдың нашар жағдайы және оның
инфрақұрылымы жоғары дәрежедегі жол-көлік оқиғалардың жоғары жөндеу
шығынына, жылжымалы құрамның көмегіне, жоғары нормалы майлы отын
материалдарының шығынына, төменгі сауда қарқынына, жүргіншілерді және
жүктерді жеткізуге негізгі себеп болып табылады. Бұның бәрі тауар және
қызметтік көрсеткіштегі көліктік құрастырудың көтерілеуін төмендетеді,тек
автомобиль көлігінің ғана емес, Қазақстан аумағында жасалып шығатын
тауардың да бәсекелестік қабілетінің төмендеуіне әкеледі.Осы заманғы
автомобиль жолдарының халықаралық желіге қосылуының басты шарттары болып
олардың барлық көлік құралдарының қауіпсіздігі және кедергісіз
мүмкіншіліктерімен минималды орнықтырылған талаптарға сәйкестілігі қызмет
етеді.
Жолдардың техникалық жағдайы және қарқынымен ескеріледі. Қазақстандағы
ерекше жоғары қарқындылық әлемдік көліктік коридорға жиналады. Сондықтан
мұнда кездейсоқтық емес, қызмет көрсету шарттардың ерекше жоғары дәрежесі
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс негізгі бес бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімде: жұмыстың техникалық-экономикалық негіздеме
қарастырылған. Екінші бөлімде: жобаның теориялық және әдістемелік
мәселелері қарастырылған яғни Т-Экспрес ААҚ қысықаша сипаттамасы. Үшінші
бөлімде: GPS және глонасс жүйесін пайдалану және байланыстың спутниктік
жүйелеріне талдау жасалған. Төртінші бөлімде: ғарыш аппаратына спутниктік
байланыстың жердегі станцияларының қолжетімділігінің техникалық талаптары
қарастырылды.
Бесінші бөлімде: жылжымалы құрамды пайдалану шығындарын және
тасымалдаудың өзіндік құнын есептеу жұмыстары жүргізілді.
Тек осындай зерттеулердің нәтижесінде ғана талап етілген жөндеу
жұмысын және оның кезектілігін дұрыс орнатуға болады. Бүкіл жолды қазіргі
заманға сай техникалық нормалармен сәйкестендіруге мүмкіншілік жоқ, себебі
тұрақты қамтамасыздандырудан басқа жолдардың көліктік-пайдалану сапаларын
өсіру үшін қайта құру бойынша жұмыстар өткізіледі.
Жоспарлаудың ғылыми негізі, қалай жолдың қайта құруы, солай
қозғалыстың ұйымдастыруының өткізіліп жатқан шаралары сияқты, оларға
қозғалыстың жылдамдығының графикасы, қауіпсіздіктің және апаттық жағдайдың
еселігі, жүктеу мен қозғалыстың өткізгіштік қабілеттің графикасы болып
табылады.
Жол көлік оқиғасы туралы статистикалық мәліметтер мен берілген
автомобиль жолының жол жағдайының бағасын зерттеудің барысында жол
жағдайының этап бойынша жақсаруы, қауіпті жерлерді жою ұсынылады, бұл
қозғалыс қауіпсіздігін жоғарылатуға көмектеседі. Қазіргі уақытта осы
мәселелер әлдеқайда маңызды.
Мына жағдай белгілі, кез-келген өркениетті мемлекеттің көлік
саясатының маңызды аспектілерінің бірі жол қозғалысының қауіпсіздігі үшін
жағдайдың толық жетілдіруі мен үздіксіз жақсаруына қолдау, яғни қуаттау
болып табылады.
Автомобиль көлігінің өзіндік сфецификасының күші азаматтардың
мүліктері, денсаулықтары мен өмірлері үшін қауіп тудырады. Қайтыс
болғандардың санағы бойынша, километрге қатысты- 1 млн. жолаушылар,
көліктің бұл түрі көлдік және өзендік көліктен 12 есе қауіпті, ал темір
жолдан 3 есе және ауа көлігінен 1,5 есе қауіпті. Дүниежүзілік Денсаулық
сақтау Ұйымының берген мәліметтері бойынша жол көлік оқиғасының себебінен
болған өлім әлемде онкологиялық және жүрек- қан тамырларының ауруларынан
кейін үшінші орын алады. 34 жасқа дейінгі адамдар үшін жол көлік оқиғасы
өлімнің нөмір бірінші себебі болып табылады [2].
1 ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕ
1.1 Көлік жүйесінің ел экономикаында алатын орны
Біртұтас көлік жүйесі – қатынас жолдарының, көлік құралдары
парктерінің, радио және телекоммуникациялар жүйесінің, өзара техникалық,
технологиялық, нормативтік құқықтық және экономикалық қатынастар арқылы
сабақтасатын көліктің әрбір түрін инфрақұрылымдық жайғастырудың жиынтығы
ретінде қаралады [3].
Көлік – жүк және жолаушыларды тасымалдау процесін қамтамасыз ететін
өндірістік сала болып табылады.
Көлік - өндірістің бір саласы ретінде әр түрлі техникалық құрылғыларды
қамтамасыз ететін жол қатынастары мен құрылымдар жиынтығын құрайды.
Жылжымалы құрам – автомобильдер, тіркемелер, жартылай тіркемелер, пойыз
вагондары, локомативтер, кемелер, ұшақтар, тікұшақтар және су жолы
көліктерінде баржалар.
Қатынас жолдары – жылжымалы құрамға арналған арнайы жарақтандырылған
жолдар.
Техникалық құрылғылар мен ғимараттар – бұл кешенді жүк және жолаушылар
бекеттері, тиеу-түсіру орындары, жөндеу шеберханалары, жанар май құю
бекеттері, байланыс және белгі беру құралдары, басқару жүйелері.
Қазақстан Республикасында көлік жүйесі қазіргі заманғы барлық қатынас
құралдарын біріктіреді, олар: автомобиль, темір жол, теңіз, өзен, әуе,
қалалық және өнеркәсіп көліктері, магистралды мұнай және газ құбырлары, су
ағызғылары, байланыс құралдары.
Көліктер экономиканың әр саласында жұмыс атқара жүріп, бір жағынан
тұтынушы, екінші жағынан жұмыс беруші болып іс атқарады. Көлік кешенінің
дамуы халық шаруашылығында жүк және жолаушылар тасымалдау қажеттіліктерінен
біршама алды болуы тиіс.
Экономикада көліктер жетіспеушілігі бұл жекелеген өндірістік саланың
және ауыл шаруашылығының артта қалуына көп септігін тигізеді. Ауыл
шаруашылығында дайын өнімдерді тасымалдау процесінде жолдардың нашар болуы
немесе жолдардың болмауы , дайын өнімдерді қажетті жеріне жеткізу
мүмкіншілігін шектейді. Жолаушыларды жұмыс орындарына немесе қажетті
жерлеріне уақытысында жеткізілмеуі олардың денсаулығымен жұмыс
қабілеттеріне біршеме зиянын тигізеді.
Көліктер кез келген мекемеде шикізаттар, жартылай фабрикаттар, дайын
өнімдерді тасымалдауға қатынаса алады. Өнімдердің бір орыннан екінші орынға
тасымалдану процесі тұтынушыға жеткен кезде ғана аяқталады.
Көліктер жұмысы тек қана жүктерді тасымалдаумен ғана шектелмейді, олар
өндірістің дамыуына, тасымалданатын тауардың өзіндік құнына, жүктерді
сақтау, тиеу-түсіру процесіне көп әсерін тигізеді. Сондықтан да көліктер
қоғамның дамыуына, экономиканың өркендеуіне, тауар айналымын қамтамасыз
ететін, дайын өнімдерді тұтынушыға жеткізетін бірден-бір құрал болып
табылады. Осы жағдайда ғана нарықтық экономикалық жүйе ақша – тауар -
ақша түзіледі.
Көлік – еліміздің 10 % азаматтары жұмыс жасайтын еңбек сыйымдылығы
жоғары сала болып табылады. Көлік саласын әлемдік мұнай өндірісінің 60%,
болат өндірісінің 20%, қорғасын өндірісінің 80%, синтетикалық каучук
өндірісінің 70% және т.б. өнімдердің 40% астамы пайдаланады. Көлікте бір
мезетте 27 – 30 млн.т жүктер тасымалданады.
Жүктерді тасымалдауға және тиеу-түсіру жұмыстарына кететін шығын жалпы
тасымалданатын жүктердің құнының 15 – 18 % құрайды, жекелеген жүктерді
тасымалдау құны жоғары болып келеді (мысалы: мұнай өнімдерін тасымалдау
40%, құрылыс жүктері - 50% дейін, азық-түлік – 25% дейін, ауыл шаруашылық
өнімдері - 100%, бұл жолдардың нашарлығынан, жүк тасымалданатын аудандардың
қашықтығы әсер етеді).
Қазіргі көліктер – темір жол көліктері, автомобиль көліктері, әуе
көліктері, теңіз, су көліктері, сонымен қатар құбыр желісі, өндірістік
көліктер, энергия және ақпарттық желі жүйесі және космостық көліктер болып
бөлінеді.
Бұл көліктердің әрқайсысы өздерінің қызмет ету аясына байланысты
бірнеше топқа жіктеледі:
өндіріс ішіндегі, қала, өндіріс аралық, қала аралық, облыс аралақ және
халықаралық болып бөлінеді.
Өндірістің өз ішінде қолданатын көліктер халық шаруашылығы саласына
жататын көліктер құрамына енбейтін, кәсіп орын ішінде жүктерді бір орыннан
екінші орынға жылжытуды қамтамасыз етеді.
Қалалық көліктер қала ішінде жүк, жолаушы тасымалдауын қамтамасыз
етеді, қала аралық көліктер жүктерді және жолаушыларды бір қаладан екінші
қалаға тасымалдау жұмыстарын атқарады.
Халықаралық көліктер мемлекет аумағынан шығып, тасымалдау жұмыстарын
атқаратын көліктер.
Тәуелсіз Қазақстанның экономикалық дамуының көпфакторлы талдауы көлік-
коммуникациялар кешенінің (ККК) дамуына мыналар жатады:
- қазіргі заманғы ұлттық көлік инфрақұрылымын одан әрі дамыту;
- ұлттық ККК халықаралық көлік жүйесіне интеграциялауды жеделдету және
еліміздің көлік секторын дамыту;
- Қазақстан Республикасы аумағында біртұтас, ішкі тұйықталған және
сыртқы интеграцияланған көлік кеңістігін құру;
- Көлік құрылысы саласында ірі жобаларды әзірлеу мен іске асыру,
көліктің жаңа технологиялары мен техникасын ендіру кезінде көлік
инфрақұрылымын дамыту;
- Еліміздің географиялық жағдайына барынша пайда түсіру арқылы көлік
кешенінің дүниежүзілік көлік жүйесіне интеграциясы;
- Қазақстан аумағында бәсекеге жарамды халықаралық көлік дәліздерін
құру, еліміздің транзиттік әулетін арттыру үшін қажетті және
жеткілікті жағдайлар жасау;
- Көлік және өндірістік процестерді біріктіру, логистика қағидасына
негізделген мультимодалды тасымалдау жүйелерін құру;
- Деректердің көлік базалары мен болжамдар жасаудың математикалық
үлгілерін құру арқылы көлік жүйесін ақпараттандыру;
- Тасымалдау процесінің барлық қатысушыларының мүдделерін есекеретін
және кеңейтілген ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін икемді тариф
жүйелерін жасау;
- Ең экологиялық зиянсыз және энергия үнемдейтін көлік технологияларын
ендіру, көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету және көліктің
қоршаған ортаға келеңсіз әсер етуін халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкес деңгейге дейін түсіру.
Еліміздегі көлік мемлекеттік және жеке тұлғалардың меншіктері ретінде
бүкіл қоғамның байлығы болып табылады. Еліміздің барлық көлік түрлері
бірігіп, біртұтас көлік жүйесін құрайды. Олардың өзіндік ерекшеліктері
мынандай:
- көлік халық шаруашылығының барлық саласын қамтитын мемелекеттік
жоспар ретінде дамиды, халықты әлеуметтік, мәдени сұраныстарын толық
қамтамасыз ету, үнемі даму жолында болу;
- халықаралық тәжірибені ескеру арқылы Қазақстан Республикасының
магистральды транзиттік-көлік коммуникацияларын біртұтас көлік
дәліздеріне қалыптастыру, олардың кешенді басқарылуы мен дамуын
қамтамасыз ету;
- көлік кешеніндегі барлық секторлардың қолданыстағы көлік жүйелерінің
техникалық және технологиялық деңгейін көтеру;
- көліктің жекеленген түрінің тасымалдау қарқынының дамуы олардың
техникалық – экономикалық тиімділігі мен сапасы негізінде және даму
мүмкіншілігі ескеріле отырып жүзеге асырылады;
- жүкті және жолаушыларды тасымалдайтын көліктердің барлық түрлерінің
бағасы ел ішінде, халықаралық тасымалдауда бағалау-есептеу тариф
тәртібі негізінде белгіленеді.
Кез келегн көлік түрінің жұмыс көлемі мен атқарылған тасымалдау
жұмысының көлемі тасымалдаудың негізгі көрсеткіші болып есептеледі.
Көлік еліміздің қорғаныс саласында алатын орны ерекше, көліктердің
көмегімен халықтарды тез көшіру, әскерлерді бір жерден екінші жерге тез
арады ауыстыру жұмыстарын кіреді.
1.2 Өндірістік процес, көліктер өнімділігі және артықшылықтары
Транспорттық процес негізгі үш элементтен тұрады: тиеу процесі,
тасымалдау және түсіру [4].
Тиеу процесі – көлік құралдарын жүк тиелетін орынға жеткізу, жұмысты
ұйымдастыру, жүктерді тиелу әдісіне қарай сорттау, жүкке қатысты құжаттарды
рәсімдеу. Жүк тасымалдау кезіндегі басты құжат таварлы-тасымалдау қағазы,
осы құжат негізінде жүк жөнелтуші өзінің мекемесінде тұрған жүкті жүк
тасымалдаушыларға өткіщіп береді. Жүкке байланысты барлық жұмыстар жүк
иесінен жүк тасымалдаушыға өтеді, жүк тасымалдаушы осы уақыт аралығында
жүкке толық жауап береді.
Тасымал көлігінің негізгі міндеттері - өз уақытында ауыл шаруашылығын,
халық шаруашылығын және тұрғындарды тасымалдау қажеттілігімен толығымен
сапалы қанағаттандыру, жұмыстың барынша экономикалық тиімділігін арттыру.
Жүк тасымалдау – оларды шығарылатын жерінен тұтыну орындарына дейін
жеткізуді білдіреді. Жүк тасымалы өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өнімдерін
өндіру жұмысын оларды пайдаланатын салады жалғастыруды және аяқтауды
көздейді, олар осыдан кейін пайдалануға дайын болады. Көптеген жағдайда жүк
тасымалдауға көліктің автомобиль, темір жол, әуе жолы, су және теңіз жолы
секілді түрлері қатысады. Өнімді тұтынушыға жеткізу мақсатында көлік
ұйымдарына тапсыруда маңызды құжат жасалады – осы сәттен бастап өнім жүкке
айналады.
Тасымалдаушы дегеніміз – бұл жалпы қолданыстағы жылжымалы құрамдар мен
тасымалдау шартына сәйкес жолаушыны, өзіне сеніп тапсырылған жүкті жөнелту
орнынан баратын жеріне дейін жеткізу, жүк қабылдаушыға тапсыру міндетін
мойнына алған заңды тұлға немесе кәсіпкер.
Тасымалдау дегеніміз – жолаушылар мен жүкті жылжымалы құраммен
тасымалдауға даярлау, оны жүзеге асыру және аяқтау барысында атқарылатын
ұйымдастыру және технологиялық операциялардың жиынтығы.
Тасымалдау көлемі – тасымалданған немесе жоспарланған жүктердің,
жолаушылардың саны, тасымалдау барысының іске асуына тасымалдау процессін
түзетін элементтердің маңызы зор.
Жүк дегеніміз – бұл белгіленген тәртіп бойынша тасымалдау үшін
қабылданған нысан.
Жүк жөнелтуші - бұл тасымалдау шарты бойынша өз атынан немесе жүк
иесінің атынан әрекет ететін немесе тасымалдау құжатында көрсетілген жеке
немесе заңды тұлға.
Тиеу – түсіру жұмыстары мыналардан тұрады. Жылжымалы құрамды жұмыс
аумағына жеткізу, жүктерді топтау және реттеу, келген жүктердің құжаттарын
рәсімдеу, жүкті жылжымалы құрамға тиеу, қойма ішінде басқа да тиеу-түсіру
орындарында жүкті жылжыту және үю.
Көліктегі өндірістік процес – тиеу – тасымалдау – түсіру жұмыстарынан
тұрады. Көліктегі процесті іске асыру үлкен ақпараттық ағымдар бойынша
жүріп отырады: көлік құралында жүктің түрі, жүк жеткізілетін бағыт
көрсетілген жолдама қағаз, бағыт бойынша қоз,алыс кестесі және оқыс
жағдайларға байланысты шұғыл ақпараттар.
Бүкіл жол жүрісінде бір жүктің өзі көптеген операциядан өтеді.
Тасымалдауға көліктің бірнеше түрі қатысатын жағдайда операцияның саны да
артады. Кейде бір жүктің өз 10 –нан астам операциядан өтеді. Жүк кірме жол
– магистралдық темір жол көлігі бойынша тасымалданатын ретте, екі жүк
операциясы орындалатын кезде ең жақсы нәтиже алынады, мұнда жөнелту
станциясынан жүкті жеткізуге және жүк баратын станциядан оны әкетуге басқа
көлік түрі қатынаспайтындықтан, аралық тиеу операциялары болмайды. Жүкті
тікелей вагоннан кемеге немесе автомобильге, кемеден вагонға немесе
автомобиьге, автомобильден әуе көлігіне тиейтін жағдайда операциялар саны
кемиді. Жүкті бұлайша өңдеу тікелей нұсқа деп аталады.
Кез келген көлік түрінің жұмыс көлемі мен атқарылған тасымалдау
жұмысының көлемі тасымалдаудың негізгі көрсеткіші болып есептеледі.
Көліктердің негізгі артықшылықтары бұл көліктердегі өндірістік процес –
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау көліктердің өнімі болып табылады.
Көліктер өндірілген өнімді жалғастырушы және тұтынушы жеткізіп аяқтаушы
қызметін атқарады. Сондықтан да көліктік өнімділік көлік құралдарының
жүкпен немесе жолаушылармен жүрген кезінде ғана саналады.
Көлік-экспедициялық әрекеттерге жүкті қабылдау, тасымалдаушының
құзырына өткізу, аралық қоймаларда аз уақыт сақтау, тиеу-түсіру
әрекеттеріне жүкті көлікке тиеу, бекіту және көліктен түсіру, өлшеу және
құжаттарын толтыру жатады.
Жүктерді және жолаушыларды көліктің бір немесе бірнеше түрімен
тасымалдау ұйымдастырылады.
Көлік саласындағы үлкен бір келелі мәселе – көліктік өнімнің қорын
жасау мүмкіншілігі жоқтығы. Жүктерді және жолаушыларды жеткізу процесінде
қосымша қорсыз тәуекел жасауға болмайды. Сондықтан да қосымша көлік
құралдары ұстау қажеттілігі туындайды.
Мысалы, жүктерді және жолаушыларды тасымалдау кезінде қосымша 1 – 3
дейін жылжымалы құрам, істен шыққан көлік құралдарын тез арада ауыстыру
үшін қорда (резерв) тұрады.
Көлік – материалдық өндірістің негізгі салаларының бірі тасымалдау
өндірісі болып табылады.
Тасымалдау өндірісі жүк және жолаушы тасымалдауда материалдық
өндірістің бір саласы болып табылады.
Тасымалдау, ол өндіру аясындағы өндіру процесінің жалғасы. Тасымалдау
өндірісте атқарылатын жұмыстар мен даяр өнімдерді тарату барысына тікелей
қатыса алады. Тасымалдау өндірісі тасымалдау барысында жаңа өнім жасамайды,
өзінің ерекшк өнімі бар, ол жүк тасымалында тонна-километрмен, жолаушы
тасымалдауда адам-километрмен өлшенеді.
Көлік өнімдерінің мынандай ерекшеліктері болады.
- Тасымалдау өнімдерінің қорын жасауға болмайды.
- Тасымалдауда шикізат болмайды, барлық жүк даяр күйінде келеді,
тасымалдау үшін шикізат, жартылай даяр заттар, дайын өнімдер жүк
болып есептелінеді.
- Тасымалдау өнімі көлік құралдарының бөлінбес бөлігі.
- Тасымалданатын жүктің өзіндік құнына тасымалдау құны қосылып оны
арттырады.
Тасымалдаудың еліміздегі халық шаруашылығында алатын орындары мынандай:
- Еліміздегі өндіргіш күштердің дамуы олардың неғұрлым тиімді
орналасуына қолайлы жағдай туғызады.
- Өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады, қоғамдық өндірістердің
өнімдерін таратудың икемділігін қамтамасыз етеді.
- Ел ішіндегі және жеке мемлекеттер арасындағы экономикалық, саяси
мәдени байланыстардың нығаюына көмектеседі.
- Еліміздің қорғаныс қабілетінің артуына көмектеседі.
Көлік өнімділігінде тасымалданатын жүктер көлемі артқан сайын, басқа
көлік түрлеріне ауысу қажеттілігі туындайды. Мысалы, темір жол көліктерімен
мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау көлемі арттқан сайын, бұл өнімдерді
құбыр желісіне ауыстыру немесе еліміздегі қалаларда адам саны 1 млн арттса,
тасымалдау қабілеті жоғары метрополитен салу қажеттілігі туындайды.
Көлік өнімділігі берілген тасымалдау көлемін уақытында және тасымалдау
шарттарын сақтай отырып, орындауға қажетті жылжымалы құрамдар санымен
анықталады. Өнімділігі неғұрлым жоғары болса, қажетті көлік саны соғұрлым
аз болады.
Өнімділік ең әуелі көліктің жүк көтерімділігі мен жүру жылдамдығына
байланысты және тәулікте жылжымалы құрамның әрқайсысының жүкпен жүрген
жолының ұзындығы (км) көлік құралдарының жүк көтерімділігін (сыйымдылығын)
пайдалану дәрежесі арқылы бағаланады, сондай-ақ тасымалдау қарқынын
көрсетеді.
Жылжымалы құрамның оралу уақыты немесе тасымалдау жұмысының қайталымын
аяқтауға қажетті сағат, тәулік саны ұйымдастыру тиімділігі мен көлік
құралдарын пайдалану деңгейін сипаттайды.
Көлік өнімділіктерінің негізгі бір ерекшеліктері өндірістік процес
көлік мекемесінен тыс жерде орындалады. Көлік құралдары жоғары жылжымалылық
қасиеттерге ие, сондықтан да көліктер өнімділігін бақылау қажеттілігі
туындауда. Бұл жағдайдан шығу үшін ақпараттық хабарламалар жүйесін, мобилді
телефон байланыстарын дамыту қажет.
Көліктерді және олардың өнімділіктерін дамыту еліміздің ұстанған
саясатымен экономикасына тығыз байланысты. Нарықтық қатынас жағдайында
уақытша жәйттар экономикалық жағдайлардан тиімді кезінде, автомобиль
көліктерін пайдалану тиімді.
1.3 Көліктерді басқару және жетілдірудің негіздері бағыттары
Көліктегі өндірістік процестің орындалуының негізгі жағдайларына
көліктерді басқарудың арнайы талаптарын қою болып табылады [5].
Қазақстан Республикасы көлік және коммуникациялар Министрлігінің
аймақтық органдарының қызметтеріне көліктегі қауіпсіздікке ағымдағы бақылау
жүргізу, кәсіпкерлік қызметті лицензиялау, объектілерді, қызмет түрлері мен
мамандарды сертификаттау және аттестаттау; мемлекеттік бағдарламалардың
орындалуы мен қаражаттардың пайдалануын, сондай-ақ көліктің мобилизациялық
даярлығын бақылау жатқызылады.
Көлік мекемесінің қызметін басқару тікелей өндірістік процесс пен көлік
өндірісіне байланысты.
1.1 суретіне сәйкес көлік мекемесінің қызметін басқару кескін бойынша
жүзеге асуы тиіс.
Ақпараттық шығыр (блок) көліктік процесте жүк иелері туралы
мағлұматтар, жүк ағымдары, олардың құрылымдары және тасымалданатын жүк
туралы мәліметтер болуы тиіс. Тұтынушының өнімді тасымалдау туралы сұраным
қағазында, жүктің кімге және қайда, қандай мөлшерде, қайдан және қай жерге,
қай мезгілде жеткізу көрсетілуі қажет. Сұраным қағазында жүк иелері туралы
толық ақпараттар, атап айтқанда жүктерді тиеу-түсіру құрылғылары, жүкті
уақытша сақтау қоймалары көрсетілуі тиіс.
Соныман қатар ауа-райын болжау орталықтарынан, жол құрылыс және жол
полиция басқармасынан, көлік инспекциясынан жол жүру бағыттары бойынша
жедел ақпараттар алу қажет [6].
Мақсаты және есебі шығырында көлік мекемесінің жалпы және
экономикалық мәліметтері кіреді (мысалы, жүк тасымалдау кезніде жоғары
пайда табу, тапсырыс берушілер арасында нарықтық жүйеде жоғары дәрежеге
жету, көлік мекемесінің тасымалдау құнын төмендетуі, тиеу-түсіру жұмыстарын
жеделдету). Осыған байланысты мақсат қойылады.
Жоспарлау шығыры тапсырыс берушілермен қарым қатынасты, олардың
талаптарын анықтайды.Мекеме өзінің жұмысын ұзақ мерзімге (жылға, кварталға,
айға) немесе шұғыл жағдайға (мысалығы, бір тәулікке) жоспарлайды.
Қабылданған шешімдер шығырына жоспарланған ағымды ақпараттар мен
бағыттар жинақталады. Қабылданған мәліметтер жол қағазына толтырылып,
жүргізушілерге таратылады.
Орындалған шешімдер шығыры диспечерлік қызмет пен жүргізушілерге
жүктеледі. Шешімдер мүлтіксіз орындалуы үшін, жүргізушілер жол жүрі
бағытымен, жолда кездесетін қиындықтармен, жүктерді жүк иелерінен қабылдап
алу және өткізу шараларымен таныс болуы тиіс.
1.2 суретіне сәйкес Бақылау шығыры мекеменің үздіксіз жұмыс істеуі
кіреді. Бақылау жүктердің сапалы және қауіпсіз тасымалдануын, тасымалдау
процесін одан әрі жетілдіруді қамтамасыз етеді. Тасымалдау процессін
бақылау (мысалы, автомобиль көліктерінде), кері байланыстың жоқтығынан
көптеген қиындықтар туғызуда. Тасымалдаудың осы кезеңінде спидометр,
тахограф, қара жәшік арқылы алынған хабарлар, жүргізушілердегі жол
қағаздарындағы белгілер, тасымалдаудың нақты суреттемесін береді.
Тексеруден кейін бұл мәліметтер ақпарат шығырына келіп түседі.
Сурет 1.2 Тахограф
Ескерту: 1,2 - әр жүргізушінің жазба құралы нормативтік құжаттан
алынған.
Шет елдерде тұру уақытын, жылдамдығын, отын шығынын және басқа да
хабарламалар беретін тахограмма жол-көлік апаттарын және сот процесінде
нақты дәлел ретінде қызмет етеді. Тахограмма жүргізушілердің кәсіби
біліктілігін, қозғалыс кезінде отын шығындарын, жүргізушілердің жалақысын
анықтап бағалауға мүмкіндік береді. Қара жәшік әуе көліктерінде болған
аппаттарды анықтауға септігін тигізеді.
Жолаушылар және жүк тасымалдау процесін бақылауда көлік саласында
спутникті мониторинг жүйесі кең қолданыс табуда.
Бұл спутникті жүйе жылжымалы құрамның белгіленген бағыттан ауытқуын,
жоспарланбаған бос тұрысты, сондай-ақ арнайы сезгі арқылы автобустардың
есіктерінің ашылуын, қанша жолаушы кіргенін және шыққанын, жүк
контейнерлерінің ашылғанын диспечерге бірден хабарлап тұрады.
Спутникті мониторинг жүйесі жоспарланбаған жағдайлар кезінде қажетті
бағыт бойынша SMS хабарламасын жібереді. Көліктердің базаға келген кезінде,
мониторинг жүйесіндегі сақталған мәліметтер бойынша есеп береді.
Көліктерді спутникті бақылау жүйесі – көліктердің техникалық жағдайын,
отын шығынын, қозғалыс уақытын, жанар май құю бекеттерінде немесе бос
тұрған уақытын анықтауға мүмкіндік береді. Мекемелерде көлік құралдарына
спутникті бақылау жүйесін енгізу жылжымалы құрамның өнімділігін, жүктер мен
жолаушыларды тасымалдау қауіпсіздігін арттырады. Тасымалдау кезінде
транспорттық процесті реттеу, жылжымалы құрамның жүйелілігіне жедел бақылау
жүргізу, байланыс құралысыз мүмкін емес. Сондықтан да жүргізушілерді
байланыс құралдарымен қамтамасыз ету, тасымалдау процесінің сапасын
арттыруға көп септігін тигізеді.
1.4 Біртұтас көлік жүйесі және көлік түрлерінің қызмет ету саласы
Республиканың көліктік және коммуникациялық кешені темір жол, әуе,
теңіз, өзен, құбыр жолдарының көлігімен, автомобиль жолдарының желісімен
және телекоммуникациялық жүйелерімен көрсетілген [7].
Өнеркәсібі жоғары дамығын елдерде әр түрлі көлік түрлерінің жүк
тасымалдау үлесі: құрылықтағы көліктер – 27%, су көліктері - 62%, басқа
көлік түрлері - 11%; ал жаңадан дамып келе жатқан елдерде – сәйкесінше 10;
84 және 6% дан келеді. Дамып келе жатқан елдерде құрылықтағы көлік
инфраструктурасы, териториясы жағынан жер шарының 70% алып жатқанына
қарамастан, әлемдік құрылымның 5% ғана құрайды.
Қазақстан көлігінің бірегей жүйесі су көліктері, әуе көліктері, темір
жол көліктері, автомобиль көліктері және тасымал құбырларынан құралады.
Көлік өнімділігі берілген тасымалдау көлемін уақытында және тасымалдау
шарттарын сақтай отырып, орындауға қажетті жылжымалы құрамдар санымен
анықталады. Өнімділігі неғұрлым жоғары болса, қажетті көлік саны соғұрлым
аз болады.
Өнімділік ең әуелі көліктің жүк көтерімділіг мен жүру жылдамдығына
байланысты және тәулікте жылжымалы құрамның әрқайсысының жүкпен жүрген
жолының ұзындығы, көлік құралдарының жүк көтерімділігін пайдалану дәрежесі
арқылы бағаланады, сондай-ақ тасымалдау қарқынын көрсетеді.
Бірыңғай көлік жүйесі (жолаушыны) тасымалдау көлемін экономикалық
тиімділік деңгейінде көліктің әр түріне, оларда барынша тиімді
пайдаланатындай етіп бөліп беру.
Көліктердің өзара бірлесе қимылдауы ортақ келісіммен, ал оны
ұйымдастыру – технологияның тиімділігімен белгіленеді. Мұнда көліктің
бірінен екіншісіне тиеу жұмыстары тікелей атқарылады. Бірлесіп тез қимылдау
әр алуан көлік түрлері бірге істегенде жоғары өнімділікке жеткізеді. Ол
үшін, көліктің барлық түрлерінің жұмысын біріктіріп ұйымдастыра білу керек.
Бұл жұмыстарды тиісті дәрежеде жүзеге асыру үшін, жылжымалы құрамдар
паркінің сандық, сапалық көрсеткіштерін үнемі жетілдіріп отыру қажет.
Көлік қандайда бір мемлекет болмасын оның экономикасында өте маңызды
орын алады. Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның технологиялық
процессінің және цивилизациясының маңызды белгілерінің бірі.
Бүкіл әлемдік мәліметтер бойынша жер шарының 1 км2 8,8 м темір жол, 103
м автомобиль жолы және 0,4 м су жолдары келеді. Мысалы, Азияда автомобиль
жолдарының тығыздығы Европаға қарағанда 10 есе төмен, ал Африкада темір
жолдар тығыздығы Солтүстік Америкаға қарағанда 15 есе төмен.
Дүниежүзіндегі теміржолдың жалпы ұзындығы 1 млн 250 мың км-ге жуық.
Теміржолдың ұзындығы жөнінен де АҚШ алда келеді. Бірақ жолдардың жиілігі
Батыс Еуропада өте жоғары, онда 100 км2 жерге 10 км теміржол тиесілі
болады. Жүк айналымындағы теміржол үлесі 15% шамасында.
Қазақстан жеріндегі тұңғыш теміржол магистралі 1894 жылдың 25 қазанында
Покров слободасы (бүгінде РФ Саратов облысындағы Энгельс қ.) - Орал тар
табанды темір жол телімінің құрылысы аяқталғаннан кейін ашылды. Осы жолдың
130 шақырымы қазіргі Қазақстан жері арқылы өткен. Арада 4 жыл өткеннен
кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қосылды. Мұның да 77
шақырымы қазақ даласын басып өтті. 1901-1906 жылдары Қазақстан жерінің 1660
шақырымдық аумағын алған, Орта Азия мен Ресейдің орталығын қосатын, Орынбор-
Ташкент темір жолы салынды.
Автомобиль көлігінің үлес салмағы жыл сайын арта түсуде. Оған дәлел —
тасжолдардың ұзындығының күрт өсуі; қазіргі кезде дүниежүзі бойынша олардың
жалпы ұзындығы 25 млн км-ге жуықтады. Ортақ пайдаланатын авто жолдардың
ұзындығы 93 мың км асады, соның ішінде республикалық маңызы бар авто
жолдардың ұзындығы – 23,5 мың км.
Бұл көрсеткіш жөнінен әсіресе АҚШ айрықша көзге түседі: мұнда 1000
адамға шаққанда 600 автомобильден келеді. Автомобиль жолдарының ұзындығы
жөнінен де (5 млн км) АҚШ жетекші орын алады. Ал жолдардың жиілігі жөнінен
Батыс Еуропа мен Жапония алға шығады.
Автомобиль көлігінің өте қарқынды дамуы көліктің жылдамдығына әрі жүкті
шалғай аудандарға жедел жеткізуіне байланысты. Жалпы алғанда, дүниежүзілік
жүк айналымының 10%-ы, жолаушы тасымалының 80%-ы автомобиль көлігінің
үлесіне тиеді.
Теңіз кеме қатынасы Каспий теңізі арқылы жүзеге асады. Негізі теңіз
порттары – Ақтау және Баутино, олар арқылы Иран және Әзірбайжан елдеріне
тікелей өтуге болады. Өзен-көл көлігі көбінесе жеке елдердің, сондай-ақ
халықаралық жүк тасымалының да бір бөлігін қамтиды. Еуропада Рейн, Дунай,
Эльба, Одер, Америкада Әулие Лаврентий, Парана өзендері мен Ұлы көлдер ірі
халықаралық су жолдары болып саналады. Біздің еліміздегі Каспий теңізінің
де осындай маңызы бар.
Теңіз көлігінің үлесіне елдер арасындағы жүк тасымалының 80%-ы,
дүниежүзілік жалпы жүк айналымының 60%-ы тиеді. Ірі теңіз державалары
арасындағы өзара бәсеке салдарынан көптеген ірі кемелер салық тұрғысынан
ұтымды болатын дамушы елдердің туы астында жүзеді. Сондықтан теңіз жүк
тасымалындағы жетекші елдер қатарынан Панама, Либерия, Грекия, Кипрді
көруге болады. Ірі сауда кемелерінің үлесі Ұлыбритания, Жапония, Норвегия,
АҚШ, Ресей, Қытай елдерінде де жоғары. Теңіз жолының ежелден белгілі ауданы
— Атлант мүхиты. Ірі порттары: Роттердам (Нидерланд), Жаңа Орлеан (АЩП),
Марсель (Франция), Гамбург (ГФР). Соңғы кезде Азияның жаңа индустриялық
елдерінің қарқынды дамуы Тынық және Үнді мұхиттарындағы теңіз жолдарын
игеруге мүмкіндік беруде. Бұл аймақтағы халықаралық маңызы бар ірі порттар
қатарына Кобе, Нагоя, Иокогама (Жапония) және Сингапур жатады. Теңіз
жолдарының түйіскен жері жіңішке бұғаздар мен теңіз каналдары болып
табылады. Ла-Манш бұғазы арқылы тәулігіне 500, Зонд бұғазы арқылы 175,
Гибралтар бұғазы аркылы 140 кеме өтеді. Сонымен қатар Ормуз, Малакка,
Босфор бұғаздарының маңызы зор. Адамзаттың ақыл-ойы мен еңбегінің
нәтижесінде пайда болған жасанды бұғаздар — Суэц, Панама және Киль
каналдары экономикалық жағынан аса тиімді теңіз кақпасы болып табылады.
Республиканың әуе көлігін Эйр Қазақстан Ұлттық акционерлік әуе
компаниясы және басқа әуе компаниялары танытады. Түркия, Қытай, Индия,
Германия, Австрия және басқа елдермен тұрақты әуе қатынастары ретке
келтірілді.
Әуе көлігі — көліктің ең жаңа және қарқынды дамып келе жатқан түрі. Әуе
көлігі көбінесе жолаушы тасымалы мен тез бұзылатын (жемістер мен
көкеністер) жүктерді тасымалдауда үлкен маңыз алуда. Соңғы жылдары
турбовинтті және реактивті ұшақтардың енгізілуі әуе көлігінің тиімділігін
арттыруда. Олардың қатарында көбінесе халықаралық әуе тасымалын қамтамасыз
ететін "Боинг— 747" (АҚШ), "Ил—86" (Ресей), "Аэробус" (ГФР— Франция —
Ұлыбритания), жылдамдығы 2—3 мың кмсағ-қа жететін "Конкорд" (Франдия —
Ұлыбритания) ұшақтары бар.
Құбыр желісі – көлік құралдарының бірі; сұйық, сусымалы жүктерді,
мұнайды, газды құбырмен тасымалдайды. Мұнда жылжымалы құрам – құбыр
желілерінің өзі. Ондағы жүк қысыммен жылжиды. Әрбір 100 – 140 км қашықтықта
автоматты түрде жұмыс істейтін сероп стансалары орнатылады. Құбыр желісі
(мұнай құбырлары мен газ құбырлары) Қазақстанда тұңғыш рет 1970 ж. іске
қосылды.
Өндірістік көлік мекеме аумағында жүктерді цех ішінде, өнімдерді
уақытша сақтау қоймаларына, шикізаттарды өндіріс ішіне және дайын өнімдерді
магистралды көлік түрлеріне тасымалдау процесін орындайды.
Қалалық көліктер қала ішінде және қала сыртына жолаушыларды, күнделікті
тұтыну тауарларын тасымалдау жұмыстарынатқарады.
Космостық көлік әлемді тану барысында ғылыми бағыттарда және еліміздің
қорғаныс саласы бойынша қызметтер атқарады. Космостық аппараттар спутникті
байланыс жүйесін орнату, хабарлар тарату саласында пайдаланыла бастады.
Көлік мемлекеттік және халықаралық еңбек бөлінісінің материалдық
негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары мен көлік
құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін дамытудың,
әсіресе аумағы ете үлкен елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік
жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды. Ғылыми-
техникалық революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз
болды. Бұл көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және
тасымалдау мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.
1.5 Автомобиль көлігін тиімді пайдалану
Автомобиль көлігі жүктерді және жолаушыларды тасымалдауда ең тиімді
көлік құралдарының бірі саналады. Автомобиль көлігі тасымалдау жұмысын өз
бетінше де, көліктің басқа түрлерімен бірлесіп те атқара алады. Автомобиль
көлігімен жүктерді, жолаушыларды алыс және жақын қашықтықтарға
тасымалдайды, жүкті бір есіктен алып, екінші есікке жеткізіп бере алады.
Автомобиль шаруашылықтары, мекемелері тасымалдау жұмыстарынан басқа
тасымалдау – экспедициялық қызметтерді де атқарады [8].
Автомобиль көлігінің жүк және жолаушылар айналымы теміржол көлігімен
салыстырғанда аса көп емес. Себебі ол көбінде жүктерді қысқа қашықтыққа
тасымалдайды. Автомобиль көлігімен тасымалдаудың орташа қашықтығы 15-25км
шамасында. Ал тасымалдайтын жүгінің мөлшері барлық жүктердің көлемінің
шамамен 45 бөлігіне дейін жетеді.
Жылжымалы құрамның жолаушы автомобилі тасымалы бойынша автобус және
жеңіл автомобиль тасымалы болып бөлінеді.
Тасымал түрі бойынша қалалық, қала маңы, жергілікті, қалааралық,
халықаралық қатынасы болып бөлінеді.
Қалалық тасымал автобустармен және жеңіл автомобильдермен жүзеге асады.
Қала маңы тасымалы қала маңы аудандарымен және қала маңы елді-
мекендерімен байланыстырады.
Жергілікті тасымал селолық елді-мекендерде жолаушыларға қызмет
көрсету.
Қалааралық тасымал жолаушыларды қала шетінен 50 км қашықтықтағы
қалалармен байланыстырады.
Халықаралық автомобиль тасымалы екі немесе одан да көп мемлекетпен
байланыстыратын тасымалды айтады.
Жолаушы автомобилі тасымалы тағайындалуына байланысты экскурсиялық,
туристік, қызметтік, мектептік, вахталық және арнайы болып бөлінеді.
Тiкелей аралас тасымал автобус көлігінің басқа да жолаушы көліктерімен
орындалуы.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдауға байланысты: тасымалдау
қашықтығы, орташа қашықтық, жүк айналымы, жүк тасқыны, жүк көтерім және
басқа да жаңа ұғымдар пайда болды.
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштерінің бірі тасымалдаудың орташа
қашықтығы болып табылады. Оны әдетте жүк айналым көлемін жүк тасқынына
бөлгенднгі көрсеткішпен анықтайды. Жолаушы тасымалдаудың орташа қашықтығын
да осылай анықтайды.
Тасымалдау қашықтығы мен жылдамдығына қарай жүктерді және жолаушыларды
жеткізу мерзімі де өзгеріп отырады. Жүктерді жеткізу мерзімінің ұзаруы
көліктегі жүктің массасының ауырлауына әкеледі, демек жүк айналымын
азайтады.
Жүкті жеткізу жылдамдығы немесе қатынас жылдамдығы жүктің немесе
жолаушының шыққан жерден баратын жеріне дейін, жолдағы аралық аялдама мен
бос тұрудың барлығын есептегендегі орташа жылдамдық.
Жүк тасымалдауды жоспарлау үшін, тасымалдаушы жүк жөнелтушімен немесе
жүк қабылдаушымен ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік шарт жасасады. Онда
жүк иелері көлік иелерімен тұрақты тасымалдаушы ретінде шарт жасауына
болады. Бұл көлік иесі мекемелерінің жылжымалы құрамын тиімді пайдалануына
алғы шарт болып табылады. Ол үшін, көлік иелері тасымал шарттарының бір
бөлігін мұқият орындап, жүк тасымалдаудың негізгі үш қасиеті сақталуы тиіс.
Жылдамдық – сенімділік – арзандық.
Қазақстандағы халықаралық автомобиль тасымалдары, негізінен халықаралық
дәрежеге маңызы бар жолдармен тасымалданады. Олар 7 дәлізге бөлінеді.
1-дәліз: Қорғас – Алматы – Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік-
шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығыста ҚХР-на шығады. Батыста автожол
Өзбекстан арқылы Орталық Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында 1-дәлізге
шыққаннан кейін Қытайға, Орталық Азия елдеріне және Түркияға шығуды
қамтамасыз етеді.
2-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы – Орал – Ақтөбе — Қызылорда –
Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады.
3-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы – Петропавловск – Астана – Алматы
– Қырғызстан шекарасы. Солтүстікте автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына
шығады. Қазақстанды орталық бөлікте кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның
астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен
өзара байланыстырады, Қытай және Пәкстан арқылы Үнді мұхитына шығады.
1.3 суретіне сәйкес халықаралық автомобиль жолы Қазақстанның елордасы
Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды.
Сурет 1.3 Халықаралық автомобиль жолы
4-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Омбы) – Павлодар – Семей –
Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Павлодар аймағының,
Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді.
5-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Челябі) – Петропавл – Ресей
Федерациясы шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220
км болатын маршрут – Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын
магистралдық автожолдың бір бөлігі.
6-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Қорған) – Петропавл – Есіл –
Арқалық – Жезқазған – Қызылорда – Өзбекстан. Орталық Қазақстанның
аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік
Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және
Үнді мұхитына шығатын ең қысқа жол.
7-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Астрахан) – Атырау – Бейнеу –
Түрікменбашы.
1.6 Автомобиль көлігін жүк және жолаушы тасымалдауда пайдалану
Көлікпен тасымалдануға қабылданған кезден алушыға өткізіп берілгенге
дейінгі мерзім арасында заттардың бәрін жүк деп атайды. Жүктерді
тасымалдауүшін, оларды тасымалдауға қолайлы етіп дайындайды. Оған жүктерді
сұрыптау, орау, қаттау, ыдысқа құю, салу бағыттары бойынша топтау, өлшеу,
жөнелту, мөлшеріне қарай жинақтау, контейнерлерді тиеу және тасымалдау
құжаттарын толтыру жатады [9].
1.1 кестеге сәйкес жүк тасымалы үшін автокөлік мекемелерінде жүк
жылжымалы құрамы пайдаланылады: жүк автомобильдері және түрлі жүк
көтерімділіктегі автомобильді тіркемелер (бортты, самосвалды, фургонды,
оның ішінде изотермикалы, цистерналы және басқа да), жоғары өткішті
автомобильдер, жартылай тіркемелі автомобиль-тягачтар.
Кесте 1.1- Жүк көлік құралдарының классификациясы
Шанақ типі бойынша
жабық типті, контейнерлі ашық типті, бортты , самосвалды
тентовкалы, рефрижераторлы контейнерлі алаң
изотермикалық, фургонды, кран, автотранспортер, цистерна, лесовоз
микроавтобусты седельный тягач (отырғыза-ілістіру)
Топтар саны бойынша
І топ ІІ топ ІІІ топ (шартты)
бортты автомобильдер мамандандырылған автомобиль-цистерналы
жалпы арнаудағы Самосвал, фургондар
автомобиль-фургон Рефрижераторлар,контейнеро
в-оздар, жартылай
тіркемелі седельный
тягачтар
тіркемелі балластный
тягачтар
Осьтердің саны бойынша
екі осьті, үш осьті, төрт осьті, бес және одан да көп
Оське түсетін жүктіліктер бойынша
6 т қоса алғанда 6 т жоғары және 10 т қоса алғанда
Жол регламентациясы бойынша барлық автомобильдер негізгі үш топқа
бөлінеді:
А тобы - жол қабаты жетілдірілген жамылғыда бір оське 10 т. дейін
немесе толық салмағы 52 т. дейінгі бір оське түсетін рұқсатты
автомобильдер мен автопоездар жатады.
Б тобы - бір оське 6 т. дейін немесе толық салмағы 34 т. дейінгі бір
оське түсетін рұқсатты автомобильдер мен автопоездар жатады.
Внедорожник тобы - бір оське 10 т. артық салмақ түсіретіндер жатады.
Жүк тасымалдауда арнайы анықталған маршруттарда қозғалыс жасайтын немесе
жол ғимараттарында әсері шектеулі.
1.2 кестесіне сәйкес өлшемдігіне байланысты автобустар ұзындығы бес
топқа бөлінеді.
Автокөлік қызметкерлері үшін автобустар ұзындығымен емес сыйымдылығымен
өлшенеді.
Төмендегі кестеде барлық бес топтағы автобустардың ұзындығына және
сыйымдылығына байланысты деректер берілген: І-ерекше кіші автобустар
(микроавтобустар), ІІ-кіші, ІІІ-орташа, ІV-үлкен және V-ерекше үлкен
автобустар.
Кесте 1.2-Жолаушылар сиымдылығына байланысты автобустардың жіктелулері
Жолаушылар Автобустардың шамаланған жолаушылар Автобустардың
сиымдылығы бойыншасиымдылығы, жолауш. габариттік
автобустар класы өлшемдері, м.
Қала ішінде және Қала аралық және
қала сыртына алыс қашықтықтарға
қатынайтын қатынасйтын
автобустар автобустар
Өте кіші 9...14 - 5 дейін
Кіші 15...45 34 дейін 6,0...7,5
Орташа 46...80 35...44 8,0...9,5
Үлкен 81...115 45...59 10,5...16,0
Өте үлкен 116 дан жоғары 60 тан жоғары 16,5 тен жоғары
Жүк автокөлік жұмысы екі негізгі көрсеткіштермен сипатталады: жүктерді
тасымалдау көлемі және жүк айналымы. Жүк ағыны белгілі-бір уақытта
автомобиль көлігі тасымалдауында немесе тасымалданғандағы тоннамен
өлшенетін жүк көлемін көрсетеді.
Жүк айналым тонна-километрмен немесе осы уақытқа дейінгі немесе белгілі-
бір уақыт аралығында орындалған аралас жүктердің көліктік жұмысымен
өлшенеді.
Жалпы жүк айналым көлемі және автокөлік мекемелерінде жүк айналым
қабылданған номенклатура бойынша бөлінеді. Бұл бөліну жүк айналымы мен
тасымал құрылымы деп аталады. Тасымал көлемін анықтауда бір жүкті бірнеше
есе тасуға тура келеді (бұл көбіне қалалы орындарды кездеседі). Бұл
дегеніміз бір жүкті қабылдау орнына жеткізудегі алмасушылық болуы мүмкін.
Жүктерді көліктерге , тіркемелерге, вагондарға тиеу – түсіру жұмыстары
әртүрлі тәсілдермен атқарылады. Олар негізінен механикаландырылған
тәсілдермен атқарылады.
1.7 Автокөлік жұмысының көрсеткіштері
Маршруттағы қозғалыс - деп тасымалдауды орындаудағы жылжымалы құрамның
қатынас жолдары. Маршрутты таңдау көлік үрдісін ұйымдастыру негізінде
анықталады [10].
Маршрут өзіне:
-тасымал көлемін;
-бағытты;
-қашықтықты;
-уақыт бойынша жету;
-түрлі категориядағы жол жүктілігі;
-қозғалыс кезектілігі бойынша;
-жеткізу тиімділігі.
Маршруттаудың негізгі тапсырмаларына:
-қозғалысты ұйымдастыру;
-жүкті жеткізудің минимальды мерзімі;
-қозғалыс қауіпсіздігі;
-көлік құралдарын тиімді пайдалану;
-тасымалдау жоспары мен графигін орындау;
-жол жағдайының өзгеруіне байланысты кешенді реттеу.
Маршруттар жалпы келесі классификацияларға бөлінеді:
-Тасымалдау қашықтығына байланысты:
1. қалалық (шамамен қала шетіне дейін);
2. қала маңы (қала шетінен 50 км аралықты қоса алғанда);
3. қалааралық (қала шетінен 50 км қашықтықтағы қалалар мен елді-
мекендер);
Жүк тасымалдау кезінде автомобиль түрін таңдау тасымалдаудың өзіндік
құнына көп әсерін тигізеді. Техникалық және экономикалық жағынан алып
қарағанда арнайы жылжымалы құрам тиімді болып табылады.
1.4 суретіне сәйкес жылжымалы құрам түрлерімен жүк тасымалдау кезінде
маятникті немесе сақиналы маршруттарды пайдаланады. Маятникті маршрут екі
жүк пунктін қосып, бір жақты немесе екі жақты болып бөлінеді. Бір жақты жүк
тасымалдау әдісіне – жүк тек бір бағытқа тасымалданады (қойма - цех), екі
жақты жүк тасымалдау әдісіне – жүк екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz